E drejta civile E DREJTA CIVILE Prof. Dr. Abdulla ALIU

A. PJESA E PRGJITHSHME E S DREJTS CIVILE Nocioni i s drejts civile E drejta civile sht deg e veant e s drejts n sistemin ton juridik. E drejta civile, jo vetm q sht ndr ra s drejtsis, por ajo konsiderohet edhe ndr degt m t zhvilluara t saj. E drejta civi zakonisht prkufizohet si deg pozitive e s drejts q prfshin trsin e dispozitave (rreg e) juridike q rregullojn marrdhniet shoqrore me karakter pasuror ose marrdhniet shoqr t cilat, n instanc t fundit, marrin karakter pasuror. N t drejtn civile m s shumti shprehje vullneti i lir i palve. E drejta civile sot sht nj deg e s drejts q ka nj m t ngusht n krahasim me at q n t kaluarn njihej si e drejta private. Sot me t drej e nnkuptojm trsin e normave juridike q rregullojn pjesn e prgjithshme t s drejts ejtn sendore, t drejtn e detyrimeve dhe t drejtn trashgimore. T katr kto pjes e pr ton civile. Njerzit n mnyr t pavetdijshme do dit hyjn n marrdhnie juridike-civil , blejn gazetn, gj q pr t drejtn civile sht nj kontrat e shitblerjes. Kjo marrdh juridike u nnshtrohet normave juridike-civile. E drejta civile rregullon marrdhniet shoqrore me karakter pasuror. Ky rregullim bhet me norma t caktuara, t cilat ne i q uajm norma juridike-civile. Emrtimi i s drejts civile Lidhur me emrtimin e s drejts ci ile, n literaturn juridike ndeshen dallime. Kto dallime mbshteten n vet prmbajtjen e l q trajtohet n kt disiplin shkencore dhe juridike. Q n fillim mund t themi se, pr k rejts, prve emrtimit e drejta civile, prdoren edhe emrtimet: e drejta private, si dhe e drejta pasurore. Shikuar historikisht, edhe pse pr nga emrtimi e drejta civile s hprehet me fjal t njjta, kjo nuk do t thot se kuptimi i s drejts civile ose prmbajtja saj historikisht sht e njjt q nga e drejta romake. Lidhur me emrtimet e s drejts civi konsiderojm se ato kan qllimin e prbashkt, por sht vshtir t jen koncize n nivelin mrtimin e drejta civile, n rend t par, e kemi akceptuar ktu pr shkak t objektit t saj or edhe pr shkak t tradicionalizmit. Me t drejt thuhet se juristt q merren me kt fush rejts, quhen civilist. Andaj, emrtimi i ksaj 285

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

fushe sht m e drejt t quhet e drejta civile. LNDA , METODA DHE SISTEMI I S DREJTS CIV a) Lnda e s drejts civile Lnda e s drejts civile paraqet nj shtje t kontestueshme. t fjal pr lndn e s drejts civile nuk ndihmon as vet fakti se e drejta civile sht nj degt m t vjetra dhe m t prsosura s drejtsis. E drejta civile studion marrdhniet ju vile. Pra, ajo prbn nj trsi normash juridike-civile, me t cilat rregullohen marrdhnie hoqrore me karakter pasuror. Nj vshtirsi e posame prbn prcaktimi se cili sht objekt ave juridike-civile. Cili rreth i marrdhnieve shoqrore sht objekt i s drejts civile? N iteratur thuhet se e drejta civile sht nj trsi e rregullave juridike, me t cilat rregu lohen ato marrdhnie shoqrore n t cilat njerzit hyjn lidhur me sendet, brjet ose pasur Pr t drejtn civile nuk sht aspak kontestuese se shkmbimi i vlerave ekonomike dhe t dre tave jan objekt i s drejts civile. Por, nj vshtirsi pr objektin e s drejts civile pa trajtimi i t drejtave personale, si objekt i s drejts civile. Kjo do t thot se krkohe t t bhet nj saktsim se deri ku shtrihen normat e s drejts civile n rregullimin e sht t karakterit personal, sepse n kuadr t s drejts personale bjn pjes: e drejta familja drejta statusore ku hyjn e drejta e nderit, e drejta e integritetit fizik, e dre jta e autorit, q ndryshe quhen t drejtat e personalitetit. N kt drejtim, gjithmon ekzi ston mundsia q t paraqiten norma q rregullojn shtjet e prmendura n m shum deg t todat (parimet) e s drejts civile Si do deg e s drejts, ashtu edhe e drejta civile ka metodat (parimet) e saj t rregullimit. Metodat (parimet) e s drejts civile tregojn s e, n kuadr t objektit t s drejts civile, ka raporte shoqrore me karakter pasuror q ka rakteristika t prbashkta. Nga fillet e s drejts dihet se fjala metod do t thot rruga shkurtr pr arritjen e nj qllimi t caktuar. N teorin juridike, si metoda (parime) t s ts civile zakonisht numrohen katr metoda (parime), t cilat jan t prbashkta pr tr o s drejts civile. Pra, raportet shoqrore me karakter pasuror q rregullohen me norma t s drejts civile mbshteten n kto parime t s drejts civile. Kto parime t s drejt azia e palve dhe barazia e vullneteve t tyre n raportin juridiko-civil; iniciativa e lir e palve n lidhjen e punve juridike-civile; sanksioni pasuror dhe qarkullueshmri a e t drejtave subjektive civile. N literaturn juridike disa autor flasin pr metodn e s drejts civile me katr karakteristikat e prmendura dhe t bashkuara kumulativisht, qu hen karakteristikat e metods juridike-civile. Ndrsa grupi tjetr i autorve karakteris tikat e metods juridike i trajton si parime t s drejts civile. M e qart sht q kto t en si parime t s drejts civile, sepse termin parimet e hasim si n degt tjera t s drejt ashtu edhe n institucionet e tjera t s drejts civile, pr shembull, parimet e servitu dave. Parimi i barazis s palve dhe barazis s vullneteve t tyre sht parimi i par, sip ilit palt n marrdhnien juridike-civile jan t barabarta dhe vullneti i tyre sht i bara t. Ky parim nnkupton se n t drejtn civile midis palve gjithmon ekziston bashkrendimi ullneteve t 286

E drejta civile

tyre, ka nuk sht karakteristike pr t drejtn administrative, ku kemi subordinimin e vul lneteve t palve. Palt jan t barabarta n do marrdhnie juridike-civile, pa marr paras tuset e tyre n shoqrin konkrete. Sa pr ilustrim, mund t jepet nj shembull ku shihet ba razia e palve, edhe pse statuset e palve jan t ndryshme. Nj axhustator q duhet t lidh ontrat pr vnien e ngrohjes qendrore n nj departament t qeveris sht i barabart me pa q mund t jet nj qeveritar dhe n kt rast ai nuk mund ti referohet pozits publike. Pra rastin e lidhjes s kontrats palt jan t barabarta dhe vullneti i axhustatorit nuk i nns htrohet vullnetit t qeveritarit, por prkundrazi, ndodh harmonizimi i vullneteve t t yre, q shpie n lidhje t kontrats pr kryerjen e punve n at departament. Barazin e pal arashikojn edhe legjislacionet pozitive. Te ne kt e rregullon, n nenin 11 t tij, Ligj i i Marrdhnieve t Detyrimeve i vitit 1978. Barazia e palve krkon kushte t barabarta ek onomiko-shoqrore, sepse, n fakt, mund t ndodh q dikush t pranoj lidhjen e nj pune jur ke, si domosdoshmri t gjendjes s tij ekonomike (duke qen i shtrnguar nga gjendja e ti j ekonomike). Iniciativa e lir e palve, t ciln disa e quajn edhe parimi i dispozitivi tetit, nnkupton se krijimi i marrdhnies juridike-civile lind n baz t iniciativs s lir lve, prkatsisht me vullnetin e lir t palve. Autonomia e lir e vullnetit, e cila manife tohet prmes iniciativs s lir t palve, nnkupton se palt, me vullnetin e vet, krijojn, shojn dhe i shuajn t drejtat e veta subjektive. Iniciativa e lir e palve sht e mundur drejtohet si pr zgjedhjen e subjektit (pals kontraktuese), ashtu edhe pr zgjedhjen e objektit t marrdhnies juridike-civile. Kjo do t thot se pala kontraktuese vendos ve t se me cilin person do t hyj n marrdhnie juridike-civile, gj q ka rndsi t veant t drejtn civile nuk ekziston prgjegjsia penale, andaj palt duhet t jen shum t kujdes kur vendosin t krijojn marrdhnie juridike-civile. Nga kjo shihet se pala kontraktues e e zgjedh blersin pr t bler nj send, edhe pse sendin e ngjashm me cilsi t njjta e s shum shits t ndryshm. Pala kontraktuese, prve q e zgjedh subejktin me t cilin hyn n hnie juridike-civile, ajo sht e lir t zgjedh edhe objektin e marrdhnies juridike-civil . Kjo do t thot se ajo vendos lirisht se ka do t blej sot: nj televizor, nj frigorifer apo ndonj send tjetr. Kjo sht e drejt ekskluzive q i prket autonomis s vullnetit t nksioni pasuror sht parimi i tret i s drejts civile. Ky parim nnkupton se, n rastet ku nuk prmbushet marrdhnia juridike-civile n pajtim me vullnetet e palve kontraktuese, ather si mas paraqitet sanksioni pasuror, domethn goditet masa pasurore e debitorit d he, jo personaliteti, si ndodh n rastet e tjera. N t drejtn penale dnimi do t ishte he ja e liris, n t drejtn familjare - shkurorzimi, ndrsa n t drejtn civile - prmbushja rimit t marr nga masa pasurore e debitorit prmes rrugs gjyqsore. Si shembull mund t me rret rasti kur dikush e humb t drejtn e puns pr shkak t voness s aerotransportuesit. N rast, personi prgjegjs nuk do t burgoset, por do t detyrohet t shprblej dmin e shkakt pr shkak t mosprmbushjes s detyrimit t lindur mes udhtarit q ka psuar dmin dhe komp erotransportuese. Sanksioni pasuror e ruan ekuivalencn midis pjesmarrsve n marrdhnien juridike-civile, pra nse njrs pal i zvoglohet masa pasurore ose i shkaktohet nj dm tje , ajo ka t drejtn q nga masa pasurore e pals tjetr ti shprblehet dmi i shkaktuar ose oj kthimin e gjendjes fillestare. Qarkullueshmria (kalimi) e t drejtave subjektive civile paraqet parimin e katrt t s drejts civile. Me qarkullimin juridik t t drejtave civile nnkuptojm parimin sipas t cilit t drejtat civile mund t kalojn nga nj subjekt i s drejts te subjekti tjetr. Pra, t drejtat civile-subjektive jan t drejta q jan t qa ueshme. Titullari i s drejts mund ti kaloj vetm ato t drejta subjek287

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

tive civile t cilat i ka edhe vet. Kjo sht e njohur q nga e drejta romake, kur thuhej : Nemo ad alium plus iuris transferre potest quam ipse possidat, q do t thot se askush nuk mund ti kaloj tjetrit m shum t drejta nga t drejtat q i disponon vet n qarkul konomik dhe juridik nga nj titullar te tjetri. Kto t drejta qarkullojn nga nj subjekt te tjetri n baz t ligjit, marrveshjeve ose ndonj titulli tjetr juridik. Kjo do t thot e pronari t drejtn e vet t pronsis n baz t ndonj titulli juridik, pr shembull, me hitjes ose testament, e kalon t drejtn e vet te nj person tjetr. N t drejtn civile nuk jan t gjitha t drejtat civile subjektive t qarkullueshme, si, bie fjala: t drejtat e personalitetit - integriteti trupor. Pra, t kalueshme, n rend t par, jan t drejtat sen dore, si t drejta absolute subjektive. N marrdhnien juridike-civile, katr parimet e s drejts civile duhet t shprehen n mnyr kumulative, gj q do t thot se kto parime nuk dahen n mnyr t pavarur. Disa parime t s drejts civile, si pr shembull, barazia e pal e deklarimi i lir i vullnetit si dhe iniciativa e lir, ekzistojn edhe n t drejtn famil jare (bashkshortore). Sanksioni pasuror (pronsor), edhe pse sht karakteristik pr t dre jtn civile, shpeshher zbatohet edhe n deg t tjera t s drejts, kur krkohet shprblimi he kjo vjen si rezultat i ndonj vepre penale a shkeljeje tjetr administrative. Ndrk aq, qarkullimi i t drejtave sht parim i veant, sepse kt parim nuk e gjejm n deg t rejts, pra at e ndeshimvetm n t drejtn civile. Barazia e palve sht rrjedhoj e shkm erave ekuivalente t mallrave, t cilat vihen n qarkullimin e lir. Palt duhet t jen t b barta dhe t ken iniciativ t lir kur bjn kontraktimin e qarkullimit t vlerave me karak pasuror. c) Sistemi i s drejts civile Lidhur me sistemin e s drejts civile ekzistoj n dy mnyra tradicionale: sistemi institucional dhe sistemi pandekt. - Sipas sistem it institucional, i cili e ka prejardhjen nga juristi i njohur romak Gaji, e dre jta civile ndahet n tri pjes: 1. Persona (personae); 2. Sende (res) dhe 3. Padi (a ctiones). Kt sistem e prvetsoi edhe Kodi Civil Francez. Ky Kod n pjesn e par trajton p rsonat, d.m.th., subjektet e drejtsis, statusin juridik t tyre, pastaj jetn bashkshor tore dhe familjen, ndrsa n pjesn e dyt ka pr objekt trajtimin e sendeve, prkatsisht t ejtn sendore (pronsin). Pr dallim nga sistemi institucional, ekziston edhe sistemi p andekt, i cili sht prvetsuar n t drejtn gjermane, por, natyrisht, edhe ky sistem rrjed nga e drejta romake, sepse lidhet drejtprdrejt me emrin e Justinianit. Sipas ktij sistemi, e drejta civile ndahet n katr pjes: 1. Pjesa (e drejta) sendore; 2. Pjesa (e drejta) e detyrimeve; 3. Pjesa (e drejta) familjare dhe 4. Pjesa (e drejta) e trashgimit. Sistemi i s drejts civile, n prgjithsi, nnkupton trsin e dispozitave gullave juridike q jan t prbashkta pr t gjitha degt e s drejts civile. Kt pjes n m pjesa e 288

