H O C A S A ' D E D D N E F E N D N N T C T - T E V A R H ' v p B U N U N Z E Y L H A K K N D A

Mnir Aktepe

M e h m e d Sa 'dedd in Effeadi :

X V I . asrn ikinci yarsnda yaayan Selnik ve Al gibi balca mverrihlerimizdan biri dahi, I . Selim'in nedimlerinden Isfahan'l Ha-sancan'm olu ve Mustafa Paa'nn damad Hoca Sa'deddin Efendi'dir 1. Ksaca Hoca Efendi diye hret bulan bu zat 2, 943 (1536/37) senesinde stanbul'da d o m u 3 ve ilmiye mesleine intisab ile hayatnn sonlarna doru trihimizin mehur eyhlislmlarndan biri olmutur.

Sa'deddin Efendi'nin, babasnn himayesi altnda yetiip, Saln mderrisi Karaman Mehmed Efendi ve ir emsali ulemdan ders grmek suretile, 963 (1555/56) de Ebssuud Efehdi'den mlzim olduunu ve evvel Murad Paa medresesinde vazife aldn gryoruz. Hasancan-zde, 972 (1564/65) de Hr i 4 , 979 (1571/72) da Sahn'a vsl o lmu 5 ve ehzade I I I . Murad'a hoca nasbedilmek suretile Manisa'ya gitmitir. Yirmi ay kadar burada kalan Sa'deddin Efendi, nihayet Sultan Murad ile birlikte stanbul'a ge lmi 6 ve 8 ramazan 982 (22 arallk 1574) tarihinde vuku' bulan clus- hmayun zerine Hce-i sultan'lie getirilmitir. Hoca Efendi, I I I . Murad'n iclsmdan itibaren, 1003 cemaziylevveline (ocak 1595) kadar geen mddet zarfnda, Saray'da mezkr padiahn hocas olarak kald ve devlet ilerine mdahale eden, siyas mes'elelerde dima onun mtlasna mracaat olunan bir ahsiyet haline geldi 7 .

1 Hseyin Ayvansaray, Hadikat'-cevami', stanbul 1281, I , s. 58. ; 2 brahim Peev, Tarih, s tanbul l283, II, s. 288.

3 Ktip elebi, Fezleke, 1286, I, s. 130; Ata, aka'ik zeyli, stanbul 1268, s. 429. * Rif'at Efendi, Devhatiz'l-meagih, tabasmas, s. 37, 5 Ahmed Refik, limler -ve san'atkrlar, stanbul 1924,; s, 98. ? Mustafa Selnik,JTarik, stanbul 1281, s. 126. ' '.

' ' 7 Mustafa Nama, Tarik, istanbul 1280, s, 111.' ' " ' - '

102 Mnir Altepe

Hoca Sa'deddin Efendi, iy i bir devlet adam olmakla berber, ayni zamanda ilm almalarn da ihml etmiyordu. Mesel kendisinin arabc'a ve farscaya vkf bulunduu, Muslihiddin Lr'nin farsca yazlm Mir'at'l-edvar8 isimli tarihini, Risale i Kuegr'yi, Behet'l-esrar'9, eyh Abdlkadir Gln'nin menkbine id arabca dier bir eserini 1 0, tercme ettii, tHoca Tarihh nmile hret bulan Tc't -tevarib kaleme ald , mehur Selim-nme'yi yazd , bunlardan mada daha birok eserlere haiyeler yapt ma ' lmdur 1 1 . Fakat bunlar arasndan Sa'deddin Efendi'ye, ilim sahasnda hretini te'min eden esas eseri ise, hi phesiz mehur tarihidir. Hoca Efendi, Eri seferi esnasnda, Haova meydan muharebesinde, I I I . Mehmed'in cesaretini takviye etmek suretile, Osmanl devletine nasl unutulmaz siyas bir hizmette bulunmu ise, bugn ik i cild hlinde matbu olan tarihi ile de, ilim sahasnda hakik bir hret elde etmeye muvaffak olmutur.

Mehmed Sa'deddin Efendi, I I I . Murad'n lmn mteakip, I I I . Sultan Mehmed'e dhi hoca olmu, fakat mteaddit rakipleri karsnda nfuzunu tam mnas ile yrtememitir. Olu Es'ad Efendi'nin stanbul kadl hususunda, kaymakam Hadm Hasan Paa'nn ve Vlide Sultan'n gsterdikleri muhalefet, Hoca Efendi'yi dilgir e tmi 1 2 , brahim Paa ile aralarnda olan mnaferet ise, mezkr Paa'nn, sadaret makamn igal eylemesi zerine, Hoca Efendi'nin Muallim-i sultan' likten uzaklatrlmasna sebeb olmutur. Vak'a-nvis Mustafa Nama Efendi bu hususta unlar yazyor: 1 8. Sa'deddin Efendi'nin, devlet iin daha nceleri gstermi olduu fedakrlk, bylece Vlide Sultan'n entrikalar 1 neticesi hi nazar-1 itibara alnmam oldu. Maamafih unu da syleyelim ki bu hl uzun mddet devam etmedi; ksa bir zaman zarfnda, I I I . Sultan Mehmed'in kanaatinin tamamen deitii grld. Bir ka ay sonra brahim Paa 'nn sadaretten azli ve yerine gelen Hasan Paa'nn dahi muannidane muhalefetine ramen, I I I . Mehmed, Hoca Sa'deddin Efendi'yi tekrar Hce-i sultanlie getirdi. Bundan

8 Bu eserin msvedde halinde olan nshalar iin bk. Sleymaniye, Es'ad Efendi Ktphanesi, nr. 2409 ve 2410.

9 Topkap Saray, Badad-kk Ktphanesi nr. 295 de 1002 tarihli b irnsha mevcuttur. .

1 0 ibrahim Peev, ayn eser, II, s. 451. 1 1 Mehmed Tahir, Osmanl mellifleri, stanbul 1342, III,. s.67.

