13 • is eylÜl 1993 ktÜ • trabzon - emo.org.tr · rulması ve bu kurul'un temel ilkesel...

13 • IS EYLÜL 1993KTÜ • TRABZON

EMO KTUTÜBİTAK

ONSOZ

Giderek gelenekselleşen Elektrik Mühendisliği Ulusal Kongrelerinin beşincisindeTrabzon'da buluşuyoruz. EMO ile KTÜ Elektrik-Elektronik Mühendislği Bölümü'nün işbirliğive TÜBiTAK'ın katkısıyla gerçekleşmekte olan Kongremizin başarılı ve verimli geçmesiumudundayız. Kongre sonuçlarından kıvanç duymak istiyoruz.

Kongre'de, bugüne kadar yapılmış çalışmalar ve yayınlanmış duyurulardan da an-laşılacağı gibi, bilinen yöntemlerin yanı sıra gelecek yıllara deneyim aktarabilecek yeniyaklaşımlar uygulanmaya çalışılmıştır. Bildiri özetlerinin değerlendirilmesine katılan uzmansayısının sistematik olarak artırılması,değerlendirme biçiminindahna da nesnelleştirilmesi,bildiri kitabında yeni yazım ve sunuş biçimlerinin oluşturulması gibi teknik gelişmelerindışında ilginç olacağı sanılan panellerle güncel sorunların irdelenmesi ve yöresel öğelerlesosyal etkinliklere renk katılması amaçlanmıştır.

Kongrenin hazırlık ve düzenleme çalışmalarında bazı aksaklıklar olmuştur. Önceliklekongre kararının olması gerekenden daha geç alınabilmiş olması, özet değerlendirmesürecinin posta trafiğinin çok yoğun olduğu bayram dönemlerine rastlaması hem YürütmeKurulu'nu hem de Kongre'ye katılmak isteyenleri zor durumda bırakmıştır.

Kongrenin düzenlenmesi sırasında edinilen deneyimler ışığında sorunları çözücü ilke-sel önerilerin ortaya konması yararlı olacaktır. Bunları kısaca sıralayabiliriz. Örneğin 6.Kongre'nin ya da kısaca EMUK'95'in nerede ve ne zaman yapılacağını şimdiden karar-laştırmak gerekmektedir. Bundan sonra Konferans olarak adlandırılması daha uygun ola-cak Kongre için sürekli ya da uzun süre görevli bir 'Ulusal Düzenleme Kurulu'nun oluştu-rulması ve bu Kurul'un temel ilkesel karar ve yöntemleri üretmesi daha elverişli olacaktır.Kongre'nin yapılacağı konumdaki işleri ise 'Yerel Düzenleme Kurulu1 üstlenmelidir. 'BilimselDeğerlendirme Kurulu'nun da ayrıntılı bir sınıflandırma ve nitelik belirlenmesi ile bir kereoluşturulması, yalnızca gelişen koşullara göre güncelleştirilmesi düşünülebilir.

EMUK, böylesi bir yapılaşma ile daha sağlıklı, zaman planlaması daha verimli birkonferansa dönüşecektir kanısındayız. Örneğin bu durumda bildiri tam metinlerinin dedeğerlendirme ve denetim sürecine girmeleri olanaklı kılınacak, şu ana kadar ancakYürütme Kurulları'nın ayrıntılı olarak bilincine varabildiği teknik sorunlar ortadan kalka-caktır. Konferansda da içerik ve düzey açısından belirli bir iyileştirme sağlanabilecektir.Bunu en yakında, EMUK'95'de gerçekleşmiş olarak görmek dileğindeyiz.

Bilindiği gibi Kongremiz Elektrik, Elektronik-Haberleşme, Kontrol ve Bilgisayar Sis-temleri alanlarında bilimsel-teknolojik özgün katkıların tartışılıp değerlendirilmesi ile araştır-ma, geliştirme, uygulama ve eğitim süreçlerindeki kişi ve kuruluşların birbirleriyle doğrudaniletişimini sağlamayı amaçlamaktadır. Ayrıca sosyal yakınlaşma ve dayanışmaya da

katkıda bulunmaktadır. Ancak Kongre ve onunla birlikte oluşturulan sergi/fuarın çokdeğerli bir 'Meslekiçi Eğitim ve Geliştirme' aracı olduğu bilincinin kişi ve kurumlarda dahaçok yerleşmesi için çaba gösterme gereği de ortaya çıkmaktadır.

Kongrenin gerçekleşmesini sağlayan, hazırlık ve düzenlemeleri üstlenen KTÜ, EMOve TÜBiTAK'a, oluşturulmuş olan kurulların üyelerine, ayrıca burada adlarını saymakla bit-meyecek kişi ve kamu - özel - akademik nitelikli kuruluşlara, yardım ve katkıları nedeniy-le, Kongre'nin yararlı sonuçlarını paylaşacak olan topluluğumuz adına teşekkürlerimizi sun-mak isteriz.

Kongremizin başarılı ve verimli bir biçimde gerçekleşmesi, ülkemiz için bilimselm -teknolojik kazanımlar üretmesi dileğiyle Yürütme Kurulu olarak saygılarımızı iletiriz.

Doç. Dr. Güven ÖNBİLGİN

Yürütme Kurulu Başkanı

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 5. ULUSAL KONGRESİ

YÜRÜTME KURULU

Yakup

Canan

Hasan

Abdu 1

Kenan

AYDIN

TOKER

OİNCER

Güven ÖNB1

(EMO)

(ODTÜ)

(KTU)

lah SEZGİN (KTU)

SOYKAN (EMO)

DANIŞMA

LGİN (K1U)

Sefa

Kaya

AKPINAR

BOZOKLAR

A.Oğuz SOYSAL

İrfan

Y.Nur

KURULU

SENLİK

i SEVGEN

(KTU)

(EMO)

( IU)(EMO)

(EMO)

Rasim ALDEMİR (BARMEK)

Teoman ALPTURK (TMMOB)

Ahmet ALTINEL (TEK)

İbrahim ATALI (EMO)

Malik AVİRAL (ELİMKO)

Emir BİRGUN (EMO)

Sıtkı CİGDEM (EMO)

R. Can ERKÖK (ABB)

Bülent ERTAN (ODTÜ)

Uğur ERTAN (BARMEK)

Isa GÜNGÖR (EMO)

Ersin KAYA (Kaynak)

Okyay KAYNAK (Boğaziçi

Mehmet KESİM (Anadolu U)

Mac i t MUTAF (EMO)

Erdinç ÖZKAN (PTT)

Kamil SOĞUKPINAR (TETSAN)

Sedat SİSBOT (METRONİK)

Atıf URAL (Kocaeli U.)

I. Ata YİĞİT (EMO)

Fikret YÜCEL (TELETAS)

Hami t SERBEST (CU) _

Canan TOKER (ODTÜ)

Nusret YUKSELER (İTU)

Kemal ÖZMEHMET (DEU)

U)

SOSYAL ETKİNLİKLER KURULU

Y. Nuri SEVGEN (EMO)

Necla ÇORUH (PTT) Hatice SEZGİN (KTU)

Esen ÖNKİBAR (TEK) Yusuf TANDOGAN (PTT)

Abdullah SEZGİN (KTU) Ömer K. YALCIN (TELSER)

SEKRETERLİK HİZMETLERİ

Necmi İKİNCİ (EMO) Elmas SARI (EMO)


BİLİMSEL DEĞERLENDİRME KURUL

Cevdet ACAR (İTU)

İnci AKKAYA (İTU)

A.Sefa AKPINAR (KTU)

Ayhan ALTINTAŞ (BiI.U)

Fuat ANDAY (İTU)

Fahrett in ARSLAN (IU)

Murat ASKAR (ODTÜ)

Abdullah ATALAR (Bil.U)

Sel im AY (YTU)

Um i t AYGÖLU (İTU)

Atalay BARKANA (Anadolu U)

Mehmet BAYRAK (Selçuk U)

At i I la BİR (İTU)

Galip CANSEVER (YTU)

Kenan DANIŞMAN (Erciyes U)

Ahmet OERVİSOGLU (İTU)

Hasan DİNCER (KTU)

M.Sezai DİNCER (Gazi U)

Günsel DURUSOY (İTU)

Nadia ERDOĞAN (İTU)

Aydan ERKMEN (ODTÜ)

İsmet ERKMEN (ODTÜ)

H.Bülent ERTAN (ODTÜ)

Selçuk GEÇİM (Hacettepe U)

Cem GÖKNAR (İTU)

Remzi GULGUN (YTU)

Filiz GUNES (YTU)

İrfan GÜNEY (Marmara U)

Fikret GÜRGEN (Boğaziçi U)

Fuat GURLEYEN (İTU)

Cemi I GURUNLU (KTU)

Nurdan GUZELBEYOGLU (İTU)

Emre HARMANCI (İTU)

Al tuğ İFTAR (Anadolu U)

Kemal İNAN (ODTÜ)

Asım KASAPOGLU (YTU)

Adnan KAYPMAZ (İTU)

Ahmet H. KAYRAN (İTU)

Mehmet KESİM (Anadolu U)

Erol KOCAOGLAN (ODTÜ)

Muhammet KOKSAL (İnönü U)

Hayrett in KÖYMEN (Bil. U)Hakan KUNTMAN (İTU)Tamer KUTMAN (İTU)Duran LEBLEBİCİ (İTU)Kevork MARDİKYAN (İTU)A.Faik MERGEN (İTU)Avni MORGUL (Boğaziçi U)Güven ÖNBİLGİN (KTU)Bülent ÖRENCİK (İTU)Bülent ÖZGUC (BiI.U)A.Bülent ÖZGÜLER (BiI.U)YiImaz ÖZKAN (İTU)Muzaffer ÖZKAYA (İTU)Kemal ÖZMEHMET (DEU)Osman PALAMUTCUOĞLU (İTU)Erdal PANAYIRCI (İTU)Hal i t PASTACI (YTU)Ahmet RUMELİ (ODTÜ)Bülent SANKUR (Boğaziçi U)M.Kemal SARIOGLU (İTU)Müzeyyen SAR I TAS (Gazi U)A.Hami t SERBEST (CU)Osman SEVAİOĞLU (ODTÜ)A.Oğuz SOYSAL (IU)Taner SENGÖR (YTU)Emin TACER (İTU)Nesr in TARKAN (İTU)Mehmet TOLUN (ODTÜ)Osman TONYALI (KTU)Ersin TULUNAY (ODTÜ)Nejat TUNCAY (İTU)Atıf URAL (Kocaeli U)Alper URAZ (Hacettepe U)Gökhan UZGÖREN (IU)Yi İdirim UCTUG (ODTÜ)Asaf VAROL (Fırat U)S iddik B. YARMAN (IU)Mümtaz YILMAZ (KTU)Melek YÜCEL (ODTÜ)Nusret YUKSELER (İTU)Selma YUNCU (Gazi U)


-S.UU.IOI -\2ftt)

ÜLKEMİZDEKİ. TERMİK SANTRAL.LARDA ÇEVRE SAĞLIĞI İÇİN YENİ BİRYAKLAŞIM: BACA GAZI DESULFURtZASYON CBGD) SİSTEMİNİN KULLANIMI

Raşit ATA

Yıldız Teknik Univers i tas i ,Elektrik Müh. Böl umu.

Celal KOCATEPE

Elektrik-Elektronik Fakültesi8O7SO Yıldız, İstanbul

ÖZETGUnUmUzde Termik Santral -

larda çevre kirliliğinin önemliboyutlara ulaşması bu konuda dahat i t i z çalışma gerekliliğini orta-ya çıkarmıştır. Ülkemizde d© ku-rulmuş ve kurulmakta olan bazıtermik santrallar çevre etkisidolayısıyla güncelliğini korumak-tadır. Bilindiği gibi, Muğla'daiki tanesi faaliyette ve biridetamamlanmakta olan Uç adet termiksantral vardır. Bu santrallardacivarda çıkarılmakta olan, uran-yum bakımından zengin linyit kö —raUrU kullanılmaktadır.

Bu çalışmada yukarıda be-l i r t i len santralların insan veçevre sağlığı açısından etkileriortaya koyularak bu etkilerinminimum seviyeye indirilebilmesiiçin -bukUnkU teknolojik ve eko-nomik imkanlar gözönu'nde bulundu-rularak- en etkili sistemin BacaGazı DesUlfUrizasyon <BGD) siste-mi olduğu ortaya konmuştur.

1. GÎRİSÜlkemizdeki termik sant-

rallar içinde olan Yatağan, Yeni -köy ve Kemer köy termik santr alla-rı özellikle son yıllarda çevreyeverdikleri etkileri dolayısıylagüncelliğini korumaktadır.

Bu santrallar, civarındayaşayan insanlar ve diğer canlı-lar üzerinde oluşturdukları olum-suz etkileri nedeniyle incelemeyealınmış. Dolayısıyla tekrar iş-letilebilmeleri için yeni kontrolsistemlerinin oluşturulması gere-ği ortaya çıkmıştır.

Çevre kirliliği özelliklebacadan çıkan gaz ve par ti külle-rin çevreye yayılması sonucundaoluşmaktadır. Öncelikle bu nokta-nın ele alınması gerekmektedir.

1.1 Baca Gazı Kirliliğive önlenmesi

Baca gazı emisyonu parti-kül maddesi, kükürt ve azot ok-sitler meydana gelir. Bunlar i —cinde kükürt oksitler çevre kir-liliği açısından en çok dikkatiçeken grup olmuştur. Kükürt kö-mür içinde iki formda bulunur.Bunlar organik ve inorganik. İn-organik kısım pirit FeS2'dir veyakıt içinde küçük odacıklar veparçacıklar halinde bulunur. Kö-mürün yıkanması ile bu kısım birmiktar azaltılabilir. Organikkükürt kömürün moleküler yapısıiçinde umumiyetle oksijene bağlıolarak SO4 iyonu halinde bulu-nur ve yanma ile doğrudan bacagazına geçer. Başlıca kükürtyanma reaksiyonları;

O2 SOz

SOz + 1/2O2 SOz

SO9 için emisyon standar-dı yoktur. Fakat SO2 ile karşı-laştırıldığında SOa çok reaktifve hidroskopik olduğundan hemenhavanın nemi ile reaksiyona gi-rerek sülfürik asit aerosollarımeydana getirir. Gaz içindekiküçük parçacıklar kondense çe-kirdeği olarak davranarak bu re-aksiyonu kolaylaştırırlar; dola-yı sı yi e görülen <yani ışık ge-çirgenliği düşük olan) baca du-manları içindeki başlıca maddeaerosollarıdır. Baca gazında SOaSO2•ye nazaran az olduğundan Ba-ca Gazı DesUlfUrizasyon CBGD)sistemleri SO2 bileşeni Üzerinekurul muştur .

