14-18. oorlog in beeld i brugge in oorlog
DESCRIPTION
Bijdrage in magazine "Museumbulletin" over de expo in de Brugse Stadshallen rond WOITRANSCRIPT
museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog
4
14-18
oorlog in beeld | brugge in oorlog
Brugge herdenkt de Groote Oorlog. Op 14 oktober 2014, precies 100 jaar na de Duitse inval in de stad, opent in de stadshallen een grote tentoonstelling. De hal-len bieden dan ruimte aan zowel een artistieke als een historische blik op de Eerste Wereldoorlog. Aan drie curatoren – Magnumfotograaf Carl De Keyzer, auteur David Van Reybrouck en historica Sophie De Schaepdrijver- werd gevraagd om elk op hun manier naar de oorlog te kijken.
Dit resulteerde enerzijds in een omvangrijk luik rond fotografie en oorlog wereldwijd (‘Oorlog in beeld’), anderzijds in een verhaal rond Brugge als bezette stad (‘brugge in Oorlog’). We sluiten zo aan bij de sterke traditie van kunsttentoonstellingen die Brugge vandaag kent, en hopen ook een minder belichte kant van de Brugse ge-schiedenis aan bod te laten komen.
Bruggemuseum, Erfgoedcel Brugge en Stadsarchief Brugge leiden dit project samen met Brugge Plus en Toerisme Brugge in goede banen. Een stuurgroep onder leiding van Schepen Lambrecht dient al jaren hetzelfde doel. Toerisme Vlaanderen en ‘Gone West’ van de Provincie West-Vlaanderen bieden financiële ondersteuning.De scenografie wordt voor ‘Oorlog in Beeld’ verzorgd door PK-projects, voor ‘Brugge in Oorlog’ door Koen Bovée.Door INA VERREPT
carl de keyzer en david van reybrouck als curatoren van ‘oorlog in beeld’De Eerste Wereldoorlog op een gepaste manier
herdenken in de hoofdstad van West-Vlaande-
ren is geen sinecure. Al vroeg bij het ‘nadenken
over herdenking’ dook de naam van Carl De
Keyzer op. De Belgische De Keyzer (geboren in
Kortrijk) is lid van het vermaarde Magnum-foto-
agentschap waarvan de naam sterk verbonden
is aan reportagewerk en oorlogsfotografie. Hij
schuwt geen grote thema’s in zijn fotoboeken
en tentoonstellingen. Macht, oorlog, kolonisatie
en godsdienst zijn enkele van zijn onderwer-
pen. Hij richtte zijn camera jaren geleden al op
1 Carl De Keyzer, Door Mai-Mai
strijders afgebrand dorp vlak bij
Mitwaba, Congo 2006 © Carl De
Keyzer/Magnum Photos
Carl De Keyzer werkte jarenlang aan
Trinity, een drieluik dat een beeld
geeft van macht, oorlog en poli-
tiek in de wereld. De verschillende
onderdelen kregen als titel Tableaux d’Histoire, Tableaux de Guerre en
Tableaux Politiques. Uit Tableaux de Guerre komt dit landschap.
2 Carl De Keyzer, Vrije universiteit
Kigali, Rwanda 2014 © Carl De
Keyzer/Magnum Photos
Enkele maanden geleden reisde De
Keyzer naar Rwanda. Directe aan-
leiding was de herdenking van de
genocide uit 1994. Hij fotografeerde
er een land met diepe wonden dat
weliswaar onder leiding van de ge-
contesteerde president Paul Kagame
economisch vooruit gaat.
5
India, het voormalig Oostblok, Amerika en
Afrika. Dat hij op een bijzondere en doordachte
manier met historische onderwerpen omgaat,
lijdt geen twijfel.