. 1 2 Mnir Aktepe, Es'ad Efendi (si, Ansk.) , Fas. 33. 1 8 Mustafa Nama, ayn eser, I, s. 173/74.

Hoca Sa'deddin Efendi'nin Tc't-tevarih'i ve bunun zeyli hakknda 103

mada bizzat meihat makamn dahi ona tevdi' etti (24 a 'ban 1006 = 1 nisan 1598). Bu durum karsnda Hasan Paa ise, nihayet bir mddet sonra muhalefetinin cezasn ba ile d e d i 1 4 .

te bu tarihten itibaren, Hoca Sa'deddin Efendi, yeniden birinci smf bir devlet adam olarak Saray- hmayun'da sarslmaz bir nfuza sahib olmu ve 12 rebi''l-evvel 1008 (2 ekim 1599) de vuku' bulan lmne kadar bu makam, muhafaza etmiti. Kabri Eyb'de, skeleden Cami'-i kebir'e giden caddenin sol tarafnda .ye eyhlislm Ebussuud Efendi'nin naziresinin arka ksmna den bir mahalde, Yahya- zde tekkesi denilen ahap bina nndeki le kabr i s t anmdd i r . 1 5

T c ' t t evar ih ' in t a h r i r i :

Hoca Sa'deddin Efendi'nin te'lifat arasnda, en mehurlarndan birinin Tc't-tevarih'i olduunu yukarda kaydetmitik. Mezkr eserin matbu' nshalarna ve bunlara esas tekil eden . yazmalarna jdikkat edilirse, Hoca TarihVmn her bir fasl bir Osmanl hkmdar devrine id olmak zere, dokuz fasl halinde tertiplendii grlr. Bu sebeple eserin, Osmanl mparatorluunun kuruluundan, Sultan I . Selim'in lmne kadar olan devrin vuku'atn ihtiva ettiini sylemek det olmutur.

Hoca Efendi, bahis mevzuu eserini, bz mlhazalara binaen yazdn syeyor. Mellife nazaran, kendi devrinde Osmanl imparatorluunun tarihi l6. Lkin ekserisi faris lisan ile yazlm olup, herkesin bu dile in bulunmamasna binen, mevcut olanlardan dahi istifade mmkin deildi. Bundan mada bzlarnn mellifleri ina-perdzha malp olduklar iin eserlerinde bir sadelik yoktu ve asl mnay kavramak ok mkildi. Nihayet bu nevi eserlerin bir ou I I . Sultan Bayezid devrine kadar olan vku'at havi bulunuyordu. Sultan I . Selim ile olu Kanun Sleyman zamann tafsil eden eserler azd. Olanlar da dank bir halde bulunuyordu. Hoca Sa'deddin Efendi, bu hususa dir eserinin mukaddimesinde unlar yazmaktadr:

...Egeri tayy-i deftir ve esfar ve ktb ve resa'il-i bera'at-medarda dere olunmutur. Lkin ekseri nikab- nazm in ile mestur ve mnassa-i zuhrdan dr olup mecmu'a-i vhideye nakl tahv i l i ve yech-i icml zere tafsili rakam-zede-i kalem-i mnyn- seher-sz ve zver-i ki lk-i ho-reftar- bera 'at-perdz olmamtr, , . 1 7 .

1 4 Mustafa Nama, ayn eser, I , s. 187. 1 5 Mstakim zde, Tuhfe-i hattan, stanbul 1928, s. 399/400., . 1 6 Hoca Sa'deddin, Tc't-tevarih, stanbul 1279, , . 9,. 1 7 Hoca Sa'deddin, ayn yer.

104 Mnir Aktepe

Bu sebeple Sa'deddin Efendi, mezkr i k i padiah zamannda cereyan eden vuku'at bir araya toplamak ve muntazam ekilde kaydetmek, bylece daha evvelki eserlere de bir zeyil yapmak arzusunu duymutu ; fakat bu dncesi bir hayli mddet muhayyelesinde yaam, lkin dier ilm almalar, bu sahadaki emelinin tahakkukuna mni' olmutu. Ancak Muslihiddin Lr'nin, son ksm Osmanl tarihi ile hitam bulan Mir'at'l-edvr isimli eserini yazmas ve Saray'a takdim etmesi zerinedir k i , Hoca Sa'deddin Efertdi'nin de, eski arzusu yeniden canlanm ve bir tarih kitab yazmaya teebbs etmi olduunu gryoruz.

Sa'deddin Efendi, Lri'nin, tercme etmi olduu bu eserin sonundaki Osmanl trihine id olan ksmn, tatmin edici bulmamt. Zira Tc't-tevrih'min mukaddimesinde bizzat yle demektedir: 19, Kanun Sleyman'a aid ksmlar padiaha arzedememiti. Maamfih Hoca Efendi'nin, gnden gne artan megalesi dolaysile bu yazd ksmlar dahi tebyiz edemedii, bir mddet sonra yazlan msveddelerin bir tarafa terk olunduu ve bu hlin, hocas bulunduu I I I . Sultan Murad'n clsuna kadar devam ettii grld. Nihayet cls- hmayunu mteakip, bir gn huzur- hmayunda, Hoca Efendi'nin Sultan Murad'a ecdad hakknda bz hikyeler naklederken, bu sahada yazlm bir eserinden bahsetmesi, bahis mevzuu tarih kitabnn yeniden meydana kmasna sebep oldu.

Hoca Efendi, hlen elimizde ik i cild halinde matbu' olarak bulunan Tc't-tevarih isimli eserinin mukaddimesinde yle demektedir: ...Bir gn pigh- s e r r - i llarnda ecdd' dd-tiyadlarnn ba'z- menkb- cemileleri incirr- kelmla zikr olunup ba'z- siyer-i mar-

Hooa Sa'deddin, ayn eser, s. 10. Hoca Sa'deddin, ayn yer.