E drejta civile

prgjithshme e s drejts civile ose hyrje n t drejtn civile. N kuadr t secils pjes t vile ekziston trsia e dispozitave dhe rregullave juridike, q rregullojn objektin e a saj dege t s drejts civile. d) Institucionet themelore t s drejts civile N t drejtn e ekzistojn shum institute juridike. Me institut juridik nnkuptojm trsin e normave jur dike q rregullojn nj lm t caktuar. Dihet se trsia e instituteve e prbn degn e s d trsia e degve sistemin juridik t nj shteti. Institutet themelore n t drejtn civile ko derohen: pronsia, q sht karakteristik pr t drejtn sendore; kontrata, q sht karakte drejtn e detyrimeve, si pjes e s drejts civile; testamenti, q sht karakteristik pr t trashgimore, si pjes e s drejts civile. Natyrisht, n kuadr t s drejts civile ekzist he shum institute dhe nninstitute, t cilat, n kuadr t librit, do t trajtohen ve e ve IMET E S DREJTS CIVILE Burimet e s drejts civile, s bashku me ato juridike prgjithsish , shrbejn si baz e rndsishme pr caktimin e sistemeve juridike. Duke i njohur burimet e s drejts mund t njihet edhe vet sistemi juridik i nj shteti. Prcaktimi i nocionit t b rimeve t s drejts, n prgjithsi, dhe t s drejts civile, n veanti, sht nj shtje yrtime teorike jo vetm nga aspekti juridik, por edhe nga ai filozofik. Burimet e s drejts civile jan shtje vazhdimisht t diskutueshme n literaturn juridike, sepse pro mi q ka t bj me burimet e s drejts sht gjithashtu i vjetr sa edhe shoqria humane e nga e drejta. Termi burim i s drejts civile sht i dykuptimt, material dhe formal. Bu rim i s drejts nga aspekti material sht forca shtetrore, ndrsa aspekti formal nnkupt rmat dhe aktet juridike q e manifestojn formalisht kt forc shtetrore. Ndarja n burim eriale dhe formale sht e pakontestueshme n teorin juridike. Mirpo, t kuptuarit e shpre hjes n kuptimin material dhe formaln teorin juridike nuk sht unik. Termi burim i s n kuptimin material karakterizon faktet shoqrore, prej t cilave vrtet paraqitet, buron drejta, ndrsa burim t s drejts, n kuptimin formal karakterizon aktin e prgjithshm j k, d.m.th., mjetin me t cilin shprehet burimi material i s drejts. N kuptimin materi al, burimi i s drejts zakonisht konsiderohet ajo forc (autoritet) q ka t drejt ti krij j dhe ti imponoj ato dhe ky sht ai autoritet q sht burim i s drejts. Pr t drejtn autoritet sht vet organi ligjdhns kompetent shtetror. Sot, kur e drejta e shkruar n s umicn e shteteve sht burim formal kryesor, burime t s drejts civile jan: Kushtetuta, l gji, konventat ndrkombtare dhe aktet e tjera m t ulta se ligji. Burime plotsuese forma le jan: e drejta zakonore, praktika gjyqsore dhe doktrina juridike. Burimet e s dre jts civile kan dy kuptime: kuptimin material - q nnkupton forcn krijuese t s drejts, tsisht faktort q e lindin, e zhvillojn dhe e zbatojn at t drejt dhe kuptimin formal kupton format dhe mnyrat n t cilat shfaqet e drejta q rregullon marrdhniet juridike-ci vile. Burimet e s drejts civile n shtetet e Evrops me t drejt kontinentale kan prafr nj struktur t njjt. 289

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

Burimet formale t s drejts civile prbjn formn n t ciln shprehet vullneti i forcs q t drejtn n nj shtet konkret. Sot si burime formale t pakontestueshme n t gjitha t dre t civile konsiderohen: ligji dhe e drejta zakonore, ndrsa burimet e tjera formale , si praktika gjyqsore, doktrina etj., jan objekt diskutimi i autorve q merren me st udimin e burimeve t s drejts civile. Burimet e s drejts civile zakonisht jan: ligji, e drejta zakonore, praktika gjyqsore dhe doktrina juridike. Ligji Ligji sht gjithmon burim kryesor i s drejts civile, n do koh dhe n do vend ku burim i s drejts sht e shkruar. N rastin ton, fjala ligj prdoret n kuptimin e gjer, duke prfshir Kushtetutn, akt m t lart juridik t nj shteti, pastaj ligjin dhe aktet e tjera nnligjore. Ligji, n kuptimin e ngusht, paraqet aktin juridik q nxirret n procedur t veant nga organi kompe ent. Ligjet kan veprim territorial, kohor dhe personal. N kt drejtim shpeshher shtroh et pyetja se a mund t ket ligji veprim prapaveprues. Me Kushtetut prcaktohet se ligj et kan veprim vetm pr t ardhmen, mirpo lejohet edhe mundsia q, prjashtimisht, ligji t edhe veprim prapaveprues. Kjo mundsi n shumicn e legjislacioneve mund t relizohet ve tm nse ligji i ri sht n favor t pals. Veprimi prapaveprues i ligjit, kur bhet fjal p jtn civile, duhet t parashikohet shprehimisht n dispozitat kalimtare t ligjit. E dre jta zakonore E drejta zakonore n t drejtn civile konsiderohet burim i s drejts civile dhe ky si burim subsidiar, prkatsisht i dors s dyt. T gjitha legjislacionet e njohin t drejtn zakonore si burim t s drejts civile, pr shkak se sht e pamundur q ligji apo ejta e shkruar ti parashikoj t gjitha shtjet q kan t bjn me marrdhniet jurudiko-c drejt zakonore kuptojm rregullat e sjelljes t cilat prsriten brez pas brezi, respekto hen nga t gjith dhe, n fund, i nnshtrohen sanksionit t caktuar. E drejta zakonore mun d t zbatohet si burim i s drejts civile vetm n rastet kur mungojn dispozitat e shkruar a, kur e drejta zakonore nuk sht n kundrshtim me parimet kushtetuese apo me moralin shoqror. Kto kushte qndrojn gjithmon t kumuluara, pra nuk mund t prjashtohet ndonjra tyre. Praktika gjyqsore Praktika gjyqsore gjithsesi sht burim i s drejts civile, por ajo n skenn juridike sht edhe si burim subsidiar d.m.th., pas ligjit dhe s drejts zako nore. N Kosov, ku praktika gyqsore sht burim i dors s dyt (subsidiar) i s drejts ci jyqtari arrin t bhet nj kreator i s drejts. Institutet e reja juridike civile t krijua ra ndrkoh, s pari gjejn mbshtetje n praktikn gjyqsore, kurse m von prfshihen edhe ivile. Doktrina si burim i s drejts civile Doktrina juridike, sipas disa autorve, sh t burim subsidiar i s drejts civile. Doktrina juridike 290

E drejta civile

sht trsia e mendimeve (shikimeve) t shfaqura nga shkenctart jurist, me t cilat ata s ojn ose bjn interpretime pr dispozitat (rregullat) e s drejts n punimet e tyre shkenco e, n artikuj t revistave shkencore ose n shnime tjera publike. Nj numr i autorve thon doktrina sht vetm nj autoritet dhe nuk pranohet fare si burim i s drejts civile, kurs e disa t tjer e trajtojn si burim joformal t s drejts. MARRDHNIA JURIDIKE-CIVILE Marr juridike-civile konsiderohet do marrdhnie juridike e mbshtetur n normat (rregullat) e s drejts civile prmes s cils palt krijojn, ndryshojn ose shuajn ndonj t drejt s Marrdhniet juridike-civile n t gjitha rastet rregullohen me rregulla t s drejts civile Marrdhnia juridike-civile ka nj rndsi t veant n fushn e s drejts civile. do mar e rregulluar me norma t s drejts civile ka pr qllim efektin pasuror, andaj edhe reali zimi i t drejtave dhe detyrimeve q krijojn palt me kt marrdhnie juridike-civile bhet rrugs juridike. Pra, ato gzojn edhe mbrojtjen juridike. do marrdhnie juridike-civile ka elementet e saj. Ktu bjn pjes subjektet, objekti dhe t drejtat dhe detyrimet, t cil at lindin nga marrdhnia juridike-civile. Para se t flasim pr elementet e marrdhnies ju ridike-civile, do t trajtojm t drejtn civile n kuptimin objektiv dhe n kuptimin subjek tiv. E drejta civile, n kuptimin objektiv, sht trsia e normave dhe rregullave juridik e, me t cilat rregullohen marrdhniet juridike-civile. Kto norma (rregulla) juridike t karakterit juridiko-civil, kur rregullojn nj trsi juridike, si, pr shembull, pronsin kontratn, paraqesin institutin juridik. Ndrsa trsia e normave q rregullojn institutet e s drejts civile, paraqesin degn e s drejts civile. E drejta subjektive nnkupton at t rejt t ciln individi, prkatsisht subjekti, e nxjerr nga e drejta objektive. Nuk mund t ekzistoj e drejta subjektive, n qoft se at nuk e njeh e drejta objektive. Nuk mund t bhet dikush pronar mbi nj send, n qoft se kt nuk e lejon e drejta objektive. E drejt subjektive sht nj pushtet, i cili prbhet nga nj a m shum autorizime. Pr shembull, e ta e pronsis, si e drejt subjektive, prbhet prej tri autorizimeve: autorizimit t prdor mit, shfrytzimit dhe t disponimit t sendit. N kuadr t s drejts subjektive, kemi edhe ejtn e krkess, q paraqet mundsin e realizimit t dhunshm t autorizimit, t ciln e p jta subjektive. Krkesa ndryshe quhet edhe padi n kuptimin material. Fuqia juridike ekziston ather kur nuk ekziston e drejta, s cils i prgjigjet ndonj detyrim, por ekzis ton mundsia e nj personi q, me shprehjen e vullnetit t tij, t ndikoj n lindjen, ndrrim n ose ndrprerjen e ndonj t drejte subjektive, p.sh., kur dikush sht trashgimtar, por d eklarohet se heq dor nga trashgimi. Gjendja juridike. - Prej s drejts subjektive duh et t dallojm gjithashtu edhe gjendjen juridike. Gjendje juridike kemi ather kur ekzi ston nj trsi rrethanash juridikisht relevante, t cilat, kur tu bashkohet edhe nj rreth an, shndrrohen n t drejt subjektive. Pr shembull, trashgimtari testamental deri n vde n e testamentlnsit ndodhet n nj gjendje juridike dhe, me vdekjen e tij, fitohet e dr ejta e trashgimis, si e drejt subjektive n baz t testamentit. N kt pjes, ku bhet f jtn subjektive, duhet t sqarohet edhe ajo se sht pozita ose statusi juridik. Pozita os e statusi juridik, paraqet nj grumbull rrethanash lidhur me nj subjekt q ka ndikim n 291

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

realizimin dhe mbrojtjen e t drejtave t tij subjektive. Gjat historis personat fizik nuk kan pasur status t njjt juridik. Subjektet e s drejts N t drejtn civile subjekte element thelbsor i do marrdhnieje juridike-civile. Subjekt t s drejts jan: personat f k dhe personat juridik. Kto subjekte konsiderohen barts t t drejtave dhe detyrimeve n j marrdhnie juridike-civile. Personi fizik, si subjekt i s drejts do person fizik kons iderohet subjekt i s drejts. Ky subjektivitet fitohet me t lindur. Pr kt krkohet q ai ind i gjall, prkatsisht t jap shenja jete dhe t ket formn e njeriut. Personi fizik, bjekt i s drejts, karakterizohet nga disa zotsi (aftsi) juridike: zotsin juridike, zot in e veprimit dhe zotsin e deliktit. Zotsia juridike sht aftsia e personit fizik q t arts i t drejtave dhe detyrimeve. Kjo zotsi fitohet nga momenti i lindjes dhe pusho n me vdekjen e personit fizik, prkatsisht me shpalljen e tij pr t vdekur. Personi fi zik mund t shpallet pr t vdekur nse plotsohen disa kushte t parashikuara me ligj dhe a to jan: mungesa nga vendbanimi pr nj koh t caktuar dhe t mos dihet se ku ndodhet dhe a sht gjall, pra supozohet se sht i vdekur. N t drejtn ton pozitive mund t shpallet r: 1) personi pr jetn e t cilit gjat 5 vjetve t fundit nuk ka pasuri kurrfar lajmesh d e nga lindja e t cilit kan kaluar 60 vjet; 2) personi pr t cilin gjat 5 vjetve t fundi nuk ka pasur kurrfar lajmesh dhe pr t cilin besohet se nuk sht m gjall; 3) personi q zhdukur me rastin e fundosjes s ndonj anieje, n nj aksident komunikacioni, zjarri, vr shimi, trmeti etj., pr jetn e t cilit nuk ka pasur kurrfar lajmesh brenda 6 muajsh ng a dita e kalimit t rrezikut dhe 4) personi q sht zhdukur gjat lufts lidhur me ngjarjet e lufts, pr jetn e t cilit nuk ka pasur kurrfar lajmesh brenda nj viti, nga dita e nd prerjes s armiqsive. Shpallja pr t vdekur bhet me vendim gjyqsor dhe n baz t saj hap ashgimia. Shpallja e personit t zhdukur pr t vdekur sht supozim i rrzueshm se personi shpallur pr t vdekur edhe ka vdekur, q do t thot se lejohet mundsia q t vrtetohet ed kundrta. Zotsia e veprimit t personave fizik. - Me zotsi veprimi kuptojm zotsin (aft veprimit t personit fizik q t dal n komunikimin juridik pr t krijuar t drejta dhe p rr detyrime n mnyr t pavarur. Kto t drejta dhe detyrime i krijon si rezultat i moshs hore. N t drejtn ton personat fizik, sipas rregullit, bhen madhor kur mbushin moshn 1 je ose me an t emancipimit, kur fmija martohet para se t mbush moshn 18 vje. Kjo mund et jo m heret se n moshn 16 vje. Kta persona barazohen me personat e moshs 18 vjeare d e zotsin pr t vepruar nuk e humbasin n rast shkurorzimi. Martesa duhet t bhet me leje organit kompetent. Personat deri n moshn 18 vje i quajm t mitur dhe ata jan t paaft vepruar. Por, paaftsia e tyre pr veprim nuk sht e njjt. Personat deri n moshn 14 vje t miturit e rinj jan kryesisht t paaft pr t vepruar, kurse prej 14 - 18 vje ose t mit t m t vjetr jan t aft pr t vepruar n mnyr t kufizuar. Personat madhor mund t sh t t paaft pr t vepruar ose pjesrisht t paaft 292