Voor zijn ‘Congo (Belge) en images’-project
nam hij grondig de archieven van het Afrika-
Museum in Tervuren door. Hij bekeek er duizen-
den glasnegatieven uit de tijd van de kolonisatie
en scande daarvan een selectie in. Hij verwerkte
ze en gaf de beelden een nieuw leven in een
boek en een tentoonstelling in het Fotomuseum
in Antwerpen. Een aantal historici waren niet te
vinden voor zijn artistieke benadering, waarbij
de kracht van de beelden en de visie van de fo-
tograaf zwaarder wegen dan het streven naar
een historisch correcte blik. Tegelijkertijd bleek
een nieuwe lezing van de beelden mogelijk te
worden en lijken ze zonder ‘historische krassen’
minder ver van ons – de toeschouwer - verwij-
derd in de tijd. De prints raakten veel mensen,
niet in het minst zij die een band hebben met de
voormalige kolonie van ons land.
Carl De Keyzer beperkte zich niet tot een bij-
zondere aanpak van oude beelden uit Congo. Hij
reisde aan de hand van een reisgids uit 1950
door het hedendaagse Congo en fotografeerde
er in vaak moeilijke omstandigheden de over-
blijfselen van ons koloniale verleden voor een
tweede tentoonstellingsluik. Geen wonder
dat hij daarbij het pad kruiste van David Van
Reybrouck, auteur van het vaak bekroonde
‘Congo, een geschiedenis’. De Brugse Van
Reybrouck nam de teksten bij de Congolese
beelden van De Keyzer voor zijn rekening. En
dat in de vorm van verhalen, flarden van ge-
sprekken met Congolezen, citaten van uiteen-
lopende aard.
Een buitengewone samenwerking was gebo-
ren. Het deed ons als organisatoren dan ook
plezier dat zowel de fotograaf als de schrijver
bereid gevonden werden om zich opnieuw sa-
men te engageren voor het herdenkingsproject
in Brugge. Al worstelen beide met de herden-
kingsgedachte, zeker in deze tijden van over-
rompelende ‘herdenkingsindustrie’.
een groote oorlog in zwart-wit en kleurVoor ‘Oorlog in Beeld’ zet Carl De Keyzer zijn
onderzoek naar een unieke visie op histori-
sche beelden verder. Opnieuw vormen glas-
negatieven een belangrijk uitgangspunt, naast
autochromes (glasplaatpositieven in kleur) en
1
2
museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog
6
celluloid. Er werd voor het originele materiaal
bij deze gelegenheid echter niet uit één groot
archief zoals dat van Tervuren geput, wel uit
verschillende verzamelingen van zowel grote
instituten als kleine collectioneurs. Onder an-
dere het ECPAD (de fototheek van het Franse
leger in Parijs), het Koninklijk Instituut voor het
Kunstpatrimonium (Brussel), het In Flanders
Fields Museum (Ieper) en Stadsarchief Brugge
zijn partners.
De geselecteerde beelden zijn onder andere
het werk van enkele ‘opérateurs’, fotografen
die in opdracht van het Franse leger het leven
aan en achter het front vastlegden. Er zijn ook
autochromes bij, een vroege vorm van kleuren-
fotografie die bij het begin van de 20ste eeuw
ontwikkeld was door de gebroeders Lumière.
We zijn eigenaardig genoeg gewend aan een
Groote Oorlog in (vaak groezelig) zwart-wit of
sepia, wat deze sterk geposeerde beelden in
kleur dubbel bevreemdend maakt.
Ook enkele Belgische fotografen komen uitge-
breid aan bod in dit luik van de tentoonstelling.
Uit het Stadsarchief van Brugge komt een reeks
beelden van de onvolprezen Arthur Brusselle.
Hij fotografeerde in opdracht van het Belgisch
ministerie de ‘verwoeste gewesten’, na het ein-
de van de oorlog. Verlatenheid en verslagenheid
overheersen in deze landschapsbeelden van
Diksmuide en Nieuwpoort.
1 Albert Moreau, Verdwaalde Duitse
zeppelin geland in Bourbonne-les-
Bains, Frankrijk 1917 © ECPAD/
France/Moreau Albert
Albert Moreau was een van de
opérateurs die in opdracht van het
Franse leger werkten. Hij fotogra-
feerde onder andere uitvoerig de
slag in de Champagne in 1915.