Hoca Sa'deddin Efendi'nin Tc't-tevarih'i ve bununzeyli hakknda 105

zyye ve hikyat- mazyelerinden sem'-i hmynlarna ermek takribi ile bu hakirin cem' ettii tevarih ma ' lm- erifleri olup andan bir nsha Hzne-i mirede olmak bbnda fermn- lzmu'l-iz'nlar sdr olman imtislen li-emrihi'l-l bu nsha k i nsih-i hesh teyrh-i selef ve ism-i smleriyle unvan merrefdir ve bu teerrfle T c't-tevarih' ile msemm olmaa sezvrdr sdde i ulylarna ithf olundu. Me'ml-dr k i kusru zeyl-i afvle mestr ve nazar- kabl ile manzr ola.. . 2 0 .

Yukardaki tafsilattan aka anlalyor k i Mehmed Sa'deddin Efendi, tarihini i lk defa, Kanun Sultan Sleyman devri vekayi'nin bir ksm da dahil olmak zere yazm ve fakat bu son ksm itmam mmkin olmadndan, Sultan I . Selim'in vefatna kadar cereyan eden vuku'at tebyiz ile Sultan I I I . Murad'a takdim etmitir. Hoca Efendi'nin, Saray'a gnderdii bu nsha, yni Sultan I . Selim'in lmne kadar olan tertip ise, bilhire, Hoca TarihVmn ok rabe t grm olmasndan, muhtelif zamanlarda, muhtelif kimseler tarafndan istinsah sureti] e nshalar oaltlm ve tamamlanamayan Kanun devri vuku'at bylece meydana kamamtr. Nitekim bu eserin, Osmanl devletinin kuruluundan I . Selim'in lmne kadar olan ksmn iki cild halinde nereden nairin dahi bu hususta unlar yazmakta olduunu gryoruz:

... 992 (1584) tarihinde atebe-i hazret-i Sultan Murad Hniye arz olundukta hadd- tavsiften brun hret ve itibara karn ve her taraftan istihsaline rabet olunarak elsine-i ecnebiyeye tercme klnmtr ve nshalar gayet oalp istinsah edenler acele ve msamahas ile ta'birat ve ibartna ziyde karklk rz olmu ve ik i nshas bir i-birine mutabk gelmek derecesinden kalmtr. Bu kerre 1005 ve 1012 tarihleri ile rhverrah ik i nsha-i nefise me'haz ittihaz olunarak Hpca-i mar'n-ileyh hazretlerinin kendi hatlar ile kt'a mecmuada maz r but bulunan ekser msveddatndan sebk imls keml-i dikkat ile tashih tahkik ve tab' ile nerine ibtidar ve kitabn zeyli msvedda-tna kmilen destres olunamadindan Tarihi Selnik ve ba'dehu Tarih-i Naima bu kitb- Tc't-tevarife tekmile add ve itibar olunmutur... > 2 1 .

Bu sebeple elde mevcut gerek yazma, gerek matbu' nshalara bakarak, Hoca Tariki'nin Osmanl devletinin kurulutan itibaren Sultan I . Selim'in vefatna kadar olan devri iine aldn sylemek det hline gelmitir; Fakat Mehmed Sa'deddin Efendi'nin hi olmazsa Kunun devri vekayi'inin bir ksmn kaydettii ikrdr. Bundan

2 0 Hoca Sa'deddin, ayn eser, I . s. 11/12. , ' 2 1 Hoca Sa'deddin, ayn eser, nairin mukaddimesi, s. III.

106 Mnir Aktepe

dolay Hoca Tarihi'nin tamamn, Kanun devrinin bir ksm vuku'atn da hvi bir eser nazarile mlhaza etmek lzm gelir; daha dorusu kurulutan itibaren Sultan I . Selim'in lmne kadar olan ksmn

Hoca Sa'deddin Efendi'nin.Tacu't-tevarih'i ve bnnun zeyli hakknda 107

itibarla zamannda byk bir rabet gren ve hatt garp dillerine dahi tercme edilen bahis mevzuu eserin dier vekayi'nmelerimiz gibi, mevcut nshalarnn, ne ekil ye ne de , ifade bakmndan bir ibi-rine benzemediklerini tesbit etmi bulunuyoruz. Maamafih bukadar ok nshas olan bir eserin, bir hayli mstensih elinden getii nazar- itibara alnrsa, bu neticenin tabi olaca phesizdir; bununla beraber nshalar arasdaki farklarn, eserin bnyesi zerinde byk bir deiiklik yapacak mahiyette olmadn da kaydetmek isteriz. Dier taraftan grebildiimiz mevcut nshalar ekil bakmndan ele alacak olursak, evvel bnlarn ekserisinin Tc't-tevariKm tamamna i olmadklarn sylemek lzm gelir. Tam nshalar , grebildiklerimize nazaran, hemen bete bir denilecek ekilde azdr. Bir ok nshalar, matbu'una kyasen, birinci veya ikinci cilt halinde olduu gibi, bir ksm da, bir veya ik i padiah devrini ihtiva eden paralar halindedir. Bzen tam bir nshann bandan veya sonundan eksik olduu da grlyor. Bunlardan mada bz nshalarn sonunda, Hoca Efendi ' nin mehur Selimnme'si vardr. Bzlarnda ise buna mukabil ba ka ilveler bulunmaktadr .

stanbul ktphanelerinde ve Bibliothque nationale'de grdmz yazmalar arasndan, en eski istinsah tarihini ihtiva eden tam nsha, s tanbul niversi tesi Ktphanes i 'n in , trke yazmalar ksm

zde zeyli vardr), 1111 (st. 093, I. ve II. cilt), 1112 (I. ve II. cilt, minyatrl),: 1113 (I. ve II. cilt, Hasan Bey-zde zeyli vardr).