Baca gazı SOz atığı yayayma (dispersion) ya da azaltma(ı-eduction) ile kontrol edilir.SO2 ve öbür kirleticilerin yaymametodu ile kontrolunda uzun ba-

1370 ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 5. ULUSAL KONGRESİ

çalar k u l l a n ı l ı r .

Azaltma metodu i l e havak i r l i l i ğ l , aşağıdak i 1 er den bi riveya bunların bileşimi i l e yapı-l ı r .

-DUşUk kUkUrtlU yakıtlaradönUşUm,

-Yakıt desUlfUr izasyon me-todlarının kullanımı,

-Baca gazı desUlfUrizasyon<BGD> sistemleri kullanımı

Birinci sık Türkiye kömür-leri i t ibariyle fizibil değildir.Yakıt desUlfUr izasyorm proseslerikonvensiyonel kömUr yıkanmasındankömUr sıvı1 aş t ı r i l masına kadardeğişir. KömUr yıkanması pir i tikkUkUrdUn azaltılmasında etk i l i-dir ; molekUl er kUkUrdU azaltmaz,dol ayı sı yi e kUkUrdUn en fazla yJ5Oazaltılması i le s ınır l ıdır . Neti-ce itibariyle bUtUn dUnyada oldu-ğu gibi baca gazı desUlfUrizasyo-nu için BGD sistemlerinin kulla-nılması şar t t ı r .

2.Baca Gazıyon CBGD)

DesUlfUrizas-Teknolojlleri

Bu grup atık venım prosesleri olmakana kısımda toplanır,temlerin UrUnU çeşit l ileşi mi eridir ve bunlar

geri kaza-Uzere ikiAtık sis-kUkUrt bl-arazi dol-

gu maddesi olarak kullanılır. Ka-zanım proseslerinde SOz, elemen-tal kUkUrt veya sUlftirik asitolarak ticari boyutlarda kazanı-l ır .

DUnyadaki ticari BGD te-sislerinin çoğunluğunu atık te-sisler oluşturur. Bunlardan enyaygın kullanım alanı bulanıkireç-kireçtaşı prosesidir.

2.1 Kireç - Kireçtaşı pro-sesi

Tipik bir kireç-kireçtasısisteminde kazan çıkış gazı Sekill 'de görUldUğU Üzere yıkayı ku-leye (spray tower) girer ve gazyukarı doğru çıkarken absorbaneriyik tarafından yıkanır. Busırada baca gazı içindeki SOz veSOa resirkUle edilen kireç


eriyiği i le reaksiyona girerek

CaSOa ve CaSCU oluşturur. Kuleal t ı eriyik tutma tankında sul-fit ler sulfata oksitlenerek sül-fat kireçtaşı solüsyonu eldeedilir. Arındırılmış baca gazıya tekrar ıs ıt ı larak veya olduğugibi yıkayıcı tankından alınanbir kısım bleed-eriyik sepera-töilere oradan da vakum f i l t re-lerine pompalanır. Son Ur Un ki-reçtaşı olarak kullanılacak ise%\O dan dUşUk su ihtiva etmeli-dir. Atılacaksa %2O suya sahip-t i r ; ve bu durumda kUl barajınabırakılır. Bu sistemde genel

kimyasal reaksiyonları;

CaCOa + SOz —

CaSOs + 1/2Oz

CaSOa + SOz

- CaSO4

i le ifade edilmesine rağmen sis-tem, bir seri denge reaksiyonla-rı bu sonuca ulaşır.

Kuru Yıkama Sistemleri!

Kuru yıkama terimi s iste-min su alma gerektirmeyen Cnodewatering) atık Ur Un vermesin-den gelmektedir, ve atık maddekonvensiyonel kUl giderme sis-temleri i le taşınabilir. Yaşyıkayıcılar 3O veya daha yUkseksıvı gaz <L/G> oranlarında çalı-şır. Sekil S'de sistemin çalış-ma şeması görülmektedir. Bunagöre, baca gazı atomize olmuş,içinde sıvı miktarı dUşUk olaneriyikle temasa geçer. Bu esnadaSOz absorpsiyonu ve eriyik suyuevaporasyonu meydana gelir. Ku-leyi terk eden UrUn, suyu uçmuşSOz reaksiyon Ur Ünleri ve kUl-dUr. Baca gazı içindekilerlebirl ikte elektrostatik f i l t reveya torbalı f i l t re (baghause)kısmına gönderilir. Kuru yıkamaasgari su harcaması ve baca gazıyeniden ısıtma tesisleri isteme-mesi gibi avantajlar arzeder.Prosesin olumsuz yanı soda gibipahalı maddeler kullanmasıdır.Bu prosesin kullanımı dUşUk veyaorta kUkUrtlU kömUrler i l e s ı-nır l ıdır .

Yanma esnasında kısmi SOzazaltımı, BGD tesisine binenyUkU azaltması bakımından son

1371

/Şar en Gai

Seki l .1 Kireç - Kireçtaşı prosesi i ç i n t i p i k akis diyagramı

K,'r

Sn/loy

f-vıtre

t/cıy r T f

Seki J. a Kut-1.1 flue-gaz temizleme sistemi i ç i n akis seması

derece önemlidir. Katkı malzeme- yaptığını göstermiştir. Bu durum1 erinin önemli bir faydası kömii- kömür Un daha verimli yanmasınırUn korozif tabiatanı yumuşatması sağlar.<kUlUn asi ti iğini dllsUrerek> vecürufla i l g i l i problomlori azalt-ması dır. Yanma testleri dolomitve kireçtaşı gibi bazik oksitletilavesinin ktil deposi tesini dahakırılgan ve kolay taşınabilir


l a l . l o . t l î R M l t.' ^ A I M R A I . L A k ' İ C I I I Y Ö N I • : I M K U V . I K

O I I G O K I I L K N K M I S Y O M 1.1 M İ I I . I - : ! - : !

ı.cnuı*

115 tlLM

YAKIİA

rtslsı.ııılKAT* YAKnLl YAKIIA

iıvı YAHJİJ YAKtlArı:slr.ı.tııl

UAZ YAK 1 TII YAK HAIISİSLI.Iİ

KÜl. £71

£ İ M

II S/SLtll

, 5 0 ' - '

1 10

İ 0

•; ı rı:u

rtSSSLCH

IM'*'

1 1 0

1 0

itılıvoı

CSKİ

11 Sİ.'Lt

100»

lonn

«sir ,

> t « /

soo

0 0 0

5 0 0

•U)«IWS/T

•'•'••'•'w""{

no

175

ICIO

ıı.on HlH'SUrır./.M /S>'I'*VI

3 0

-

M.C'K IIJ

ı.r> ııtı.<:ı:;ı/-:ı-(^«ııı.;/»m

2U0

-

< 1

2 0 . 0 0 0

1/ O.lll t1 « S j 3 .

to r"'

KÜKÜlt

00 H»c

30 000

<•>.«. us

JJOO

J7OO

«o'" ;

T I'IOKS

rtul

11 S (S

?OI)O

ı ıno

co1"1

ir mis

10.000

^l.lt 1 rı>II li'lttV.|jn '

CCS.

6 0

f?(l «iv

:o. ooo•n t

•l^tı C«'

J20O

1700

50.000.•.•İt 1 II

ti .İti > 1II i i i

looo

3OH

Çı-w ı- Ccııcl /l.i.l.ı. lufımci' t ."00 ul.lıııiı

•) u l ı t j s ı i <ıı>cıl 100 nıv'ııı .ıMııuluki t

k .•./.• r J l t t j ( l l « b i l ı * f - .

M><cı i t i n bu Jimft 100

Yukaı ı dak i Tabi o' ela Ter mi kSantrallar için yönetmelikte ön-görüleri emisyon l imit leri yeralmaktadır. Bir t«srmik santralcivarında bu değer 1 er i n üzerineCık11 maması ger ekir.

SONUÇ

Baca gazı d e s ü l f ü r i z a s y o n<DGD> s i s t e m i n i n Termik S a n t r a l -l a r d a kullanılmasıyla çevrekirletici etkilerin büyük orandaazaldığı, çevre sağlığını olumluyönde etkilediği bilinmektedir.Bu sistemin Ülkemizdeki TermikSantrallarda kullanılmasıyla bü-yük ölçüde çevre kirliliğinin Ön-leneceği bir gerçektir. Öy.leki busistemin kurulmasına bazı termiksantrallarda başlanmıştır.

Termik Santra]1 arın meydana ge-tirdiği dezavantajlar yine çevrebilincindeki bir insan topluluğudesteği i le ortadan kaldırılacağıbir gerçektir. Bu desteğin ülke-mizdeki diğer santrallarda dabu sistemin kullanımının ivedi-likle yerine getirilmesi acısın-dan katkısı olacaktır.

[?.] SAMSUNLU, A. , Çevre KorumaD e r g i s i , Sayı : Temmuz 1987 '3

f3) A. GÖKSEL, S. , Çevre KorumaD e r g i s i , Sayı : 1987/4

t 4 ] NATUR das UraweJ Lıııagazi n , Mr . 1Dezember 1990

[5J CHALMERS, J . A. . ALnıospher i cE l e c t r i c i t y , Pergamoıı Press,Oxfoıt, 1967.

YAZARLAR

ATA, Raşit. 1968yi 11nda Mani sa 'dadoğdu. 1991 y ı l ı n -da Yıldız Univer -s i t «?s i E1 ek t . Müh.Döl Urnünden mezunol du. 1 9Of?. yi 11 ndagirdiği Yıldız Un.

Fen BL1. Ens. Yük. Lisans progra-mına devam etmekledir. ' 19O2 yı-lından beri aynı bölümde Araş.Gor. olarak görev yapmaktadır.Çalışına a lanlar ı Enerji üretimt e s i s l e r i ve bunların çevreye ist-k i l e r i üzerinedir.

KAYNAKLAR

fLlAKCAY, I I . , Çevre. 04 Sempozyu-mu. E . l ü 19O3, İ z m i r .

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 5. ULUSAL KONGRESİ 1373

KOCATEPE, Celal,1962 yı l ında Kasta-monu'da doğdu. 1985yı l ında 1 TU Elek-t r i k - ElektronikFakültesinden mezunoldu. 1992'de Y ı l-diz Un. Fen B i l .

Ens. 'nden Elek. YLik. Müh. Unvanı-nı a l d ı . 1993'te Yıldız Un. FenB i l . Ens. El ek t. Müh. Programındadoktora çalışmalarına başladı.1991'den heri aynı Universlte'ninaynı bölümünde Araş. Gör. olarakgörev yapmaktadır. KOCATEPE, ça-l ışmalarını a ğ ı r l ı k l ı olarak D. Ci l e enerj i i l e t i m i ve güç sistemhar ıııonikleri konularında sürdür-mek tedi r.


SF6 GAZ YALITIMLI YÜKSEK GERİLİM

ÖLÇÜ TRANSFORMATÖRÜ

Dr.Müjdat TohumcuEMEK Mühendislik ve Kalite

Genel Müdür Yardımcısı

Eroy ÖzkayaEMEK Tasarım Şefi

Salih EkmekçiogiuEMEK Araştırma Mühendisi

ÖZET

Bu makalede EMEK Elektrik Endüstrisi A.Ş.tarafından sürdürülmekte olan "SF6 GazYalıtımlı Yüksek G e r i l i m ÖlçüTransformatörü" a d l ı p r o j eanlatılmaktadır. Üzerinde önemle durulacakkonular arasında şunlar sayılabilir:

-EMEK Elektrik Endüstrisi A.Ş.'nin ölçütransformatörü spektrumu ve geleceğeyönelik çalışmaları.

-SF6 Gaz Yalıtımlı Yüksek Gerilim ÖlçüTransformatörü projesinin bir araştırmaprojesi olarak örgütlenişi ve TürkiyeTeknoloji Geliştirme Vakfı ile ilişkiler.

-Projenin gerçekleştirilmesi amacı ile şuana kadar gerçekleştirilen ve planlanançalışmalar.

-Proje sonuçlarından beklentiler.

1.0 GİRİŞ

Emek Elektrik Endüstrisi A.Ş. (EMEK) yagve epoksi yalıtımlı ölçü transformatörlerinintasarım imalat ve testleri konusunda önemlibilgi birikimine sahip bir kuruluştur. EMEKölçü transformatörleri en genel biçimdeaşaQidaki gibi sınıflandırılabilir:

I—©

akım transformatörleri-endüktif yağlı gerilim transformatörleri-kapasitif gerilim transformatörleri-epoksi, dahili ve harici akım

transformatörleri-epoksi,dahi!i ve harici gerilim

transformatörleriELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 5. ULUSAL KONGRESİ

V - < 3 >

I- TAOUUR MPIUSI1- IKU.10* FUKA93- nOATO» VIM3I4- m u t * THUMAt. Pt»- ntnnıt uıutuı_ n»- PAMin MTA7- «uru nauMu. umnu»- R01ATM• - KAM1 0 - SCICONDt* TOtUKM. KUTU»

II- MMit- tem ı13- PMIMMAt tOM (OMK14- rmıot uranI»- KK9MCI İDİM MVW»MICI)ıi- totomu uncoanr raroMatir- raoAia

ı*- ucn ıtousroNit- «cır ııomsrnM

SEKİLİ : Tipik bir EMEK Yüksek GerilimAkım Transformatörü

Şekil l'de EMEK tarafından üretilmekte olantipik bir yüksek geri l im akımtransformatörü görülmektedir. Bu tür birt ransformatörde k r i t i k konu,transformatörün bağlı bulunduğu enerjisisteminin geriliminde olan primer devre ile( M) , toprak geriliminde olan sekonderin(15) birbirlerinden elektriksel olarakyalıtımının kalitesidir. Mevcut EMEK yüksekgerilim transformatörlerinde bu yalıtımtransformatör yağı ve yaQ emdirilmiş özelyalıtım kağıdı ile sağlanmaktadır.