E drejta civile

pr t vepruar. Zotsia e deliktit sht aftsi e personit q t prgjigjet pr veprimet e ve liktet me masn e vet pasurore. Zotsia deliktore e personit fizik, pr shkak t deliktit , ekziston nga mosha 14 vje. Personat fizik deri n moshn 7 vje nuk prgjigjen vet pr d ktet e tyre. Ndrkaq, personat fizik q nga mosha 7 deri n 14 vje, po ashtu, konsideroh en t paprgjegjshm pr deliktet e tyre me masn e vet pasurore; bhet prjashtim kur mund ovohet se personi fizik mbi moshn 7 vje, por m pak se 14 vje, ka qen i aft pr t gjyku pr veprimet e veta t palejueshme. Personat fizik kan disa atribute, me t cilat bhet id entifikimi i tyre. Atributet e personit fizik jan: emri, vendbanimi dhe vendqndrim i, shtetsia dhe librat e gjendjes civile. Emri sht shenja e personit fizik, me t cil in bhet identifikimi i tij. do person fizik ka t drejtn e emrit. Me fjaln emr nnkuptoj emrin dhe mbiemrin. M gjersisht kto prpunohen n pjesn e s drejts familjare. Vendbanim he vendqndrimi jan atribut i personit fizik pr t treguar lidhshmrin e tij pr nj vend qendr e tij jetsore. Vendbanimi sht vendi n t cilin qytetari sht vendosur me qllim q j prgjithmon. do person fizik mund t ket vetm nj vendbanim. Vendqndrimi sht vendi ersoni fizik jeton prkohsisht. Shtetsia sht prkatsia e personit fizik ndaj nj bashks aktuar shtetrore. Edhe shteti ka rndsi t madhe pr realizimin dhe ushtrimin e disa t dr ejtave civile. Librat e gjendjes civile. - Ekzistojn tri lloje t librave civile: 1 . Librat am t t lindurve, 2. Librat am t t kurorzuarve dhe 3. Librat am t t vdekurv onat juridik, si subjekt t s drejts Prve personave fizik, subjekt t s drejts jan ed onat juridik, q paraqesin krijesa artificiale n rendin juridik. Se kush konsiderohe t person juridik sht shtje e rendit juridik t nj shteti. Andaj thuhet se personi jurid ik sht krijes shoqrore, t cilit rendi juridik ia ka njohur zotsin juridike. Pra, rendi juridik i njeh zotsin q kjo krijes shoqrore t jet barts i t drejtave dhe detyrimeve, zotsin q t krijoj t drejta dhe detyrime si dhe t jet prgjegjs pr deliktet. N kt ndohet pr deliktet civile, sepse kto dallojn nga deliktet penale. Personat juridik p ranohen si subjekt i s drejts pr shkak t domosdoshmris s qarkullimit ekonomik dhe juri ik. Personat juridik jan grumbull njerzish q kan masn pasurore, q kan organizimin e b dshm, q ushtrojn veprimtari t caktuar dhe jan t regjistruar ose e kan t pranuar cils ubjektit t s drejts. Personat juridik krijohen me regjistrim, n baz t ligjit ose me pa aqitje. Shoqrit tregtare, shoqatat e ndryshme, partit politike etj., bhen persona ju ridik me regjistrim. Ndrkaq, njsit e pushtetit lokal fitojn cilsin e personit juridik rejtprsdrejti nga ligji, kurse vet shteti sht subjekt juridik me paraqitje, q do t tho nuk regjistrohet askund. Zotsia juridike dhe zotsia pr t vepruar e personave juridik Personat juridik, po ashtu, kan zotsin juridike, zotsin e veprimit dhe zotsin e deli t, 293

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

domethn ata kan aftsin pr t qen barts t t drejtave dhe detyrimeve, aftsin pr t imet e palejueshme t tyre - deliktet. Pr dallim nga personat fizik, te personat jur idik kto zotsi fitohen nga momenti i krijimit t personit juridik. Personat juridik us htrojn veprimtarin, prkatsisht t drejtat vetm brenda rrethit pr t cilin jan krijuar. q, personi fizik ka t gjitha t drejtat dhe detyrimet q ia njeh e drejta objektive. Objekti, si element i marrdhnies juridike-civile Objekt i s drejts civile mund t jet v etm ajo q drejtprdrejt ose trthorazi mund t shprehet n vler pasurore, prkatsisht n Objekti i marrdhnieve juridike-civile sht parakusht pr t krijuar nj marrdhnie jurid e t gjitha tiparet. Objekte t marrdhnies juridike-civile jan: sendet, veprimet e njerz ve, pasuria dhe vlerat personale. Sendet jan objekti m i rndsishm i s drejts civile. M send, n kuptimin juridiko-civil, nnkuptojm at pjes materiale t natyrs q mund t vihe me shqisa, q sht i prkufizuar n hapsir dhe ekziston fizikisht, si dhe mund t jet obj ndonj t drejte subjektive. Nocioni dhe llojet e sendeve trajtohen gjersisht n pjesn e s drejts sendore. Veprimet e njerzve. - Me veprime t njerzve krijohen t drejta dhe d etyrime. Objekt i ktyre t drejtave mund t jet prestimi, t cilin, n baz t marrdhnies more, debitori sht i detyruar ta prmbush pr kreditorin. Brja nga veprimet e njerzve du et t ket karakter pasuror, duhet t jet e mundshme, e lejueshme nga e drejta dhe e ca ktueshma. Prestimi, q sht objekt i detyrimit, mund t jet nj dhnie (dare), brje (facer ose mosbrje (non-facere). Natyrisht, ai duhet t jet veprim i njeriut. Pasuria, gjit hashtu, sht nj kategori e krijuar nga qarkullimi ekonomik dhe, si e till, ajo paraqi tet edhe si objekt i s drejts civile. Personat hyjn n marrdhnie ekonomike, pra edhe n arrdhnie juridike-civile, pr t krijuar vlera pasurore. Pasuria mund t prkufizohet si t ubim i t drejtave me efekt pasuror, q i prkasin nj personi. Pasuria sht trsi e t mir i takojn nj subjekti t caktuar. Pasuria prfshin masn pasurore e cila prbhet prej sende e t caktuara, por ajo n trsi mund t prqendrohet dhe shprehet n nj send t veant, n arkullim ekonomik kalohen prej nj personi te tjetri mallra - vlera ekonomike, ndrs a me qarkullim juridik kalohen t drejtat mbi ato vlera. Pasuria sht jo vetm kategori ekonomike, por edhe kategori juridike, sepse sht e lidhur pr subjekt t caktuar dhe kto t drejta subjektive, si pr shembull, pronsia q ka pr objekt nj send t caktuar, mu t shndrrohen n para - vler pasurore, sepse edhe vet sendi, si objekt i s drejts sht surore. Pasuria ndahet n aktiv dhe pasiv. Aktivin e prbjn t drejtat, pasivin detyrime t. Karakteristikat e pasuris jan: identiteti i pasuris dhe uniteti i pasuris. Me ide ntitet t pasuris nnkuptojm faktin se pasuria sht e lidhur pr nj person t caktuar. Kj t thot se n qarkullimin civil-juridik nuk mund t mendohet personi pa pasuri. Uniteti i pasuris, si nj karakteristik tjetr, do t thot se pasuria sht unike dhe se subjekti vetm nj pasuri. Pasuria mund t jet e madhe ose e vogl, por kurrsesi nuk mund t jet e dar. Me vdekjen, personi ndahet nga pasuria dhe kjo pasuri kalon te trashgimtart, s epse ajo duhet 294

E drejta civile

gjithmon ti takoj dikujt. Vlerat personale jan t lidhura me vet personin dhe ato i tak ojn atij. N rastin ton kemi parasysh vetm vlerat personale t karakterit pasuror ose v lerat e tilla q, n fund, mund t marrin karakter pasuror. Nderi, shndeti, liria perso nale, integriteti fizik, shpirtror dhe moral etj., bjn pjes n grupin e t drejtave pers onale pasurore dhe ato nuk mund tu kalohen personave t tjer. Kur kto i cenohen, ai k a t drejt t krkoj prfitime materiale. Kto konsiderohen t drejta t personalitetit. P m prej tyre, kemi t drejtat personale q jan rezultat i krijimtaris shpirtrore t person it, ku bn pjes e drejta e pronsis intelektuale. Pra, e drejta e autorit dhe pronsia i ndustriale (intelektuale). Krijimi dhe shuarja e marrdhnieve juridike-civile Pr kri jimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrdhnies juridike-civile jan t domosdoshme faktet juridike. Faktet juridike. - Fakt juridik quajm at fakt pr t cilin e drejta e lidh krijimin, ndryshimin apo shuarjen e ndonj marrdhnie juridike. Me faktet juridike kr ijohet, ndryshohet ose shuhet e drejta subjektive. Faktet juridike ndahen n: ngja rje natyrore dhe veprime t njerzve. Ngjarjet natyrore konsiderohen fakte juridike, kur e drejta e lidh pr at ngjarje natyrore krijimin, ndryshimin a shuarjen e ndon j marrdhnie juridike-civile. Ngjarjet natyrore mund t jen t ndryshme si, pr shembull, indja, vdekja, kalimi i kohs, fatkeqsit natyrore, smundja psikike etj. Veprimet e nje rzve, si fakte juridike, jan shum m t rndsishme. Ato ndahen n veprime t lejuara dhe me t palejuara. Veprimet e lejuara, n fakt, jan pun juridike q shrbejn si baz pr kri e t drejtave dhe detyrimeve n mbshtetje t vullnetit t lir. Pun juridike konsiderojm larimin e vullnetit t palve pr krijimin e ndonj t drejte a detyrimi. Veprimet e palej ueshme ndryshe quhen delikte civile. Me delikte civile i shkaktohet dm nj personi tjetr. Deliktet civile, po ashtu, paraqesin burim t ndonj detyrimi. Supozimet dhe f iksionet - Supozimi sht fakt juridik pr t cilin konkludojm n baz t rrethanave konkret he ky nuk provohet, por merret se sht. Supozimet kan rndsi t madhe. Ato jan nj mjet s i dobishm i tekniks juridike, sidomos t asaj proceso-juridike, p.sh., mirbesimi i po sedimit supozohet. Prej supozimeve duhet ti dallojm fiksionet. Te fiksionet merret se ekziston nj fakt q n t vrtet nuk ekziston ose thuhet se nuk ekziston, edhe pse n t vrtet ekziston. Kjo bhet pr t lehtsuar teknikn juridike. P.sh., ekziston fiksioni se f ja i ngjizur sht i lindur, nse sht fjala pr interesat e tij. Klasifikimi i t drejtave ubjektive civile N kuadr t s drejts civile, t drejtat subjektive mund t ndahen n t d absolute dhe t drejta relative. Pr t prcaktuar se cilat jan t drejta absolute dhe cil at jan t drejta relative, duhet t nisemi nga karakteristikat q i bjn t dallohen kto t jta. T drejtat absolute kan kto karakteristika: a) s drejts s personit t autorizuar i gjigjet 295