/Bunlardan mada yine stanbul'da olan, e h i d Al i P a a , . B a d a d ' h Vehbi, Turhan Hatice Sultan, Mesih P a a , S l e y m a n i y e , Molla e l e b i , Hdiv smail P a a , Es 'ad Efendi, or lu lu A l i P a a , A m c a - z d e H s e y i n Paa , Nazif Efendi , e lebi Abdullah Efendi, K l A l i P a a , Damad brahim P a a , D m l Baba, Mahmud P a a , zmirli Mustafa, Rsters P a a , Yusuf A a , Es 'ad Efendi Medresesi, Mehmed A a Cami' i , Servi l i Medresesi, Kas idee i - zde S l e y m a n Srr , Pertevniyal Sultan, Iyd Mehmed Efendi, ehzade , K a r a e leb i - zde H s a m e d -din, KadiTzde Mehmed, Kpr l Mehmed Paa , Mehmed s i m Bey, A i r Efendi, Diyarbekirl i Said P a a , Rec i - zde E k r e m Bey, k ir Paa', Mlga Hattat Mektebi, Hatice Hanm, L a l a smail Efendi, Mehmed Hafid Efendi, Nu-reddin A a , Valide Cami' i ile bu kabil daha bz ktphanelerde yapm olduumuz aratrmalar! sonunda, Tc't-fevarik'n yazma nshalarna tesadf edemedik.

Hari memleketlerden ise, ancak Paris'de Bibliothque nationale'de bulunan 21 nshay .tedkik edebildik. Bu nshalar hakknda tafsilt iin bk. E , Blochet, Catalogue des manuscrits 'Turcs, Paris 1932, e, I - I I , nr. 63, .64, 65, 67, 68, 69, 70, Suppl. nr. 147, 148, 149, 150, 151, 152, 161, 167, 356, 524, 726, 860, 1049, 1138. Ayrca, Oxford, Londra, Mnih, Dresden, Berlin, Venedik, Petersburg, Bologne, Viyana, Leiden, Rotna,

: Uppsala, Stokholm, Kahire ktphanelerinde dahi bz nshalarn bulunduu ma'lmu-muzdur. Bk. F . Babinger, Die. Gesehiehtsschreiber der osmann und ihre Werk, Leipzig, 1927,., s. 125. . V ; , , .,

108 Mnir Aktepe

1982 nr, da kaytldr; 24,5 X 13,5 boyunda, 455 vrk. dan mteekkil olan bu nsha, Riza-Paa Ktphanesinden naklen buraya gelmitir. Birinci cildi, yni Osmanl devletinin kuruluundan, Ftih ; sultan Mehmed'in lmne kadar olan devre, 215. vrk. da hitam bulmakta olup, bu ksmn istinsah tarihi evhirri ramazan 1005 (1597 mays ay iptidalar) dir. kinci, ksm, I I . Bayezid ve Cem vak'as ile balamakta ve 311. vrk. da sona ermektedir. 312. vrk. dan itibaren gayet mzehheb bir balk ile balayan Sultn I . Selim devri ise, 378. vrk. da nihayetleniypr, ayni zamanda bu sahifede evhir-i eema-ziyelhire 1006 (1598 ubat ay iptidalar) istinsah tarihini gryoruz. Daha sonra, 455. vrk. a kadar olan faslda, ilk dokuz Osmanl padiah devrinin, meahiri hl tecrmeleri yazldr. Bu nshann sonunda Kanun devrine id bir ksm olmad gibi, mstensih kayd da bulunmamaktadr . Burada derhl unu kaydedelim k i , mezkr ns-; hadan daha nce yazlm, Tc't-tevarih'e id bz yazma ksmlar vardr ve bunlar umumiyetle birinci ciltlere id b u l u n m a k t a d r 2 3 . Fakat daha ziyade Hoca Tarihi'nin zeyli zerinde aratrmalarmz teksif etmek istediimizden, bu nevi eksik telkki ettiimiz nshalar zerinde durmayarak, tam nshalarn tedkikini tercih ettik. Bu bakmdan, Mehmed Sa'deddin Efendi'nin eyhlislamlna tekaddm eden bir devrede yazlm 1982 nr. lu nshadan sonra, yine niversi te K t p -hanesi'nde bulunan 5993 nr. h nshay ele aldk. Bu nsha birinci ve kinci ciltlerden mteekkil, 30X19 boyunda ve 353 vrk. olup, istinsah tarihi 1008 (1599 /1600) dir. Her padiah devri ayr br fasl haline getirilmeden, sdece vak'alarm serlevhalar srh ile yazlmak suretile tertip edilmi olup, bu nshada dahi zeyle id bir ey gremiyoruz. Bununla birlikte, yukarda bahis mevzu ettiimiz yazmalar, Hoca Sa'deddin Efendi'nin vefatndan nce veya vefat senesinde yazlm bulunan nshalard r 2 4 . Hoca Efendi'nin lmnden sonra istinsah edilmi tam nshalar ise, tarih srasile yledir.

1 Bibliothque Nationale, Manuscrits Turcs, Suppl. nr. 147, taribul'l Dervi avu b. Hac Mehmed mer, tarafndan 12 safer 1015 (19 haziran 1606) de istinsah edilen nsha, 434 vrk. ve 30X20 boyundadr .

2 3 Mesel bk. Bibliothque nationale, Manuscrits Turcs suppl. nr. 150, Badad'l Mehmed bn. Hac krullah tarafndan cemaziyelahir 998 (13 nisan 1590) de istinsah edilen birinei cilt ile Topkap Sarav, Revan Ktphanesi, 1106 nr. da kaydl muharrem 1002 (ekim 1563) de istinsah olunmu birinci ilde id nshaya.

2 4 Bibliothque nationale, Manso. Turcs, nr. 64 de, stinsah tarihi evhir-i zilhicce 1008 (1600 temmuz ay balar) olan, birinci cilde id dier bir nsha daha vardr. ,

Hoca Sa'deddin Efendi'nin Tac't-tevarih'i ye bunun zeyli hakknda 109

2 stanbul niversitesi Trk iya t Enst i ts yazmalar nr. 9; 22 muharrem - 9 rebi'lev ve! 1018 (27 nisan - 12 haziran 1609) tarihleri arasnda istinsah olunan nsha, 17X27 boyunda ve 460 vrk. dr.

