14. sayı; turan-sam İlkbahar sayısı, 2012

TURAN-SAM * YIL: 2012 * CLT: 4 * SAYI: 14 * LKBAHAR, 2012

TURAN STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ DERGS

www.turansam.org

1



www.turansam.org

2



www.turansam.org

3

NDEKLER

1. BULGARSTANDA TRKOLOJNN GELMESNE HZMET GEEN TRK DNYASI AYDINLARI

Prof. Dr. Hayriye SLEYMANOLU YENSOY ....................................... 5

2. ESK TRK DOMBRASINDAK SAZ YAZI Prof. Dr. Karjaubay SARTKOJAOLU ..................................................... 11

3. TRK HALKLARININ EKONOMK-KLTREL LKLERNDE TARH PEK YOLUNUN ROL

Prof. Dr. Memmed RZAYEV

Do. Dr. Elbrus SAYEV .............................................................................. 21

4. GRCSTAN'DAK BORALI AZER TRKLERNDE IKLIK GELENE

Prof. Dr. ureddin MEMMEDL

Do. Dr. Glnara GOCAEVA MEMMEDOVA ....................................... 28

5. TURKI TILDERINDEGI DAUISSIZ DIBISTAR SAIKESTIKTERININ GILIMI-TEORYALIK SIPATTAMASI

Do. Dr. A. H. YERMBETOVA .................................................................. 37

6. TRK DLLERNDEK SES DEMELERNN LM TEORK YN

Do. Dr. ym YERMBETOVA .................................................................. 41

7. KAFKASYA VE TRKSTANDA ULUS-MODEL KURGULAMALARI Do. Dr. Ergin AYAN .................................................................................... 44

8. KUTADGU BLG ESAS ALAN KAYNAKLAR Do. Dr. Bakytgl KULZHANOVA ........................................................... 52

9. TRK DNYASI VE MLLETLERARASI RGTLER Do. Dr. Mehmet KARAGL ....................................................................... 59

10. OCUK EDEBYATININ GELM VE KALIPLAMA DEVR Do. Dr. Rsgl ABLHAMTKIZI 78

11. TRKLER VE KAFKASYA Yrd. Do. Dr. Elvira LATFOVA ................................................................. 82

12. TRK DEVLET VE TOPLULUKLARININ ORTAK ALFABEYE ZAMAN KAYBETMEDEN GEMELERNDE YARAR VARDIR

Yrd. Do. Dr. Rasim ZYREK .................................................................. 92



www.turansam.org

4

13. ABD VE TRKYE RNEKLER LE SYASAL ALANDA TEKLK Taylan MARAL .............................................................................................. 96

14. N HALK CUMHURYET Mehtap ALTUNSABAK, Aye APKIN ................................................... 104

15. ABD SVL MDAHALE YNTEM; DEMOKRAS GELTRME Do. Dr. Sait YILMAZ ................................................................................. 109

16. DRENTEN HKMETE; HAMASIN HKMET TECRBES Yrd. Do. Dr. M. Serkan TAFLIOLU ..................................................... 121

17. LKEL TOPLUMLARDA YASA VE DZEN; LKEL TOPLUM - Bronislaw Malinowski (KTAP ZET)

Dr. Mehmet Emin KILI ............................................................................ 145

18. TALI HANLIINDAN GEEN TRANST TCARET YOLLARI ve PARA DEVRYES

Mayis CFROV Vlimmmd olu .......................................................... ... 154

19. MM GAZZL LE KOHLBERGN AHLK TEORLERNN KARILATIRILMASI

Dr. Mehmet Emin KILI ............................................................................ 159

20. -

. . ........................................................................................ 170

21. KURN-I KERMDE SEMTK KKENL ZEL SMLER Yrd. Do. Dr. brahim USTA ...................................................................... 177

22. AZERBAYCAN DI LER BAKANLII/BAKANLARI

Dr. Elnur AAYEV ..................................................................................... 190

23. GVENLK KAVRAMININ REALZM, NEOREALZM ve KOPENHAG OKULU EREVESNDE TARTIILMASI

Dr. vg KALKAN KKSOLAK ........................................................ 199

KTAP TANITIMLARI ve REKLAMLAR .............................................. 206



www.turansam.org

5

(1)

BULGARSTANDA TRKOLOJNN GELMESNE HZMET GEEN

TRK DNYASI AYDINLARI

Prof. Dr. Hayriye SLEYMANOLU YENSOY

ZET

Bulgaristanda bilimsel anlamda Trkoloji almalarna geen yzyln ilk

yllarnda balanmtr. 1906 tarihinde Sofya niversitesinin Tarih-Filoloji Fakltesinde

Trk dilinin ayr bir ders olarak okutulmaya balanmasyla bilimsel aratrmalarda da

baz admlar atlmtr. niversitenin nl Bulgar bilginleri bu almalara nclk

etmilerdir. Zamanla Rusya, Polonya, Macaristan gibi lkelerin Trkologlar da

yaymladklar eserleriyle katkda bulunmulardr.

kinci Dnya Savandan sonra Bulgaristanda Sovyet modeli yepyeni bir sistem

kurulmu ve her alanda kkl deiikliklere gidilmitir. Y. V. Stalinin Mill Mesele

retisi dorultusunda mill aznlklara birtakm haklar verilmitir. Bulgarlardan sonra

en byk nfusa sahip olan Trk aznla da eitim, bilim ve kltrel alanda gelime

olanaklar salanmaya balamtr. 1952 tarihinde Sofya niversitesinin Filoloji

Fakltesinde Trk Filolojisinin (daha sonralar Trkoloji) mstakil bir blm olarak

almasyla Trkoloji almalar bilimsel temellere dayandrlmtr. Trkoloji alannda

Trklerden de uzmanlarn yetitirilmesinde Azerbaycan Trkologlar bata olmakla

Trkoloji alannda n yapm Trk Dnyas aydnlar nemli katkda bulunmulardr.

Trkoloji Blmnde ders okutmular, Bakde okuyan genler olmu, Alma-Ata

niversitesi Kazak Dili ve Edebiyat rencileriyle Sofya niversitesi Trkoloji

rencileri arasnda karlkl ziyaretler gereklemi,retim elemanlar Bak ve Alma-

Atada ihtisas yapmlardr. Ancak karde Trk Cumhuriyetleriyle her trl ilikilere

son verilerek Bulgaristan Trklerine soykrm uygulamaya kalklmtr.