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

detyrimi i t gjith personave t tjer, d.m.th., vepron n erga omnes, b) numri i persona ve t detyruar nuk sht i caktuar, c) detyrimi i tyre sht gjithmon negativ, d) marrdhni titullarit ndaj t gjith personave t tjer nuk sht e konkretizuar, e) kto t drejta nuk rashkruhen, f) krkesa lind me shkeljen e s drejts, g) te t drejtat absolute ekziston e ashtuquajtura e drejt e racionit. T drejtat relative i kan kto karakteristika: a) veprojn inter partes (midis palve), b) detyrimi sht gjithmon pozitiv, c) parashkruhe n, d) krkesa lind n t njjtn koh me autorizimin etj. T drejtat absolute T drejtat abso e jan t drejtat sendore, t drejtat personale, t drejtat e personalitetit dhe e drejt a e autorit. T drejtat relative T drejtat relative jan t drejtat q dalin nga marrdhnie e detyrimeve. Te t drejtat relative, parimisht, gjithmon ekzistojn dy pal: kreditor i dhe debitori. Qarkullimi juridik Me qarkullim juridik nnkuptojm kalimin e nj t dre jte prej nj subjekti te nj subjekt tjetr. T drejtat subjektive, q jan t kalueshme, jan drejta absolute: pronsia, servituda, pengu, etj. Mjetet e qarkullimit juridik, d. m.th., t drejtat me t cilat bhet ky kalim, jan t drejta t detyrimit. Pra, t drejtat ab olute mund ti shikojm si detyrime t qarkullimit juridik, kurse punt juridike si mjet e t qarkullimit juridik. Qarkullimin juridik e mundsojn punt juridike, t cilat i ndrma rrin subjektet. Vullneti si fakt juridik pr krijimin e punve juridike Puna juridik e sht ajo deklarat e vullnetit t ciln palt e ndrmarrin me qllim t krijimit t ndonj juridike-civile. Pra, n at marrdhnie juridike vullneti luan rolin m t madh; ai sht at akti m i rndsishm juridik. Vullneti, q t prodhoj efekte juridike, duhet t jet serioz i drejtuar nga dika q n pikpamje fizike dhe juridike sht e mundshme. Deklarimi i vulln etit mund t bhet verbalisht, me shkrim ose n mnyr konkludente. Shenja ose sjellja me t ciln deklarohet vullneti quhet veprim konkludent, gj q ndodh shpesh n jetn e prditsh e. Rndsia e aktit administrativ n krijimin e punve juridike Akti administrativ nuk sh t nj fakt juridik, por ai shpesh i prin marrdhnies juridike-civile. Akti administrat iv mund t qndroj paralel me punn juridike ose ti paraprij asaj. 296

E drejta civile

Punt juridike Punt juridike paraqesin formn m t shpesht t qarkullimit t drejtave subj ive dhe ato krijohen, si u tha, n baz t deklarimit t vullnetit. Puna juridike, prve q e kushtzuar nga deklarimi i lir i vullneti, ajo duhet t ket edhe qllimin t cilin dshir jn ta arrijn palt me at pun juridike, pastaj bazn juridike, q do t thot n kt rast etje juridike pr arritjen e qllimit t vet puns juridike. Natyrisht, te do pun juridike duhet t ekzistoj edhe vet objekti i puns juridike, i cili nuk duhet t ket t meta jurid ke a fizike. Modifikimi i punve juridike Punt juridike mund t modifikohen dhe si mo difikues t tyre jan: kushti, afati dhe urdhri. Kushti Kushti sht nj rrethan e ardhshme e pasigurt, nga paraqitja ose mosparaqitja e s cils varet krijimi ose ndrprerja e n donj t drejte. Kjo rrethan mund t jet e varur nga vullneti i nj pale, kur kushti quhet potestativ dhe mund t mos varet nga vullneti i palve, kur ai quhet kenzual (?!). Por, gjithashtu ai mund te varet edhe nga vullneti, edhe nga rasti dhe ather kusht i sht i przier. Afati Afati sht nj rrethan e ardhshme e sigurt ose kalim i caktuar i k hs ose moment i caktuar n koh, moment pr t cilin sht i lidhur krijimi ose ndrprerja e onj t drejte. Afati dallohet prej kushtit, sepse paraqitja e momentit t kohs tek afa ti sht e sigurt, kurse paraqitja e ndonj rrethane te kushti sht e pasigurt. Afati mun d t jet subjektiv dhe objektiv. Subjektiv sht ai afat i cili llogaritet prej dits q sh marr dijeni pr ndonj rrethan, ndrsa afati objektiv sht ai i cili fillon t rrjedh nga nti kur ka ndodhur ngjarja, prkatsisht nga momenti kur krkohet mbrojtja e ksaj t drej te. Urdhri Urdhri (modus) konsiderohet si modifikues i puns juridike dhe ai ekzisto n te punt juridike bmirse si, pr shembull, te dhuratat, testamenti, etj. Urdhri sht i jkohshm me realizimin e puns juridike. Prfaqsimi Punt juridike mund t krijohen edhe p s institutit t prfaqsimit. Prfaqsimi sht kryerje e punve juridike n emr t tjetrku ogari t tjetrkujt, zakonisht me shprblim. Te prfaqsimi, subjektet quhen: prfaqsues dhe i prfaqsuar. Prfaqsimi mund t jet: ligjor dhe kontraktues. Prfaqsuesi ligjor, autoriz n e nxjerr nga vet ligji, kurse tek afati kontraktues nga i prfaqsuari. 297

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

Prfaqsues mund t jen personat e moshs madhore, t aft pr t vepruar. Ndarja e punve j Nj ndarje tradicionale e punve juridike sht: 1) Punt juridike kauzale dhe abstrakte; 2) Punt formale dhe joformale; 3) Punt midis t gjallve (inter vivos) dhe n rast vdek jeje (mortis causa) 4) Punt e njanshme dhe t dyanshme Punt juridike kauzale dhe abst rakte Pun juridike kauzale jan ato te t cilat qllimi i krijimit t puns sht i dukshm asht, pr shembull, kontrata e shitblerjes, ndrsa pun juridike abstrakte jan ato te t c ilat kauza - qllimi nuk shihet nga jasht, pr shembull, letrat me vler. Punt juridike formale dhe joformale Pun juridike formale sht ajo pr vlefshmrin e s cils krkohet nj veanta nga ligji ose me kontrat. Formalizmi i punve juridike sot m s shpeshti ka t bj e formn e shkruar dhe t vrtetuar nga organi kompetent. Pun juridike joformale sht ajo pun pr vlefshmrin e s cils nuk krkohet form e veant. Punt juridike midis t gjall vdekjeje Punt juridike midis t gjallve (inter vivos) jan ato pun t cilat veprojn midis subjekteve t gjalla dhe me kto kryhet qarkullimi i rregullt juridik. Punt juridike n rast vdekjeje (mortis causa) jan ato pun t cilat veprojn n rast t vdekjes s njrs juridike midis t gjallve jan t gjitha kontratat dhe punt tjera juridike q ndrmirren d it. Puna juridike n rast vdekjeje sht, pr shembull, testamenti. Punt juridike t njans dhe t dyanshme Pun juridike t njanshme jan ato pun pr krijimin e t cilave mjafton de rimi i vullnetit t njrs pal. Pun juridike t njanshme jan: premtimi publik, testamenti tj. Punt juridike t dyanshme jan ato pun, pr krijimin e t cilave nevojitet deklarimi i vullnetit t dy apo m shum palve, si dhe plqimi i tyre. Pun m e shpesht juridike e dya shme sht kontrata. 298

E drejta civile

Parashkrimi Parashkrimi sht institut juridik q nnkupton se me kalimin e kohs, pr shkak t mosushtrimit t ndonj t drejte, prkatsisht pr shkak t ushtrimit t saj, mund t hum t fitohet e drejta. N rastin ton konkret, mund t ndodh humbja e krkess, prkatsisht is n kuptimin material. Nuk parashkruhen t gjitha t drejtat, por vetm t drejtat e dety rimeve. Kjo do t thot se t drejtat absolute nuk parashkruhen. Parashkrimi mund t jet shues dhe fitues. Parashkrimi fitues paraqet fitimin e s drejts n mnyr origjinere, n b az t disa fakteve juridike, prej t cilave fakt i rndsishm sht edhe koha. Te parashkri si ai fitues, ashtu edhe tek ai shues, sht e mundur ndprerja dhe ndalja e rrjedhs s kohs s parashkrimit. Afatet prekluzive Krahasa parashkrimit, si mnyr pr humbjen e s dr ejts sht edhe afati prekluziv. Tek afati prekluziv nuk humbet vetm e drejta e krkess, por edhe vet e drejta subjektive. Pavlefshmria e punve juridike Punt juridike krijoh en me qllim q t jen t vlefshme dhe n at mnyr t prodhojn efekte juridike. Mirpo, m puna juridike t konsiderohet e pavlefshme dhe, si e till, ajo nuk mund t prodhoj efe kte juridike. Puna juridike, q t jet e vlefshme duhet t jet e krijuar nga vullneti i lir i palve, t ket qllimin, objektin n pajtim me ligjin. Varsisht se cili interes ceno et me deklarimin e vullnetit, ai i palve kontraktuese apo interesi shtetror - i prg jithshm, dallon edhe intensiteti i pavlefshmris. Nisur nga kjo, punt juridike t pavle fshme i ndajm n pun juridike t nulshme (anulueshme) dhe n pun juridike t rrzueshme. P uridike t nulshme (anulueshme) jan ato pun juridike t cilat konsiderohen se nuk jan l idhur fare, dhe si t tilla nuk prodhojn efekte juridike nga momenti i krijimit t ty re. Ndrsa, punt juridike t rrzueshme jan ato pun juridike t cilat vlejn derisa pala e teresuar ose organi tjetr i autorizuar t mos krkoj pavlefshmrin e tyre. Punt juridike nulshme jan ato pun juridike, t cilat lidhen n kundrshtim me dispozitat imperative, r endin juridik apo me moralin shoqror. N t gjitha kto raste, puna juridike e lidhur sh t absolutisht e pavlefshme. Padia pr anulimin e punve juridike nule (t anulueshme) n uk parashkruhet dhe ajo mund t paraqitet n do koh. Kjo pjes m gjersisht trajtohet te k ntratat e pavlefshme. Punt e rrzueshme juridike Pun t rrzueshme juridike jan ato pun j ridike t cilat jan lidhur me lajthim, me mashtrim, me dhun, me krcnim, si dhe nga per sonat t cilt nuk e kan zotsin e plot pr t vepruar. N kto raste, deklarimi i vullnet meta dhe ai nuk sht plotsisht i lir. 299

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

Lajthimi Lajthimi sht pasqyrim i gabuar mbi ndonj element t puns juridike. Lajthimi m und t jet n subjekt, objekt dhe n natyrn e puns juridike. Mashtrimi Mashtrimi sht shk im i vetdijshm i lajthimit te pala tjetr n punn juridike. Mashtrimi mund t jet aktiv d e pasiv. Kanosja Kanosja sht paraqitja e mundsis se do ti shkaktohet ndonj e keqe ati j ose ndonj antari t familjes s tij, n qoft se nuk pranon lidhjen e puns juridike. Kan sja shkakton frikn te pala tjetr kontraktuese. Kanosja duhet t jet serioze, e mundsh me, e paevitueshme dhe anti e drejt ( e padrejt). Dhuna Dhuna sht t shkaktuarit e vua jtjeve fizike te pjesmarrsit n punn juridike. Dhuna sht akt i cili zbatohet n momentin e lidhjes s puns juridike. Punt juridike t lidhura edhe nga persona q nuk kan mbushur moshn 18 vje, por m t vjetr se 14 vje, konsiderohen t rrzueshme. Ato mund t bhen t nse m von jepet plqimi nga personi i autorizuar apo kur ai arrin moshn madhore. Punt juridike t lidhura me lajthim, mashtrim, kanosje, dhun konsiderohen t rrzueshme, sep se kto pun, me kalimin e kohs, n qoft se nuk kundrshtohen nga personat e dmtuar ose k japin plqimin ndrkoh pr kto pun juridike, ato bhen pun juridike t vlefshme dhe prodh ekte juridike si do pun tjetr juridike e vlefshme. Me rastin e anulimit t punve jurid ike, palt kan t drejtn e restitucionit t krkesave. Pra, secila pal merr at q ka dhn sht, ktu ka edhe prjashtime. Mohimi i punve juridike (Actio Pauliana) N kuadr t s drej civile, sht e njohur edhe padia pr mohimin e punve juridike, e cila e mbron kredito rin nga debitori i pandrgjegjshm. Padia pauliane sht padi e veant pr mohimin e punve idike. Me kt padi mund t mohohet vetm ajo pun juridike, ku debitori me qllim e zvoglon masn e pasuris, duke synuar mosprmbushjen e detyrimit ndaj kreditorit. Te kjo padi ekzistojn tre persona: 1) kreditori, i cili sht dmtuar me punn juridike; 2) debitori, i cili i ka tjetrsuar pasurin e vet nj personi t tret, dhe 3) personi i tret, t cilit debitori i ka tjetrsuar pasurin e vet. Pr paraqitjen e ksaj padie duhet t plotsohen di sa kushte: a) q kreditori, pr arsye t puns s ndrmarr juridike t jet sjell n situat me pr inkasim nga pasuria e mbetur e debitorit t vet; b) q debitori t ket qen me keqbe sim dhe c) q personi i tret t jet me keqbesim. 300