3 s tanbul nivers i tes i Ktphanes i , Trke yazmalar ksm, nr. 5985 de olan bu nshann, istinsah tarihi evast- muharrem 1018 (1609 nian sonralar) , mstensihi Ruh kir Efendi olup, boyu 17x27 ve 411 vrk. dr.

4 Topkap Saray, I I I . Ahmed Ktphanes i , nr. 3071 de bu-bulunan bu nshann istinsah tarihi evhir-i a 'ban 1023 (eyll 1614), boyu 18X30 olup 539 vrk. dr.

5 Nurosmaniye Ktphanes i , nr. 3110 da kaydh ve 1025 (1616) tarihli nsha, 12X20 boyunda 428 vrk. dr.

6 s tanbul niversitesi Ktphanes i , Trke yazmalar ksm, nr. 5970 de mukayyed olup, evahir-i rebi 'levvel 1025 (nisan 1616) tarihinde istinsah edilmi olan temiz, mzehheb .ve minyatrl nsha, 20X30 boyunda ve 469 vrk. dr.

7 Nurosmaniye Ktphanes i , nr. 3113 de kaydh ve 13 ramazan 1026 (14 eyll 1617) tarihinde Ktahyal Ahmed Efendi tarafndan istinsah olunan nsha, 20X30 boyunda ve 482 vrk. dr,

8 Topkap Saray , Emanet-hazinesi ktphanesi, nr. 1409 da mevcut olup istinsah tarihi evi-i cemaziyelhire 1029 (1620 mays ay sonu) olan nsha, Hafz Mehmed bn. Kasm tarafndan istinsah edilmi, 519 vrk. ye 16X29 boyundadr .

9 Ayasfya Ktphanes i , nr. 3041 de kaydh ve Dervi Mehmed bn. Hseyin tarafndan evast- rebi'lhire 1052 (1642 temmuz ortalar) tarihinde istinsah edilen bu nsha, 18x29 boyunda ye 513 vrk. dr.

10 Paris, Bibliothque Nationale, Manuscrits Turcs nr. 68 de mevcut ye istinsah tarihi 25 zilhicce 1062 (27 kam 1652) olan nsha, 13'5X25'5 boyunda ve 447 vrk. dr.

11 s tanbul niversi tes i Ktphans i , Trke yazmalar ksm. nr. 1199 da kaydh ve evhir - i a 'ban 1078 cemaziyelevvel l079 (ubat 1668 ekim 1668) tarihleri arasnda istinsah edilen bu nsha, , 17 X 28 boyunda, 397 vrk. dr, Mstensihi Mahmut b. Mehmed'dir.

12 Topkap Saray , Hazine Ktphanes i , nr. 1346 da, Sofu-zde Mehmed Efendi tarafndan istinsah edilmi, zilhicce 1139 (temmuz 1727) tarihli bu nsha 497 vrk. ve 1 8 X 3 1 boyundadr .

Burada derhl unu da syleyelimki, 22 nr. lu notta dahi grld vehile, mevcut nshalar arasnda, istinsah tarihi olmayan daha bir ok Tc't-tevarih'r vardr. Bunlarn da i inde 'Hoca Efendi'nin

110 Mnir Aktepe

yaad devirde yazlm olanlar bulunabilecei gibi, phesiz lmnden sonra istinsah edilenler dahi mevcuttur. Dier taraftan sra ile kaydettiimiz nshalar, Tc't-tevariK'm tamamna id bulunanlardr. Ayrca, yalnz birinci cilt veya ikinci cilt yahut Tca't-tevarih'den bir ksm olarak istinsah edilmek suretile, ktphane filerine, Hoca tarihi ismile geenler oktur. Lkin biz bunlarn, sdece yerlerini 22 nr. lu notta zikretmekle iktifa ettik. Grdmz nshalardan bzlarnda mevcut bulunan bir ksm hususiyetler ise unlardr :

a - Hlet Efendi Ktphanesi, 586 nr. lu yazmann sonunda Msr vlilerine id bir listenin; b - Kprl Fzl Ahmed Paa Ktphanesi, 207 nr. lu birinci cildin satr aralarnda, ltince olduunu tahmin ettiimiz tercmelerin ; c - Topkpi Saray, Revan Ktphanesi 1112 nr. lu nshann iinde, I . Osman, I . Bayzid, I . Mehmed, I I . Mehmed, I . Selim, I . Sleyman, I I . Selim, IV. Mehmed gibi padiahlara id minyatrlerin ; d r niversite Ktphanesi, Trke yazmalar, 2393 nr. lu nsha zerinde, bz kelimelerin, garp dillerinden birine tercmesinin mevcut olmasdr.

T c ' t - t e v a r i h ' i n zey l i

Yukarda vermi olduumuz izahattan da anlalaca zere yazma Tca't-tevarih nshalarndan bir ksmnn sonunda, eksik ekilde Kanun Sleyman devri vuku'atn ihtiva eden bir ksmn bulunmas, yni bir zeylin olmas lzm gelmektedir. Nitekim bu bakmdan stanbul Ktphanelerinde ve Paris'de Bibliothque nationale'de yaptmz aratrmalar neticesi, Hoca Tarihine id yazma nshalardan bzlarnn sonunda, Kanun Sleyman devri vekayi'ini ihtiva eden ayr bir fasla veya *Zeyl-i Tc't-tevarih* nmile ilve ksmlara tesadf ettik. Grebildiimiz bu ekil zeyilli nshalarn bulunduu yerler^ yledir :

a. Mze-i Hmayun Ktphanesi, nr. 1316. b. Hamidiye Ktphanesi (Sleymaniye), nr. 898. c. Topkap Saray, Revan Ktphanesi , nr. 1110 ve 1113. d. Bibliothque nationale, Manuscrits Turcs, nr. 68. e. Istanbul niversitesi Ktphanesi, Trke yazmalar nr. 2394. Mezkr ktphanelerde bulunan nshalardan i lk i yni a nshas,

Tc't-tevarih'in birinci ve ikinci ciltlerinden mteekkil olup, tamam 424 yaraktr. 334/b de Sa'deddin Efendi'nin tarihi hitam bulmakta ve 335/a dan itibaren

Hoca Sa'deddin' Efendi'nin Tac't-tevarih'i ve bunun zeyli hakknda 111

ve mstensihi mehul olan bu nshann sonundaki zeyl, ikr olarak grlyor ki , Kara elebi-zde'nindir. Her nekadar Sa'deddin Efendi'nin tarihi ile bir cilt halinde bulunuyorsa da bu ksmn,\Hoca Efend iye id Kanun devri msveddelerinin sureti olmas vrid deildir.

