MAŁGORZATA MAZURKIEWICZ

Kamien piorunowy w polszczyz´nie i kulturze ludowej(Szkic hasła do Słownika ludowychstereotypów je˛zykowych)

Nazwa k a m i e n´ p i o r u n o w y posiada w polszczyz´nie ludowej spora grupe synoni-mów i równowaz˙ników semantycznych1: kamien, kamien piorunski, kamyj piorunów,kamien od pioruna, kamien´ spadły z nieba; kamyszek piorunowy, kamyszek od pioruna,kamyszek gromowy, kamyszek grzmotowy; kamyszczek piorunowy; kamyczek z pioruna;kamien urazny; pradek; pratek, pratek Bozy, pratek piorunowy; prat, prat od pioruna;precik, precik od pioruna; strzała, strzała piorunowa, strzała z pioruna, strzała od pioruna;strzałka, strzałka piorunowa, strzałka od pioruna, strzałka Boz˙a; palec, kamienny palec,diabli palec, palec diabła, czarci palec, palec czarta, palec Boz˙y, palec Pana Jezusa; palecBerkuna (Zmudz); paluszek Boz˙y, paluszek Pana Jezusa, paluszek Matki Boskiej, paluszekczarta, diabli paluszek; diabli paznokiec´, czarci paznokiec´, złego paznokiec´; laska pioru-nowa; klin, klin od grzmoty, klin piorunowy; kula piorunowa, kula od pioruna; kulka, kulkapiorunowa; piorun, iskra z pioruna, grom, grzmot; kamionowy piorun; (rzad.) krzemien´,skrzemien´, skałka, rupiec´, giega2.

Wiekszosc sposród tych nazw to dwuczłonowe zestawienia, w których jeden z członówokresla przedmiot przez wyznaczenie jego poje˛cia nadrze˛dnego (funkcjonujacego czasemjako samodzielna nazwa tego przedmiotu), a drugi człon akcentuje zwiazek tego przed-miotu z piorunem, diabłem, rzadziej – Bogiem i s´wietymi.

Podstawe˛ onomazjologiczna pierwszego, głównego członu nazwy: k a m i e n´, p r a-t e k, s t r z a ł a, p a l e c, l a s k a, p a z n o k i e c´, k l i n, k u l a stanowia przewaz˙niecechy wygladu przedmiotu: wydłuz˙onego i zaostrzonego na kon´cu (kula ma tu znaczenienie bryły geometrycznej, ale pocisku).

Lud opisuje kamien´ piorunowy w sposób naste˛pujacy: to próntek, tak’i okróngłypróntecek, f s´rotku jurke ma (KupWe˛gSłow22); Taki kamien´ piorunowy, szeroki na dwapalce, jest długi i bardzo se˛katy, i peka na krzyz˙ w obłoku, zaczym uderzy gdzie w domalbo drzewo. (Kolb46kal46etn); (...) kula. Taka w mierze taki jakby mój palec, tak szwaj

owata (BiłgElnr58); No tak jakies´ dziesinc, dwanas´cie centymetry tak jakby wosk (...)(BiłgElnr58); (...) tak wygładała (strzała piorunowa) jak u krowy róg (TN419BKsie˛z-pol1984AD). Mówia o nim takze w ten sposób: Kiedys´ byli takie jak kamyczki. Nazywalize to kula piorunowa (BiłgElnr58).

Potwierdzaja to opisy etnograficzne (np. MoszKult2, 623etn., Wisła6, 400etn., Mazu-ry), a takze objas´nienia słownikarzy; niektóre z nich bliz˙ej precyzuja barwe strzały pioru-nowej: „kamien wielkosci i kształtu palca, koloru brunatnego” (Szym3,363), (kamien´piorunowy to) znajdywany mie˛dzy opoka lub na czystem polu kamien´ cienki, piramidalniezakonczony, dwa do trzech cali długos´ci majacy, koloru bursztynowego, który po rozła-maniu gwiazdkowy odłam do s´rodka koncentrujacy sie, pokazuje” (Kolb17Lub78nr8etn.),„(piorunowy kamyszczek) to lancetowaty kamien´ bursztynowego koloru, szkielet dawne-go zyjatka belemnit” (BakSłow117 słowniczek ok. Kramska).