1375

EMEK ö l ç ü t r a n s f o r m a t ö r l e r i n imüşterilerinin isteğine göre bel ir l i ulusalveya u lus lararas ı standart lara göreüretmektedir. Sözkonusu standartlarınbaeıları Tablo 1'de gösterilmiştir.

Tablo I: Ölçü Transformatörü Standartları

STANDART AKIM TR. 6ERİLİH TR.

.ULUSLARARASI IEC-185 IEC-186

ELEKTROTEKNİK

KOMİSYONU

TÜRK TS-620 TS-718

İNGİLİZ BS-3938 BS-3941

AVUSTRALYA AS-1675 AS-1243

ABD ANSI/IEEE C57.13

Standartlar, ürünler le i l g i l i tanım vebeklenti leri ortaya koymakta ve daha daönemlisi, test koşullarını tanımlamaktadır.Örneğin IEC-185'e göre tasarlanması veü r e t i l m e s i i s t e n e n b i r akımtransformatöründe uygulanması sözkonusuolan testler şunlardır:

ATİP Testleri:Bu test ler, b e l i r l i b i r transformatörtüründen üret i len her transformatöreUygulanması sözkonusu olmayan, ancak bellisayıda transformatöre uygulanması gerekentestlerdir;

1. Kısa Süreli Akım Testi2. Sıcaklık Artış Testi3.Yıldırım Darbe Testi4.1slak Ortam TestiS.Anahtarlama Darbe Testi (sadece 300 kV

üzerindeki anma geri l imleri için)

B Rutin Testler:Bu testler, b e l i r l i b i r transformatörtüründen üret i len her transformatöreuygulanması gereken testlerdir;

1.Dönüştürme Oranı ve Açı HatalarınınBelirlenmesi

2.Primer Güç Frekansı Gerilim Testi3.Kısmi Boşalma Testi4.Terminal İşaretlenmesinin Doğrulanması5.Sekonder Sargıların Toprağa Karşı,

Kendi Aralarında ve Sarımlar ArasıYalıtımlarının Testi

1376

CÖzel Testler:

l.Dielektrik Kayıp Faktörü Ölçümü2.Kesikli Yıldırım Darbe Testi

EMEK, özellikle Yüksek Gerilim ürünlerininyüksek g ü v e n i l i r l i ğ i ve performansısayesinde, y ı l la r ın kazandırdığı b i r i k i msonucunda ülkemizde bu konudaki tek üreticiolma özelliğini korurken, son yıl larda dışpazarlarda da önemi i atılımlar sağlamıştır.EMEK'in şu sıralarda önemli projeleriçerisinde yer aldığı ülkelerin bazılarıPakistan, Malezya, Tayland, Endonezya,Avustralya vb. olarak sıralanabilir. EMEK buülkelerde Avrupa ve ABD kökenli büyük ölçütransformatörü imalatçıları ile ciddi birrekabet içindedir.

2 . 0 EMEKİN ÖLÇÜ TRANSFORMATÖRÜKONUSUNDA GELECEĞE YÖNELİKÇALIŞMALARI

EMEK ölçü transformatörü konusundateknolojik gelişmeleri yakından izleyebilmekamacı ile geleceğe dönük çalışmalarını iki anakategoride sürdürmektedir;

A.Yag ve Epoksi yalıtımlı transformatörleriçin geliştirme ve iyileştirme çalışmaları

B.Ölçü Teknikleri konusundaki yeniuygulamaların ülkemize kazandırılmasıamacı ile yürütülen çalışmalar

İlk kategoride yürütülen çalışmalar tamamenbu makalenin konusu dışındadır. Bu makaledeözellikle ikinci kategori çerçevesinde elealınan konulardan b i r i üzerinde yapılançalışmalar anlatılacaktır. Şu anda ölçütransformatörü konusunda EMEK uygulamaalanları dışında kalan ik i temel konudagelişmeler olduğu bilinmektedir;

1. SF6 Gaz Yalıtımlı Ölçü Transformatörleri2. Optik Gerilim ve Akım Algılayıcılar

yardımı ile gerçekleştirilen ÖlçüSistemleri.

Bu ik i konudan, SF6 Gaz Yalıtımlı ÖlçüTransformatörleri Kanada, Almanya veJaponya gibi ülkelerdeki bazı üretici lertarafından bir süreden beri uygulamasıgerçekleşt i r i len b i r konudur. OptikAlgılayıcılar ise, Ölçü Tekniği konusunda yenibir caö açabilecek, son derece ilginç bir


konudur. Ancak bu alandaki çalışmalar şu andahenüz araştırma aşamasındadır. EMEK her ikiürünle i l g i l i gelişmeleri de izlemeyihedeflemektedir. Daha önceden de belirtildiğigibi bu makalede sadece SF6 Gaz YalıtımlıTransformatör üzerindeki çalışmalaranlatılacaktır.

3 . 0 SF6 GAZ YALITIMLI YÜKSEKGERİLİM ÖLÇÜ TRANSFORMATÖRÜPROJESİNİN OLUŞUMU

EMEK 1992 yılında, SF6 Gaz YalıtımlıTransformatör geliştirme çalışmalarınındesteklenmesi amacı ile Türkiye TeknolojiGeliştirme Vakfı'na başvurmuştur.

3.1 Türkiye Teknoloji Geliştirme VakfıT TG V

TTGV 1.6.1991 tarihinde kurulmuş birvakıftır. Kuruluşun projeler destekleneceğikonusunda 1992 yı l ı başında gazetelerdeyayınlanan duyurularında amaçları şuşekilde özetlenmiştir:

-Ülkemizin bilimsel ve teknolojik altyapısını güçlendirmek,

-Özel kuruluşların araştırma ve geliştirmefaaliyetlerine yatırım yapmalarını ve butür faaliyetlerin yaygınlaşmasını teşviketmek ve desteklemek,

-Ülkemizin uluslararası pazarlardakirekabet gücünü arttırma potansiyelitaşıyan öncelikli bilimsel ve teknolojikaraştırma ve geliştirme alanlarını tesbitetmek, izlemek ve bu alanlardakifaaliyetleri teşvik etmek

TTGY yılda A kez Proje Destekleme Duyurusuyapmaktadır. 1992 yılı başında yapılan I.Duyuru sonucu çok sayıda kuruluş TTGV'namüracat etmiş, Vakıf bu projelerden 8tanesini destekleme kararı almıştır.Bukuruluşlar ASELSAN, STFA, Sistem TıbbiGör., EMEK, PETPOSAN , TELETAŞ , İTÜ-ETAVakfı ve NETAŞ'dır. TTGV değerlendirmesiniyaparken sonuçları itibarı ile endüstriyeluygulama veya ticari pazar potansiyalinesahip, teknolojik bir yenilik ya da geliştirmeiçerecek, araştırma ve/veya geliştirmeaşamaları olacak özellikte projeleri seçmeyeözen göstermiştir. Ayrıca projeleriyürütecek kuruluşların proje maliyetlerineen az S>50 oranında katkı yapmaları şartı da


gözönüne alınmıştır.

3.2 Proje Esasları

TTGVnin EMEK 'SF6 Gaz Yalıtımlı YüksekGerilim Ölçü Transformatörü Projesini'destekleme kararı almasından sonra ,TTGV ileEMEK arasında bir sözleşme imzalanmış veproje I Aralık 1992 tarihi itibari ile resmenbaşlamıştır.Sözleşmede projenin çerçevesiaşağıdaki gibi belirlenmiştir;

a. Proje süresi 2 yıldır.Bu süre en çok 2 kez1'er yıl uzatılabilir.b. Toplam proje bütçesinin ^50.3'lükbölümü EMEK,%49.7'lik bölümü ise TTGVtarafından finanse edilmektedir. TTGV katkısıiçin Dünya Bankası kredi kaynaklarıkullanılmaktadır.c. EMEK proje süresince toplam 5 adetgelişme raporunu ,4 aylık aralarla TTGV'nasunacaktır.d. Projenin sonuçlanmasında oluşan kesinrapor TTGV'na sunulacaktır. Bu rapordasonuçlanan projenin bilimsel ve teknolojiktüm yönleri ve sonuçları anlatılacaktır.Ayrıca, proje sonuçlarının hangi mekanizmave yöntemlerle t icar i uygulamalarageçirileceği de özetlenecektir.e. Proje, TTGV adına , TTGV tarafındangörevlendirilen , uzman bir proje izleyicisitarafından izlenecektir.f. TTGV tarafından sağlanan destek, projeninbaşarı ile sonuçlanmasından sonra ,EMEKtarafından TTGV'na geri Ödenecektir.

3.3 Araştırma Projesinin TTGVDestekli Yürütülüşünün Nedeni

EMEK'in sözkonusu araştırma projesiniTTGV ile işbir l iğ i içerisinde yürütmebiçiminde bir modele gitmesinin iki temelnedeni vardır. Birinci neden sözkonusuyüksek teknolojili araştırma projesininfinansal gereksinimlerin bir kısmınıkarşılayabilecek bir kaynak oluşturmaktır.İkinci ve belki de çok daha önemli olan nedenise, araştırma projesinde bu tür bir ilişkiyegirmekle EMEK , özellikle son yıllardaülkemizde de giderek yaygınlaşanaraştırmanın somut hedefler doğrultusunda,bel ir l i zaman programları ve bütçelerdahilinde, dolaylı veya dolaysız bir müşteriyesorumluluk duyarak, yapılması njodelinibenimsemiş olmaktadır.

1377

1.0 SIG GAZ YAMIini. l YÜKSEKGFRİI.İM ÖIÇÜ IRANSFORMAIÖRÜPROJF ÇAIIŞMAIARI

Şu anda pıc je ile i l q i l i olarak lamamlanan,y ü r ü t ü l m e k t e olan vr> planlanan bel l i başlıç a l ı ş m a l a r a ş a ğ ı d a k i b i ç i m d esınıflandıı ı labi l i r :

1. Transformatör Tipine Karar Verilmesi2. Sr6 i le İy i l i Çalışmalar3. Btıshing ve Malzeme AraştırmasıA. Tasarım ve Simulasyon Çalışmaları5. 36 kY Protot ip6. 170 kV Prototipler

-1.1 Transformatör I ipi

Ç a l ı ş m a l a r , ü r e t i l m e s i d ü ş ü n ü l e ntransformatör t i p i n e karar v e r e b i l m e kamacı i le y ü r ü t ü l e n kapsamlı b i r l i t e r a t ü rtaraması i le b a ş l a t ı l m ı ş t ı r Bu amaçlaö z e l l i k l e kavramsal ve akademik bazıçal ışmalar yanında, p r o j e n i n sonucundabeklenen t icari amaçlar da göznnüne alınarak,dünyada benzer ü r ü n l e r i üreten f i r m a l a r ı nüt ü n l e r i n e y ö n e l i k b i r a r a ş t ı r ı n a day ü r ü t ü l m ü ş t ü r . Şekil 2'de 3 temel akımt r a n s f o r m a t ö r ü t i p i , ve bu t i p l e r i n bazıavantaj ve dezavantajları görülmektedir. Bub i l g i l e r i n l i t e r a t ü r taramasının sonuçlarıile b i r l i k t e yorumlanması sonucunda, bupojede EMEK tarafından üzerinde çalışı lmasıgereken t i p i n kafa t ip i transformatör olduğusonucuna v a r ı l m ı ş t ı r .

U t_J U

mm

Bushing Tipi Kafa Tipi

AKÜ! KISIM YHlirVİMl

MOVı ıınrıııı Anı

Ar.ıııı ıK ııııiKr/l

t *şm< l

H U M Al. KAY 1 İM. Ali

KISA O E V H I ; AKIM KAPASİIEÎÎİ

SOfilIFMA

İ7(H M f H l f i l (,0i İ l l i

MONIA.J vt Işçll IK

MAı lyt:i

N';vfl tR ALİ KtSlMHA KA7AH tÇ!nO£

HFflKIr ttÇÜPC NUVf AOAriA^VOtl KOlAVtlGl

AJAOIOA

KAZAN VE VAİDE

TUK SEK

PflJlİK

P N n f f l IIFU:FMl «iriftulMA»- jm

MAMPAn>i7A'.vıv:<v c' i ' i ı m u m

rpıturt ı^ı ıt ı ı ıFM ıı/MU V( onr

170 KV OH.Riunr PAHAıı

niıvFLfR roRr>Ftrn I7OıAıÖP IÇIMDE

NÜVE FOVUIIAPI KISMI 1

ASAÖIDA

KAİDE

TÜf.SEK

DUSOK

rRIHFJR İIETKFNI SOGU'MAK 700

MAtlI'Afnl/A'.vnNA OIPİI [ n F ?

r n i ı I M : ı;-ı f ı ı ı ıt '-ı M/MK VF OııÇ

I 70 * V II^FRİM^E PAIIAII

HIIVEIER ÜS' KISIHDA KA7AN İÇİNDE

AĞIRLIK VF NÜVE POVUILARI KISITLI

YUKARIDA

PORSELEN I701A10FI VF. KAİDE

DÜŞÜK

YÜKSEK

SEKOtlDFR S«MILARI SO5U1MAK ZOR

SlAMFıAntıl/ASYOllA OlOKEPlUR

PPIMlt» l'jttNMESl KISA VE DAMA KOLAY

1 70 KV ÜZERİNDE UCUZ

1378

SEKİL 2: Temel Akım Transformatörü T ip ler i ve Kıyaslamaları


Snmi 'Jo nı iH'y'fi <,)\m l i o r n i o lan pı olnt. ipi

<i;-:nl!ü IP; I oş/ığiıkiH ı j i l ı j t.:ınıın Unun ışl ir

• i l i lüı '.'•':• l y r l ı ' i i

\<i\ [! liri '.'l; t ;îı;ı ı

Ö ' r ' i r.ıc-, 1 C'^i

K'.ıruıııa DPVı esi

f'* jı fk ! i 1 pı rıı ik Ak ıın

Kısa fjiıı el i Ak im

Dın.'jıııik Ak t IM

StaiK.l.ıı I

1 7«ı KV

!0nn | ?