E drejta civile

Ushtrimi dhe mbrojtja e t drejtave subjektive civile Nuk sht e mjaftueshme q vetm t fi tohen t drejtat, por krkohet edhe ushtrimi, prkatsisht mbrojtja e tyre. Ushtrimin e t drejtave subjektive e bjn vet subjektet e s drejts dhe ato quhen titullare t t drej e subjektive civile. Kto t drejta subjektive civile mund ti fitoj n mnyr derivative os origjinere. E drejta e tij sht q ato ti ushtroj gjithmon n pajtim me t drejtn objek Nuk lejohet keqprdorimi i t drejtave subjektive civile. Kjo do t thot se, duke usht ruar t drejtn tuaj, nuk mund ti shkaktoni dm tjetrit, edhe pse prndryshe do t kishit t drejt. Mbrojtja e t drejtave subjektive sht e garantuar me aktin m t lart t do shtet kjo bhet me padi, e cila i drejtohet organit kompetent - gjykats. Prjashtimisht, e kziston mundsia q ndonj e drejt subjektive t mbrohet edhe me vetmbrojtje, pr shembull, posedimi. B. E DREJTA SENDORE Nocioni i s drejts sendore E drejta sendore, si pjes e s drejts civile, prfshin trsin e normave juridike-civile, prkatsisht t normave jur -sendore me t cilat rregullohen marrdhniet juridike-civile t subjekteve lidhur me se ndet. T drejtat sendore, jo vetm q paraqesin kategori t veant t t drejtave subjektive vile, krahas me t drejtat detyrimore dhe trashgimore, por ato jan me rndsi t veant n stem juridik. T jesh pronar mbi nj send do t thot t kesh t drejtn absolute m t fort tetin faktik dhe juridik mbi sendet, qofshin ato t luajtshme apo t paluajtshme. Pr a, pronari sht titullar me autorizime t veanta, p.sh., ka t drejtn e prdorimit, shfryt mit dhe t disponimit mbi sendin e caktuar. Andaj, lirisht mund t thuhet se t drejta t sendore dallojn nga t drejtat detyrimore si pr nga objekti, ashtu edhe pr nga titu llari. Marrdhnia juridike te t drejtat sendore ekziston midis personave lidhur me s endet e caktuara, sepse sht e pamundur t ekzistoj marrdhnia person - send. Trsia e no ve juridike sendore paraqesin t drejtn sendore n kuptimin objektiv. Nga e drejta ob jektive pastaj subjektet i realizojn t drejtat e veta subjektive civile lidhur me sendet e caktuara. E drejta sendore sht ajo q prcakton se kujt i takon nj send, se far t drejtash ka dikush mbi nj send, se n far kushtesh dhe n far vllimi e ushtron t dr et mbi nj send. Titullart e t drejtave mbi sendet kan t drejtn subjektive sendore q s karakterit absolut. Mund t thuhet se me emrtimin e drejta sendore kuptojm degn pozi tive t s drejts, e cila prfshin trsin e normave juridike - civile t karakterit juridi - sendor, me t cilat rregullohen marrdhniet e njerzve, prkatsisht subjekteve lidhur me sendet e caktuara. Pra, ajo prbn nj trsi normash q prcaktojn pushtetin juridik t su eve mbi sendet e caktuara. T drejtat sendore jan prfaqsues tipik t t drejtave absolute dhe i kan t gjitha karakteristikat e t drejtave absolute, duke filluar nga veprimi i erga omnes, deri tek e drejta e racionit. E drejta sendore sht deg pozitive e s dr ejts, q rregullon marrdhniet midis njerzve lidhur me sendet. Kto dispozita (rregulla j uridike) prcaktojn prkatsin e sendit. N t drejtn anglo-saksone nuk haset emrtimi i l e drejt sendore, por n t shumtn e rasteve emrtimi sht: Pronsia (e drejta e pronsis) kt formulim juridik nnkuptohet 301

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

edhe ekzistimi i t drejtave t tjera sendore, t cilat i kan subjektet lidhur me sendi n. Autort me kt rast, prve q trajtojn t drejtn e pronsis si institucion themelor i endore, ato trajtojn n t njjtin vend (tekst) edhe t drejtn e servitudave, edhe t drejt e pengut, por edhe t drejta t tjera, t cilat ata i konsiderojn se jan si rezultat i e kzistimit t vet s drejts s pronsis, prkatsisht t kushtzuara nga e drejta e pronsi s drejts sendore N t drejtn sendore, si edhe n degt e tjera t s drejts, ekzistojn n baz t t cilave mbshtetet e drejta sendore, prkatsisht bhet rregullimi juridik i mar eve juridiko sendore. Me kto parime, prcaktohet prmbajtja e vet t drejtave sendore. N ormat e s drejts sendore gjithmon duhet ti ken parasysh parimet e s drejts sendore. K parime ndihmojn t bhet dallimi i s drejts sendore nga degt e tjera t s drejts civile imet e s drejts sendore paraqiten si baz, kriter dhe arsyetim t normave juridiko - s endore. N kuadr t s drejts sendore mund t numrohen shum parime, mirpo n kt rast d katr parimet themelore t saj. Parimet e s drejts sendore, edhe pse trajtohen ve e ve, ato duhen shikuar si nj trsi, sepse vetm ashtu t bashkuara, e kryejn funksionin e vet n t drejtn sendore. Parimet e s drejts sendore jan: - Parimi i absolutitetit t t dre ve sendore, - Parimi i kufizimit t numrit t t drejtave sendore (numerus claussus numrimi taksativ), - Parimi i publicitetit t t drejtave sendore dhe - Parimi i spec ialitetit t t drejtave sendore. 1. Parimi i absolutitetit T drejtat subjektive civi le ndahen n absolute dhe relative. T drejta absolute konsiderohen t drejtat sendore dhe t drejtat personale, ndrsa t drejta relative jan t drejtat q dalin nga marrdhnie detyrimeve. Fakti se t drejtat sendore bjn pjes n grupin e t drejtave subjektive abso lute, ato njhersh i kan t gjitha karakteristikat q shoqrojn t drejtat absolute. Prand njri ndr parimet m t rndsishme t s drejts sendore sht parimi i absolutitetit. Me absolutitetit t t drejtave sendore nnkuptojm faktin se t drejtat sendore jan prfaqsu kryesor i t drejtave absolute, ka do t thot se jan ato t drejta q veprojn erga omnes aj t gjithve. T drejtat sendore nuk kan veprim vetm ndaj nj personi t caktuar, por ato kan t bjn me do person i cili n ndonj mnyr mund ta pengojn ushtrimin e s drejts s endore. N kt rast nuk ka rndsi se a ekziston ndonj marrdhnie juridike sendore midis p . T drejtat sendore krkohet q t respektohen nga dokush. Veprimi erga omnes i t drejtav e sendore (pronsis) nnkupton se numri i personave t cilt duhet ta respektojn t drejtn ndore nuk sht i caktuar. Te t drejtat sendore detyrimi i ktyre personave sht me karakt er negativ. Kjo do t thot se t gjith personat q jan t obliguar ta respektojn t drejt ore nuk duhet t ndrmarrin kurrfar veprimi ne favor t s drejts subjektive t titullarit. Pronsia sht absolute, sepse ktu sht prfshir i gjith pushteti faktik dhe juridik, i c und t ekzistoj mbi nj send individualisht t prcaktuar. Pronari, po ashtu, ka t drejt q prjashtoj t gjith t tjert nga cenimi i paautorizuar mbi sendin q sht objekt 302

E drejta civile

pronsie. Kur t jet cenuar, e drejta subjektive sendore mbrohet me padi, pra pronari ka t drejtn e krkess ndaj dokujt q ia merr sendin pa ndonj baz juridike ose e shqet ushtrimin e s drejts s tij mbi at send. T drejtat absolute nuk parashkruhen. Nuk para shkruhet as e drejta e krkess. Me kalimin e kohs dhe me mosushtrimin e s drejts subje ktive absolute, t drejtn absolute ka mundsi ta fitoj nj subjekt tjetr n baz t posedi e mirbesim, nse kt e lejon ligji. N kt rast, titullari nuk mund ta kthej t drejtn e bjektive (pronsin) prmes rrugs gjyqsore, pr shkak se dikush tjetr e ka fituar t drejt ndore (pronsin) me an t parashkrimit fitues. Mirpo, n qoft se personi i paditur, i cil e ka fituar t drejtn e pronsis me parashkrim fitues pranon q ta kthej vullnetarisht sendin te pronari, ather ish - pronari nuk ka nevoj q prsri ta regjistroj t drejtn e n librat publik. Konsiderohet se pronari vazhdon kontinuitetin e s drejts s pronsis os t ndonj t drejte tjetr sendore. Titullari i s drejts sendore, n mbshtetje t parimit olutitetit, del se ka t drejt q sendin e vet ta kthej n do koh dhe kudo q e gjen. Pr arin nuk sht me rndsi se n far rruge sendi i tij ndodhet te tjetri. Kjo ndryshe quhet dhe e drejta e racionit. Poseduesi i sendit mund t jet posedues edhe me mirbesim, p or nse nuk e ka fituar pronsin ai sht i obliguar q ta kthej sendin te pronari. Pronari e padit personin tek i cili ndodhet sendi i tij. Me padi pronari krkon kthimin e sendit n posedimin e tij. Kjo do t thot se sendin e vet duhet ta kthej prej dokujt. 2 . Parimi i numrimit taksativ (numerus claussus) Te pronsia dhe t drejtat e tjera se ndore, pr vet faktin se jan t drejta sendore me karakter absolut, ekziston detyrimi q t dihet saktsisht se cilat jan ato t drejta dhe kujt i takojn. N legjislacionet e d end juridik parashikohet shprehimisht numri i t drejtave sendore, pronsis dhe t drej tave tjera sendore. N t gjitha rastet pronsia sht e drejta kryesore sendore dhe, si e till, ajo sht e pashmangshme n do sistem juridik. Mirpo, t drejtat e tjera sendore, q disa raste thuhet se burojn nga e drejta e pronsis, jan t ndryshme dhe ato duhet n vet ligjin t prcaktohen saktsisht, prandaj parimi i kufizimit t numrit t t drejtave sendor e konsiderohet si parim i dyt i t drejtave sendore. Ky parim nnkupton se e drejta ( ligji) ka br kufizimin e t drejtave sendore. Ligji cakton llojin e t drejtave sendor e, prkatsisht cakton se cilat jan t drejtat sendore q veprojn erga omnes. Titullart mu d t jen barts vetm t atyre t drejtave sendore q i njeh e drejta pozitive. Ligji sht cili cakton si numrin, ashtu dhe prmbajtjen e tyre. Numri dhe prmbajtja e t drejtav e sendore jo vetm q caktohet n momentin e nxjerrjes s ligjit, por kjo bhet edhe n mnyr hum t sakt. Normat q e rregullojn kt jan t karakterit t detyrueshm, pra me karakte ens, q do t thot se palt kto dispozita nuk mund ti ndryshojn ndrkoh me vullnetin e t Shkelja e ktyre dispozitave on n pavlefshmrin e fitimit, ndryshimit apo shuarjes s ndo nj t drejte sendore. Kjo mundson sigurin juridike pr qytetart. N t drejtn ton, prv i t drejta sendore konsiderohen e drejta e servituds, e drejta e pengut, e drejta e ndrtimit dhe barrat sendore. Ky numrim taksativ do t jet m i qart kur t nxirret ligj pr t drejtn e pronsis dhe t drejtat e tjera sendore, si e kemi rastin e Sllovenis e acis. Mnyrn taksative t numrimit t t drejtave sendore e gjejm edhe n lit303

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

eraturn juridike, n t ciln si t drejta sendore numrohen: 1. E drejta e pronsis, 2. E jta e servitudave, 3. E drejta e pengut, 4. E drejta e barrave sendore dhe 5. E drejta e ndrtimit. N literaturn juridike numrimi taksativ i t drejtave sendore - prons is dhe t drejtave t tjera sendore ndryshe quhet edhe parimi i numrit t mbyllur t t dre jtave sendore. Caktimi i t drejtave sendore n mnyr taksative nuk do t thot se nuk mund t ket edhe t drejta t tjera sendore, por kjo duhet t bhet gjithmon me ligj. Ligji mun t parashikoj edhe t drejta t tjera sendore. Kjo mundson q t dihet se cilat dispozita po rregulla juridike do t vlejn pr fitimin, ndryshimin dhe shuarjen e t drejtave sen dore. T drejtat sendore nuk jan t prcaktuara njher e prgjithmon. Numrimi i siprprm drejtave sendore sht nj prcaktim tradicional. 3. Parimi i publicitetit T drejtat send ore jan t drejta t karakterit absolut. Prandaj, sht e nevojshme q t gjith personat e t t din se kujt i takon e drejta e caktuar. Pra, personat duhet t din se kujt i takon e drejta, p.sh., pronsia, servituda, pengu, etj. Parimi i publicitetit, kur bhet fjal pr sendet e paluajtshme, manifestohet me aktin e regjistrimit t s drejts s pronar it a t ndonj t drejte tjetr sendore n librat publik. Secili q do mund t shikoj libra lik, prkatsisht t marr verifikime se kush sht titullar i asaj paluajtshmrie t regjis n kto libra. N qoft se dikush e blen sendin e paluajtshm pa e vrtetuar t drejtn e pr s n baz t librave publik, ai nuk mund ti referohet mosqenies i informuar. N kto raste ersi i heq t gjitha pasojat juridike lidhur me sendin q sht objekt i qarkullimit juri dik. Parimi i publicitetit, kur bhet fjal pr t drejtat mbi sendet e luajtshme, manif estohet me ushtrimin e pushtetit faktik mbi sendin. N kt rast mjet i publicitetit sh t posedimi i sendit; pr shembull, poseduesi pr do dit e prdor lapsin e njjt dhe ne ke t drejt t mendojm se ky laps sht n pronsin e tij. Parimi i publicitetit realizohet m ushtrimit t posedimit, pr shkak se kur kemi t bjm me sende t luajtshme, ato nuk kan t tn rndsi si edhe sendet e paluajtshme. Pasojat juridike, n rast t gabimi, pr titullari n e s drejts s pronsis nuk jan me vllim t njjt, pra dallojn pasojat kur objekt i s onsis jan sendet e luajtshme, nga pasojat kur objekt i saj jan sendet e paluajtshme. Afati i parashkrimit pr sendet e luajtshme sht shum m i shkurtr, sesa kur kemi t bjm sende t paluajtshme. Posedimi jo vetm q n kt rast shrben pr kalimin e pronsis mbi s luajtshm, por ai sht njkohsisht edhe supozim se poseduesi sht edhe pronar i sendit. 4 Parimi i specialitetit (specificitetit) Me parimin e specialitetit nnkuptojm fakt in se t drejtat sendore konstituohen mbi sendet individualisht t prcaktuara. Pra, e drejta e pronsis ekziston mbi secilin send ve e ve q posedon pronari. Nse ka njqind t volina, nuk thuhet se sht pronar i t gjitha tavolinave, por thuhet se ka t drejtn e p ronsis mbi seciln tavolin. Kjo do t thot se kalimi i s drejts mbi tavolinn nga nj s n nj subjekt tjetr bhet n mnyr t individualizuar. Njqind tavolina, njqind t drejta titullarin. T drejtat sendore ekzistojn vetm mbi sende individualisht t prcaktuara. Objekti i s drejts sendore sht gjithmon saktsisht i prcaktuar. Parimi i specialitetit kupton, prve sendit individualisht t prcaktuar si objekt, edhe individualizimin e prm bajtjes s s drejts mbi sendin e caktuar. N literatur thuhet shprehimisht se objekt i d t drejte subjektive juridiko-sendore gjithmon sht ndonj send i prcaktuar indi304