Cechy nie dotyczace wygladu sa wymieniane rzadko. Kamien´ piorunowy jest ostry(TN437AKrasiczyn1985HM) lub ma ostry koniec (Kolb46Kal461etn.), w przeciwien´-stwie do wosku jest cie˛zki (BiłgElnr58), ale trudno okres´lic jego twardos´c. Mówi sie, zekula piorunowa jest twarda – ‘Moz˙e nawet nie kaz˙dy kamien taki twardy jest’ (BiłgElnr58),ale mozna spotkac´ i takie porównanie: ’i to w podobien´stwie było – no ja wiym jakby tonazwac? Mietki kosci’ (BiłgElnr58). Za ceche˛ istotna dla kamienia piorunowego wypadawiec chyba uznac´ jedynie ostros´c, pozostajaca zreszta w scisłej korelacji z jego kształtem,a takze etymologia słowa k a m i e n´.

Etymologii tej warto przyjrzec´ sie w tym miejscu dokładniej. Franciszek Sławskiw „Słowniku etymologicznym je˛zyka polskiego” mówi o kamieniu co naste˛puje3: „Do-kładnego odpowiednika ie. nie ma. Najbliz˙ej stoja: lit. akmuo, akmens, łot. akmens ‘ts’.(’ak – men), stind. ás´ma, ás´man – ‘kamien´, skała, niebo’ (według Reichelta IF XXXII23–57 sklepienie niebios pojmowano w najdawniejszych czasach ie. jako kamieniste),awest. asman – ‘ts. ’ (*ak’ – men –), gr. ακµων ‘kowadło; niebo’ (ie. *ak – men – albo*ak’ – men –). (...) Podstawa tych wszystkich wyrazów jest ie. rdzen´ *ak’–, *ok’ – ‘ostry’(p. ostry, osełka, oset), por. identyczne budowa lit. ašmuo, łot. asmens ‘ostrze’. (...) Inna˛formacje (– mer –) reprezentuja wyrazy germ. (nagłosem bliskie słow.): stgniem. hamar,niem. Hammer ‘młot’ (nazwa narze˛dzia pochodzi wie˛c z okresu kamiennego), stnord.hamarr tez˙ ’skała’. Pod wzgle˛dem semantycznym kamien´ wiec to pierwotnie ‘cos´ ostrego’;(...)”. Tomasz W. Gamkrelidze i Wiaczesław W. Iwanow szczególnie podkres´laja zwiazekkamienia i nieba w je˛zykach indoeuropejskich4: „W jezyku indoeuropejskim samo słowo‘kamien’ oznacza takz˙e i ‘niebo’, rozumiane jako ‘kamienne sklepienie’: por. stind. asman– ‘skała’, ‘kamienne narze˛dzie’, ‘kamienny młot’, ‘kamien´ Gromowładcy’, ‘niebo’; por.awest. asman – ‘kamien´’, ‘niebo’” (podkr. MM)