Hamidiye Ktphanesinde olan dier nsha ise, yine Hoca Tari-hVnin tamamna iddir. Mstensihi ile istinsah tarihi ma'lm olmayan bu nsha, 15X24 boyunda, 428 vrk. dr. Hoca Tarihine id ksm 376.a vrk. da hitam bulmakta ve 376.b den itibaren Ahvl-i Sultan Sleyman Han serlevhasile, zeyl ksm balamaktadr. Kanun Sleyman, I I . Selim, II I . Murad, I . Mustafa, I I . Osman ve IV. Murad'n i lk senelerine kadar gelen vekayi'i havi bu ksm,, eserinin ba taraflar iin Tc't-tevariK' telhis etmi olan Hasan Bey zde'nin tarihinden baka bir ey deildir. Bu tibarla bahis mevzuu zeylin de Hoca Sa'deddin Efendi'nin Kanun devri vekayi'ine id olan tahriri ile hi bir alkasi bulunmadn syleyebiliriz.

Topkap Saray, Ktphanesi, '1110 nr. da kaydl birinci ve ikinci ciltler nihayetindeki zeyl ise, Kara Gelebi-zde'nin Sleymannme'si olduu gibi, ayni ktphanenin 1113 nr. da kaydl, 516 vrk. lk TciTt-ievarih nshas sonundaki zeylin de, Hamidiye nshasnda olduu gibi, Hasan Bey-zde ve Solak-zde tarihleri ile byk bir benzerlik arzettiini g r y o r u z 2 5 . Yalnz bu nshann 433/a vrk. dan, Kanun Sleyman devri ile balayan zeyl ksm, 516/a da I I I , Murad'n clusu ile hitam bulmaktadr. Dier taraftan bahis mevzuu zeylin, yaz ye kd bakmndan da esas nshaya nazaran farkl olmas, bu ksmn sonradan yazlp, Hoca Tarihi ile bir arada cildlenmi olduunu, velhasl Mehmed Sa'deddin Efendi'ye id zeyl ile alkas bulunmadn bize gsterir.

Bunlar haricinde, Bibliothque nationale, Manuscrits Turcs nr. 68 de grdmz zeyl ile Istanbul niversitesi Ktphanesi Trke yazmalar nr, 2394 de bulunan Hoca TarihVne id zeyl, ufak bir ik i istinsah fark mstesna, tamamen biri birinin ayndr. Her i k i nshada Cls- hazret-i Sultan Sleyman serlevhas ile balamakta v e : 1 - Zikr - i in'm -1 mm -1 sultan, 2 - Zuhur -1 merhamet - i ah be-s r g n a n - Arab, 3 - Redd-i emvl-i tcirn- Acem, 4 - D s i t a n - hurc- Canberdi, 5 - Reften-i ah be-Belrad ve muzaffer dene, 6 - Musahhar geten-i hsn- Belgrad, 7 - Ric'at- ah be-sy-i taht-ke, 8 - Vefat- ehzde Sultan Murad, 9 - Vefat-1 ehzde Sultan

2 5 Hasan Bey-zde ile Solak-zde tarihleri hakknda bk. M. Cavid Baysun, Rei' s'l-kitab Kk Hasan Bey (Tarih Dergisi, - say 3/4, s. 97 vd. ; Orhan Kprl,

Hasan Beyzade (si. Ans.'Fask. 43).

112 Mnir Aktepe

Mahmud, 10 - Zikr-i ba'z vekayi'-i etta, 1 1 - H m - Sultan ber-Ali b. ahsuvar , 12- Azm-i h- cihan be-feth-i Rodos, 13 - Zuhur-1 fitenha der Msr ve ref'-i irret-i erke, 14 - Nasb- brahim Paa ben serir-i saf, 15 - H'in den-i vezir Ahmed Paa, 16 - Tul'- kevkeb-i Sultan Selim b. Sleyman Han, 17-Azm-i brahim Paa sy-i Msr bahisleri ile 930 (1524) senesi vuku'atna kadar gelmektedir. Buradan itibaren her ik i nshada dahi 958 (1551) senesi vekayi'ne geilmekte ve sra ile aadaki balklarn ihtiva ettii mevzu'lar, 961 (1554) senesine kadar gelmektedir.

1 - Reften-i Paa be-teshir-i Pey ( ^ ), 2 - Reften-i Paa be-feth-i Pekerek {^J&), 3 - Msahhar geten - i hsn -1 Canad ( 4 - Zikr-i teshir-i ka l ' a - i Lipova 5 - Hcum- dman- b-din ber ser-i Segedin, 6 - Msahhar geten-i hsn- Temevar ( j L ? - * - 3 ) , 7 - Der beyn- kla'- meftuha, 8 - hata kerden-i asker hisar- Eri-ra, 9 - Hcum- h - Acem ber-hudd- kiver-i Rm, 10 - nhizam- sipah- Erzen-i rm, 11 - Sefer fermden-i Sultan be-sy-i kiver-i ran, 12 - nkta'- rite-i ml-i Sultan Mustafa, 13 - tiyat- dver-i fak der ehr-i Haleb, 14-Rhlet- i nyin-i h- Cihangir ez-cihan, 15 - Nehzat- ah ez-Haleb suy-i Acem.