2 De Brugse Markt tijdens de oorlog
© privé-verzameling
W. Verschaeve
1
7
brugge in oorlogDoor JAN D’HONDT
Dit luik van de tentoonstelling belicht het his-
torische verhaal van Brugge tijdens de Eerste
Wereldoorlog. Het Stadsarchief trekt dit project
en kan daarbij beroep doen op professor Sophie
De Schaepdrijver als curator. Als autoriteit op
het vlak van de hedendaagse geschiedenis en
meer bepaald die van de Groote Oorlog, is zij als
geen ander het best geplaatst om de specifieke
eigenheid en de rol van Brugge als bezette stad
binnen de ruime context van dit internationaal
gebeuren te situeren.
De geschiedenis van Brugge als bezette stad
was zo uniek in vergelijking met die andere
bezette provinciehoofdsteden in België om-
dat Brugge deel uitmaakte van het militair-
maritiem bolwerk gevormd door de driehoek
Brugge – Zeebrugge – Oostende. Duitsland
bouwde de Brugse achter- en zeehaven uit tot
een duikbootzeehaven met uitkijkposten, lange-
afstandsgeschut, luchtafweergeschut, prik-
keldraad, elektrische versperringen, bunkers,
radioverbindingen, onderzeese mijnen, … Dit
bolwerk diende aldus professor De Schaepdrij-
ver als ‘een steunpunt voor een uitputtingsslag
tegen de Britse bevoorrading, én een defen-
sief steunpunt dat ervoor moest zorgen dat de
Vlaamse kust niet in handen van de vijand zou
vallen: een bolwerk in de vooruitgeschoven ver-
dedigingslijn die de Heimat moest beschermen.’
Dit had als gevolg dat in deze ruime driehoek,
het Marinegebied genaamd, een heel streng
militair regime o.l.v. admiraal Von Schröder
heerste waardoor de bewegingsvrijheid van
de inwoners tot een strikt minimum was be-
perkt. De Bruggelingen hadden te lijden, aan
Duitse kant, van de vele verbods- en gebods-
bepalingen zoals de tewerkstelling aan de
haven en de kustverdediging, de opeisingen
van etenswaren en gebruiksvoorwerpen en
de inkwartieringen van Duitse militairen. Van
geallieerde zijde werd Brugge, omwille van die
belangrijke havenfunctie, bestookt door lucht-
bombardementen. Ongeveer 6.000 bommen
werden boven Brugge en de randgemeenten
gedropt, 126 huizen in Brugge werden volledig
vernield en er vielen 125 dodelijke slachtoffers.
Dit uniek verhaal wordt door Sophie De
Schaepdrijver in samenwerking met scenograaf
Koen Bovée ingedeeld en vormgegeven in elf
thema’s, die deels chronologisch elkaar opvol-
gen: Brugge aan de vooravond van de Eerste
Wereldoorlog; de oorlog breekt uit en de inval in
België; de inname van Brugge; het nieuwe ge-
zag; Bruggelingen in het leger; duikbootbasis en
bombardementen; verarming; dagelijks (samen)
leven; geweld; einde van de oorlog; herdenking
2
museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog
8
Dankzij het In Flanders Fields Museum beschik-
ken we over werk van de gebroeders Antony
uit Ieper. Maurice en Robert Antony waren al
tijdens de oorlog internationaal befaamde fo-
tografen. De beelden die zij maakten tijdens
en na de oorlog waren ondermeer populair in
het ‘postkaartencircuit’. In 1915 al werden er
afdrukken van hun werk gepresenteerd tijdens
een tentoonstelling in het Petit Palais in Pa-
rijs, als aanvulling op een tentoonstelling over
geredde kunstschatten uit de Westhoek. De
broers publiceerden onder andere in The Grap-
hic, L’Illustration, The Daily Mail en Le Monde
illustré. Twee jaar geleden pas schonken Gaby
en Elize Antony (de overlevende dochters van
Maurice) ongeveer 3000 glasplaten aan In Flan-
ders Fields. Het zijn opnames die een beeld ge-
ven van Ieper en de hele frontstreek, vaak met
een grote artistieke en dramatische kracht.
een groote oorlog her-dacht door magnumAnders dan in het ‘Congo (Belge)’-verhaal pre-
senteert Carl De Keyzer in het hedendaagse luik
van de tentoonstelling niet alleen eigen werk.