ir.-,s 70 VA

5P?0 50 VA

I ?lıı

?0 kA

50 k.A

IEC 185

A.7 SrO ile ilgili Çalışmalar

Ö?ollikle son yıllarda SFG gazının yüksekgeril im alanında giderek daha yaygın birbiçimde yer almaya başladığı gözlenmekledir.Bunun temel nedeni Sf6 gazının bazı üstündielnktrik özellikleri nedeniyle, sözkormsugazı içeren ü r ü n l e r i n güvenlik vegüvenil ir l iğinin oldukça yüksek olmasıdırSF6 gazının bazı temel özellikleri şu biçimdeözetlenebilir:

o. Havadan 5 kere daha yoğundur.

b. Kritik sıcaklıkları ve basınç değerleri olan45 °C ve 36.5 alm üzerinde daima gazhalirtfedir.

a O°Cde 1 '1 bar altırıhsıvılaşır.

d.Normal atmosferik basınçla ve 50U°Csıcaklığa kadar kimyasal olarak kararlı l ıkgöstermektedir. Mühendislik açısındanönemli olan A sınıfı yalıtım sıcaklığı olan

e. SF6 yanmayan bir gaz olup elektrikselboşal ım sonucu e l e m e n t l e r i n eparçalanmakta, tekrar birleşerek SF6molekülünü oluşturmaktadır.

f. Düşük viskosilesi ve yüksek yoğunluğunedeniyle hava, hidrojen ve helyum gibigazlardan daha iyi ısı iletir.

g. Isı yükselmelerinde düşük basınç artışıg Mer ir.

h. Toksik değildir.

i. üielektrik dayanım gücü yüksektir.

j. Ses emici özelliğe sahiptir.


PrllnınK Crrllinıl (1<V)

U 0 - ] ,

120

100-

no

no -

0 -

. i

I '«• i

IÛVİ|

I

Klnktro<t Duı^n

O.T n^.iı.,-1 (il,,-)

ŞEKİL 3. SF6 Kır ı lma Ger i l imin in havave Transformatör yağı i lekıyaslaması

Yağlı t r a n s f o r m a t ö r l e r d e çok düşükyüzdeler le de olsa yüksek e n e ı j i l i b i rboşalmaya yolaçan bir arıza sırasında yog"b u h a r l a ş m a k t a , s ı k ı ş m a ö z e l l i ğ iolmadığından dolayı çok hız l ı b i r şekildeilerleyen basınç dalgaları porselen izolatörüp a r ç a l a y a b i İ m e k t e d i r . SF6 g a z l ıt r a n s f o r m a t ö r d e ise gazın s ı k ı ş a b i l m eözelliğinden dolayı basınç art ış ı daha yavaşolmakta ve emniyet tapaları ku l lan ı larakpat lama ö n l e n e b i l m e k t e d i r . Bu t ü rt r a n s f o r m a t ö r l e r i n get i rd iğ i diğer önemliavanlaj da yağlı transformatörler için önemliişgücü g e r e k t i r e n kağıt sarma i ş l e m i n iortadan kaldırmasıdır.

4.3 Ituslıing ve Malzeme Araştırması

Yağlı transformatörlerde kullanılan klasikporselen i z o l a t ö r l e r i SF6 y a l ı t ı m l ıtransformatörde kullanmak mümkündeğildir. Bunun temel nedeni gaz yalıt ımlıbushing için sızdırmazlık kıstaslarının çokdaha ağır olması ve bu tür transformatörlerdebushingin içindeki basıncın yağlı birtransformatöre oranla daha yüksek olmasıdır.Gaz yalıtımlı transformatörlerde kullanılanbushingler temelde ikiye ayrıl ır.

A.Seramik esaslı buslıingler

a. Gaz Hacmini İndirgeme Esaslı SeramikBushingler: Porselen tüpün içerisine arada

1379

normal çalışma esnasında basınçdengelenmesini sağlayacak çok küçük biraçıklık bırakacak şekilde kompozit bir tüpgeçirilir.

b. Gaz Basıncını İndirgeme Esaslı SeramikBushinaler: Gaz hacmini indirgeme metodunaçok benzemekte olup tek farklılık iç tüp ile dıştüpün tamamen izole edilmiş olmasıdır. İkitüp arasındaki basınç 0-0.5 kgf/cm2'dir.

c. Elastik Astarlama Esaslı Bushingler:Porselen tüpün iç yüzeyi elastik bir malzemeile kaplanır. Parçalanma anında elastikkaplama ile porselen arasındaki yapışmakuvveti porselen parçaların dağılmasınıönler.

B. Kompozit Esaslı Bushinaler:

Bu tür bushingler kompozit tüpün üzerinesilikon pedigot kaplama yapılarak elde edilir.Silikon kaplama aynı zamanda tüpün UVışınlarına karşı da korunmasını sağlar.

4.4.Tasarım ve Simulasyon Çalışmaları

Transformatör iç geometrisinin tasarımı i lek u l l a n ı l a c a k malzemenin d i e l e k t r i kö z e l l i k l e r i , t ransformatörün elektr ikselk a r a k t e r i s t i k l e r i n i bel ir leyen en önemliunsurlar olmaktadır. Yalıtım, transformatöriçerisindeki ana yalıtım malzemesi olan SF6gazı özell iklerine, sekonder nüveleri gövdeyetutturan epoksi esaslı mesnetlere ve yüksekgeri l im altındaki kafa ile toprak arasında yeralan izolatöre bağlıdır.

SF6 gazının değişik basınç ve sıcaklıkdeğerlerindeki atlama ve korona başlangıçdeğerleri h o m o j e n v e homojen olmayanelektr ik alanları için bi l inmektedir. Budurumda tasarıma esas oluşturacak en önemlik r i t e r transformatör geometrisine dayalıo larak e l e k t r i k alan ve potansiyeldağılımlarının bil inmesi olmaktadır. Ayrıcaçalışma sırasında elektriksel yüklenmelerinyanında yapısal ve ısıl streslerin de ortayaçıkması transformatörün çalışma koşullarıa l t ındaki t e p k i s i n i n mutlaka öncedenbi l inmesini g e r e k t i r i r . Bu konuda çeşitl ioptimizasyonlara da gidilmesi gerekir. Başkabir deyişle tasarım esnasında deneysel olarakölçüm yaparak ver i almanın yerine göre çokzor hatta imkansız olması transformatörgeometrisinin karmaşıklığı ile birleştiğindegüçlü b i r takım analiz yöntemlerini gerekli

1380

kı lmaktadır. Projede bu amaca hizmetverecek bir tasarım altyapısının (donanımve yazılım olarak) oluşturulmasına özengösteri lmiştir.

Yapılan d e ğ e r l e n d i r m e l e r sonucundateknolojinin günümüzde getirdiği imkanlarıda gözönüne alarak, proje kapsamında hazırbir Sonlu Eleman Yazılımınınkullanılmasına karar v e r i l m i ş t i r . Teminedilecek yazı l ımın aşağıdaki konulardaçözümler yapma yeteneği olmasına özengösterilmektedir;

-elektrik alan çözümleri-manyetik alan çözümleri-ısı l çözümler-yapısal çözümler-bu çözümlerin b i r b i r l e r i n e etk i ler i-optimizasyon

Yapılan incelemeler sonucunda programsonuçlarının her zaman doğrulanması imkanıolmadığından g ü v e n i l i r l i ğ i n son dereceönemli bir tercih k r i t e r i olması gerektiğisonucuna u l a ş ı l m ı ş t ı r . Bu konudakideğerlendirmelerde programların dünyada veTürkiye'deki uygulama alanları ve uygulayankuruluşlar incelenmiştir.Yapılan ön inceleme sonucunda ik i yazılımınproje amaçlarına cevap verebi leceğisaptanmış ve bunlardan öncelikle SvvansonAnalysis Systems Inc. f i rmasının A N S Y Sprogramı ile Mac Neal Schwandler firmasınınEMAS/NASTRAN y a z ı l ı m l a r ı n ı n projekapsamında satın alınmış bulunan donanımüzerine test amaçlı olarak yüklenerek dahad e t a y l ı o l a r a k i n c e l e n m e l e r igerçekleştirilmektedir. Halen programlarınt e s t l e r i devam etmekte olup bu t k iprogramdan b i r i n i n Ekim/Kasım 1993'desatın alınması planlanmaktadır.Sözkonusu Sonlu Eleman yaz ı l ımlar ın ınyüklenebilecekleri platformlar incelenmişve bilgisayar sisteminin iş istasyonu tabanlıolması gerektiği sonucuna u laş ı lmışt ı r .Yazı l ım f i r m a l a r ı n d a n , d e ğ i ş i kdonanımlardaki per formans d e ğ e r l e r iistenmiş ve bu değerler baz alınarak işistasyonları arasında b i r fiyat/performanskarşı laşt ırması yapı lmışt ır .Yapı lan sondeğerlendirme sonucunda HP-UX işletimsistemli b ir adet HP 9 0 0 0 / 7 2 0 serisi işistasyonu ile bir adet netvvork üzerinden


bağlantılı x-terminal salın alınmıştır.Sisteme eklenen çevre b i r i m l e r i(yazıcı .çizici ,vb. ) yanında bir de ALR kişiselbilgisayar eklenmiştir. Kurulan Donanımüzerinde bir yandan Sonlu Eleman Yazılımıtestleri sürerken, bir yandan da tasarım veanaliz amacı ile kullanılacak bir akımtransformatörü analitik tasarım yazılımınıngeliştirme çalışmaları sürmektedir.Sözkonusu model akım transformatörlerinintasarımlarının yapılabilmesi amacı iletransformatör için eşdeğer devrehesaplayabilmekte ve eşdeğer devreden yolaçıkarak performans hesabı yapabilmektedir.

4.5 36 kV Prototip

Kafa tipi transformatör konusunda yapılacakçalışmalara ışık tutabilmesi amacı ileprojenin ilk evrelerinde bir adet kafa tipiyağlı 36 kV prototipin tasarımı,imalatı veIEC- 1 85 standarlına göre tip ve rutin testlerigerçekleştirilmiştir. Sözkonusu prototipŞekil 4'de görülmektedir.

SEKİL A 36 kV Kafa Tipi Prototip


4.6 170 kV PrototiplerTasarım çalışmalarının belirli bir aşamayagelmesinden sonra 170 kV geril imseviyesinde prototip çalışmalarınınbaşlaması planlanmaktadır. Bölüm 4.3'de debelirtildiği gibi bu konuda seçilecek bushingtipine bağlı olarak iki seçenek mevcuttur.Çalışmaların temelde kompozit esaslıbushing seçeneği üzerinde yoğunlaşmasıbeklenmektedir. Bunun da temel nedeni in türbir bushingde kullanılan kompozit tüpünimalat teknolojisinin yurtiçinde, EMEK'in debağlı olduğu BARMEK Holdingin bir kuruluşuolan BARIŞ A.Ş.'nde varolmasıdır. Eğer projekapsamında yürütülecek çalışmalar sonundabu tür bir tüpün silikon ile kaplanmasınınyurtiçinde gerçekleşebileceği sonucunavarılırsa , Türkiye'de bu tür bir teknolojininuygulanması konusunda önemli bir adımatılmış olacaktır. Bunun yanında seramikesaslı bushing seçeneği de gözardıedilmeyecek, seramik esaslı bir bushinginyurtdışından temin edilme yollarıaraştırı lacaktır. Seramik esaslıbushinglerin Japon NGK firması tarafındanüretildiği bilinmektedir. Bu tür birbushingin teknik özellikleri konusunda NGKfirması ile yazışmalar sürdürülmektedir.

5.0 SONUÇ

Bu makalede EMEK Elektrik Endüstrisi A.Ş.tarafından, Türkiye Teknoloji GeliştirmeVakfının desteği ile yürütülmekte olan 'SF6Gaz Yalıtımlı Yüksek Gerilim ÖlçüTransformatörü' adlı araştırma projesinintemel amaçları, esasları, örgütlenme biçimiÖzetlenmiş, proje kapsamında yürütülmekteolan çalışmalarla ilgili bilgiler verilmiştir.Köklü bir ölçü transformatörü üreticisi olanEMEK,bu konuda dünyadaki yeni teknoloji vegelişmeleri yakından izlemeye kararlıdır.Sözkonusu projenin olumlu olaraksonuçlandırılması durumunda, EMEK'inmevcut transformatör tipleri arasına SF6yalıtımlı transformatörler de katılacaktır.Bu gelişmenin ülkemizde Yüksek Gerilim ÖlçüTransformatörü konusunda tek üreticidurumunda olan EMEK'in Türkiye ElektrikKurumu, Çukurova Elektrik Anonim Şti.,vb.kuruluşlara daha geniş seçeneklerle hizmetverebilir duruma gelmesini sağlayacağıdüşünülebilir. Ayrıca bu alanda önemli birihracatçı durumuna gelen EMEK'in ürünleri

1381

arasına SF6 ya l ı t ıml ı transformatörünkatılması , hiç şüphesiz ülkemizinuluslararası pazarlardaki rekabet gücünüa r t t ı r a c a k t ı r . P r o j e n i n ülkemizdee l e k t r o t e k n i k konusunda y ü r ü t ü l e naraştırma çalışmaları içerisinde önemli biryeri olacağını düşünmekteyiz. Bu noktadaTürkiye'de yeni bir araştırma anlayışınıyerleştirme konusunda öncülük yapmaktaolan Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfınınkatkılarının vurgulanması gerekir. Projenindevamı süresince üzerinde t i t i z l i k l edurulacak konulardan bir is i de düzenli birdokümantasyon ve raporlama düzenininyer leşt i r i lmesidir . Şu anda bu roporlarsadece TTGV ve proje' iz ley ic is inegönderilmektedir. Ancak projenin bel ir l i biraşamaya gelmesinden sonra bu raporlarıni lgi l i olabilecek diğer kuruluşlara da örneğinTürkiye Elektrik Kurumu'na yönderilmesiyolu i le, bu tür kuruluşların da projeyekatkıları sağlanabilir.