Grlyor k i her i k i ksm arasnda byk bir boluk olmakla beraber, tamam 7-8 senelik vekayi'e id bulunan bu zeylin, 140 sa-hife kadar tutmas, bahislerin tafsiltl yazlm olduklarn bize bildirmektedir. Dier taraftan Paris nshasnn sonu, istanbul nshasna nazaran bir ka satr eksik bulunmaktadr. Bu sebeple, mezkr nshann sonunda, mstensihine ve istinsah tarihine id bir kayd yoktur. Ancak bu cildin ba tarafnda, yni Tc't-tevarih'in birinci ve ikinci ciltlerini tefrik eden fasllar sonunda bulunan istinsah tarihlerinden, bahis mevzuu nshann 25 zilhicce 1062 (26 kasm 1652) de yazlm olduu anlalyor. Fakat bu ksmlar da dahi mstensihe id bir kayd gremiyoruz. Bu nshaya id zeylin tamam ise 47 vrk. dr. Paris nshasndan daha tam sayabileceimiz, niversite nshasna id zeyl ise, 70 V r k . olup, selh-i safer 1066 (kasm 1655) istinsah kayd ile hitam bulmaktadr. Mstensihi mid'li mer b. Ebubekir'dir. Yalnz istinsah tarihi 1655 olduuna nazaran, Paris nshasnn bundan eskilii ikrdr . Bu takdirde, biri-birine ok benzeyen ve yazl tarihleri bir i -birine ok yakn olan bu ayni mahiyetteki iki zeylin, ayni mstensih elinden km olmas hatra gelebilecei gibi, niversite nshasnn, vaktile stanbul 'dan Paris'e gitmi olan nshadan istinsah edilmi bulunmas da muhtemeldir. Bir nc ekil olarak da, her ikisinin, bizim elde edemediimiz bir nc nshadan veya Hoca Sa'deddin Efen-

Hoca Sa'deddin Efendi'nin Tac't-tevarih'i ve bunun zeyli hakknda 113

di'nin kendine id msveddelerinden yazlm olmalar keyfiyeti vardr. Bibliothque nationale ve niversite ktphanelerinde bulunan

mezkr, Tc't-tevarih'ler sonunda grdmz, Kanun Slyman devrinin bir ksm vuku'atn ihtiva eden zeyillerin, Hoca Sa'deddin Efendi veya baka bir mellif tarafndan yazlm olduuna dir de sarih bir kayd mevcut deildir. Fakat bu zeyiller, bundan evvel bz nshalarn sonunda grdmz sylediimiz zeyiller gibi, dier Osmanl tarihlerinin, Kanun Sleyman devri vekayi'ine de mabehet arzetmiyor-lar-; ancak zeyil ksmnda aada rnekleri mevcut tesadf ettiimiz ifade tarzna, bu nshalarn ba tarafnda, yni Tacit-tevarih'in esasna id olan ksmlarda dahi sk sk rastlamamz, mezkr zeylin Hoca Sa'deddin Efendi'ye id bulunduu keyfiyetini te'yid etmektedir diyebiliriz. Bahis mevzuu ifade aynen yledir :

...Merhum vlid eydr: stanbul kurbne geldiimiz hnde tbt- eriflerini arabadan karup beyteyn-i muhteremeyn emesiyle zeyn edp amme-i eriflerin vaz' ve ektaf zere nef ettimz hengmda kevkebe-i Su l t an- ced d mahall-i badden bedd o ldu .> 2 6 .

Bundan anlyor k i Sa'deddin Efendi, Sultan I . Selim devri vuku'at gibi, Kanun Sleyman zamannda olan hdisat dahi, babasndan dinlemitir. Bu devrin saray erkn arasnda bizzat yaam bulunan Hasancan, vak'alar olduu^ gibi oluna nakletmitir. Esasen Hoca Sa'deddin Efendi'nin kendisi de, Kanun Sleyman devri vaka-yi ' ini ksmen yaamt. Yalnz grdmz mevcut zeylin, 926-930 ve 958- 961 seneleri arasndaki vakayi'i ihtiva etmi olmas hususuna dikkat edilirse-943 (1536/37,.) de domu olan Hca Efendi'nin daha ziyade babasndan duyduklarn kaleme ald veya bu devir iin yazlm bz kaynaklar sonradan grd" , lkin kendisinin bizzat mahede ettiklerini tertipleyemedii hatra gelir; byle de olsa; vak'alar her ie vukufu bulunan, Saray'a mansub ve Sultan Selim'in nedimi, babas Hasancan gibi bir kimseden dinlemesi ve nakletmesi, Hoca Tarihnin, bu son ik i padiah devri iin (Kanun devri ksmen), husus bir kymeti haiz bulunmasnn sebebini izaha kfidir zannederim. te bu bakmdan, Tc't-tevarih'm son ksmlarn ve zeylini, mezkr i k i padiah devri iin mhim bir kaynak olarak kbl etmekte hi bir mahzur yoktur diyebiliriz.

2 6 Bk. stanbul niversitesi Ktp . , Trke Yazmalar nr. 2394, vrk. 247/6 ; ba ksmlarda bulunan ayni ifade ekilleri iin bk. vrk. 176/b, 178/b, 212/b, 239/a, 242/b.

2 7 Cell-zde Koca Nianc Mustafa Efendi'nin, Tabakat'l-memalik isimli eserinden, hicri 926 - 931 seneleri vekayi'i mukayese edilecek olursa, hdiseler hakknda verilen tafsilt bakmndan, biri-birine benzerlik g-ze arpar!