Sovyetler Birliinin dalmasyla, Souk Savan sona ermesiyle, Bulgaristan

Trklerine yeni ufuklar alm, Trkiye ile ilikilerde de engeller ortadan kalkmtr.

Gnmzde Trkiye bata olmakla, Trk Cumhuriyetleri niversitelerinde Bulgaristan

Trk genleri renim grmekte, Bulgaristan Trklerinin eitim, bilim ve kltr

konularnda almalar yapan Trk Dnyas aratrmaclarnn da says giderek

artmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Bulgaristanda Trkoloji, Sofya niversitesi, Trk

Dnyas aydnlar

ABSTRACT

Turkology studies in Bulgaria in scientific context have started in the first years

of the last century. In 1906 beginning with the establishment of a course of Turkish

language at History-Philology Faculty of The Sofia University certain steps have been

made towards scientific research. With time, the published works of turkologists from

countries like Russia, Poland and Hungary have contributed to the field.

After The World War II a Soviet model was buildt in Bulgaria leading to

substantial changes in all fields. In the context of Y. V. Stalins National Question

Theory certain rights were given to national minorities. Having the largest population

after Bulgarians, Turkish minority was provided with opportunities for development in

educational, science and cultural fields. In 1952 with the establishment of Turkish

Philology at Philology Faculty of The Sofia University (afterwards renamed to



www.turansam.org

6

Turkology) as an independent department, Turkology studies were placed on a scientific

basis. Leaded by Azerbajdzanian turkologists, reputed intellectuals from Turkic World

have contributed essentially to the raising of specialist among the Turks in the field of

Turkology. Courses were given in The Turkology Department, young students were

educated in Baku, exchange visits were made between students of Department of

Kazakh Language and Literature of Alma-Ata University and Sofia University

Turkology Department, research personnel were trained in Baku and Alma-Ata.

However, all relationships with the Turkic Republics of the former Soviet Union ended

after the assimilatory ethnic oppression on Bulgarian Turks.

Following the collapse of The Soviet Union and the end of the Cold War, new

opportunities have been opened for Bulgarian Turks and hurdles for relationships with

Turkey have ended. Nowadays, leaded by Turkey, young Bulgarian Turks undertake

education in universities in Turkic Republics and the number of Turkic World

researchers working on educational, scientific and cultural issues of the Bulgarian Turks

is increasing.

Keywords: Turkology in Bulgaria, The Sofia University, Turkic World

intellectuals

GR

1877/78 Osmanl-Rus Savandan sonra Berlin Bar Antlamas (Temmuz

1878) sonucu Rumelinin Tuna Vilyetinde bir Bulgar Prenslii kurulur. Sofya ehri de

yeni kurulan devletin bakenti olur.

Sava zamannda Rus Kzl Ha ve Slav Hayr Dernekleri temsilcisi olarak

gnderilen Rus toplumcusu Petr Vladimirovi Alabin, sava sona erdikten sonra,

1878de Geici Rus daresinde yeni bakent Valiliine (gubernator olarak) getirilmitir.

Ayn yl Sofya Toplum Ktphanesinin, yani bugnk Kiril ve Metodiy Mill

Ktphanesinin almas P. V. Alabinin sayesinde gereklemitir. Yeni alm bu

Ktphanede bir de Trk ubesi (daha sonralar arkiyat ubesi) kurulmu ve

Bulgaristann her blgesinden Trk Mslman miras olan cami, okul, tekke

ktphanelerinden her trl eserin, arivin toplanp Sofyaya getirilmesi emredilmitir.

Bu Trk slm eserlerinden olduka byk bir miktar seilerek Rusyaya gnderilmesi

emredilmi, kalan da Sofya Toplum Ktphanesine braklmtr.

Btn bu Trk kitap ve belgeleri imdi Mill Ktphanede muazzam bir

koleksiyon oluturmakta ve bunlarda bizim son yzyllardaki gemiimiz hakknda

deerli malzeme bulunmaktadr.

Bulgar Prensliinin kuruluunun onuncu ylnda, 1888 tarihinde Sofyada bir

Yksek Okul retime kaplarn aar ve bylelikle Bulgaristanda yksek retimin

temelleri atlm olur.

1904te zel bir yasayla Yksek Okula zerklik verilerek niversite iln edilir.

1906 ylnda Sofya niversitesinin Tarih-Filoloji Fakltesinde Trk dilinin

semeli bir ders olarak okutulmasna balanmtr. Bu dersler Trkeyi ok iyi bilen

Bulgar aratrmaclar tarafndan okutulmutur. Dimitr Gacanov 26 yl sreyle

niversitede Trke dersleri okutmutur. Gacanov, Bulgaristann Deliorman Trk

azlar zerinde ilk aratrmalar yapan bir Bulgar bilginidir. Mill Ktphanede

bulunan nemli Osmanl kaynaklarndan bazlarn Bulgarcaya evirmitir. Evliya

elebinin Seyahatnamesinden Balkanlarla ilgili blmlerinin de Bulgarcaya

evirisini yapmtr.



www.turansam.org

7

Daha sonralar D. Gacanovun yerine Glb Glbov gemi ve 1965te Trk

Filolojisinden emekliye ayrlncaya kadar burada Trke ve Osmanlca dersleri

okutmutur. G. Glbov ilk kez Bulgarca olarak Trkenin gramerini yazm, Bulgar

Bilimler Akademisi tarafndan yaymlanm Trke-Bulgarca Szlk hazrlayanlardan

da biridir. Ayrca Osmanlca ile slm Hukuku ve Osmanl kaynaklarna ilikin

aratrmalar vardr. G. Glbov, Sofya niversitesi Trkoloji rencilerinin ihtiyalar

iin Osmanl Tekstolojisi adl bir de ders kitab hazrlamtr.