E drejta civile

vidualisht, sendi i pavarur, prkatsisht n qoft se ligji e lejon, e drejta individual e e prcaktuar e barazuar me ligjin. Subjekti ka aq t drejta pronsie sa ka edhe sende , q mund t jen objekt i s drejts s pronsis. Kjo vlen edhe pr t drejtat e tjera send n pr objekt sendin, pr shembull, e drejta e servituds. Burimet e s drejts sendore E dr ejta sendore sht deg pozitive e s drejts q prfshin trsin e normave (dispozitave dhe lave) juridike, me t cilat rregullohen marrdhniet shoqrore, prkatsisht marrdhniet jur ke me karakter juridiko-sendor apo marrdhniet midis njerzve (personave) lidhur me s endet e caktuara. Prandaj lind pyetja se cilat jan ato burime t s drejts sendore? Bu rimet e s drejts sendore ndahen n burime n kuptimin material dhe burime n kuptimin fo rmal. Burim n kuptimin material sht ajo forc q e krijon t drejtn n prgjithsi, pra e ejtn sendore n veanti. E drejta krijohet nga vullneti i prfaqsuesve t popullit, t cil ealizojn demokracin indirekte brenda nj strukture shtetrore me t drejt t nxjerrjes s jeve t veta. Ligji, aktet nnligjore, e drejta zakonore jan burime formale t pranuara botrisht. Kjo vlen edhe pr Kosovn. Ndrkaq, praktika gjyqsore dhe doktrina shkencore mbeten nj tem e hapur. Kjo nuk do t thot se kto nuk jan burim formal subsidiar i s dre ts sendore. Lmi i s drejts sendore sht ndr lmenjt m pak t rregulluar me ligj, pr ht i rregulluar fare. Gjykatat i zbatojn ligjet, por ato jan t pakta dhe n t shumtn e asteve vendosin n baz t rregullave juridike, t cilat jan ish-dispozita t kodeve dhe li gjeve civile q u zbatuan para dhe pas Lufts s Dyt Botrore. Mungesa e ligjeve t reja sh nj penges serioze pr nj zhvillim normal t marrdhnieve pronsore dhe marrdhnieve t t arakter juridiko-sendor. Burimet e s drejts sendore, si pjes e s drejts civile, jan t bashkta me at q sht msuar n pjesn e prgjithshme t s drejts civile. Ligjet civile, rregullohen t drejtat civile, n Kosov nuk jan nxjerr ende. Ka disa akte ligjore q jan urim ligjor: ktu bjn pjes Korniza Kushtetuese pr Vetqeverisje t Prkohshme t Kosovs, lorja 1999/24 pr Ligjin n Fuqi n Kosov dhe Rregullorja nr. 2000/59 pr Ndryshimin e Li gjit n Fuqi n Kosov. Kjo Rregullore ka br t mundur q t zbatohen t gjitha ligjet, t shin n fuqi para 23 marsit 1989, ka do t thot se lejohet kontinuiteti i atyre dispoz itave q e kan rregulluar fushn e s drejts sendore. Ligji i Aplikueshm n Kosov mundso gullimin e marrdhnieve pronsore si me dispozitat e reja, ashtu edhe me ato t miratua ra n t kaluarn, duke ruajtur kshtu nj vazhdimsi t rendit juridik. Pra, nuk mund t thu se ekziston vakuumi i burimeve t s drejts civile. Me Ligjin e Aplikueshm hapet munds ia e zbatimit edhe t konventave t ndryshme ndrkombtare q prmbajn dispozita, me t cila regullohen shtjet pronsore dhe shtje t tjera nga kjo fush e s drejts. Ligji i Apliku Kosov ka t bj me t gjitha dispozitat ekzistuese, po qe se nuk jan t karakterit diskrim nues. Natyrisht, edhe ktu pranohet hierarkia e burimeve t s drejts, kshtu q n rend t jan rregulloret e nxjerra nga Prfaqsuesi Special i Kombeve t Bashkuara, Ligji i Apli kueshm n Kosov i para 23 Marsit 1989 dhe ligjet e tjera t mvonshme. Kjo tregon se edh e me kt rast e drejta e shkruar sht burimi kryesor i s drejts civile, prkatsisht i s ts me t ciln rregullohet e drejta e pronsis dhe t drejtat e tjera. N vendin e dyt bur i s drejts civile, pra edhe i asaj sendore, sht e drejta zakonore, natyrisht, n qoft s e nuk sht n kundrshtim me rendin juridik dhe kur mungojn dispozitat e shkruara. Jan t ranishme edhe burimet e tjera, por n nj mas shum m t vogl. Ktu sht fjala pr prakti 305

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

dhe doktrinn juridike. Edhe shtetet me sistem juridik m t kompletuar n fushn e s drejt s pronsis pranojn praktikn gjyqsore dhe t drejtn zakonore pr burime plotsuese t s sistem juridik jan t pranishme nj sr burimesh formale t s drejts dhe kjo kushtzon p n hierarkik, sipas t cilit burimi m i lart sht mbi burimin m t ult, prkatsisht i la thmon e prjashton burimin m t ult. N kt drejtim dokund n bot Kushtetuta sht buri drsa t gjitha aktet e tjera i nnshtrohen Kushtetuts. Ligjet ose aktet e tjera nnligjo re nuk bn assesi t jen n kundrshtim me Kushtetutn. Pas Kushtetuts, n hierarkin e bur juridike ndodhen konventat ndrkombtare. Pastaj vjen ligji, si burim formal i s dre jts, i cili nxirret nga Parlamenti n procedur t caktuar. N Kosov, pas vitit 1999, akte t ligjore jan nxjerr me emrtimin rregullore, ndrsa tani nxirren me emrin ligj, por d ekretohen (fuqizohen) prmes rregulloreve, t cilat i nxjerr Prfaqsuesi Special i Sekr etarit t Prgjithshm (PSSP) t OKB-s n Kosov. Sendet - Nocioni Nocioni mbi sendin sht q n t shumtn e rasteve caktohet me ligj, prkatsisht me kod civil, me rastin e rregull imit t s drejts s pronsis. Sendi paraqitet si objekt i s drejts s pronsis dhe t d era sendore. N Kodin Civil t Republiks s Shqipris, n nenin 141 parashikohet: Send sh q mund t prbj objekt pronsie ose i s drejts tjetr reale. Kodi juridiko-sendor i Sll prkufizimin, duke thn: Sendi sht objekt trupor i pavarur, t cilin njeriu e v leht n tet. Ndrsa Kodi Civil i Prgjithshm Austriak thot: do gj q nuk sht njeri, ndrsa sh at e njerzve, quhet send n kuptimin juridik, dhe ngjashm me kt Kodi Civil i Mbretris be parasheikon: Me emrin send, n kuptimin e ligjit, kuptohet krejt ajo ka nuk sht nje ri ose nuk sht person dhe shrben pr nevojat e njeriut. Ligji pr Pronsin dhe t Drejta jera Sendore i Kroacis, po ashtu, bn prkufizimin e sendit, duke thn: Sende n kuptimin ktij ligji jan pjest trupore t natyrs ndryshme nga njerzit, t cilat u shrbejn njer prdorur. Merret se jan sende dhe krejt t tjerat q ligji i barazon me ato. N literatur juridike sendi prkufizohet edhe n kt mnyr: N kuptimin civilo - juridik, send (res), jesa materiale e natyrs q gjendet n pushtetin e njeriut dhe mbi t cilin ekziston e d rejta e pronsis ose ndonj e drejt tjetr sendore; ose: sende n kuptimin juridik mund t jo vetm trupat e ngurt, por edhe lngjet e gazet, me kusht q ato t vihen nn sundimin e njeriut dhe t prdoren prej tij pr dobi ekonomike. Sendi sht nj pjes materiale e natyr plotson kushtin fizik dhe kushtin shoqror dhe kjo nnkupton se kushti i par sht ai fiz k, ka do t thot se kjo pjes duhet ti nnshtrohet pushtetit t njerzve dhe, s dyti, sh shoqror, q do t thot se kjo pjes e natyrs njkohsisht duhet t jet edhe mall, dometh t shkmbehet dhe t dal n qarkullim ekonomik. N t drejtn civile send sht vetm ai ob mund t vihet nn pushtetin fizik t subjektit t s drejts. Ky send duhet t plotsoj ndon voj t personave. Nuk konsiderohen sende, nse nuk kan kurrfar rndsie shoqrore. Mirpo et mundsia q me ligj t konsiderohet send edhe dika tjetr nga ajo q u prmend. Sendi sh jekt trupor i pavarur, i cili mund t zotrohet nga njeriu. 306

E drejta civile

Ndarja e sendeve N sistemet e ndryshme juridike, ndarja e sendeve bhet duke u mbsht etur n kritere t ndryshme, andaj n legjislacionet e tyre kan edhe dallime, kur bhet f jal pr ndarjen a klasifikimin e sendeve, q jan objekt i s drejts s pronsis. Ndarja e eve ka rndsi t madhe pr t drejtn sendore, e cila sht deg pozitive e s drejts q rr rdhniet e subjekteve (personave) lidhur me sendet. Varsisht nga lloji i sendeve, prc aktohet edhe prmbajtja e t drejtave sendore, kompetenca e gjykatave, mnyra e fitimi t t t drejtave sendore, mbrojtja e t drejtave sendore, shuarja e t drejtave sendore. Sendet jan objekt i t drejtave sendore dhe pa ekzistimin e sendit nuk ekziston as e drejta, pra nuk ka t drejt pronsie. Sendet e luajtshme dhe t paluajtshme Sendet j an objekt i marrdhnies juridike-sendore. Kjo do t thot se sendet jan objekt i s drejt endore. N literaturn juridike, pr rndsin e sendit thuhet se sendi sht objekt i t dr subjektive sendore, ai njkohsisht sht edhe objekt i marrdhnies juridiko-sendore marrdh a juridiko-sendore sht marrdhnie shoqrore, marrdhnie juridike e personave lidhur me se det e caktuara, si objekt i asaj marrdhnieje dhe se sht i pamundur fardo pushteti mbi ndin, nse nuk ka send. Nuk ekzistojn t drejta sendore pa objekte. N sendet e paluajts hme bjn pjes: toka dhe t gjitha sendet e ngulitura, prkatsisht t lidhura pr tokn, si hembull, ndrtesa dhe sendet e instaluara n ndrtes. Qllimi t qndrojn prher: gypat e esit e rryms. Pasojn sendet e lidhura organikisht me tokn: drunjt, pemt, pastaj ekzis tojn edhe sendet t cilat konsiderohen t paluajtshme, edhe pse n fakt jan t luajtshme; kto ndryshe quhen paluajtshmria sipas destinimit, kur plotsohen dy kushte t caktuara : pronari ti ket futur n paluajtshmri dhe lidhja t jet e prhershme. Disa legjislacione si, pr shembull, ai i Republiks s Shqipris numron taksativisht sendet e paluajtshme dhe thot: Jan sende t paluajtshme toka, burimet e rrjedhjet e ujrave, drurt, ndrtesat, ndrtimet e tjera notuese t lidhura me tokn dhe do gj q sht e trupzuar n mnyr t q azhdueshme me tokn ose ndrtesn. T gjitha sendet e tjera, duke prfshir edhe do energji jetr natyrore, jan sende t luajtshme. Ndrsa n Ligjin pr Pronsin dhe t Drejtat e Tje ore t Republiks s Kroacis, pr sendet e paluajtshme thuhet: Paluajtshmrit jan ngastra faqes toksore, s bashku me t gjitha ato q jan t lidhura me tokn prgjithmon mbi dhe n aqe, nse me ligj nuk sht caktuar ndryshe. Nocioni i sendit t luajtshm n t drejtn ton ive nuk sht i prcaktuar me ligj, por kt e bn teoria juridike, sipas s cils send i lua hm konsiderohet ai send q mund t mbartet prej nj vendi n vendin tjet,r pa i ndryshuar esencn, ndrsa send i paluajtshm sht ai send i cili nuk mund t mbartet prej nj vendi n etrin pa e ndryshuar esencn. Kjo nuk ndodh gjithmon kshtu, prandaj krkohet q legjisla cioni civil t prcaktoj vet shprehimisht se cilat sende konsiderohen t paluajtshme dhe cilat t luajtshme. N kt mnyr sht vepruar n Kodin Civil t Republiks s Shqipris, kon shprehimisht se cilat jan sende te paluajtshme, duke br numrimin taksativ t tyre dhe duke i shpallur si sende t luajtshme t gjitha ato sende q nuk numrohen si sende t paluajtshme. Ligji pr Pronsin dhe t Drejtat e Tjera Sendore i Kroacis, sende t luajt hme i konsideron ato t cilat mund t mbarten prej nj vendi n nj vend tjetr, por pa iu d tuar substanca, ndrsa paluajtshmrit jan ngastrat e siprfaqeve toksore, s bashku me kre t at q sht e lidhur prher me tokn n siprfaqe dhe nn t, po qe se me 307