Znaczenie etymologiczne drugiego członu nazwy k a m i e n i a p i o r u n o w e g ojest równie interesujace, chociaz˙ do dzis bedace przedmiotem dyskusji5. Niewatpliwiesłowo p i o r u n – podstawa onomazjologiczna nazwy – jest zwia˛zane z nazwa boga niebai błyskawicy – Peruna / Perkuna (s´wiadczy o tym takz˙e nieco zniekształcona z˙mudzkanazwa kamienia piorunowego – p a l e c B e r k u n a). „Spos´ród etymologii dwie szcze-gólnie zasługuja na uwage˛: wg Brücknera Perun jest co do pochodzenia identyczny z litew.Perkunas (a dalej z Fjorgyn i łac. quercus ‘dab’, celt. Hercynia silva), z˙e jednak rodzimapostac *Perkyn: uległa wpływowi czasownika pero (pol. piore˛), przechodzac przez postac´Peryn: na Perun: (od «boga de˛bu», i oczywis´cie gromu, na boga «bija˛cego», domys´lne –gromami). Wg Iwanowa juz˙ w dobie ie. istniały dwa warianty imienia róz˙niace sieobecnos´cia lub nieobecnos´cia – k –. Dowodem jest dla niego (jak wczes´niej dla A. Goet-zego i R. Jakobsona) hetycki wyraz perunaš ‘skała’ i wzmianka w pies´ni o Ullikumi, ze

150

skała porodziła bogu Kumarbi syna, podobnie jak Fjorgyn miała porodzic´ Tora. Por. w tymzwiazku wierzenia słow. o tzw. strzałkach piorunowych (belemnitach), nazywanie gór«górami Peruna», a na Litwie – Perkuna. Z drugiej strony moz˙na nawiazywac wspomnianewyrazy do grec. κεραν ‘piorun’, przekształcenia starszego *peraunós. Zaginie˛cie nazwyu czesci Słowian moz˙na tłumaczyc´ prawem tabu, jak i agitacja misjonarzy chrzes´c”6.

Do ciekawych wniosków doszli w swojej pracy Issliedowanija w obłasti sławianskichdriewnostiej Wiaczesław W. Iwanow i Władimir N. Toporow7. Dokonali oni rekonstru-kcji mitu o bogu piorunów, Perunie – Perkunasie, walczacym ze swoim przeciwnikiem,Zmijem. Zmij chował sie przed Perunem pod istotami z˙ywymi (człowiekiem, koniem,krowa i in.), drzewem i kamieniem, został jednak pokonany i skrył sie˛ w wode, oczysz-czajaca ziemie. W wyniku analizy tego mitu atrybutami Peruna okazały sie˛ góra, dab,niebo, czterodzielnos´c, kon, wóz, bron kamienna i metalowa, topór, młot, strzała, grom-ogien. Kamien jest wiec tu atrybutem, narze˛dziem i bronia bóstwa, co ma s´cisły zwiazekz przytoczona wyzej etymologia słowa k a m i e n´.

W materiale polskim nie ma tak bezpos´redniego powia˛zania miedzy kamieniem i Pe-runem, ale bardzo wyraz´ny jest zwiazek kamienia piorunowego i pioruna. W niektórychokolicach kamien´ piorunowy bywa całkowicie utoz˙samiany z piorunem i posiada jegowłasciwosci. Mówia na przykład, z˙e „P i o r u n, jest to wielki ognisty kamien´”(Lud12,65Ropczyce), (piorun) „to taki kamien´, strzałka muzio” (SzyfZwycz157Warmiai Mazury) oraz z˙e „P i o r u n jest to k a m i e n´; posiadanie takiego kamienia sprowadzado domu szcze˛scie”(ZWAK11,3,3okol. Sławkowa, pow. olkuski, etn.). Strzałka pioruno-wa ‘to iiskra pérunova skamen´aua” (KupSłow68), a w niektórych regionach obowia˛zujenawet zakaz dotykania jej re˛ka: „Ne berˇ tego w raka, bo to je grˇmot, ješ bé ce mogło ocˇevépaléc” (KupSłow70Kaszuby), „Kiedy dotkniesz sie˛ czasem piorunowej strzałki (bele-mitu), to zaraz strzeli w ciebie” (Wisła4, 109wies´ Krynice, Lubelskie, etn). Uwaz˙ano, zekamien piorunowy mógł uderzyc´ w dom i spowodowac´ pozar (Kolb46Kal46etn.) lub tez˙w drzewo (TN419BKsie˛zpol1984AD, BiłgElnr58) i /lub wpas´c głeboko w ziemie. Infor-mator opowiadał: „Kiedys´ byli takie jak kamyczki. Nazywali z˙e to kula piorunowa.Drzewo uobdzierała, to z˙e kula. Ze uona jidzie – tam siedem metry w ziemie, a póz´nijwychodzi co rok wyz˙y, póznij za te pare lat dochodzi na wirzch” (BiłgElnr58). Wierzenieto jest szeroko rozpowszechnione, róz˙nie okres´lana bywa tylko głe˛bokosc, na jaka wpadaw ziemie strzałka (np. 7 łokci, 7 metrów, 40 arszynów) i czas, po jakim wychodzi nawierzch (np. 7 lat, 40 dni, 15 lat) (zob. BiłgElnr58, KupSłow68, MoszKult2, 492etn.,ZWAK9,3,60 Pinczowskie, etn.). Sporadycznie spotyka sie˛ przekonanie, z˙e „(...) tuz zatym kamieniem (piorunowym) leci cze˛sto (choc´ nie zawsze) drugi kamien´, co sie gromemnazywa (do kartacza kuli podobny), na te˛ sama strone, jak i tamtem kamien´, co zapali, toten drugi zaraz w niego bije i gasi, bo to dobry kamien´” (Kolb46Kal461Sieradz, Szadek,etn.).