Kaynat Listesi1 .'SF6 Gaz Yalıtımlı Yüksek Gerilim ÖlçüTransformatörü', EMEK Elektrik Endüstrisi A.Ş.TTGV Proje Teklifi. Nisan 19922.'New Current Transformer Using SF6 andCompound Support Insulation Systems'; FrancoisFaltermeie, IEEE Transactions on Power Delivery,vol.3. no.2. April 19883.'lnsulator Flasbover in SF6 Under ImpulseVoltage Conditions'; I.AI-Bowy, O.Farish, IEEProceedings A , vol 138, no.), January 19914.'ldentification and Study of Some Properties ofCompounds Resulting from the decomposition ofSF6 Under the Effect of Electrical Arcing in CircuitBreakers'; Claude Baudene, Jean-Louis Cluet,Gerard Keib, Gerard Wind RGE, Numero Special,June 1974

S.'Development of Compact 500 kV 8000 A GasInsulated Transmission Line'; Study on InsulationDesign, T.Kobayoshi, S.Mori .M.Koshiishi,K.Ninorniya, M.Matsuhi, H.Yokoyarni, T.Bara, IEEETransactions on Povver Appıratııs and Systems,volPAS-103, no 11, Novemi.er 19846. 'Characterization Problem of InsulatingMaterials for GIS Componenls'; R.B02Z0,L.Centurioni, G.Coletti, D.Tommasini, 5thInternational Symposium on High VoltageEngineering, Braunschvveig 24-28 August 19877.SFG Gazının Özellikleri ve Yüksek GerilimCihazUn mdaki Etkileşimi'; Doc Dr. Ali GökmenH.SF6 Garının Elektriksel Özellikleri veYalıtkanlık Seviyesi'; l>oc Pr. M.Sezai Diıi'.er

1302

9,'lnsulating Material for Design and Enginer-rinaPractice'; Clark, Frank t i . , John VViley arui Sons10.'Development of 275 kV EHV C.lass GasInsulated Povver Ti ansf ormer'; Y Hnrıjmal n,Y.Kobayama, Y .Kurada, Y.Yaslıide. II. Kan,Y.Miura. E.Tamaki, T Makata, IFEE Fransactinnson Povver Apparatus and Systerns.vol. PAS-10-1,no .9, september 198511 .'Development of Insulation Technology forHigh Voltage Gas Insulated Transformer'; K.Gato,T.Yamozaki, T.Teranishi, M.lkeda, H.hurase,H.Okubo, IEEE Transactions on Povver Delivery,vol.4, no.2, April 198912.SF6 Insulated Instrument transformers forOutdoor Substations'; MessWandler - Bau A.G.13JNGK Revievv Cverseas edition'; no 13,Dec. 19139Yazarlar

Müjdat TohumcuPopum Tarihi ve Yeri

19^.1 KastamonuÖğrenim Bilgileri

1972 Robeı-t Kolej1976 OD TU EEM Lisans1979 ODTÜ EEM Y.Lisans1985 ODTÜ EEM PhD1988 Doçentlik

Çalıştığı KuruluşlarODTÜASELSANROKETSAUEMEK

Yayınları :

Araştırma Asistanı ve Öğretim Ger.Proje BaşMühendisiTasarım Müh. Md.Yard.Mühendislik Kalite Genel Md. Yar «.i.10 Adet

HB Eray OkkayaBHj Doğum Tarihi ve YeriWm 1959 AnkaraTU Öğrenim Bikıileri

1976 TED Ankara Koleji1982 ODTÜ EEM Lisans

Çalıştığı KuruluşlarUBM Ltd. SU Proje / Şantiye Muh.MF.STAŞ A.Ş. Proje Mfl.EMEK Tasarım Şefi

Salih FkmnkçioyluDOOUıTı Tarihi ve Yeri

1962 AnkaraÖğrenim Bilgileri

1900 Ankara Anadolu Lisesi|'r)fVi Poo'i.-i'.i L;M Lisans1907 OD H.ı CFM Y .Lisans

ÇalıştığıTAI

Marconin-ın.

Kuruluşlar

Koın. ASPİ'CAPOFMuhr-ııdi'-.lik t 1r||

HLFfKirilK MDIILNOİSI. İd i >3. ULLIHAI KONf-.nr-.Sİ

Kentiçi Taşımacılığını/a Raylı Sistem Seçimi veİzmit Ulaşım M a ster Planı

Prof.Dr.AnfURALKocaeli Üniversitesi, Kocaeli

I. Gerekçe

Kocaeli bölgesindeki endüstri ve diğergelişmişlik faktörleri gözönüne alınarakdeğerlendirildiğinde, İzmit kentinin hızlı vekarmaşık bir büyüme gösterdiği anlaşılır.Değişik etkenlerin sonucunda arlan nüfusaparalel olarak trafik yükünün de artarak,yakut bir gelecekle büyük şehirlerden,örneğin, İstanbul trafiği gibi, içindençıkılamayacak ve çok büyük yalıtımlar ge-rektirecek boyutlara ulaşacağı açıktır.

Jiöyle korkutucu bir gelişme kent hayalınaönemli etki edeceğinden bu problemlerinkalıcı bir çözümü için çareler araştırmanınönemi ortaya çıkar.

Yerleşim coğrafyası bakımından doğu-batıdoğrultusunda uzun bir alana yayılmışolan İzmit kenti yerleşim alanı, birçokdezavantajı yanında bazı avantajlara dasahiptir. Bu uzun hatta bir toplu taşımasistemi kurulduğunda bu taşıma proble-mine büyük ölçüde çözüm getirilebi-lecektir.

İzmit kenti için 1990 yılında yapılan biraraştırma sonucu kenl içi ulaşımını sağ-layan ortalama olarak 50 minibüs, 60otobüs ve birçok işçi ve özel kamu kuru-luşunun servis aracı ile çevre belediyelereait araçlar olmak üzere 1610 seyahatyapılmaktadır. Bu seyahatlerde ortalama103,500 ( yolcu/gün) oranında yolcutaşınmaktadır. Bu rakama ö/el taksilerintaşıdığı yolcu dahil değildir.

Böylece bir yönde bir saalte İzmit kentiiçin yaklaşık 7000 yolcu taşıma gerekliliğiolduğu ortaya çıkar. İleti bir gelecekte burakam iki halta üç katına çıkabilecektir.


Böyle bir kentte traımvay kurulmasıhalimle doğu-balı doğrultusunda, Ordu-evi-Scka 1;.5 kavşağından başlayıp. KızMeslek lisesi- (>rducvi-İnönü C'd. - Ço-cuk l';>ıkı - Baç - Devlet Hastanesi veSanlı al'a kadar aynı hat üzerinde gidiş-dönüş olmak üzere, sant-raldan Bağdat("addesi-Mehmel Ali Paşa Canıii-NamtkKemal 1 isesi-Yurllar yolundan şimdikiminibüs güzergahı ile Mimar Sinanİlkokulu-Bekirdere-l 'çyol -Kandıra C ad-desi-Kanlıbağ ve tekrar santral olmaküzere bu kışıma da tek yönlü bir hat halkaolarak konup bu gidiş gelişler doğuyönünde hareket ederken halka haltı dola-şıp Santral'da geldiği hattan ()rducvi'negeri dönerek bir turu tamamlayacak şekil-de bir tramvay hatlı kentin taşıma yükünüve yaklaşık 15-20 yıllık arlısı da karşıla-yabilecektir. Bu yıllardan sonra taşıt sayı-sındaki artışlarla bu kapasite yükseldiğindesistem yine yararlı olacaktır. Bu hat toplukonut bölgesi Yenişehir'e ( Yahya Kaptan) kadar da uzatılabilir.

Yaklaşık 10 km mesafeli bu hatla;

750 V üst akım besleme iletkenleri ile seyıiletkeni,

2 knı'de bir doğrullucu istasyonları ( Rec-tifier ),

300 m, 500 m ortalama mesafede birdurak olmak üzere toplam 20-25 adetdurak konabilecektir.

120 k\V veya 160 kVV DC seri sargılımotorla tahrik edilen ve toplam ortalama100 yolcu kapasiteli taşılları bulunan .'.'liveya üçlü tramvay kurulabilir.

1303

İzmit kenti yolcu kapasitesi olarak 5000yolcuyu bir saatte taşımak gerektiğivarsayımı ile bu taşıllardan oluşan tramvay2000/300 « 7 sefer/h yaparak bu yolcukapasitesini rahatlıkla karşılayabilecektir.Bu seferler daha fazla (aşıtla sık olarakyapılabileceği gibi daha a/, fakat büyükkapasiteli taşıtlarla seyrek olarak ta yapı-labilir. Bu sefer zamanları basit bitistatistik sonucunda hangi saatlerde ihtiyaçolduğu lespit edilerek kolayca belirlene-bilir.

Tramvay (aşıtları için tamir ve bakınıatelyeleri Mehmet Ali l'aşa'da kurulabilir.Ayrıca yedek taşıt depolan ve yedek taşıt-lar da yine burada bulundurulabilir.

Böylece 100 yolcu kapasiteli 10-15 taşıtve 5 yedek taşıl olmak üzere 20 (aşıt ile buyük kolayca kaldırılacaktır.

Gelişmekle olmanın ve çarpık gelişmeninsonucunda politik yalıtımların, politik ne-denlerle bilimsel olarak değerlendirilme-yip desteklenmediği İzmit kentinde hemgürültü hem de hava kirliliği yönündenolumlu katkılar sağlayacak ayrıca şehir gü-.ültü kaynağı olan küçük taşıma araçlarıolan ama toplu taşıma yapma görüntüsüverilmeye çalışılan araçları da kente olum-suz elki yapmayacaktır.

Bugünkü güzergahlarda yapılabilecek ran-tabl ve fizibl bir tramvay hattı teklif edilenbu güzergah olmakla beraber belediyeyetkileri ve mali gücü yeterli olduğu var-sayılarak tramvay haltı için yeni bir gü-zergah açılması çok daha veıimli ve olum-lu bir çalışma olacaktır.

Teklif edilen ve haritada gösterilen güzer-gahla Sanlıal-Mehmet Ali Paşa-Bekirdercüçgeni aynı kalmak üzere İnönü caddesineparalel fakat biraz dalın kuzeyden (,'ınarlıCamii nık;iNi Hızır Ueis İlkokulu ve Kolor-du arkasından yeni bir güzergahın istimlakedilerek açılması çok daha uygun olacak-tır.

Bununla beraber tramvay kurulduktansonra boş kalbilecek küçük taşıma araçla-rından ö/el araçlara İzmit'in yukarı semt-lerinin taşıması yaptırılabilir. DolayısıylaBelediye araçlarıyla zorla yapılan tepelereulaşım da ihale edilmiş olur.

Tramvay hattıyla beraber, İzmit için ge-rekli olan ve olması gereken bir diğerdüzenleme de Körfez'e dik olarak dikgeniş caddelerin olmayışıdır. Körfez kıyı-sından tepelere çıkışta vadi yataktan takipedilerek geniş birkaç yolun açılması hemkentin güzelliğini arttıracak hem de yukan-lara ulaşımı kolaylaştırarak kenti daha dakıymetli hale getirecektir.

Bugün bu yollardan mevcut olanıRasathane Cd. ve Çınarlı Camii yanındanyukarı çıkan taş yoldur. • Körfez'denbakıldığında direkt olarak tepelere çıkan veyukarılara çıkarken yumuşak S'ler çizenyollar ve caddelerin her iki yanına ağaçdikilerek modern bit şehir görüntüsü sağ-lanabilir. Bunun için,

/. Alemdar Caddesi Körfez ile Hızır Reisİlkokulu'ndan yukan çıkan cadde,

2. Çınarlı Camii yanından yukan çıkan yolgenişletilerek Leyla Atakan Caddesi ileKörfez'e ve yukarıda yeni otobana,

3. Hastane yanından yukan çıkan caddegenişletilerek E5 ve dolayısıyla fuar,

4. Köy hizmetleri E5 doğrultusunda de-miryolunu geçitle aşarak Yeşil Camii ya-nından Bağdat Caddesi'ne dik ve KandıraCaddesi ile kesişip yukan tırmanacak biryolun açılması,

durumunda İzmit'in hem tabii güzellikhem yağmur anında su baskınlan, hem deulaşımın gelecekteki yükünü de kaldırmışolacaktır. Mu yollar tramvay haltını dakestiğinden bııı ahudan da lıamvaybağlantılı taşımacılık yapılabilecektir.

Gelecekteki bir proje ile demiryolu sahilealındığında şimdiki demiryoluna kurulacakhızlı tramvay ile koordineli olarak kentin


ulaşımını modem olarak gerçekleştir-ecektir.

Orduevi Yenişehir (Yahya Kaptan) arası-na kurulması düşünülebilecek bu hal, ileri-de 5 yıl içerisinde, bir yönde DerinceYanmca'ya kadar (İstanbul yönü), diğeryönde ise Köseköy'e kadar uzatılabilir.20001i yıllarda ise hedef, bu hatlarıKaramürsel'e uzatmak olacaktır.

//. limit için Elektrikli Toplu TuşunaSisteminin Yaklaşık Maliyet Hesabı

İzmit için de diğer büyük şehirlerimizdeolduğu gibi elektrikli toplu taşıma geçmekgerekir. İlk aşamada tesis etmeyi düşündü-ğümüz güzergah Orduevi Seka ile Yenişe-hir arası düz bir güzergahtır.