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

ligj nuk sht prcaktuar ndryshe. Pr shkak t rndsis q kan disa sende, duhet t regjis egjistra t veant, prandaj edhe konsiderohen si sende t paluajtshme; ktu bjn pjes anij dhe aeroplant. Ndarja e sendeve n t luajtshme dhe t paluajtshme sht e nj rndsie t v bhet fjal pr mnyrn e fitimit t tyre. Fitimi mbi sendet e paluajtshme bhet vetm pasi n shnuar n librat publik (t tokave), ndrsa kalimi i tyre bhet vetm me regjistrim n l publike, por jo me dorzim. Po ashtu, varsisht se pr cilin send bhet fjal, caktohet e dhe kompetenca gjyqsore. Kodi Civil i Republiks s Shqipris, neni 144, parashikon: Send et e paluajtshme dhe t drejtat reale mbi to regjistrohen n regjistrat e pasurive t paluajtshme. Nj rndsi tjetr ka fakti se t gjitha legjislacionet n bot caktojn kohn t t parashkrimit fitues apo humbs, varsisht nga lloji i sendit (i luajtshm apo i pal uajtshm). Njhersh ekziston dallimi i objektit t s drejts s pengut. E drejta e pengut, ur ka pr objekt sendin e paluajtshm, n kode civile quhet hipotek. Ndrkaq, kur sht fjal pr send t luajtshm, ajo quhet e drejt pengu (ose pengu i dors apo pengu mobiliar). N atyrisht, edhe procedura e shitjes publike dhe ruajtjes s sendit nuk sht e njjt kur bh et fjal pr sendin e laujtshm apo t paluajtshm. E drejta e pronsis mund t fitohet edhe a jopronari, por kjo mund t bhet vetm mbi sendet e luajtshme. Kur bhet fjal pr fitimin me kontrat t s drejts s pronsis mbi sendet e paluajtshme, ather kontrata duhet t j mon e forms s shkruar dhe e vrtetuar te organi kompetent. N rast kontesti, vendi i se ndit t paluajtshm e prcakton edhe kompetencn e gjykats, ndrsa kur bhet trashgimia e s eve t paluajtshme, duhet patjetr kjo t bhet n seanc gjyqsore. Lloji i sendit e prcakt edhe llojin e s drejts s pengut, sepse kur lihet peng sendi i luajtshm, kemi t bjm me engun e dors, ndrsa kur lihet peng paluajtshmria, ather kemi t bjm me hipotekn. N d te sendet, edhe pse jan t luajtshme, ato, pr nga destinimi, ligji i prcakton si send e t luajtshme. N kto raste sendet e luajtshme krkohet t jen pronsi e pronarit t sendi paluajtshm. Nuk mundet sendet e luajtshme, edhe pse mund t shrbejn apo t jen n lidhje e sendin e luajtshm, t konsiderohen paluajtshmri. Sendi i luajtshm duhet t shrbej pr rytzimin e paluajtshmris dhe jo pr nevojat personale t pronarit. Nj lloj t veant t shmris e prbjn ato sende q, nga natyra e tyre, jan sende t luajtshme dhe as nuk jan ura ekonomikisht me ndonj paluajtshmri. Mirpo, pr shkak t rndsis s tyre t posame, trohen nj regjimi juridik t njjt me at t paluajtshmrive t vrteta. Kto jan anijet d aerofluturaket. Sikurse q ekzistojn paluajtshmri nga destinimi, po ashtu ka edhe s ende t luajtshme t destinuara; pr shembull, nse dikush i shet tullat e shtpis, t ciln ka ndrmend ta rrnoj, ato nuk shiten si sende t paluajtshme, por shiten si sende t lua jtshme t destinuara, prandaj si t tilla i njeh edhe e drejta jon. Sendet n qarkullim dhe jasht qarkullimit N do sistem juridik ka sende t cilat nuk mund t jen n qarkullim juridik dhe ather kto nuk trajtohen si sende n kuptimin juridiko-civil. Andaj, liris ht mund t thuhet se pr tu trajtuar send, ai duhet t jet objekt i pronsis, prkatsisht onj t drejte tjetr sendore. Kjo do t thot se nj send i till sht i kalueshm nga nj te tjetri. Akti i kalimit nga nj titullar te tjetri kushtzon ndarjen e sendeve n qa rkullim dhe sendeve jasht qarkullimit. Ndarjen e sendeve n sende n qarkullim dhe ja sht qarkullimit e hasim edhe n t drejtn romake dhe ky dallim ekziston edhe n t drejtn endore bashkkohore. N literaturn juridike flitet edhe pr aftsin qarkulluese t sendit d e thuhet: Aftsia e sendeve 308

E drejta civile

q t paraqiten si objekte t t drejtave subjektive dhe si objekte t punve juridike quhet aftsi qarkulluese e sendeve. Sendet t cilat nuk mund t jen n qarkullimin juridik kons iderohen si t mira t prgjithshme dhe kto nuk mund t jen objekt i ndonj t drejte sendo sepse jan n funksion t plotsimit t nevojave t prbashkta t t gjith njerzve. N k bjn pjes: ajri i lir n atmosfer, deti i hapur, lumenjt etj. Kto jan n funksion t p nevojave t t gjith njerzve dhe nuk mund t konstituohet ndonj e drejt pronsore a e dre jetr sendore mbi kto t mira materiale t natyrs. Kto t mira materiale t natyrs i admi on shteti, prkatsisht njsia e pushtetit lokal dhe nuk mund t konstituohet ndonj e dre jt pronsie mbi to. Pasurit publike N natyr ekzistojn disa t mira materiale, mbi t cil nuk lejohet konstituimi i t drejtave pronsore. T mirat materiale t natyrs q jan n fun on t plotsimit t nevojave t t gjith personave ndryshe quhen edhe pasuri publike. Kto p n grupin m t madh t sendeve jasht qarkullimit. Pasuri publike konsiderohen pra ato se nde q u shrbejn nevojave t prgjithshme t t gjith personave dhe kto jan: deti i hapu njt e lundrueshm, rrugt etj. Sendet n qarkullim t kufizuar N sistemin juridik ku ekzis ton ekonomia e tregut, qarkullimi i sendeve jo vetm q duhet t jet i lir, por krkohet e dhe vnia n qarkullim e sendeve pa kurrfar kufizimi. Mirpo, kjo nuk sht e mundur t bhe eri n fund dhe prve q kemi sende jasht qarkullimit, ekziston edhe nj trsi e sendeve t at mund t vihen n qarkullim, por n mnyr shum t kufizuar. Qarkullimi i kufizuar i sende e mund t jet nga ligji, kur ai ndalon vnien n qarkullim t lir t sendit t caktuar. N slacionin slloven parashikohet se objekt i s drejts sendore nuk mund t jet nj send, i cili me ligj sht ndaluar t jet objekt i t drejtave sendore. Kufizimi mund t ket pr q spektin shndetsor, sigurin e shtetit dhe t qytetarve. N kto raste, sendi mund t vihet arkullim vetm pasi t sigurohet leja nga organi kompetent. N qarkullim t kufizuar sot jan, pr shembull, armt, mjetet narkotike, shumica e barnave etj. Parimi superficie s solo cedit Parimi superficies solo cedit, t cilin e njihte e drejta romake, nnku pton faktin se do gj q sht e ngulitur n tok i takon pronarit t toks. N t drejtn r kzistonte ndarja e pronsis n toka dhe n ndrtesa. Ky parim i s drejts romake ka gjetur end edhe n t gjitha kodet e shekullit XIX dhe n legjislacionet e mvonshme. Sendet e konsumueshme dhe t pakonsumueshme N shkencn juridike nj ndarje e rndsishme e sendeve s t edhe ndarja n sende t konsumueshme dhe t pakonsumueshme, e cila sht nj ndarje e send ve e mbshtetur kryesisht n kuptimin juridiko-civil. Sendet e konsumueshme jan t gjit ha ato sende t cilat konsumohen ose psojn zvoglim t 309

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

dukshm t vlers s tyre me nj t prdorur. N literaturn juridike thuhet: T konsumueshm sende t cilat harxhohen (zhduken) ose q u zvoglohet dukshm substanca me nj t prdorur ann tjetr, sende t pakonsumueshme jan t gjitha ato sende t cilat nuk harxhohen me nj p orim. Ato jan t destinuara t prdoren pr nj koh m t gjat. Sende t konsumueshme jan qimore etj. Sende t pakonsumuara konsiderohen toka, ndrtesat, q jan edhe sende t palu ajtshme, por edhe sendet e tjera t luajtshme, t cilat nuk harxhohen me nj t prdorur, pr shembull veshmbathja. Objekt i huas mund t jet vetm sendi i konsumueshm, ndrsa i hu prdorjes sendi i pakonsumueshm, po ashtu, edhe te servitudat sendore objekt i serv ituds mund t jet vetm sendi i pakonsumueshm. Rndsia e ndarjes n sende t konsumueshme t pakonsumueshme lidhet edhe me rastin e kthimit t sendit. N rastet kur sendi sht i k onsumueshm, nuk mund t krkohet kthimi i tij, por nsee sht i pakonsumueshm mund t krk kthimi i tij. Sendet individuale dhe t shquara sipas gjinis (gjenerike) N literaturn juridike dallojm edhe ndarjen n sende individualisht t prcaktuara apo sende t shquar a sipas gjinis. Sende t shquara sipas cilsis, koniderohen ato sende t cilat jan unike n gjinin e tyre, pr shembull kali gjok. Sendet e shquara pr nga gjinia nuk mund t asg jsohen kurr, ndrsa ato individualisht t prcaktuara mund t asgjsohen. Sendet e zvends e dhe t pazvendsueshme N shkencn juridike, nj ndarje e rndsishme e sendeve sht edhe n sende t zvendsueshme dhe sende t pazvendsueshme. Send i zvendsuara sht ai n ve mund t vij sendi tjetr i ngjajshm, me veti t njjta dhe me destinim dhe vler t njjt e konsumuara dhe ato gjenerike). Send i zvendsueshm konsiderohet ai q mund t zvendsoh t me nj send tjetr me cilsi t njjta. N t kundrtn, sendi sht i parndsishm. Si se konsiderohen sendet e prcaktuara sipas gjinis dhe ato t konsumuara, por n t shumtn e rasteve edhe sendet e caktuara individualisht, pr shembull, palltoja me stof t cak tuar zvendsohet me pallton e t njjtit stof. Sende t pazvendsueshme jan, pr shembull, grafia (piktura) e nj artisti, kali pr vrapime me cilsi t veanta. Sendet e pjestueshme dhe t papjestueshme Sendet t cilat mund t pjestohen (ndahen) n pjes t llojit t njj humbur vlern e tyre, jan sende t pjestueshme. N kt rast, pr prcaktimin se nj send ueshm ose i papjestueshm, merret si kriter vlera e sendit, pra aspekti ekonomik dhe jo ai fizik. Pjest e pjestuara n mnyr proporcionale e ruajn vlern e sendit q ka ekzi ar para pjestimit. Sende t pjestueshme quhen ato sende q mund t pjestohen n sende t n jta, pa e humbur cilsin dhe vlern e tyre, kurse t papjestueshme jan ato sende q nuk mu d t ndahen n sende t njllojta, sepse do ta humbisnin cilsin dhe vlern e tyre. Kjo ndar e ka rndsi te bashkpronsia dhe detyrimi me shum debitor. 310

E drejta civile

Sendet e thjeshta dhe sendet e prbra N t drejtn sendore send i thjesht sht ai send q qet nj trsi natyrale t nj gjinie, p.sh., nj cop stofi, guri, shtylla etj., prkatsish di i thjesht sht objekti q sht i thjesht nga vet sendi, pjest e t cilit nuk njihen . I prbr, sht sendi i cili prbhet prej shum pjessh t ndryshme, p.sh.,nj sako. Send re dhe aksesore Kodet civile dhe literatura juridike e njohin ndarjen n sende kry esore dhe sende aksesore. Send kryesor quhet ai q, pr nga natyra dhe qllimi, duket se sht me rndsi m t madhe ekonomike. Send kryesor konsiderohet ajo pjes e sendit q p n vete karakteristikat e tr sendit, i cili mundet t jet objekt i ndonj t drejte sendo e, ndrsa aksesore quhen pjest prbrse pa t cilat sendi kryesor do t pushonte t ishte m vrtet ai q ka qen. Send aksesor sht ai send (pjes e sendit) q sht n funksion t se r. Sendet aksesore n kt rast jan ose aksesor n kuptimin e ngusht ose pertinenc e send kryesor. Sendet aksesore ndahen n aksesor, n kuptimin e ngusht (send i bashkuar fizi kisht), dhe n aksesor q quhen pertinenc ose prkatsi. Aksesori, n kuptimin e ngusht, a shkimi (ndajshtesa) sht ai send aksesor q ka lidhje fizike me sendin kryesor. N kt ras t sendi aksesor sht fizikisht i lidhur (i bashkuar) ose i ndajshtuar me sendin kry esor. Si shembull prmendet druri i mbshtetur pr muri, trari n mur. T gjitha kto sende aksesore mund t bhen edhe sende t pavarura. Rndsia e ksaj ndarjeje qndron n fitimin e rejts s pronsis mbi sendet; kur kalohet e drejta, sendi aksesor prfshihet nga t njjtat rrjedhoja sikurse edhe sendi kryesor; kur konstituimi i ndonj t drejte tjetr sendor e krijohet pr sendin kryesor, kjo vlen edhe pr sendin aksesor. Pertinenca sht send a ksesor i pavarur, i luajtshm, i prhershm (elsi dhe brava), i konstituuar me vullnetin e pronarit, n pajtim me natyrn e sendit. N legjislacionin modern, disa paluajtshmri konsiderohen pertinenc e sendit kryesor, p.sh., konsiderohen pertinenc e pasuris pr veprimtarin bujqsore: makinat, kafsht, karburantet etj. Sendet tub (Universitates r erum) N disa raste ekziston mundsia q sendet t paraqiten si tub sendesh, prkatsisht un versitates rerum. Tub sendesh kemi ather kur prbhen nga sendet e llojit t njjt, prka sende t llojeve t ndryshme, por n nj vend t caktuar. Kur bhet fjal pr tub sendesh t t t njjt, si shembull merren librat n bibliotek etj. Ndrkaq,kur bhet fjal pr tub se llojeve t ndryshme, por t vendosura n nj vend, si shembull merren depot e mallit. Sen det trupore dhe jotrupore Ndarja n sendet trupore (res cosporales) dhe sendet jot rupore (res incorporales) ekziston q nga e drejta romake. E drejta pozitive civil e e pranon kt ndarje, pr shkak se objekt i s drejts sendore jan edhe disa t drejta. N gjislacionet ku nuk konsiderohen sende vetm pjes trupore t natyrs, ekziston mundsia e njohjes edhe e sendeve jotrupore. Kt sot e hasim n legjislacionin e Kroacis, n t cili n, prve pjesve trupore t natyrs konsiderohen sende edhe t gjitha 311