XX. yzyln ilk yllarnda bilimsel aratrmalar alannda da almalara

balanmtr. nl Bulgar bilginleri bu almalara nclk etmilerdir. van imanov

Protobulgarlarn kkeni, Bulgar etnoniminin etimolojisi; Stefan Mladenov ada

Bulgarcada Asparuh Bulgarlarndan kalma Trke kelimeler; Ben Tsonev Bulgar

dilinin gramer ve leksik sisteminde Trk etkileri gibi konularda deerli eserler

brakmlardr. Bulgaristan Trkleri ve bunlarn dil ve kltr konusunda baka

lkelerin Trkologlar da aratrmalar yapm, eserler yaymlamlardr. B. A. Mokov,

Knos, T. Kowalski, U. K. Dmitriev gibi aratrmaclarn adlar bata gelenlerdir. *

kinci Dnya Savandan sonra Bulgaristanda Sovyet modeli yepyeni bir sistem

kurulmu ve her alanda kkl deiikliklere gidilmitir. Y. V. Stalinin Mill Mesele

retisi dorultusunda mill aznlklara birtakm haklar verilmitir. Bulgarlardan sonra

en byk nfusa sahip Trk aznla da eitim, bilim ve kltrel alanda ykselme

olanaklar salanmaya balamtr. 1952-53 eitim-retim ylnda Sofya

niversitesinin Filoloji Fakltesinde Trk Filolojisi, Felsefe-Tarih Fakltesinde Trk

Tarihi, Fizik-Matematik Fakltesinde de Trke retim yaplan blmler almtr.

Filoloji fakltesinde Trk Filolojisinin (daha sonralar Trkoloji) mstakil bir

blm olarak almasyla Trkoloji almalar bilimsel temellere dayandrlmtr.

Trkoloji alannda Trk aznl arasndan uzmanlarn yetitirilmesinde Azerbaycan

bata olmakla Trkoloji alannda n yapm Trk Cumhuriyetleri aydnlar Sofya

niversitesinin yardmna komulardr.

Sofya niversitesinde Trk dilinde retim yapan blmlerin almas Trkiye

ile Bulgaristan arasndaki ilikilerin en kt durumunda olduu bir dneme rastlad.

Trkiyeden retim yeleri davet etmek yle dursun, retim ihtiyalar iin esas ders

kitaplar veya yardmc kitaplarn, literatrn salanmas dahi olanakszd1. Bu sorunun

zm byk lde Trk Cumhuriyetleri sayesinde oldu.

Ertesi yl, 1953/54 eitim-retim yl banda Azerbaycan Cumhuriyetinden

bir grup retim yesi Bulgaristana gelerek Sofya niversitesi Trk genlerine ait yeni

alm blmlerde ders okutmaya baladlar. Trk Filolojisinde Prof. Dr. M. iraliyev

ve Do. Dr. (daha sonralar Prof. Dr.) M. Mirzazade ders okutmu, Bulgaristanda

Trkolojinin gelimesine byk katkda bulunmulardr. Prof. M. iraliev Trk

diyalektolojisi disiplininin temellerini atm, ders vermenin dnda Bulgaristan Trk

azlar zerinde de aratrmalar yapmtr. Do. Dr. M. Mirzazade de ada Trk dili

dersleri okutmutur. Bu satrlarn yazar Trk Filolojisinin ilk rencilerinden biriydi ve

bu muhterem hocalarn rencisi olmann mutluluunu yaamtr.

1950lerde 30 dolaynda Bulgaristan Trk genci Bakde renime

gnderilmiler, Azerbaycan Devlet niversitesi ve Azerbaycan Pedagoji Enstitsnde

1 1960l yllardan sonra Trkiyede dzenlenen Trkoloji kongrelerinde Bulgaristan Trklerinin dili ve

kltr aratrmalarnda bir gelime balamtr. Kongrelere katlanlar Bulgarlar olmutur. Trk kkenli

Bulgaristan bilim insanlarnn da katlmalarna ilk kez 1979 ylnda Bulgar makamlar tarafndan izin

verilmitir.



www.turansam.org

8

okumulardr. Bu genler ve daha sonraki yllarda doktora yapmaya veya ihtisasa

gnderilmi olanlar niversite retim yeleri yannda hazrlk grmlerdir.

Trkologlardan: E. Demircizade, M. Hseyinzade, Z. Tagzade, S. Caferov, A.

Ahundov,; tarihi bragimov; edebiyat . Sadkov; felsefeci M. Sattarov; Arapadan

Y. irvan gibi Azer bilim adamlarnn rencisi olma ansn bulmulardr.

Trkoloji Blmnde tannm Macar Trkologlardan J. Nmeth ve G. Hazai de

Blmde bulunmulardr. Prof. Nmeth 1954-1956 yllar arasnda Trk dili tarihi ve

diyalektolojiden, zellikle Vidin ve Ada Kale Trk azlar zerine konferanslar

vermitir. G. Hazai de 1957-1959 yllar arasnda Trkolojiye Giri ve Trk leheleri

(dilleri) tarihi dersleri okutmu, Trk azlarn, zellikle Dou Rodop Trk azlarn

aratrma konusu semitir. Macar aratrmac S. Kakuk da ayn yllarda Bulgaristann

Kstendil, Mihaylovgrat (gnmzde Montana) ve Kzanlk Ttk azlarn

aratrmtr. J. Eckmannn bundan nce Varna ve Razgrat Trk azlarn incelemi

olduunu da belirtelim. Macar Trkologlar Bulgaristan Trk azlar zerinde ok

deerli eserler yaymlamlardr.

1960larn ortalarnda Kazakistan Cumhuriyeti Alma-Ata niversitesi Kazak

Dili ve Edebiyat Blm ile Sofya niversitesi Oryantalistik (bu yllarda Trk

Filolojisi deil, Blm artk Oryantilistik /arkiyat/ olarak adlandrlmtr) Blm

arasnda ibirlii kurulmu, retim elemanlaryla birlikte 1970lerin bana kadar,

birka yl renciler yaz tatilinde birer ay karlkl ziyarette bulunmular ve bunlara

Trk dili ve Kazak dilinden kurslar dzenlenmitir. Her iki Blm arasndaki ibirlii,

bundan sonraki yllarda da Prof. Dr. Azize Nurmahanova, prof. Dr. Dovletova gibi

retim yeleriyle bilimsel konularda karlkl yardmlama srdrlmtr.

Trkoloji Blm retim elemanlar Kazakistan ve Azerbaycan Devlet

niversitelerinde ihtisas yapmlardr. zbekistan bilim adamlar ve Ahska (Meshet)

Trkleriyle de ilikiler srdrlmtr.