W zebranym materiale daja sie odnalez´c slady mitu zrekonstruowanego przez W. Iwa-nowa i W. Toporowa, przy czym zachodzi dos´c daleko posunie˛ta modyfikacja tego mitu.Miejsce Peruna moga zajac: Pan Bóg, Archanioł Michał, s´w. Eliasz, płanetnicy, zas´ Zmija– szatan, niegrzeczne dziecko, Turcy, latawiec; np. „Piorun jest gromem, którym ArchaniołMichał razi szatanów; przyczem kryja sie one przed jego pociskiem do domów, cerkwii w zywe stworzenia. Archanioł Michał niezwaz˙ajac na to, ciska strzały piorunowe za nimii niszczy szatanów wraz z ich schroniskiem” (Kolb34Chełm255przypisy); „Tamz˙e (wChełmskiem) strzały piorunowe lud nazywa kulami, któremi S´ . Eljasz (sic!) strzela doszatanów.

– Gdy budynek lub stóg spali sie˛ od pioruna, to znaczy, z˙e djabeł został trafiony i ubity,

151

a jesli nie, to S. Eljasz chybił. Najpewniejsze schronienie djabłu od tych pocisków jest podkamieniem, bo od niego kule sie˛ odbijaja” (Kolb34Chełm255przypisy); „Kaz˙dy płanetnikma od Boga Najwyz˙szego przykazane, aby w cia˛gu j e d n e g o r o k u wybił t r z yd z i e w i e c i latawców. Sta˛d jedni z p ł a n e t n i k ó w strzélaja do latawców w powie-trzu z fuzyj p i o r u n o w y m i l a s k a m i, a drudzy za tymi strzelcami płanetnikamichmury na powrozach cia˛gna” (ZWAK9,3,60koło Kielc, etn.); „Gdy grzmi groz˙a dzie-ciom: «Jez˙eli bedziecie niegrzeczne, Bóg zabije was kula z nieba! »” (Wisła8,721Rogoz´no, etn.). Ostatnie przykłady pochodza z piesni ludowych (w zebranym materia-le sa to jedyne wystapienia omawianych tu nazw w pies´niach):