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

t tjerat q me ligj jan barazuar me to. Frytet (Fructus) N t drejtn sendore, frytet jan gjithashtu send aksesor dhe deri n ndarjen nga sendi kryesor jan pronsi e pronarit t sendit kryesor. Frytet jan sende q sendi kryesor i jep periodikisht, por q jan t des tinuara pr ndarje. Frytet natyrore jan sende t cilat i jep sendi, pa e humbur subst ancn e vet; ketu bjn pjes: frutat e pemve, bimt, produktet e bagtive etj. Kur flitet p frytet natyrore mendohet edhe pr t ashtuquajturat fryte artificiale, domethn, pr send et q fitohen me punn e njeriut. Nse ndonj send jep t ardhura n para, ather kemi t b yte civile, si jan, pr shembull, qiraja mujore, kamata etj. Frytet civile jan rezult at i ndonj pune juridike dhe zakonisht jan n para, por lejohet mundsia q kto t jepen e he n natyr. Deri n momentin e ndarjes (vjeljes), frytet jan pjes prbrse t sendit fry he, si t tilla, i takojn pronarit t sendit. Sendi i prbr sipas destinimit ekonomik N q rkullimin juridik ndodh q shum sende t bashkuara, pr shkak t destinimit t tyre unik, t msojm si trsi. Sendi i prbr sipas destinimit ekonomik ekziston ather kur kemi pjes fizike, t cilat kan rndsi ekonomike vetm kur jan t bashkuara. Kto sende, edhe pse mu t jen objekt i pushtetit fizik, prapseprap t ndara nuk kan rndsi ekonomike, pr shemb nj pal kpuc, nj pal dorza, nj pal orapa etj. Paraja dhe letrat me vler si send N ore, paraja konsiderohet send dhe i ka vetit e veta t veanta. Paraja konsiderohet s end i zvendsueshm, i kosnumueshm, i pjestueshm dhe, sipas gjinis, send i shquar. I shq ar pr nga gjinia do t thot se ato prcaktohen pr nga numri i njsive q i prmbajn bank he monetat. Paraja sht e zvendsueshme jo vetm pr llojin e vet, por me t mund t ndrro dhe do send tjetr, qoft i shquar sipas gjinis apo individualisht. Paraja sht mjet jo v etm i qarkullimit ekonomik, por edhe i atij juridik, sepse ajo sht mas vlere e sende ve, pa marr parasysh llojin e tyre. Paraja si send ka karakter universal, sepse a jo, jo vetm q zvendsohet, por shrben edhe pr prcaktimin e vlers s do sendi, pra edh t individualizuar. POSEDIMI (POSSESSIO) 1. Noconi Posedimi, si institut juridik, paraqet nj gjendje faktike t mbrojtur nga e drejta pozitive (e zbatueshme). Posed imi nuk konsiderohet e drejt sendore, por vetm pushtet faktik (ekonomik) mbi sendi n. Posedimi paraqitet si domosdoshmri pr seciln t drejt sendore. Mbajtsi (ndorsi) i 312

E drejta civile

sendit, t gjetur apo t vjedhur a t bler nga jopronari, edhe pse sillet si pronar i s endit, ai sht vetm nj posedues i thjesht, pra, e ka vetm pushtetin faktik mbi sendin, jo edhe pushtetin juridik mbi sendin. Pushteti juridik mbi sendin i takon vetm pr onarit t vrtet. E drejta objektive i njeh pronsin vetm pronarit e jo do mbajtsi (ndo sendit. Posedimi sht pushteti faktik mbi sendin, pa marr parasysh se ky pushtet ush trohet n baz t s drejts subjektive ose pa baz juridike dhe pavarsisht nga ajo se posed esi beson se sht i autorizuar ta ushtroj at pushtet faktik. Mbajtsi i sendit, i cili nuk e gzon t drejtn e pronsis, edhe pse sillet ndaj sendit si pronar dhe nga sendi n p osedim i nxjerr dobit ekonomike njsoj sikurse edhe pronari, prapseprap ai nuk sht pron ar, aq m pak kur pronari i vrtet, duke u mbshtetur n t drejtn e racionit, mund tia mar n do koh sendin poseduesit jopronar. N kt rast bhet fjal pr posedimin q nuk korresp e t drejtn e pronsis. Posedimi ndodhet n duart e personit i cili nuk sht pronar dhe kj e drejt e pronsis i takon dikujt tjetr. Posedimi nuk sht asgj tjetr, prvese pushte k ndaj sendit. Ky prkufizim i posedimit sht i prbashkt pothuajse pr t gjitha legjislac onet. Posedimi, edhe pse nuk sht marrdhnie juridike pronsore, ai sht nj kategori juri e dhe ka kuptimin e nj institucioni juridik. Kjo paraqet marrdhnien faktike t pranua r nga e drejta si posedim. Posedimi sht gjendje faktike e mbrojtur nga e drejta. P osedimi sht gjendje faktike q prezumon t drejtn, i cili supozim mund t rrzohet me prov min e s kundrts. Posedimin e sendit e ka do person q ushtron drejtprdrejt pushtetin fa ktik t sendit dhe ky quhet posedim i drejtprdrejt; po ashtu, posedimin e ka edhe p ersoni q e ushtron pushtetin faktik mbi sendin nprmjet nj personi tjetr, t cilit, n ba t ndonj pune juridike, ia ka dhn sendin n posedim t drejtprdrejt, pr shembull, me k shfrytzimin e baness dhe n kt rast posedimi konsiderohet posedim i trthort. Posedimi trthort a indirekt i sendit dallon nga detencioni. N rast ekzistimi t detencionit, vullneti pr mbajtjen e sendit sht pr tjetrin dhe jo pr vete. Posedimin e sendit e ka edhe personi q zotrimin e sendit e ushtron nprmjet personit tjetr, t cilit, n baz t uktit, kontrats s shfrytzimit t baness, qiras, ruajtjes, huaprdorjes ose ndonj veprim jetr juridik, ia ka dhn sendin n posedim t drejtprdrejt (posedimi i trthort). Posedim edhe pse gzon mbrojtje juridike, ainuk konsiderohet e drejt sendore. Duke pasur pa rasysh se posedimi mundson shfrytzimin ekonomik t sendit n posedim dhe se ky pushtet faktik gzon mbrojtje nga e drejta, prapseprap n t drejtn sendore ky pushtet faktik i mbrojtur nga e drejta nuk mund t konsiderohet e drejt sendore. Mbrojtja e posedimi t nga gjykatat nuk nnkupton mbrojtjen e nj t drejte subjektive, por mbrohet pushtet i faktik i fundit mbi sendin. Kjo sht nj domosdoshmri n do sistem juridik, ku ekziston sundimi i s drejts, i cili nuk lejon ndryshimin me dhun t posedimit; n kt rast kjo s jendje ekzistuese faktike mbi sendin e caktuar. 2. Rndsia e posedimit Rndsia e posed imit pr t drejtn civile, n prgjithsi, dhe pr t drejtn sendore, n veanti, sht shu eduesi i sendit supozohet t jet pronar ose titullar i ndonj t drejte tjetr sendore. P oseduesi i sendit apo i s drejts, edhe pse ka vetm pushtetin faktik, ai n nj mnyr gzo dhe mbrojtje juridike. Pastaj posedimi, sidomos ai me mirbesim dhe i ligjshm, para qet fakt juridik q ka ndikim n fitimin e s drejts s pronsis a t ndonj t drejte tjet 313

DORACAKU PR PRGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

prkatsisht mund t shkaktoj shuarjen e ndonj t drejte sendore t titullarve t tjer. P kryen funksionin e publicitetit t t drejtave, kur kan pr objekt sende t luajtshme, t cilat edhe mund t shihen. Poseduesi, edhe n rastet kur nuk sht pronar, mund t prgjigje t pr dmin, duke ushtruar pushtetin faktik mbi sendin, prkatsisht ai prgjigjet pr sende t e rrezikshme n baz t prgjegjsis objektive. 3. Kuptimi modern i posedimit Kuptimi mod ern i posedimit krkon vetm pushtetin faktik mbi sendin dhe n kt rast nuk krkohet t dek arohet dshira q sendin ta mbaj si t vetin. N kt rast kemi t bjm me botkuptimin obj modern t posedimit, sipas t cilit me rndsi jan sjelljet e poseduesit ndaj sendit, n b az t t cilave personi i tret me arsye mund t prfundoj se dikush sht posedues. Sipas otkuptimi, posedimi i ktij sendi fitohet me vnien e pushtetit faktik mbi sendin. Si pas kuptimit modern pr posedimin, posedimin e ka doher pronari i sendit dhe n kto ras te posedimi sht posedim pronsor, mirpo posedimin e ka edhe kreditori pengmarrs a qira marrsi, t cilt sendin e mbajn si t huajin dhe, n kt rast, ekziston posedimi prdorues onsor. Edhe posedimi jopronsor gzon mbrojtje juridike. Te posedimi prdorues posedues i, edhe pse e ka n posedim sendin e huaj, ai nga sendi q e mban nxjerr disa intere se t caktuara, t cilat nuk bhen sipas krkess s pronarit t sendit, andaj ktu faktikish an t pranuar dy posedues: poseduesi pronsor, t cilit nuk i kontestohet fare posedimi , dhe poseduesi faktik, i cili sendin e mban pr nevojat e veta, edhe pse ai sht i t jetrkujt. Posedimi pronsor ekziston ather kur poseduesi ka edhe pronsin ose sillet nda j sendit si pronar. Posedim prdorues kemi ather kur poseduesi nuk sht pronar dhe nuk sillet ndaj sendit si pronar, pr m tepr ai mund tia pranoj pronsin pronarit, por ndaj sendit ushtron disa veprime, madje pr vete dhe n interesin e vet. Si elemente thel bsore pr ekzistimin e posedimit jan zotrimi (corpus possionis) dhe vullneti q sendin ta mbaj pr vete (animus possionis). Objekti i posedimit Objekt mund t jen sendet e l uajtshme dhe t paluajtshme, individualisht t prcaktuara. Ktu bjn pjes edhe frytet e sh utura. Sendi, pr t qen objekt i posedimit, duhet t dal n qarkullimin juridik dhe kjo b et me pun juridike. Pasurit publike nuk mund t jen n posedim, prderisa, pr nga natyra tyre, jan t prjashtuara nga qarkullimi civilo - juridik. Posedimi i s drejts Prve pos dimit t sendeve, ekziston edhe posedimi i t drejtave. Kur dikush nuk e ka pushteti n e plot faktik ndaj sendit, por vetm pushtetin e atill q sht prmbajtje e ndonj t dr sendore tjetr, ai ka posedimin e t drejtave. Te ky lloj i posedimit sht e drejta, q d o t thot objekt mund t jet nj e drejt servitude, e drejta n barrn reale, e drejta e d rimit, q sht rezultat i ndonj pune juridike. Poseduesi i t drejtave sht kryerje faktik e prmbajtjes thelbsore t ndonj t drejte t lidhur 314

E drejta civile

me vullnetin q prmbajtja e asaj t drejte t kryhet pr vete, (si e drejt e tij). Posedim i ekziston edhe ather kur dikush ka t drejtn e krkess. Krijimi dhe shuarja e posedimit N t drejtn sendore, rndsi t veant paraqet momenti i konstituimit t ndonj t drejte Posedimi, edhe pse nuk sht e drejt, krijimi i saj lidhet pr faktin e caktuar. Posed imi, i cili paraqet pushtetin faktik mbi sendin, lind (krijohet) me konstituimin e pushtetit faktik ndaj sendit ose s drejts, q sht objekt i posedimit. Posedimi, pra , ekziston nga momenti kur poseduesi, i cili mund t jet person fizik apo juridik, e v sendin nn pushtetin fizik t drejtprdrejt apo t trthort t tij. Poseduesi, zakonis t edhe pronar i sendit, por posedues mund t jet edhe vjedhsi i sendit, gjetsi i s