Firmalar Türkiye'de yeni başlayan elek-trikli toplu taşım projeleri için büyük birilgi duymaktadırlar.

Projenin yaklaşık maliyeti

t. Tramvay : Güzergah 12 kın olduğunagöre ve her 20 dakikada bir tramvayın kal-kacağı varsayımı ile ortalama tramvay hızıda saatte 12-15 km alınırsa güzergahlagidiş-dönüş olmak üzere en az 8 araçbulunacaktır.

İkili tramvay dizileri çalıştırılacağı düşü-nüldüğüne göre 26 adet tramvaya ihtiyaçduyulacaktır.

Gerek Türkiye'de yapılsın, gerekse yurtdışından getirilsin şu anda 20 - 22 muzunluğunda ve 180 - 200 yolcu kapasitelibir tramvayın fabrika çıkış fiyatı yaklaşık2,000,000.- DM'tır.

Duna göre ilk etapta 10 adet tramvayalınacak olsa dahi tramvay için20,000,000.- DM gerekmektedir. Tram-vayın imalat süresine gelince kati siparişimüteakip ilk tramvay 20 ayda diğerleri 2-3'cr ay arayla teslim edilebilir.

2. Katener sistemi : Güzergahın düz ol-duğu ve 30 - 40 m. aralıklarla direklerin


dikilebiJcceği vaısayılabilir. Duna göre vegidiş - dönüş raylan için direkler dikileceğidüşenülürac, yaklaşık 900 adet direkgerekir ( Şayet gidiş-geliş raylan ortasınabir direk dikilir ve her iki tarafın askıtakımı aynı direğe konursa bu rakamazaltılabilir. Ancak o zaman da direklerdaha büyük bir tepe kuvvetine göreseçileceğinden fiyatı da ona göre artar).

9 m uzunluğunda, 800 kg. tepe kuvvetlibir beton direğin şu andaki satış fiyatı :

2,000,000.- TL/adet,

Buna göre direk fiyatı :

900 x 2,000,000 = 1,800,000,000.- Tl,

Beton direk dikimi, temel hazırlama içindeyaklaşık 200,000,000.- TL gerekmektedir.

Seyir teli ve taşıyıcı tel olarak 120 mm2

kesitli bakır teli ( seyir teli olarak ) ve 2 x95 mm2 bakır (eli ( taşıyıcı tel ) kabuledilmektedir.

Seyir teli ve taşıyıcı telin toplam fiyatıyaklaşık 5,000,000,000.- TL.

Bağlantı malzemesi ve askı takınılantoplanı fiyatı yaklaşık 5,000,000,000.- TL.

Proje hazırlama, montaj ve işletmeye almatoplam fiyatı yaklaşık 3,000,000,000.- TL.

Buna göre 12 km'lik güzergah için katenersisteminin yaklaşık toplam fiyatı da,

1.1,000,000,000.- 77.'dır.

3. Besleme istasyonları : Her 3 km. içinbir beslem istasyonu kurulacağı baz alınır-sa, 4 adet besleme istasyonuna ihtiyaçvardır, her istasyonun takribi gücü 3MVA'dır. Buna göre her beslemeistasyonu için,

I adet 3 MV/Ylık güç trafosu (redresörtrafosu)1 adet 25 kVA'lik kuru tip iç ihtiyaçtrafosu,

1 adet 25OO-3OOO A'lik redresör.

1385

1 a<kl ıcdrcsör ( besleme ve eıuıji t'.eıibesleme ) hücresi.1 adet 10 veya 34.5 kViıık V.(i. girişhık i esi.?. ;ukl 10 veya .V4.5 kVluk Y.(}.beslemelıik ı esi.I adet ölçü hücresi.3 adet A.Cî. güzergah l)eslenıe hücresi (750 V IX1)1 ,'Kİel akü bataryası 50 Ah'lik ve inverlör.1 lakım lopraklama sistemi.

Büyük ilıliın.'illc TKK'ten besleme istasyo-nuna kadar yüksek gerilim kablosu gere-kecektir.

Besleme istasyonu için şu andaki yaklaşıkfiyatlar şöyledir :

I adet 3 MVA trafo : 300,000.000

1 atlet 25 kVA kuru tip trafo: 15,000,000

Yukarıda belirtilen doğrultucu, Y.G. veA.G. hücreleri ve akü bataryaları toprak-ama vs. için yaklaşık fiyat 2,000.000,000.-II71 istasyon 'dur ( panoların bir kısmı,akü bataryaları, topraklama Türkiye'deimal edilecektir).

Projelendirme, montaj ve işletmeye almatakriben 600.000,000.- Tl M istasyon.

Besleme istasyonları inşaatı için 9 x 4 m1

'lik 3 m. yüksekliğinde 4 adet binaya ihli-yaç vardır. Şu anda karkas böyle birbinanın m1 fiyatı yaklaşık 900,000.- TL'dır. Buna göre 4 besleme istasyonu içinyaklaşık 8,000,000,000 - Tl. gerekmek-tedir.

4. Yol yapımı ve ray döşeme : Mart1991' de İKTT, Sirkeci-Aksaray hattıtramvay yol yapım ve ray döşeme işini 4knı'lik güzergahı 15,000,000,000.- TI/naihale etmiştir. Bu yaklaşımla 12 km'lik yolyapım ve ray döşeme Myatı yaklaşık olarak45, 000,000,000.- TL'dır.

5. Depo ve Bakım Atölyesi : Depo vetramvayların bakımı için en az 4 tramvayınsığabileceği büyüklükte takriben 60x20

ıır' lik 5-6 m yüksekliğinde bir depoy;ıihtiyaç vardır. Depoda ^0-40 lonlıık birvince ve tamimi için ha/ı te/gahlaıaihtiyaç vaıdır.

Bütün bunlar g(>z önüne alınırsa depo vebakını atölyesi hariç olmak ü/ere toplammaliyet şu şekilde olmaktadır :

Trarmvay, kalener sistemi, beslemeistasyonu ve yo! yapım ve vay döşeme (raylar ithal cdilecektit ) yaklaşık olarak

120.000,000.000.- 77.

Ul. l'raje

1386

Yol yapını, tav döşeme, besleme istasyon-ları, kateııer sistemi ( malzeme (emini,montaj ve işletmeye alına ) siparişlerinzamanında verilmesi ve ödemelerin zama-nında yapılması kaydıyla yaklaşık 2-3senede tamamlanabilir.

Hesaplanan fiyat 1991 yılı hazımladır.İnşaat işlerinin bir bölümü Belediye tara-fından yaptırılabilir. Yalnız bu projeningerçekleşebilmesi için yapını aşamasınakadar olan mühendislik çalışmaları çerçe-vesinde;

1. Ana ulaşım planının hazırlanması,

2. Raylı sistem fizibilite etüdünün gerçek-leştirilmesi,

3. ()n projenin hazırlanması,

4. İderi ve teknik şartnamelerin düzenlen-mesi gerekmektedir.

Bunlar yapılmadan Yapım İhalesi'nc çıkı-lamamaktadır. Bu durumlarda DPI, DLHve Hazine gerekli onayı vermemektedir.Bu tip bir hazırlığın bedeli de 3 ila 5milyar Tl, arasında değişmektedir.

O halde sonuçta 120-125 milyar Tl.'lıkbir finans gerekmektedir.


: i !•..•,!! • : , . • ( !..,-• ;-•., j . I , : . • , , ! . ; . ; . ; , ,

l - . i ' t ı ! ' . " ) ! , - " i . • ; : ! » . i ! ' ! : - ' . . ı Ü ı ' -:oı ı ı n ı ı ' u u " . h«.ı; r ! - ! n i-.* 1,1":- I ' M I I - I I V . 1 a ı 1 ( a h l a m a k l a d ı r I,* 1.

' . ' I ' M ı K I I : Kİ. i . l ı ü l i K'; ı\ i ı T o p l u T a ş ı m a

' • ' ^ ' • • • I I ' İ ' J İ İ .

(I. (,'(.' IC kİllÜD'iliİ ("llllclltl".

h. ] ı,',\\:ı ; i/ (.'ti.'.! ji (("ıl.ciiilvı.

e I :ışm>;!'. !İıU;< l'i'.i'ıi, «ıii\:ı;ıı<. i1 P;»:"'l;i!!aı.

d lj;ılın luıvtık killrvi, dalı.' uxtm ııt-..̂ n

leye. dnlıa kısa siiıcdc İrişi!lat.

e. Hiıyiık konim• yetmeklesinirleı.

Mu nedenle ilk aşam.ula ınülu-ıulislil; çalış-

maları için ihaleye çıkılmalıdır. Dundan

suııta <!;.• ^ .ıpun İhalesi ayılınalıdn.

l'üyK'c e <iıl-fltnıa ^ yıl içinde- l . c .ac l i

H';!j»; si caü'laş biı (.îlnfiıu Sislemi'ne ka-

(i) nar, rm/Dr. ,ım\ "MCKI

k-klıikü Ulaşım .Sisteıuleıi". İ/ınil. 1

(2) I UM.. Prnf.Dr. Al(l\ .{HUT, Yrd.

/»V./»/. Nım'fi'it, " liııkiye'de Kenlselhi|)!ıı I ;>:j!inada Raylı Sistem Secimi ",

rntf.th; \l'j f 7ı' If , ' " ( > : ! " ! ' ' ( < • !• !/<•••

mın 'da doü'ln İl I '•• '<l;:n "> 'sl'^-'k I i'-iıranı

l a ı n n u l u MI.ÎI- I9"'>'(lı ımvıııı olıîıı. ! ( ) M |

\ilinda Heılii) T l ' ' d o Viıl'i,'' I i---'!>s w

Ookloıa \elvıliflini taınaıııl.ıdı i I . U .

ri jkl ı ik l 'akitllcsinde. l " 7 ' ) \|lıııd;t l.)ol;io-

lasım. \1>İ] yılııula Docvnllijiıni (aıııauı

ln<lı 'ı'iııc aynı lakültede l'tolcsöıli'><r\c

y ü b e l d i < 1 «>X 1). ! 9 5 ° - | ( > W yıllan nn-Ainda

İ. 1.1! Kl-'ktsik I al i'ıltcsindc ö i ' id in ı

IıVCIIJU P.'K.VİOS'Î yıllan arası Yıldı/. Üni-

vı is ik^i Kocaeli M ü h ! .lî.ıihcsi H e l a n

V-ııdun' ıl'«'-,t y:>|Minştır: I'»'M vılııiıknı

IMıOÜı.I- d. I- ! .k lni< Müh. Mülüm l 'aş

kaulıs'.ı ya(!i>!;>ktadır. İ U . I I . I 1 ) . " laıi-

hinden IıIIMKM de K " c a e ü I'nivcı.'.ilesi

Reklöjlüî.'iı ı\i>ır\ iııdf hııl ımmakladtı.

Mesleki calışuı.-ı alanı olan l'leklıikli

l.'l.'ifjinı Sisicnılon alanında pek çok ma-

kalesi ve yayınlanmış kitabı bulun-

makladır.

(<•; (•n\l.. l'n>f.lh. if/t', Yrd t\.l)r.

\!'i<!;iu, \k{ ' t , / ;<Tf' '. " İ/.uıil I ' l :»ş ın)

İ V ' i ' : ı " . I i Al P ı o j e s i . I*>'.»I, İ s l a n l u ı l .

(0 I A* I/., f'ıoj Dr. A/ir,CAKfU'Lir, Set an. O/DIMİR. ı\ec-nıi, " M o d e m l'('. I tıikli I'hıkını Sistem-

loıinin I iiıkiye'del-i Uyt'.ntaımlaunfn (Je-

Ict ek l'viliîiMiıd.ın 1 )eı><.t'!<.'nıliıilnn.ısi",

I Icklıü. Miı'ı. II Ii|u;:;ı | »;on<',usi,

O | ) | i : . A N I . A K A . Iv lü l lf.*K7, s. 7 r>l-

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 5. ULUSAL KONGREC 1387

Kompozit Malzemelerin Türkiye ElektromekanikSanayiinde Kullanımı, Basınca Dayanıklı Kompozit Borular

Ahmet ALTINTAŞDr. Levend PARNAS

Emel BİLLURCalip ÇAPÇI

Aybars GEDİZ

Barış Elektrik Endüstrisi A.Ş.Esenboğa Yolu 23. km. Akyurt/ANKARA

ÖZETI97()'li yıllarda başlayan kompozitmalzeme kullanımı, sivil ve savunmasanayiindeki uygulamalar ile sürekliartmakladır. Bu tür malzemelerinkullanımındaki hızlı artışın başlıcanedenleri arasında, önemli miktardaağırlıktan kazanç, üstün mekaniközellikler ve özel amaçlı uygulamalariçin adaptasyon yeteneklerisayılabilir. Bu malzemelerinElektromekanik sanayiinde kullanımıda, son yıllarda hızlı bir artışgöstermektedir. Bu bildiride, kompozitmalzemelerin çeşitli uygulamateknikleri anlatılmakta ve BarışElektrik Endüstrisi A.Ş. 'de yapılanuygulamalardan sözedilmektedir.

Kompozit malzemelerin ülkemizdeelektromekanik sanayiindekullanımları Orta Gerilim teçhizatınınüretimiyle birlikte başlamıştır .Kompozit malzeme deyince kendibaşına önemli mekanik özelliklenolmadığı halde bir takımbağlayıcılarla birleştiğinde üstünmekanik değerlere sahip olanmalzemeler akla gelmelidir. İlk vebasit bir kompozit örneği olaraksaman lifleri ile sağlamlık kazanankerpiç tuğlayı gösterebiliriz.

Ülkemizde elektromekanik sanayiindeaynı anlayış doğrultusunda ilkuygulamalar dolgu malzemesi olarakkuvars unu, bağlayıcı olarak da1388

epoksi reçine veya poliüretan reçineile hazırlanmış izolasyon ortamıoluşturabilen malzemelerlebaşlamıştır.