Hij nodigde negen buitenlandse collega’s van
Magnum uit om rond de Eerste Wereldoorlog
te werken. Het zijn Alec Soth, Thomas Dwor-
zak, Alex Majoli, Mark Power, Antoine D’Agata,
Nikos Economopoulos, Trent Parke, Chien-Chi
Chang en Gueorgui Pinkhassov. Zij brengen elk
een visie op oorlog, herdenking en de zichtbare
sporen ervan in het land dat hun thuishaven is.
Die reeksen zijn een onderzoek naar hoe de
wereld vandaag de Wereldoorlog herdenkt. De
grote Franse fotograaf Antoine D’Agata reed bij
voorbeeld het hele Franse front af en moest na
de 800 kilometer tussen de Westhoek en Zwit-
serland constateren: ’Er valt niets meer te do-
cumenteren.’
een tweede stemDe teksten van David Van Reybrouck vormen
geen uitleg bij de foto’s. Hij interpreteert be-
wust niet. Al van bij hun eerste samenwerking
hanteren zij het idee van ’de dubbele partituur’.
Van Reybrouck: “Toen Carl De Keyzer mij voor
het eerst vroeg, was hij heel duidelijk. Hij zei: ’Ik
wil dat je teksten schrijft bij mijn werk. Op één
voorwaarde: het mag niet over mijn foto’s gaan
en ook niet over mijn persoon.’ Hij was echt op
1
9
zoek naar een tweede stem, een tegenstem.
Van daaruit is het idee van die dubbele parti-
tuur gegroeid: tekst en beeld gaan met elkaar
een veel interessantere dialoog aan naarmate
ze hun eigen autonomie hebben. Een discussie
tussen twee mensen met andere visie is toch
ook altijd veel boeiender dan het gesprek tus-
sen twee mensen die mekaar voortdurend gelijk
geven, maar eigenlijk niet eens luisteren naar
mekaar.”
David Van Reybrouck schrijft niet over de We-
reldoorlog als dusdanig, maar over onze om-
gang met die oorlog. Hij ging voor vijf maanden
in de Westhoek wonen om daar als een etno-
graaf veldwerk te verrichten. In hoeverre leeft
de oorlog nog verder bij de huidige bevolking?
Identificeren zij zich met de hele herdenkingsin-
dustrie die eraan zit te komen of beschouwen ze
het eerder als iets externs, iets voor toeristen en
Britse scholieren? “’t Is den oorlog die hier were
keert,” zong Willem Vermandere lang geleden.
Ja, maar welke in vorm? Van Reybrouck legde
zijn oor te luisteren, urenlang, en verzamelde
stemmen uit een donker West-Vlaanderen.
14-18Oorlog in beeld | brugge in Oorlog
van 14 oktober 2014 tot 22 februari 2015
Stadshallen Brugge
1 Arthur Brusselle, Zicht op Diksmuide,
1918-19
© Stadsarchief Brugge (verzameling
Brusselle-Traen)
Arthur Brusselle fotografeerde het
landschap in de ‘verwoeste gewes-
ten’ kort na de oorlog.
2 Alex Majoli, Oorlogsevocatie door
een amateurgezelschap, 2013
© Alex Majoli/Magnum Photos
Voor de tentoonstelling volgde de
Italiaan Alex Majoli een gezelschap
dat historische wapenfeiten evo-
ceert. Zijn beelden zijn filmisch en
theatraal.
2