Bodaj ci, hultajusłonce nie s´wieciło,Kiedys mnie nie kochał,zwodzic mie nie było.Bodaj cie zabiłypiorunowe strzały,Bodaj cie nieszcze˛sciaza mnie spotkały.(ZWAK2,3,108Lubicz; por. Kolb42Maz225nr1820)(O wojnie Sobieskiego z Turkami)Zobaczywszy Bóg Najwyz˙szy,z nieba wysokiegospuscił na nich dyszcz kamienny,wybił do jednego.(KrzyzKuj1, 188nr642Bieganowo, pow. Aleksandrów Kuj. pies´n hist.)Znane jest takz˙e wierzenie, z˙e kamienie piorunowe spadaja na ziemie w czasie grzmotu

(Szym3,363) lub z˙e „stšałka taka, to z poruna. Stšałka spada s puwetša na droge, porun jozrobi” (KupSłow68). Cze˛ste jest przekonanie o tym, z˙e strzałka piorunowa powstajez piasku i z˙wiru stopionego w wyniku uderzenia pioruna (np. BiłgElnr58, BakSłow82,Wisła8, 721Rogoz´no etn., KupSłow68, Kolb46Kal1470etn.) lub tylko „w miejscu uderze-nia piorunu” (MAAE10,132Wola Zgłobien´ska, etn.; MAAE10, 128Słocina, etn.).

Odmienne od przytoczonych jest wierzenie, z˙e kamienie piorunowe sa przynoszoneprzez wiatry: „(...) kamienie piorunowe, co spadły, to w ziemi i na polu lez˙a, mozna jeznalezc, one tam cze˛sto po sto lat w ziemi sa i rosna. A jak w górze «w chmurach»powstana takie wichry, takie tan´ce, to te wichry wcia˛gaja nazad do siebie choc´by najwie-ksze kamienie, a potem przy deszczu z hałasem puscaja, a to peka i spada na ziemie˛”(Kolb46Kal461etn.). Zapis ten, aczkolwiek jednostkowy, jest zgodny z przekazami mó-wiacymi o tym, ze kamienie zostały przyniesione przez wiatr8.

Swiadomosc ludowa przypisuje wie˛c czasem kamieniom piorunowym takz˙e odwrotnykierunek ruchu: od dołu ku górze, i to nie tylko z wne˛trza ziemi ku jej powierzchni (por.wyzej), ale równiez˙ z powierzchni ziemi ku niebu. W takim przypadku strzałka piorunowabywa jednak przenoszona do nieba przez wiatr (Kolb46Kal461etn.) lub płanetnika, tj. przeztych, którzy spowodowali jej znalezienie sie˛ na ziemi: „Laska piorunowa, kiedy wyleciprzy wystrzale z fuzyi płanetnika, zapada sie˛ w ziemie na s i e d é m łokci głe˛bokosci;potém co rok o jeden łokiec´ podnosi sie˛ w góre, a po upływie siedmiu lat juz˙ sie znajdujena saméj powierzchni. Kiedy ja który z płanetników spostrzez˙e, w swym przelocie poszlakach chmur, to lotem błyskawicy spuszcza sie˛ na ziemie i do dalszego uz˙ytku z sobazabiera” (ZWAK9,3,60Pin´czowskie, etn.).