Sofya niversitesi Trkoloji Blmnden mezun olan gen uzmanlardan

bazlar Trklerin dili ve folkloru, birka da Tatar Trklerinin dili ve folklorunun

aratrlmasnda ilk admlar atmaya balamlard. Gagavuz aratrmalar konusu da

ayn dnemde gncellik kazand. 1959-1961 yllarnda Bulgar Bilimler Akademisi

Balkan Aratrmalar Enstitsnce bilimsel ekspedisyonlar dzenlenerek Kuzeydou

Bulgaristan Gagavuz kylerine gidildi, yl boyunca yaz aylarnda alan aratrmalar

yapld. Gagavuz topluluun dili ve kltryle ilgili pek ok malzeme topland. Bundan

birka yl sonra da Sofya niversitesi Trkoloji Blmmz Gneydou Bulgaristann

Yambol (Yan-Bolu) yaknlarnda bulunan az sayda Gagavuz kylerini ziyaret etti,

buradaki Gagavuzlardan dil ve kltr malzemesi toplad. Bylelikle tm Bulgaristan

Gagavuz yerleim yerleri aratrma kapsamna alnm oldu. Romanya Trkologlarndan

Wladimir Drimba, Sovyetler Birliiinden L. Pokrovskaya gibi Gagavuz dili

uzmanlaryla ilikiler balad ve bilimsel almalar normal bir ynde gidiyordu.

1950lerin ikinci yarsnda Polonyal Trkologlardan Wl. Zajaczkowski gibi

aratrmaclar da Gagavuz kylerinde aratrmalar yaparak Gagavuz folkoru zerinde

yazlar yaymlamaya balamlard. Wl. Zajaczkowski Dobruca Tatarlarnn dili

zerinde de aratrmalar yapyordu.

Yukarda sralanan olumlu gelimeler Bulgaristanda Trkolojinin parlak bir

gelecei olaca umudunu veriyordu. Ancak ok gemedi, trl olumsuz olaylar

birbirini izlemeye balad. Trkoloji almalarna ve karde Trk Cumhuriyetleriyle



www.turansam.org

9

ilikilere son verildi. Baz konularda konjnktre uyularak bilimsellikle hibir alkas

olmayan teoriler retildi, her trl Trkoloji almalar yasakland2.*

1990 ylndan sonra Sovyetler Birliinin dalmas, Souk Savan sona

ermesiyle Bulgaristan Trklerine yeni ufuklar alm, Trkiye Cumhuriyeti ile

ilikilerde de engeller ortadan kalkmtr. Trkiye-Bulgaristan arasnda yrtlen ortak

bilimsel almalar meyvesini vermeye balamtr. Gnmzde Trkiye ve teki Trk

Cumhuriyetleri niversitelerinde Bulgaristan Trk genleri renim grmekte, doktora

savunmaktadrlar. Bulgaristan Trk aznln eitim, bilim ve kltr konularnda

almalar yapan Trk Dnyas aratrmaclarnn da says giderek artmakta,

yaymladklar eserleriyle Bulgaristanda Trkolojinin gelimesine de katkda

bulunmaktadrlar.

KAYNAKA

Drimbe, Wl., Remarques sur les parlers gagauzes de la Bulgarie du Nort-Est, RO

XXVI/2, 1963, 63-89.

Chirli, N., Gemiten Bugne Gagavuz Trkesi, Gagavuz Trkesi

Aratrmalar Bilgi leni. 27-29 Aralk 2007. Trk Dil Kurumu Yayn. Ankara, 2010,

71-78.

Gadzanov, D. G., Vorlaufiger Bericht ber im Auftrag der Balkan Komission

der kais. Akademie der Wissenschaften in Wien durch Nord-ost Bulgarien

unternommene Reise zum Zwecke von trkischen Dialektstudien. Anzeiger der phil-

hist. Klasse d. K. Akademie d. Wiss. in Wien, Jahrang, 1911, No V, 1-15. Gadzanov, D.

G., Zweiter vorlaufiger Beriht Anzeiger der phil-hist. Klasse d. K. Akademie d. Wiss.

in Wien, Jahrang, 1912, 1-8.

Kowalski, T., Kuzeydou Bulgaristan Trkleri ve Trk Dili, stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 3, 1949.

Kowalski, T., Les turcs et la langue turque de la Bulgarie du Nord-Est, Krakow,

1933.

Knos, ., Rumelicsh-trkische Sprich Wrter, KSZ. VII, 1906, 66-83.

Mahmut, E., Romanyada Trke Eitim Hayat (kinci Dnya Savandan

Gnmze Kadarki Dnem). Balkan lkelerinde Trke Eitim ve Yayn Hayat Bilgi

leni. Bildiriler. Trk Dil Kurumu, Ankara, 1999, 349-356.

2 Azerbaycan uzmanlar sreleri dolmadan lkelerine gnderildiler. Macaristan ve Polonyal

Trkologlarn bundan byle Bulgaristana aratrmalar yapmaya gelmelerine izin verilmedi. Sofya

niversitesi Trkoloji Blmnden Trk kkenli drt retim yesinin evleri ezamanl basld ve

kitaplklarndan Trkoloji bilimiyle ilgili kitaplar ve aratrmalar Bulgar Devlet Organlar tarafndan alp

gtrld. Yaymlanmas iin karar km Trke-Bulgarca Szlk yaymlanmadan niversite

Yaynevinden alnd. Trk okullar kapatld, okul ktphanelerinden Trke kitaplar toplatlarak byk

bir blm yakld, kalan da kayboldu. u gerek dikkati ekmektedir: Bulgaristanda Trk okullar

1959/60 retim ylnda kapatld. Prof. Dr. Enver Mahmutun bildirdiine gre, Romanyada da Trk

okullar 1960 ylnda kapatlmtr. O dnemde SSCB snrlar ierisinde bulunan Moldova Sovyet

Sosyalist Cumhuriyetinde de 1960ta Gagavuz Trkesinin okullarda okutulmasna son verildiini

yazyor Nadejda Chirli. sosyalist lkede de Trk okullarna, Trkeye, tatar Trkesine ve Gagavuz

Trkesine ayn ylda, ayn dnemde olumsuz kararlarn uygulanmasnn bir rastlant olduu

dnlemez Bulgaristan Trk Mslman aznln adlar Hristiyan Bulgar adlaryla deitirildi,

Trke konumak yasakland. Direnenler hapisanelere, Belene lm adasna gnderildi. 1989un yaz

aylarnda yzbinlerce Trk ve Mslman evlerinden barklarndan kovulup ge zorland. Trk ve

Mslmanlara soykrm uygulamaya kalkld. Aileler paraland, yrekler szlad



www.turansam.org

10

Tryjarski, E., Prasa Turkw Bugarskich I Jej Jezyk, Przegld Orientalistyczny,

1962, 4 (44), 362-371.

Yenisoy, H. S., Bulgaristan Gagavuzlar (Dil ve Kltr Aratrmalarnn

Durumu), Gagavuz Trkesi Aratrmalar, 27-29 Aralk 2007 Bilgi leni, Trk Dil

Kurumu Yayn, Ankara, 2010, 207-219.