Bu malzemelerin, özellikle epoksireçine esaslı olanlarının uygulamatekniklerini aşağıdaki başlıklarlainceleyebiliriz;

• Klasik Döküm Yöntemi

Bu yöntemde, nemi alınmış,kurutulmuş silis unu vakum altındaseçilen reçine ile karıştırılarakizolasyon malzemesi hazırlanır.Silisin kuruluk derecesi izolasyonortamının dielektrik özelliklerine,karıştırma anındaki vakumuygulaması da son ürünün kısmideşarj seviyesine etkili olur.Hazırlanan malzeme, daha öncedeniçine izole edilecek parçalarınyerleştirilmiş olduğu kalıplaravakum altında belli bir hızdadoldurulur.

Kalıplar, kullanılan reçinenin tipinebağlı olarak polimerizasyon sürecinintamamlanması amacıyla bir sürefırında bekletilir. Bu süreç bitincesoğumaya alınan kalıplar sökülerekbitmiş ürün elde edilir.


Uygulama alanları : 145 K.V.seviyesine kadar dahili ve harici ölçütransformatörleri, O.G., A.G. izolatörimalatı, diğer elektromekanik sanayiiçin takoz v.s.. Benzer teknik, O.G.kuru tip güç transformatörleriüretiminde de kullanılmayabaşlanmıştır.

Otomatik Basınçlı Döküm

Malzeme, Klasik döküm yöntemindeolduğu gibi silis unu veya elyafdolgulu olarak hazırlanır. Karışımdabasınç ve ısı ile hızlı polimerizeolabilen reçineler bağlayıcı olarakseçilir.

Bu yöntemde, çelik kalıp, bu kalıbıaçıp kapatan ve kapalıyken basınçuygulayabilen bir pres ve kalıptadüzgün sıcaklık dağılımı sağlayıpsürekli olarak denetleyen bir kontrolsistemi gereklidir. Malzeme,bulunduğu tanktan sıcak kalıp içinehızlı bir şekilde aktarılır ve dökümsonrası kalıp içine artı bir basınçuygulanır. Kalıbın büyüklüğüne bağlıolarak ürün elde etme süresi 5 ila 25 •dakika arasında gerçekleşir. Buyöntem, aynı kalıbı daha sıkaralıklarla kullanabilme olanağıgetirdiği için hızlı bir üretim olanağısağlar ve karmaşık olmayanmalzemelerin üretiminde tercih edilir.

Uygulama alanları:-SF6 gazlı kesici kutup zarfları-O.G. Geçit ve mesnet izolatörleri-O.G. ve Y.G. teçhizatında kullanılan

pek çok küçük parçalar.

Ülkemizde ilk kez Anadol otomobilkaportası ve küçük deniz araçları


üretimi ile tanıştığımız polyesterreçine-camelyaf veya kumaştanyapılma parça imalatı da bir kompozituygulamasıdır.

Bu tür parça üretiminde ana yükütaşıyıcı konumunda olan cam,karbon, aramid gibi malzemelerinelyaf parçacıkları, ipleri ve kumaşlarıkullanılır. Bağlayıcı reçine olarakfenolik, polyester veya epoksireçineler çok kullanılırlar. Yüksekısıya dayanıklı parçalar için poliamid,peek gibi reçinelerin de kullanıldığıgörülmektedir. Bu yöntemle üretilenmalzemelerden bazıları; gündelikkarşımıza çıkan deniz araçları,prefabrik yapılar, kayak malzemesi,golf sopası, tenis raketi gibi spormalzemeleri, sivil ve askeri amaçlıuçaklar, helikopterlerin gövde vekanat parçaları, roket lançer ve motorgövdeleri ve bazı uzay aracıparçalarıdır. Sağlam ve hafif olmalarınedeniyle bilhassa havacılıksektöründe kompozit malzemelersürekli gelişme göstermiş, halen degelişmesini sürdürmektedir.

Bu anlayışla kompozit malzeme veüretim tekniklerini ve ürünleriniincelersek:

- El yatırması (Hand lay-up)

Bu teknik, değişik reçinelerin geneldecamelyaf kumaş, yün, ip veyadoğrudan elyafa emdirilmesi ve bununkalıplar üzerine el becerisi ileyerleştirilmesidir. Polyesterreçinelerle de bu şekilde hızlı veucuz malzeme üretimi, ülkemizin pekçok a t ö l y e s i n d e halensürdürülmektedir.

1389

Bu şekilde ürelilmiş değişik küçükuçaklar, deniz araçları, su tankları,çöp bidonları »\h\ pek çok ürünüsayabiliri/..

- Reçine enjeksiyon sistemi (RTM)

Bu sistem ülkemizde az yağlıkesicinin çok üretildiği yıllardakullanıldı. Az yağlı kesicide, kontakmekanizmasını ve açma ortamıyağını içinde bulunduran silindirbiçimli borunun üretimi bu tekniğinürünüdür. Silindir şeklindeki birkalıbın içine, yine silindir şeklindekibir mandreıı üzerine cam kumaşsarılarak yerleştirilir ve bu sistemedıştan basınçla vakum altında reçineemdirilir. Kalıbın sıcaklığıylapolimerizasyon dolayısıyla sertleşme,hızla gerçekleştirilir. Bu yöntemde deson ürünün mekanik ve dielektrikdeğer ler i , kalıp ısısınındüzgünlüğüne, kumaşın temiz vekuruluğuna uygulanan vakumseviyesine bağlıdır.

Basit ve ucuz bir yöntem olmasıdolayısıyle kask, küvet, evye gibibasit ürünlerin yanısıra arabaparçalan, bisiklet gibi karmaşıkürünler bu sistemle yurt dışındaüretilmektedir. Bilhassa A.B.D.'de busistemle "resin transfer moulding"ismi altında havacılık sanayi içinparça üretimi konusunda ciddiçalışmalar sürdürülmektedir.

- Pultrüsyon (I'ultrution)

Bu yöntemle bilhassa profil şeklinde1390

dayanıklı yapı elemanlarınınliretiinleii yapılmaktadır. Sistem ipşeklinde reçinede ıslanmışmalzemenin sıcak kalıp içindeçekilerek istenilen uzunlukta parçaelde edilmesini sağlar. Elde edilenprofiller inşaat sektörü dahil pekçokyerde ara yapı elemanları olarakkullanılır.

- Filaman Sargı (Filametıt VVinding)

Bu proses ip veya bant şeklinde gelenelyafın reçine emdirilerek dönen birmadrel üzerine sarılması ve dahasonra otomatik kontrollü fırındadöndürülerek polimerize edilmesidir.Proses sırasında elyaf bobinleriningerginliği, borunun son mukavemetdeğerlerine etki etmektedir. Genelliklebilgisayarla kontrol edilen bugeliştirilmiş makinalarda sarımsırasında elyaf gerginliği, dolayısıylareçine oranı otomatik olarak kontroledilir. Proses sırasında sarma başlığımandrel yönündeki hareketi, mandrelçevresindeki hareketi, kendi ekseniüzerindeki dönme hareketi, mandreldönüş hızı gibi parametrelerindenetlenebilmesi, 2 ila 5 akslım a k i n a 1 a r ı n kul lanı lmasınıgerektirmektedir. Çok aksıdenetleyebilen bir tezgahla yapılan buprosesde, maııdrelin dönme hızıylaaynı zamanda hareket eden yatayeksen ile sarılan elyafın açısı veadımı kontrol ederek, bitişik bantlarlaveya t e k r a r l a n a n sargıkonfigürasyonuyla mandrel yüzeyimaksimum düzeyde örgü şeklindeörtülmektedir. İstenilen kalınlık aynıveya farklı açılarla katlar halindesarılarak elde edilmektedir.


Önceden reçine emdirilmiş elyaflarınaynı şekilde sarılarak normal fırında,veya artı basınç uygulanabilen özelfırında (autoclave) polimerizasyonuntamamlanması, kullanılan üretimteknikleri arasındadır.

Bu metod kullanılarak su tankları,helikopter pervaneleri, uçakradomları, lançer boruları, otomobilmilleri, pnömatik/hidrolik silindirlerve sigorta kılıfları yapılmaktadır.

- Yüksek Basınçlı Pres (High-Pressure Compression Moulding)

Eskiden beri fenolik reçinekullanılarak, hidrolik bir pres veiçerisine yerleştirilmiş çelik kalıplayüksek basınç ve sıcaklık altındauygulanan bir teknikdir. Bu prosesdeuygun kalıbın tasarımı, reçine-elyafçeşidine ve üretilecek parçanınşekline bağlıdır. Bu teknikle hasasboyutlarda çok miktarda parçalarüretilebilir. Döküm işlemi yüksekhızda yapılır ve fazla tecrübegerektirmez.

- Autoclave kullanarak üretilenkompozitler

Bu method yüksek seviyedegüvenirlik gerektiren geneldehavacılık ve uzay sanayii içinkullanılan parçaların üretimindekullanılır. Autoclave, içinde homojensıcaklık kontrolü yapılabilen ayrıcaiçinde vakum ve artı basınçüretilebilen çok özel silindirik birfırın türüdür.


Kullanılan ham malzeme geneldekarbon, grafit, kevlar ve cam bazlıdokumanın, önceden reçineemdirilmiş şeklidir. Şeklini alacağıkalıp üzerine yerleştirilmiş bumalzeme şekilde görüldüğü gibitabakalar halinde hazırlanıpa u t o c l a v e ' a y e r l e ş t i r i l i r .Polimerizasyon sonrası prosestamamlanmış olur.

Kullanım amacına göre bu tezgahınarasına balpeteği (honeycomb)şeklinde hafif, güçlendiricimalzemeler yerleştirerek sandviçşeklinde yapı elemanları üretilebilir.Hafifliği dolayısıyla havacılıksektöründe bu tür kullanımlar güngeçtikçe artmaktadır.

VAKUM ZARIj . HAVALANDIRMA TABAKASI

1

SIZOIRICI CAM KUMAŞ

SIZDIRICI CAM KAGrT

GÖZENEKSİZ AYIRICI TABAKA

Şekil. 1

Genelde uygulama şu şekildedir:

- Şekilde görüldüğü gibi, üzerinevakum torbası sarılmış kalıpüzerindeki ham kompozit malzemeautoclave içine yerleştirilir. Vakumtorbasına bir taraftan vakumuygulanırken diğer taraftan fırınınsıcaklığı artırılır.

1391

- Belli sıcaklıkta bir müddet reçineninyumuşaması için beklendikten sonrafırın içine basınç uygulanır ve fırınınsıcaklığı polimerizasyon sıcaklığınakadar yükselmesi sağlanır.

- Sıcaklık ve basınç reçinenin cinsinegöre 2 ila 4 saat sabit tutulur.

- Malzeme daha sonra fırın içindebelli bir basınç altında soğumayabırakılır.

-Tüm işlem yaklaşık 4-6 saat sürer.Proses sırasında sıcaklık ve basınçsürekli olarak izlenerek ve en uygunpolimerizasyon ile kalite artırabilir.Malzeme üzerinde oluşan havakabarcılıkları, kalınlık, elyaf oranı veağırlık dikkat edilmesi gerekenönemli unsurlardır.

Ülkemizde halen iki adedi Türk HayaKuvvetlerinde bir adet TAI'de olmaküzere üç adet ticari boyutlu autoclavevardır. TAI'nin bu konuda ticarianlamada 1994 yılından itibarenkompozit parça üretimine başlamasıbeklenmektedir.

Ülkemizde halen sürdürmekte olankompozit ile ilgili araştırmaprojeleri:

a) Euclid RTP 3.1 ve 3.4 : Barış RTP3.4 projesinde, yüksek sıcaklıklaradayanıklı kompozit borularıüretecektir. Projede Almanya, Fransave Türkiye yer almaktadır. Buprojelerde ülkemizden TAI, Roketsanve Barış görev almışdır.

b) Barış MİSAG 39 : TÜBİTAKtarafından desteklenen "Filaman Sargı1392

Tekniği ile Kompozit MalzemeKullanılarak, Yüksek BasıncaDayanıklı Optimum Boru Tasarımı"konulu bir araştırma projesidir.

c) ODTÜ, İTÜ Seramik kompozittenzırh teknolojisi.

• BARIŞ ELEKTRİK ENDÜSTRİSİ1

nde yukarıda konu edilen üretimtekniklerinden Klasik döküm,Otomatik basınçlı döküm, Reçineenjeksiyon, Filaman sargı teknikleriprofesyonel anlamda, pultrüsyon isea r a ş t ı r m a b o y u t u n d auy gulanmaktadır.

Halen Filaman sargı tekniği ileüretilip Almanya'ya ihraç edilmekteolan camelyaf takviyeli epoksi reçineboruların kullanım amacı, bir yüksekgerilim buşinginin iç karkasınıoluşturmaktır. Bu borunun altına veüstüne bir flanj takılmakta, ara bölümsilikon bazlı bir malzemeden istenilenkrepaj mesafesine uygun etekler(pedikot) ile kaplanmaktadır. Eldeedilen izolatörün bilhassa deşarjlarakarşı üstün bir dış yüzey oluşturmasıkirli bölgelerdeki salt teçhizatındakulanılma şansını getirmektedir.Camelyaflı borunun getirdiği mekaniközellikler nedeniyle de patlamalarakarşı çevreye zarar en azaindirgendiği için "explosion proof"olarak sınıflandırmaktadır.

Bu izolatörler şu anda SF6 gazlıy ü k s e k g e r i l i m ö lçütransformatörlerinin dış izolasyonortamı olarak kullanılmakta olup üçdört yıldır ticari anlamda piyasadayerini almıştır.

Bu tekniğin kesici, kablo başlığı gibidiğer Y.G. cihazları içinde de,


yakında gündeme geleceğinidUşlinUyoruz.

Filaman sargı sisteminde üretilipmüşteriye teslim edilen borularınsargı açıları, kullanılacak malzeme vepek çok üretim için bilgi müşterilertarafından getirilmektedir. Buboruların kontrollerinde bilhassapatlatma basıncı, değişik yönlerdekiçekme dayanımları, modulUslerinintesbiti yine müşteri tarafındanverilmekte ve sadece bu değerlereulaşılıp ulaşılmadığı kontrol edilerekproses denetlenmektedir. .