114 Mnir Aktepe

Hoca Sa'deddin Efendi^ Kanun Sleyman devri vakayi'ini, nereye kadar yazdn da sarih olarak kaydetmi deildir. Ancak eserinin mukaddimesinde, Sultan Sleyman Han hazretlerinin bz gazavat- mteberrikeleri yazlp, bz ahiri itmama ve kssa-gzarlk encama ermedii cihetten 2 8, bz vak'alarn tarafndan toplanp, daha ziyade son ksmlarn yazlamadm sylemektedir. Nitekim bugn elimizde mevcut ik i nshaya dikkat edilirse bu husus grlebilir, yni bahis mevzuu nshalardaki zeyiller ile Hoca Efendi'nin Kanun devri hakknda verdii izahat da biri-birini tutmaktadr. Yalnz brahim Peev'nin tarihinde mevcut bz kaydlardan, Hoca Sa'deddin Efendi'nin, eserini, Sultan I I I . Murad'n son zamanlarndaki ran harplerini bir neticeye balayan, 21 mart 1590 (cemaziyelevvel 998) tarihli anlama ile sona erdirmeyi tasarlad anlalyor. nki, Vezrizam .Sinan Paa, Fer-had Pa, eyhlislm Bostan-zde Mehmed Efendi 'ile Hoca Sa'deddin Efendi'nin hazr bulunduklar bir mecliste, aadaki muhaverenin cereyan ettiini gryoruz.

...Hoca Efendi dedi k i : Paa hazretleri, diniz bu devlet-i aliyyenin gazavat ve fthtlar tarihin itmma eridirmek zereyin. n'llahu tel bununla itmam edeyin ki , Pdihmzn bir edn kulu h- Acem'in bu kadar memlikin alup akbet nr- ddesini rehin vermekle sulh u salh oldu. Bec kiralnn Budun'da daymz (j*,^) Ferhad Paa merhumun ihtimamyle iki yllk harc Asitane-i sadet 'e gelmi idi . Kfirin dah iki yllk harc geldi deyu azmz dadyle tarihimizi itmma eridrelm. Heman ltf edin yeniden bir frce alma-sun, dedi. Sinan P a a : Yok, Efendi, yle yazma. lla in'llahu tel byle yazasn k i sadetlu Pdihmzn bir edn kulu Acem diyrnda bu kadar fthatdan sonra olun ald getrd. Bir kulu dah Bec kiral zerine varup memleketi garet ve hasretden sonra kiral kean -b e r - k e a n eli balu sitne-i pdihye gnderdi, yazasn in'llahu tel, dedi. Hoca Efendi: Estafiru'llhu tel, Paa hazretleri, bu sz keml-i gurrdan ndir. Ben bu szn kbet-i e'metinden pek korkanm, deyup kalkup daldlar... 29.

Fakat Hoca Efendi'nin bu dncesini tatbik mevki'ine koyduuna d i r elimizde baka bir delil yoktur. Yukarda dahi kaydettiimiz vehile, mevcut Tc't-tevarih nshalar arasnda byle bir zeyli ihtiva eden nsha olmad gibi, dier kaynaklarda dahi bu.hususa mteallik ma'lmata tesadf edemedik; hatt Tc't-tevarih'i telhis ve tezyil etmi olduunu syleyen Hasan Bey-zde Ahmed Paa 'nm da,

2 8 Hoca Sa'deddin* Tc't-tevarih, I, s.' 10. brahim Peev, Tarih, II, s. 133.

Hoca Sa'deddin Efendi'nin Tac't-tevarih'i ve bunun zeyli hakknda 115

bu hususa id bir ey yazmadn g ryo ruz 3 0 . Bu bakmdan, Sa'-deddin Efendi'nin eserini hangi vekayi'e ve ka senesine kadar getirmi olduu hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Belki Hoca Efen-di'niri bu dncesi tasavvur halinde kalm ve matbu' nshann mukaddimesinde grdmz zere, Kanun Sleyman devrinin bz vekayi'inden mada bir ey yazmamtr, veya yazlan msveddeler, bizim gremediimiz bir mahlde gizli bulunmaktadr .

Burada zerinde durulmas icabeden dier bir mes'ele de, Tc't-tevarifT, Sa'deddin Efendi'nin oullarnn tezyil etmi olmalar keyfiyetidir. nki elimizde mevcud bz eserlerden, bir ksm Hoca Efendi'nin byk olu eyhlislam Mehmed Efendi'nin, bir k s mda ikinci olu eyhlislam Es'ad Efendi'nin Tc't-tevarih'i tamamlamaya altklarn ve fakat itmama muvaffak olamadklarn yazmaktadrlar. Mesel Sa'deddin Efendi'nin oullar ile ayni devirde yaam olan Fezleke sahibi Ktib elebi, Hoca-zde Mehmed Efendi'den bahsederken, bu hususta yle diyor.

116 Mnir Aktepe

ihtilfa dyorlar. Burada nazar- dikkati eken bir cihet de, mezkr melliflerin, bu zeylin nerede balad ve nereye, hangi tarihe kadar devam ettii, ayni zamanda zeylin nerede bulunduu hakknda hi bir ma'lmat vermeyileridir. Hoca -zdelerin hazrladklar zeyil hangi devre if butunuyordu? ki kardeten acaba her ikisi de ayr ayr tezyile teebbs etmilermiydi ? Yoksa, Mehmed Efendi ile Es'ad Meh-med Efendilerin isimleri biri-birine mi kartrlmt? Dier taraftan stanbul niversitesi Ktphanesi ile Paris Mill Ktphanesinde bulunan ve hlen nerini hazrlamakta olduumuz zeyil dorudan doruya Sa'deddin Efendi'nin tertibimidir, yoksa bu ekle sokan oul-larmdr ? Velhsl bu mes'eleler hakknda, henz tenvir edici kfi ma'lmata sahip deiliz. Ortaya yeni deliller kncaya kadar, kat ' mtla beyan etmekten sarf- nazar eylemek daha doru olur zanne-nerim. Yalnz ma'lm olan bir ey varsa onun da, Hoca Sa'deddin Efendi'nin, eserinin mukaddimesinde, bahsettii zere, Kanun Sleyman devrine id bz vekayi'i toplam bulunmas, onlarn da bugn, yukarda yerlerini zikrettiimiz ik i yazma nshada mevcut zeyiller olmas keyfiyetidir.

j