Yenisoy, H. S., Bulgaristan Trkesinin Eitim ve Kltrel Kalknmasnda

Hizmetleri Geen Azerbaycan Aydnlar, Balkanlarda Trk Kltr, Say 74, 75 ve 76,

2009.

Yenisoy, H. S., Sofya niversitesi ve Alnn 50. Ylnda Trk Filolojisi, Trk

Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Trk Dil Kurumu, Say: 16, Yaz 2003, 145-162.

Yenisoy, H. S., Tarih Boyunca Slav-Trk Dil likileri, Trkede ve teki Trk

Lehelerinde Slav Leksik Unsurlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. Trk

Dil Kurumu Yayn. Ankara, 1998.

Yenisoy, H. S., Trk-Bulgar Dil likilerine Toplu Bir Bak, Ankara

niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Trkiyede Sosyal Bilimlerin Gelimesi

ve Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Sempozyumu. Bildiriler, 24-26 Nisan 1996.

Ayrbasm, Ankara, 1998.

Yenisoy, H. S., Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 8. Bulgaristan

Trk Edebiyat. Kltr Bakanl, Ankara, 1997.

Zajaczkowski, Wl., Jezik i Folklor Gagauzow z Bulgari, Krakowie, 1966;

Zajaczkowski, Wl., Gagauz Folkloru, I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi

Bildirileri, Ankara, 1976, 233-242.

, . ., - , -X, 1927,

210-216.

, . ., (

1903 .,

, . XI., , 1904, 426-436.



www.turansam.org

11

(2)

ESK TRK DOMBRASINDAK SAZ YAZI

AN ANCIENT DOMBRA-MUSICAL INSTRUMENT

Prof. Dr. Karjaubay SARTKOJAOLU3

ZET

Makalede aratrmac Moolistan Alataylarnda bulunan eski trk saz hakknda

bahsediyor. Bu sazdaki eski run yazsnn transkripsionunu, evirisini ve aklamasn

yapyor. Yazlan yaz ve sazn yapld maddeye analiz yaparak onun 5-7 yy. ait olduu

kanatna varyor.

Nefis ezgi bizi mest eder denilen yaz trk halklarnn tm varln, oluumu

ve tanmn vermektedir.

ABSTRACT

Author gives the information about musical instrument, which was found in the

Cave of Altai Mountain. He have been investigating this instrument and came to that

this instrument is Dombra (musical instrument of Kazakh people).

On the neck of this instrument was runic inscription, author entered the sentence,

which was read by him, in the scientific turn. The sentence gives the following

meaning:

The fragrant melody gives the pleasure us.

Analyzing the peculiarities of this runic inscription author made conclusion that

this instrument is concerned to 5th

-7th

century.

The appearance of term kui proves that this instrument is the heritage of Saks

(Scyth) period.

Thus, author concludes: there is a possibility of that this instrument, which was

found in Altai mountain, is one of the primary examples of the string instruments.

Eski dombrann bulunduu yer: Altay daglarnn Moolistan srtnda uzanan

ve Cargalant-Kayrhan olarak adlandrlan ksmnda mnhn Aman, yani n Vadi

isimli yerde bulunan Nuhen Had, yani Maara Ta denilen bir maarada

bulunmutur.

2008 senesinde ilk defa bu maaray N. Dandar isimli bir oban kefetmi ve

iindeki boynu eri dombray (saz) bulmu ve durumdan ky okulunun

retmenlerinden C. Enhtori haberdar etmitir. Enhtor Ulan Baturdaki Moolistan

Ilimler Akademisi Arkeoloji Enstitsne bu haberi ulatrmtr.

Bunun zerine Ts. Trbatin bakanlnda bir grup arkeolog 25 Haziran 2008

tarihinde Nuhen Had (Maara Ta) maarasna geldiler. Maara (GPS) 4737'433''

enlem ve 9227'273'' boylamda, deniz seviyesinden 1866 m. ykseklikte

bulunmaktadir.

Aratrlmas: Maarada bulunan bu buluntu hakknda ilk bilimsel yaz Ts.

Trbat baskanlndaki Mool arkeologlarn tarafndan Studia Arhaeological

dergisininde (11. 274-292 ss.) yaynlanmtr. Makalede kaz almalarnn sonular

ortaya konmu ve sazn resmiyle birlikte maaradan bulunan insan kafata, eyer,

3 Uluslararas Cengizhan Akademisi yesi,

L. N. Gumilev adndaki Avrasya Ulusal niversitesi, Turkology and altaistica aratrma merkezi

mdr, Astana/KAZAKSTAN.



www.turansam.org

12

uzengi, yay ve oklarin resimleri yaynland. Ancak saz hakknda ok fazla bilgi

verilmemitir.

Ikinci yayin Alman arkeologlarla 2007 Austos aynda Ulan Baturda yaplan

uluslar aras sempozyumun 2009 ylnn ikinci yarsnda yaynlanan bildiriler kitabnda

yer ald. Tsagaan Trbat, Dunburee Batsukh, Jan Bemmann, Thomas O. Hollmann ve

Peter Zieme tarafndan ortaklaa yazlan makale Current Archaeological Research in

Mongolia (10. 365-383 ss.) dergisinde yazlmtr. Daha sonar bu makalenin zeti

http://www.vfgarch.uni-bonn.de/downloads/bemmann-horse-head-fiddle.pdf internet

sitesinde yer ald. Bu yazlarda yer alan sazn zellikleri tam olarak ortaya konmamakla

birlikte, makale yazarlar hibir bilimsel kant ileri srmeden bunun Moollarn Morin

huur yani At Kopuz algs olduunu ileri srmtr. Yani, sazn tam tanm

verilmemitir.