Wierzenia, zwiazane z nazywaniem strzałek piorunowych palcem Pana Jezusa, palcem

152

diabła itd. (por. wyz˙ej), których brak w zebranym materiale z ziem polskich, odnalez´cmozna łatwo na terenach ruskich. Warto je tu przytoczyc´, gdyz wyjasniaja one wspomnianenazwy i tłumacza niektóre zastosowania kamieni piorunowych. „Białorusini, nazywaja˛cbelemnity identycznie jak Wielkorusini (czarcie palce), opowiadaja, ze czarci traca palce,bijac sie ze soba po nocach” (MoszKult2,623etn.); „Tak belemity, znane u Wielkorusówpod nazwa «czarcich palców» (...), sa przez nich przypisywane niekiedy wodnikom; albotez lud prawi, ze sa to palce wiedz´m i czarowników, poodłamywane podczas wzajemnychkłótni i walk” (MoszKult2,623, etn.); „Niektórzy Litwini znów nazywaja belemnity «pal-cami łaumy», tj. istoty w rodzaju naszej boginki (...) Obok tego istnieje na Litwie wersja,według której belemity sa to brodawki piersiowe łaum albo kauków (k a u k a s), tj. istotw rodzaju naszych kras´niaków itp. Stad nazwy dla wspomnianych skamielin: l a u m é salbo k a u k s p e n n i s” (MoszKult2, 623, etn. i przyp.2); „O Legin´cach kaukaskichwiemy, ze gdy w którejs´ z ich chat ma nasta˛pic poród, natenczas mieszkan´cy poszukujau sasiadów palca mitycznej z˙enskiej istoty, odpowiadajacej łaumie czy bogince, zwaneju nich a l p a b; wierza bowiem, ze ów palec zdobyty jakoby przez odcie˛cie go bogince,schwytanej niegdys´ przez człowieka odstrasza, owego demona od połoz˙nicy. Otóz niemalnapewno chodzi tu o piorunowa strzałke w postaci belemnita” (MoszKult2, 623–624 etn.).

Kamienie o tak niezwykłym pochodzeniu musza miec tez niezwykłe włas´ciwosci.Przede wszystkim chronia człowieka, który posiada taki kamien´, od pioruna (SzyfZ-wych157Warmia i Mazury, etn.; MoszKult2, 491etn.), kładzie sie˛ je wiec w progu nowejbudowli (Wisła3, 496Sieradz, etn.), umieszcza pod dachem domu (GieyMit65), wkłada dokolebki niemowlecia (Wisła3,496Sieradz etn.), gdy zas´ zbliza sie burza, biora kamienpiorunowy, obracaja go trzykrotnie, wymawiaja czarodziejskie zakle˛cia i ciskaja nimw drzwi izby (Wisła3, 496Sieradz etn.). Na uwage˛ zasługuje zwyczaj eston´ski pocieraniagłowy w czasie pierwszego grzmotu kamieniem piorunowym, co ma nadac´ głowie twar-dosc kamienia i zabezpieczyc´ człowieka przed uderzeniem pioruna (MoszKult2,492etn.);na ziemiach polskich zwyczaj ten jest znany, bez precyzowania, tez˙ ma byc to kamienpiorunowy. Strzałka piorunowa chroni tez˙ przed złymi mocami (MoszKult2, 491etn.;GieyMit65) i takze z tego powodu bywa wkładana do kolebki niemowle˛cia. Ponadtokamien piorunowy chroni przed kula, jezeli nosi sie go pod pacha (Wisła14,757pow.Pułtusk, etn.). Sporadyczne sa poswiadczenia kładzenia strzałki piorunowej do dziez˙y, abylepiej rósł chleb (Wisła3,496 Sieradz, etn.), pocierania nia zaczarowanej strzelby (Wisła14, 756 pow. Lipno, etn.), pocierania nia lemiesza, którym nalez˙y przyorac oset, aby wie˛cejnie rósł (KupSłow69).

Druga grupa wierzen´ dotyczy leczniczych włas´ciwosci, przypisywanych kamieniowipiorunowemu, którym pociera sie˛ chore miejsce, albo który sie˛ trze i podaje choremu dowypicia z woda, wódka lub mlekiem; bolace miejsca zasypuje sie˛ czasem proszkiemz utartego kamienia. Zastosowanie strzałki piorunowej dotyczy zwłaszcza naste˛pujacychdolegliwosci: bólu brzucha i głowy, poderwania, chorób oczu (u ludzi i zwierzat), rani wrzodów, ciezkiego porodu, uroku, febry, otrza˛snienia, przestrachu, łamania w kos´ciach,plucia krwia i krwotoków, brodawek, bólu ze˛bów, tracenia mleka przez krowy9.