Bu tür bir tekniğin ülkemizde başarılıbir şekilde uygulandığınısöyleyebiliriz ancak istenen mekanikmukavemet kriterlerine göre, tasarımgücünün olmadığını kabul etmekdurumundayız. Sivil sektörde vesavunma sektöründe olabilecekihtiyaçlar için tasarım becerisininkazanılması amacı ile TÜBİTAKtarafından desteklenen MİSAG-39proje numarası altında Barış A.Ş.tarafından bir çalışma başlatılmıştır.1995 yılı sonunda tamamlanacakprojede ticari anlamda piyasadabulunan cam, aramid, karbon esaslıtakviye malzemeleri, değişikreçineler, değişik sargıkonfigürasyonları kullanılarakfilamen sargı tezgahında 300 adetboru üretilecek ve bu borularındeğişik yük ve ortam koşullarındayaklaşık 1400 adet tahribatlı vemalzeme özelliklerini belirlemetestleri yapılacaktır. SonuçtaKompozit Boru Tasarımı içinYazılım ve "Expert Sistem VeriTabanı" önçalışması yapılacaktır.

KAYNAKLAR:

1. P.K. Mallick, "Fiber-ReinforcedComposites", New York, 1988

2. Leslie N. Phillips, "Design withAdvanced Composite Materials",London, 1989

3. George Lubin, "Handbook ofComposites", Ne w York, 1982

YAZARLAR: .

1. Ahmet AltıntaşElektrik Yük. MühendisiBarış A Ş . Genel Müdürü

2. Dr. Levend ParnasMakina Yük. MühendisiODTÜ Makina Müh. BölümüBarış A.Ş. Danışman

3. Emel BillurMakina MühendisiKonfigürasyon Şefi

4. Galip ÇapçıMakina MühendisiÜretim Şefi

5. Aybars GedizMakina MühendisiKalite Kontrol Şefi

ELEKTRİK MÜHENDİSLİĞİ 5. ULUSAL KONGRESİ 1393

OLUŞUR

BALIKESİRELEKTROMEKANİKSANAYİ TESİSLERİ A.Ş.

MAY & CHRISTE GMBH(Oberursel / Germany)lisansı ile üretilen

O 50-24000 kVA, 36 kV'akadarKURU TİPTRANSFORMATÖRLERELEKTRO BAU AC (EBC)

(Linz/Austria) lisansı ile üretilen

O 40-1600 kVA, 36kVDAĞITIM,

O 2000-125000 kVA, 154 kVGÜÇ TRANSFORMATÖRLERİ

O HER TURLUÖZELTRANSFORMATÖRLER

MERKEZ VE FABRİKAAğır Sanayi Bölgesi. 10040 BALIKESİRTel.: (66)41 82 00 -Fax:(66)41 52 36-Tlx:58122 emsttr

İSTANBUL BÜROSUCumhuriyet Cad. Kervansaray Ap. 28/1 Harbiye-80200 İSTANBULTel.: (1)246 60 40-232 38 81 -Fax: (1)232 38 82 -Tlx:26989 imor tr

ANKARA BÜROSUNecatibey Cad. No:6, Kat 6/143-144 Sıhhiye-06430 ANKARATel.: (4)231 78 53 • Fax (4)229 50 33 • Tlx:43129 emabtr

KABLO ÜRETİMİNDE

DÜNYA TEKNOLOJİSİ

Azot İçindeTamamiyle Kuru Sistem

Erkablo, ileri teknoloji ile do-

natılmış modern tesislerinde, dün-

ya standartlarında Ergür markalı

enerji kabloları üretir. Denenmiş ve

üstün özellikleri dünyaca kabul

edilmiş CDCC* ile üretilen

XLPE**t izolasyon, kabloların ta-

mamiyle nemden arınmış olmasını

sağlar. • PVC ve XLPE izoleli

(çapraz bağlı polietilen) alçak ve orta

gerilim kabloları, • XLPE izoleli

yüksek gerilim kabloları, • Flexible

kablolar, • Data ve sinyalizasyon

kabloları, • Tesisat kabloları, •

Emaye bobin telleri, Erkablo'nun,

üstün teknoloji ile ürettiği ve Ergûr

markası taşıyan ürünleridir.

Erkablo, ürettiği orta gerilim

kablolannda, 2pC bsmi deşarj se-

viyesini tam 5 yıldır sürekli koru-

yarak, hem ülkemizin hem de yap-

tığı başardı ihracatlar ile, SSCB,

Avrupa (İngiltere, Almanya, Fran-

sa), Malta, KKTC ve Ortadoğu

(Irak, Suudi Arabistan) ülkelerinin

enerji sistemlerine kaliteli ürünler

sağlayabilmenin kıvancım yaşa-

maktadır.

9ERKABLOS A N A Y İ V E T İ C A R E T A . Ş yİSTANBOLVBûyûkdere Cad. Polat Ishanı No: 87/9Mecidiyeköy 80300 İstanbul / Turkey Tel: 2753480 / 4

' Lines Telelax: 2724656 Telex: 27719 rgutr. ANKARA:izmir Cad. Yaprak Apt. 24/5 Kızılay 06440 Ankara /lurkey Tel: 41B8O35-4189O13 - 4183715Telelax:4183328 Telex: 42675 erer tr. ADANA: ZiyapaşaBulvarı Işıl Apt. No:28 Kat:l/1 01130 Adana / TurkeyTel: 534933 - 581354 - 581334 Tetefcuc: 540526 Telex:62610 ekadtr. İZMİR: Atatürk Cad. Birsan Işhanı No:40/201 Alsancak 35210 İzmir / TurkeyTefc 844963 -895480 - 593533 Telefax: 898880 Tel«x: 52292 ikbi tr.DENİZLİ: P. K. 126 İzmir Karayolu Üzeri 20200 Denizli /Turkey Tel: 651377 - 651378 Telelax: 650153 Telex:S9513erketr. . •

Emek Elektrik Endüstrisi A.Ş.nden

ileri teknolojilerle

yeni ufuklar...Barmek Holding A.Ş. bünyesinde yer alan

şirketlerin ilki olan Emek Elektrik Endüstrisi

A.Ş., 1969 yılında kuruldu... Başlangıçta

yalnızca orta gerilim akım ve gerilim

transformatörleri üreten kuruluş, araştırma

ve ürün geliştirmeye yönelik etkin

çabalarıyla üretim yelpazesini elektrik

sektörünün gereksinimlerini göz önüne

alarak çeşitlendirdi... Teknoloji, kalite ve

güven anlayışını faaliyetlerinin belirleyici

öğeleri olarak saptadı ve bu sayede

ülkemizin önde gelen projelerinde başarıyla

yer aldı...

Emek Elektrik Endüstrisi A.Ş. bugün

başarılarını gerek ulusal, gerekse

uluslararası düzeyde kanıtlamış, öncü ve

atılımcı bir kuruluştur.

Başlıca üretim konularımız:• 420 kV'a kadar yağlı tip akım

transformatörleri• 245 kV'a kadar endüktif gerilim

transformatörleri• 420 kV'a kadar kaplin kapasitör ve kapasitif

gerilim transformatörleri• 36 kV'a kadar epoxy reçine döküm dahili ve

harici akım ve gerilim transformatörleri• 36 kV'a kadar epoxy reçine döküm dahili ve

harici geçit izolatörleri• Alçak gerilim güç kondansatörleri ve

alternatif akım motor kondansatörleri

EMEK ELEKTRİKENDÜSTRİSİ A.Ş.

RK. 648 06044 Ulus / ANKARATelefon: (4) 398 01 81 (6 hat)Telex: 42746 eeas tr. Fax: (4) 398 04 74İstanbul İrtibat: Etsaş, Emek Elektrik Tic. ve San. A.Ş.Tel.: (1) 244 43 14 Fax: (1) 252 48 81

• KORUMA RÖLELERİ• AŞIRI VE DÜŞÜK GERİLİM KORUMA RÖLELERİ• KOMPANSASYON RÖLELERİ• OTOMASYON KUMANDA RÖLELERİ• ZAMAN RÖLELERİ• ELEKTRONİK TRAFO• ELEKTRONİK BALAST

ELEKTRONİK CİHAZLARİMALAT ve TİCARET A.Ş.

Merkez: Okçu Musa Cad. ipek ÇıkmazıTrablus Hatı No: 4/2.80020 Karaköy-İSTANBULf el : 243 69 06 (3 Hat)Fax: 293 38 90Tlx: 25971 NTES TR.

Fabrika: Yukarı Dudullu OrganizeSanayi Bölgesi And Sitesi No: 681250 Ümraniye,-İSTANBULTel : 313 01 10 (3 Hat)Fax:313 01 12

GALMEKGEC ALSTHOM BARMEK ELEKTRİK ENDÜSTRİ A.Ş.

ORTHOFLUOR FP7.2 kV'tan 36 kV'a kadarSF6 GAZLI KESİCİLER

En üst düzeyde kalite

Modern üretim ve mühendislik hizmetleri

Uzun süreli garanti

Maksimum işletme güvenliği

5

GEC ALSTHOM

Fabrika: Esenboğa Yolu 23. Km. ANKARA TÜRKİYE, Yazışma: P.K. 447 06043 Ulus ANKARA TÜRKİYETel: 90 (4) 398 02 12 - Fax: (4) 398 04 88

O.G. ŞEBEKELERİ İÇİNBAKIMSIZ AKÜ + REDRESÖR (BR)TEKNİK ÖZELLİKLERİ:

Giriş / çıkışKapasiteOrtam sıcaklığıDepolama

ÖmürAğırlıkDış ölçüleriSürekli akımKısa süreli akımBoşalma zamanı

Kullanma pozisyonuGiriş ve çıkış gerilimiÇıkış gerilimi

22 Volttan düşükgerilim uyarısı

220 Vac / 24 Vdc.6,5 Amper-saat.-30°C;+45°C.Tam şarjlı aküler 16 ay,boş aküler 1 hafta.7-8 yıl.8 kg144 x 144 x 270 mm.1 Amper.20 Amper (30 saniye)1 Amper'de 6,5 saat.10 Amper'de 20 dakikaSerbest.Işıklarla (LED) belirtilmiştir.0...1 Amper arası yükleriçin,27 Volt olarak sabitregülasyonludur.

Var nikor ELEKTROTEKNİKSAN. ve TİC. AJŞ.

P.K 210 ADAPAZARITel : (26) 75 55 40 (3 Hat)Fax: (26) 75 12 76

1 44 7 7 F H 96T 44

Elektriğin üretiminden dağıtımına kadar her aşamada biz varız!

PELKA2000'liyıllara koşan Türkiye'nin

elektrik sisteminde daha çağdaş, daha güvenli çözümler için...

PELKA ELEKTRİK PELKA İMALAT PELKA TEKNİK

Elektrik Tasarım, Proje ve MühendislikHidroelektrik SantrallarPompa İstasyonlarıŞehir ŞebekeleriEnerji Nakil HatbrıGüç Kompanzasyon Tesisleri154/380 kVAçık Salt Sahası MontajıEndüstriyel TesislerAydınlatma TesisleriPTT TesisleriTürkiye Hava Sahası Radar Kaplama ProjesiSCADA Sistemleri

ORTA GERİLİM* Sabit ve Çekmeceli Tip Vakumlu Devre Kesiciler* Çekmeceli Tip Metal Kled Hücreler* Dahili ve Harici Tip Seksiyonerler* Ring Şebekeleri için tam SF6 izoleli Ring

Ana Üniteleri (RMU)* RMU'lu Kompakt Trafo Köşkleri

ALÇAK GERİLİM* Anahtarlı Otomatik Sigortalar* Kaçak Akım Koruma Röleleri* Kontaktörler ve Termik Röleler

Kırlangıç Sokak No: 28 Gaziosmanpaşa - 06700, ANKARATELEFON: 427 78 16 - 1 7 - 1 8 , 427 29 83 FAX: 427 39 52 TELEX: 46739 Pelk Tr.

TURKKABLO"Kalitede Güvence"

Uluslararası standardlardaAlüminyum iletkenler ve Enerji kabîolan.Fiber optik ve Telefon kabloları,Özel kablolar, Alüminyum profiller...

Cenesuvu Karşısı P.K. 53 41001 Derince/İZMiT Tel: (21) 23 19 40 (4 Hat) Faks (21) 23 22 19

TESISAT INŞAAT VE TICARETLIMITED ŞIRKETI

AYTEN SOKAK NO: 24 MEBUSEVLERİ TANDOĞAN ANKARATEL: 212 52 0 0 - 2 2 1 36 52 FAX: 221 35 20

Vehbi YILMAZ Elektrik Yük. Mühendisi (KTÜ-1974)

ÇALIŞMA ALANLARI

* ÜNİVERSİTE KAMPÜSLERİ AG-OG ELEKTRİK İŞLERİ* HASTAHANE ELEKTRİK İŞLERİ* OTEL ELEKTRİK İŞLERİ* AG-OG PROJE İŞLERİ

REFERANSLAR* ANKARA BİLKENT ÜNİVERSİTESİ KAMPUSU * YÜKSEK ÖĞRETİM KURUMU(YÖK) SİTESJ * KONYA SELÇUK ÜNİVERSİTESİ KAMPUSU * KAYSERİERCİYES ÜNİVERSİTESİ KAMPUSU * SİVAS CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİKAMPUSU * ANKARA GAZİ ÜNİ. HASTAHANE İNŞAATI * KONYA SELÇUKÜNİ. HASTAHANESİ * SİVAS CUMHURİYET ÜNİ. HASTAHANESİ * KAYSERİERCİYES ÜNİ. HASTAHANESİ * BODRUM ERSAN OTEL * ANKARA BİLKENTOTEL* ANKARA GOLF KULÜBÜ OTELİ * ANKARA ANITPARK İNŞAATI* ANKARA BATİKENT DALOKAY PARKI İNŞAATI

13 • is eylÜl 1993 ktÜ • trabzon - emo.org.tr · rulması ve bu kurul'un temel ilkesel...

Documents