Bu makale sahibi Karjaubay Sartkojaolu daha nce Moolistan Arkeoloji

Enstitsne yeniden getirilen saz grerek ondaki yaznn kopyasn almak istediinde

enstitt alanlar izin vermemitir. Ama biz bu buluntu hakknda ilk eserimizi 2008

ylnn sonunda Egemen Kazakistan gazetesi ( ) gibi 7-8 gazeteye makale

olarak yaynlamtk. Daha sonar 2010 senesinde Moolistana gerekletirdiimiz

ekspedisya dolaysyla tekrar Moolistan Arkeoloji Enstits ile itibatta bulunarak sazn

sfatn ve yazsnn kopyasn aldk. Bunun neticesiyle nce Kazakistandaki Dala men

Kala gazetesinde Ata dombra adl makale ile (2010.47.376) sonra Trkyedeki

http://www.taltkb.org/content/hun-d%c3%b6nemnden-

g%c3%bcn%c3%bcm%c3%bczeula%c5%9f-1500-y%b111%c4%b1k-saz sitesinde

yaynland. Kazakistan Cumhuriyeti Kltr Bakanl tarafndan 22 Aralk 2010

tarihinde gerekletirilen Genel dil bilgisi ve trki dillerinin nemli meseleleri adl

uluslararas bilimsel konferansnda Karjaubay Sartkojaolu Erken orta adan

gnmze gelen dombra (saz) adl makalesi dinlendi ve konferan dergisinde

yaynlanmtr (12.34-41 ss.). Bu makalede sazn bulunduu yerinin, maaradan

bulunan tm buluntularn, dombrann (sazn) tam tanmlar geni olarak yer almtr.

Bununla beraber sazdaki eski trk run yazsnn orjinali, transliterasionu, transkripsionu,

evrisi ve aklamas yaplmtr. Bizim bu makalemizle ilgili olarak Kazakistan

Cumhuriyeti limler Akademisi M.Auezov adndaki Edebiyat ve Sanat bilimsel

aratrma enstitsi bilimadamlar Prof.Dr. S.Kuzembayeva, Do.Dr. A.Muhan, Do.Dr.

H.Kenjalinlerin bilimsel makaleleri yaynland (Dala men Kala gazetesi.2010. 49-

50). Bu bilimadamnn bilimsel makalesinde yeniden bulunan dombra (saz)

dnyadaki alg mzik aletlerinin atas olarak tanmlanm ve sanat tanm alanna

katlan byk katk olarak deerlendirilmitir. K.Sartkojaolu bulunan dombrann

(sazn) bilimsel kopyasn yaparak Kazakistan Cumhuriyeti Dombra Muzesine teslim

etmitir.

Tanmlamas: Maarann girii dik bir ekildedir ve maaraya giren adam derek

aa doru kayar. Maaranin giri az 86 x 60 cm boyutndadr. Ieriye 95 cm kayarak

girilmektedir. Ierisi tek bir oda gibidir. Odann taban 130 x 280 cm'dir. Arkeologlar

maaraya girmelerinden nce, maaray ilk bulan N. Dandar topra kazd ve maara

iinin ilk durumunda baz deiiklikler yapt anlalmtr. N. Dandar 35 cm. apnda

ve 15 cm. derinliinde topra kazmit. kan topraklar maarann kap tarafna

ymt. Maarann dou tarafnda duvari ksmna doru iki zengi ve eyerin bir kenar

aka grlmekteydi. Duvara dayal duran saz ise N. Dandar yerinden alm ve

retmen C. Enhtore getirip vermiti. Eyerin altndan sadak oklaryla birlikte bulundu.

http://www.vfgarch.uni-bonn.de/downloads/bemmann-horse-head-fiddle.pdfhttp://www.taltkb.org/content/hun-d%c3%b6nemnden-g%c3%bcn%c3%bcm%c3%bczeula%c5%9f-1500-y%b111%c4%b1k-sazhttp://www.taltkb.org/content/hun-d%c3%b6nemnden-g%c3%bcn%c3%bcm%c3%bczeula%c5%9f-1500-y%b111%c4%b1k-saz



www.turansam.org

13

Kaz almalar sonucunda kafatas salam bir insan iskeleti, 20 temren, okun aa

saplar, enli eyer, iki Turk zengisi bulundu (11. 275-279).

Moolistan Ilimler Akademisi Arkeoloji Enstits maaradan karlan insan

iskeletine antropolojik incelemeler yaptrd. Iskeletin paleoantropolojik analiz bulgular

u ekildedir: Kafata olduka iyi korunmu bir durumdadir. Kafatann sol tarafnn

st ksm bir zamanlar yara almi, fakat sonradan iyilestiinin iaretleri kalmtr.

Kafatandaki yara izi sivri ulu bir silahla yapilmi gibidir. Ancak, bu ok yaras

deildir. Yara izinin boyutlar 3,62,0 cmdir. Kafatann tepesinde ve aln ksmnda

kafa derisi bulunmaktadir. Iskeletin yaps ve kafatann eklemleri, diinin

zelliklerinden anlaldna gre, bu 20-25 yalarnda ve 166, 7 cm boyundaki bir gen

erkee aittr (11.279).

Dombra (Saz): Maarada bulunan arkeolojik buluntular iinde bizim en ok

ilimizi eken ey saz oldu. Ts. Trbat, Peter Zieme bakanlndaki yazlan makalede

saz hibir bilimsel kantsz moollarn Morin huur (at-kopuz) dedikleri als diye

adlandrmtr (10. 377).

1 resim 2 resim 3 resim

1. Morin huur (at-kopuz) nasl bir aldr? Morin huur (at-kopuz): Karn byk ve drt kelidir. Boynu ksa ve kalndr.

Sapnda perde olmaz. Sapnn banda atn ekili konunmu ve keman gibi srtlerek

alnan bir aldr (1 resim). Teli atn kuyruundan yaplr. Atn kuyruundan alnan

iki tel iyice temizlenerek kopuza tel olarak taklr. Morin huurun (at-kopuz) kprs

(keman kprs gibi) yksektir. Parmakla vurularak alnan dombrann kprsne gre

daha byk ve keman bigi srtlerek alnd iin enli ve salamdr. Ukraynallarn

homuzu, trklerin kopuzu gibi dnyadaki tm kopuza benzer allarn tmnn boynu

ksa ve kalndr. nk srtld zaman boyuna arlk verilmektedir. Bununla

beraber kopuz tipli allarda perde olmaz. Oysa, maaradan bulunan sazn boynu ince,

karn kk ve boyunda yaptrlm perdeleri var. Hemde sazn kertii kck. Yani

bu sazn oluumuna bakarak srtlerek deil, alnarak oynanan mzik aleti olduu

grlmektedir (2 resim).

Maaradan bulunan eyer, zengi, sadak, ok ve yay gibi buluntularn Trklere ait

olduunu yukarda bahsettiimiz makale yazarlar ve arkeologlarda kabul etmektedirler.