Wobec tak istotnych cech kamienia piorunowego nie moz˙na sie dziwic temu, zeznalezienie i posiadanie go jest uwaz˙ane za szcze˛scie i dar losu (Wisła3,495–496Sieradz,etn.; ZWAK11,3,3okol. Sławkowa, pow. olkuski, etn.; GieyMit65).

Czesc, jaka otaczano strzałke˛ piorunowa, wyraza sie takze w zachowanych resztkachzakazów jej uz˙ywania i dotykania (SzyfZwycz157Warmia i Mazury, etn.; Mosz-Kult2,490–492etn.; MoszAtlas3nr4; KupSłow70Kaszuby; Wisła4, 109wies´ Krynice, Lu-belskie, etn.).

153

Kamien piorunowy zatem w polszczyz´nie i kulturze ludu polskiego to kamien´ taki jakpalec, zaostrzony na kon´cu, o którym sa˛dzi sie, ze spada na ziemie˛ z nieba jako postac´pioruna lub razem z piorunem, albo tez˙ powstaje ze stopionego piasku, gdy piorun uderzaw ziemie. Moze byc narzedziem walki bogów, Boga i s´wietych przeciwko złym mocom,a jego uderzenie – forma kary. Uwaza sie, ze chroni człowieka od piorunów i złych sił,a odpowiednio uz˙ywany moze przywrócic mu zdrowie. Znalezienie strzałki piorunowejjest uwaz˙ane za szcze˛scie.

Przypisy

1 Zebrany materiał nie pozwala na precyzyjne odróz˙nienie od siebie synonimów i równowaz˙ników semanty-cznych nazwy kamien´ piorunowy, dlatego w tym artykule sa one opisywane łacznie.

2 Podane nazwy sa udokumentowane w kartotece do Słownika etnolingwistycznego oraz w pracy W. Kupi-szewskiego, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii je˛zyka polskiego. Warszawa 1969. W tym opra-cowaniu znajduje sie˛ tez opis geograficznego zróz˙nicowania wyste˛powania tych nazw na polskim terytoriumjezykowym.

3 F. S ł a w s k i, Słownik etymologiczny je˛zyka polskiego, T.2. Kraków 1965, s.37–384 T. W. G a m k r e l i d z e, W. W. I w a n o w, Indoewropiejskij jazyk i Indoewropiejcy. Riekonstrukcija

i istroriko-tipołogiczeskij analiz prajazyka i protokultury. T.2. Tbilisi 1984, s.667.5 Por. np. A. B r ü c k n e r, Słownik etymologiczny je˛zyka polskiego. Warszawa 1957, s.414; W. W.

I w a n o w, K etimologii baltijskogo i slawjanskogo nazwanija groma, „Woprosy jazykoznanija” 1958/3, s.101–111; W. W. I w a n o w, W. N. T o p o r o w, Issliedowanija w obłasti sławjanskich driewnostiej. Moskwa 1974,s.3–30, 75–102; H. Ł o w m i a n´ s k i, Religia Słowian i jej upadek (w. VI–XII). Warszawa 1986, s.99–109; i in.

6 Słownik staroz˙ytnosci słowianskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszychdo schyłku wieku XII. Red.: W. K o w a l e n k o, G. L a b u d a, T. L e h r – S p ł a w i n´ s k i, T.4. Wrocław1970, s.65.

7 W. W. I w a n o w, W. N. T o p o r o w, op. cit., s.4–179.8 M. M a z u r k i e w i c z, Kamien´: dzieło Boga czy diabelska sprawka? „Akcent” 4 (26) 1986, s.53.9 Kamien piorunowy jako lekarstwo (ogólnie): MoszKult2,491etn., Wisła3, 496Sieradz, etn., Wisła20,