Hatta bulunan eyer ve zengilerin bugnk Kazaklarn kullandklar eyer ve

zengilerden hibir fark olmad grlmektedir. O zaman maaradaki tm eyalarn

Turklere ait olduunu syleyebiliriz. yleyse, niin bunlarn arasndaki saz Moollara

ait oluyor? stelik sazn sap ksmndaki eski Trk yazs olduunu da unutmamak

lazmdr.

Dombrann (saz) karn. Sazn karnnn birinci yznde iki telli al aletine

ait kpr yer almaktadr. lk defa saz elime aldmda kprsnn karn yznde



www.turansam.org

14

yaptn farketmitim ve daha sonrada o ekilde fotorafn ekmitim. Kpr tellere

parallel olarak yapmt. Sazn telleri gerilerek koptuunda kpr yerinden oynamt.

Saz karnnn n yznde kk tane delik var. Bu yzeyi saz boyundan 2 mm kadar

yksek bulunmaktadr. Ters yznde art ekilinde (ayk damga) byk delik

yaplmtr. Atr ekilindeki damga ayk olarak adlandrlr ve kerey boyunun

damgasdr (gnmzde de halen bu ekilde moolistan kazaklar kullanmaktadr). Saz

karnnn ters yznde geyik, bulann resimleri oyularak yaplmtr. Talardaki

resimlerden pek park yok.

Dombrann (saz) perdesi. Bulunan sazn dokuz tane perdesi var. Dokuz says

eski trklerde zel anlam tar. Hatta bir halkn sembl haline gelmitir. Sazn

perdeleri ip veya hayvan barsaklarndan deil de am aann babuundan ince

olarak yaplmtr. Bu yaptrlan perdeler sazn boyuna sarlarak yaptrlmtr ve

dolaysyla sazn boyuna yazlan yazy baz yerlerde rtmtr.

Dombrann (saz) ba. Sazin ba ceylan (bugi) veya bulann bana

benzemektedir. Gnmzn sazlar gibi dz deil. Eski devir geleneklerine gore,

hayvan stiliyle sslenmitir. Trkler Islamiyete girdikten sonra hayvan stili

sslemelerini brakmtr. nk, Gktanr dininin tm alkanlklarn terk etmeyince,

tam Mslman olmak mmkun deildi. Sazn sapnn eriligine gelince, bunun doal

olduunu, nk herhangi bir saz bir duvara yasl olarak belli bir mddet brakld

zaman sap erilir. Hemde sazn teli vard ve bu teller eski trkler koyunun

barsaklarndan eirerek yapmlard ve o kuruduka sekilecektir, oda sazn boyunun

erilemesine sebeptir.

Dombrann (saz) sapndaki yaz.

Sazdaki yazy ilk defa Berlinli bilim adami Peter Zieme okumay denemitir.

Ancak baz harfleri doru grememitir. Zieme 12 harfi doru tanmlamitr. Oysa sazn

sapinda:

16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1



www.turansam.org

15

eklinde 16 iaret ve bir adet iki nokta vardr. Zieme bu iaretleri eksik olarak 16

yerine 12 harf olarak grmtr. Zieme 1, 2, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15 ve 16 numaral

iaret veya harfleri doru tanmlamtr. Fakat kalan 3, 4, 5 ve 11 numaral harfleri ise

grememi ve yok saymtr. 12- harfi ise drt ke iinde nokta olarak grm ve -nt

olarak okumutur. Oysa harfin zerinde eri izgi vard ve ortadaki noktada aan

kendi erozisinden oluan lekedir. Bu yzden metini yanl okumutur. Harflerin stn

rten kara lekeler saza perde olarak yaptrlan am aann kapuklardr.

Yaznn asl:

ransliterasionu:

p r k re: sbtdmz

ranskripsionu:

upar k re sebit idmis

evrisi:

Nefis ezgi bizi mutlu eder.

zah:

1. Biz sazn sapndaki runik yazy inceledik. Yaz Trk dilinin uyum

kuralna uygun yazlmamtr. Yer bakarsanz yaznn bandaki (2 j) harfi ince

szlere, (r1) harfi ise kaln szlere yazlmas lazmd. Bu durum ise, bu yaznn Trk

runik yaz sistemine reform yaplmadan nce yazldn bize gstermektedir. Yaz

reformunun 552-570 yllar arasnda gerekletiini dunrsek, bu saz bu yllardan

nce yaplm olmaldr. Reformdan nce eski Trk bitiglerinin harf ve iaretleri

birbirine bitiik ekilde yazlmaktayd. O dnemde yaznn grammer kurallar

yaplmamt. Bundan dolay biz sazdaki yaznn V-VI yzyla ait olduu kanatndayz.

2. Yazda kullanlan 12 iarete inceleme yaparsak:

- Orta Asiada = m.. I yy. (14. 128 ss.); - Huanhede (Sar rmak) = m.s. V yy. (14.128 ss.);

- Kubanda = m.s. V yy. (13. 128 ss.); - Mool Altaynda = m.s. V yy. (14.130 ss.);

- Gney Enisey, Donda = m.s. yy. (13. 70 ss.);

- Mool Altaynda = m.. V yy. (14.129 ss.);

- Mondor Sokkan (dal Altayda, Rusia) = m.s. V yy. (13. 85 ss.);

- Byk Bom (dal Altayda, Rusia) = m.s. V yy. (13. 85 ss.);

- Eniseyde (reformdan sonra) = ;

- rhonda (reformdan sonra) = ;

Bu iaretlerin oluumu u ekilde olabilir. Demek iareti logogramik olarak

ev diyen mana veren olduka eski iaretdir. Trk bitie m.s. 552-570 yllar reform

yapldnda b2 sesini bu iaretlerle belirerek eski trk yazsna katmtr.



www.turansam.org

16

O zamana kadar b2 iaretinin yerine b

1 iaretini kullanmlardr. Saz yapan

adam kendi kltrn iyi bilen adam olmu olabilir. b2 sesini daha nceki hece yazs

gibi iaretiyle gstermitirki, bizde bunu b2 harfi olarak tandk. Bu kanatmzda

sazdaki metinin anlamna denk geldi.

3. Sazdaki metinde kaln sesli kelimeye ince sesliye yazlan (2 j) harfini kullanmtr. Yaz reformunun 552-570 yllar arasnda gerekletikten sonra bu harf

sadece ince okunan kelimelere yazlmtr. Oysa reformdan nce eski Trk bitiglerinin

harf ve iaretleri birbirine bitiik ekilde yazlmaktayd. nce, kaln diye bir ayrm

yoktu. Bu zellik sazdaki yazda saklanmtr. Bundan dolayi biz sazdaki yazinin V-VI

yzyla ait olduu kanatndayz.