61Łowicz, etn., Kolb46Kal470etn., MAAE10, 132Wola Zgłobien´ska, etn., KultludMiW439etn., SzyfZ-wycz157Warmia i Mazury, etn., BiłgElnr58; od boles´ci: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., BiegLecz184, Wisła20, 61Łowicz, etn., MAAE10, 140Wola Zgłobien´ska, etn., Kolb17Lub78nr8etn., BiłgElnr58; od poderwania:MoszKult2, 491etn., BiegLecz230, Wisła8, 721Rogoz´no etn., Wisła 20,61Łowicz, etn. – KupSłow68; na chorobyoczu: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., Wisła8, 721Rogoz´no, etn., Wisła 14, 466 etn., KupSłow68, BiłgElnr58;na rany i wrzody: Wisła 14, 466etn., KupSłow68, KupWe˛gSłow22, Kolb42Maz 320etn.; dla ułatwienia porodu:MoszKult2, 491etn., Kolb7Krak146nr27d, etn.; od uroku: GieyMit65, MoszKult2, 491etn., Kolb17Lub78nr8etn.;na febre: Wisła14,466etn.; przeciwko otrzasnieniu: Kolb17Lub78nr8etn.; na przestrach: Wisła12,59Przeworsk,etn., KupSłow68; na łamanie w kos´ciach: Lud8,57Krotoszyn, etn.; na plucie krwia i krwotoki: BiegLecz96; nabrodawki: BiegLecz129; na ból ze˛bów: KupSłow68; gdy krowy traca mleko: GieyMit65, MoszKult2,491etn.

Rozwiazanie skrótów cytowanych z´ródeł

BakSłow – P. Bak, Słownictwo gwary okolic Kramska na tle kultury ludowej. Wrocław 1960.BiegLecz – H. Biegeleisen, Lecznictwo ludu polskiego. Kraków 1928.BiłgEl – Materiały biłgorajskie. [w:] Etnolingwistyka’84. Wyd. UMCS, Lublin (w druku)GieyMit – A. Gieysztor, Mitologia Słowian. Warszawa 1986.

154

O. Kolberg, Dzieła wszystkie, Wrocław 1961 Kolb7Krak –– t.7 Krakowskie IIIKolb17Lub – t.17 Lubelskie IIKolb34 – Chełm t.34 Chełmskie IIKolb42Maz – t.42 Mazowsze VIIKolb46Kal – t.46 Kaliskie – Sieradzkie

KrzyzKuj1 – B. Krzyzaniak, A. Pawlak, J. Lisakowski, Kujawy. T.1. Kraków 1974KultludMiW – Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków. Wrocław 1976.KupSłow –W. Kupiszewski, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii je˛zyka polskiego. Warszawa

1969.KupWegSłow – W. Kupiszewski, Z. We˛giełek-Januszewska, Słownictwo Warmii i Mazur. Astronomia

ludowa, miary czasu i meteorologia. Wrocław 1959.Lud – „Lud”. Rocznik. Lwów-Kraków–Wrocław 1895-1967.MAAE – „Materiały Antropologiczno-Archeologiczno-Etnograficzne”. Kraków 1896–1919.MoszKul – t2 K. Moszyn´ski, Kultura ludowa Słowian. T.2, cz.2. Kraków 1939.SzyfZwycz – A. Szyfer, Zwyczaje, obrze˛dy i wierzenia Mazurów i Warmiaków. Olsztyn 1975.Szym3 – M. Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łe˛czyckim. T.1–8. Wrocław 1962–1973.

Tasmy z Archiwum Etnolingwistycznego Zakładu Je˛zyka Polskiego UMCS w LublinieTN419BKsiezpol1984AD – tas´ma nr 419 str. B Gorajec inf. Antoni DolinaTN437AKrasiczyn1985HM – tas´ma nr 437 str. A. Krasiczyn inf. Henryk Mazuryk

Wisła – „Wisła. Miesiecznik geograficzno-etnograficzny”. Warszawa 1887–1922.ZWAK – „Zbiór Wiadomosci do Antropologii Krajowej”. Kraków 1877–1895.

155

156