4. k kelimesi. Burdaki B iareti k, k, k, k olarak okunmaktadr

ve bunun yannda () iareti yazlmtr ve k olarak okunmaktadr. Yazdaki ezgi

manasna gelen k kelimesi eski Trk metinlerinde kg olarak da gemektedir.

Ortadaki g sesi zamanla dmtr. V. yzylda bu k olarak syleniyor olmaldr.

Bugnk Kazak Trkesinde hala yaayan ky kelimesinin telafuzuna benzemektedir.

Bu kelime erken Ortacagda ince metinlerde chu olarak gemektedir [1]. Uyur

metinlerinde tkedi Afrin or Tegin kgi (Afrin-or Tegin ezgisi (k) sona erdi)

[Ug.VIII]. Mani marlarnda (VIII-IX yy.), Karahanid devrinde (XI-XII yy.), aatay

yazlarnda (XIV-XV yy.), 1172-1173 yllar arasnda yazlan aatayca-Farsa

szliinde (Muhammed Mahdi Haann szl) [2] kg, kg, kgi kelimeleri

ark, ezgi, mzik anlamn vermektedir [3.709,711]. Bu nedenle k kelimesini

ezgi olarak evirdik.

5. re. Bu kelimeyi trk dilleri szlklerinde bulamadm. Ama kazak trkleri kei kendi yavrusunu tanmayarak kat zaman re-re diyerek bir ezgi

olutururdu ve keinin yavrusunu tanyarak emmesine sebep olurdu. Bu halan gebe

hayat yaayan ve hayvanclkla uraan moolistandaki kazak trkleri arasnda ok

yayndr. Bu anlamda bu kelimenin anlam ezgi kelimesi manasna tam gelmektedir.

Bu bilgiler dnyadaki tm trklerin ortak eseri olan k (ezgi) dalnn daha V-

VI yy.dan nce olutuunu kantlamaktadr. Demek dombra (saz) ile gerekleen k

(ezgi) sanat dal Sakalar ve Hunlar dneminden gelen tm trk dnyasnn ruhani

zenginliidir diyebiliriz.

Efsane ve 1500 sene onceki saz: Kazaklarda dombira veya sazn nasl meydana

geldii konusunda birok efsane mevcuttur. Bunlarn bazlar B. Saribayev [4], K.

Jubanov [5], O. Janibekov [6] ve A. Seydimbekov [7] gibi aratrmaclarn kitaplarnda

yer almaktadr. Dombra ve dombra kyleri / ezgileri konusunda bu aratrmaclarn

eserlerinden faydalandk.

Akselev Seydimbekin Ky ecire kitabnda bunlardan iki efsaneye ok nem

vermitir. Bunlardan ift tel efsanesinde ok eski devirlerde bir gen dalarda geyik

avlayarak geimini temin ediyormu. Bir gn yksek dalarda, bir maral vurdu. Onu

aagya indirmek iin ikembe ve barsaklarn boaltt. Aradan aylar getikten sonra,

avc gen dii maral vurduu yere tekrar gelir ve burada kulana vzlt gibi sesler

gelir. Dikkatle etrafna baktnda, birka ay nce vurduu maraln barsaklarnn

akbaba gibi le yiyici kular tarafindan yenirken, aga dallarna takl kalm olduunu

grd. Vzlt gibi ses dala taklp kurumu bir ift barsaktan gelmekteydi. Ruzgr

estike, dallara gerili bir biimde taklm olan barsaklardan farkl-farkl ho sesler

geliyordu. Avc gene barsaklar dile gelmi gibi grnd ve daldan bu bir ift

kurumu barsag alp eve getirdi ve tahtadan yapt bir alete takar. Barsaklara

parmaklaryla vurduka aga dallarndaki gibi ho sesler karr. Bu sadece genin



www.turansam.org

17

deil, onu dinleyen herkesin houna gider. Onlar eitli duyulara srkler. Bylece

dombra herkesin sevdii bir mziki aletine dnr. Gnmzde de baz yerlerde

Kazaklar dombrann tellerini hala kurutulmu barsaklardan yaparlar [7.192].

Efsane bizlere bunlar anlatrken, bundan 1500 sene nce yaplm ve Altaylarda

bir maarada gnmze ulaan yasl sazn karnna maraln, geyiin resimleri

yaplmtr. Hatta sazn sapnn uuna da maral veya geyiin ba konmutur. Bu hayret

verici bir durumdur. Acaba bu bir rastlant mdr, yoksa tarihi hakikat mdr? Efsanede

geenleri, bu yasl bilge saz kendi varlyla teyit etmektedir.

Bu efsanenin devam gibi efsaneyi etnology uzman . Canibekov kendi

kitabnda byle anlatyor. Bu efsaneye gre dombrann karnna tarihin dokuz ayr

tarihnamesi konulmu ve o tarihnameler kmasn diye dokuz tane perde konulmu. Bu

nedenle tarihi srla dolan dombrann karn byklemi, boyunu ise incelemitir. Daha

sonar tarihin srlarndan haberi olan alim bir yal adam dombrann kulan delerek

dinlenen, telini takarak konuan etmi. Bundan sonar dombrann karnndan dokuz

eit sr aktarlyormu [6].

Ne hayret! Bulunan dombrada da dokuz perde. , be, yedi, yrm del

dokuz! Efsane ile yal dombra bir-birini ine tamamlyor.

ncs Aksak kulan efsanesi. Dehetli han olunun lm haberini kim

ulatrrsa onun boazna kaynayan kurun kuymalarn buyurur. Bu nedenle kimse bu

haberi ulatrma korkuncunda dolarken ortaya dombrac kp Aksak kulan ezgisini

alar. ki gznden ya akarak dinleyen dehetli han: Kuy bunun boazna kurunu!

emir zerine yerinden aman isteyen dombrac Ben deil size olunuzun lmn

ileten bu dombra diye seslenir. Han da: o zaman dombrann karnna kurun

koyun der. Bundan tr dombrann karnnda delik olumutur derler. Bu Cocu kaan

devridir. Yani m.s. XIII yy-n ba.

Bizim bulduumuz yal dombrann karnnda delik yok (n yzeyinde) ve bu

dombrann V yy. Ait olduunu biliyoruz. Demek XIII yy. Kadar dombrann karnnda

delik olmamtr. Bu dam rastlant. Tarih ne der, yal dombra ne der!

Biz yukarda erken ortaa ve orta ada ky kelimesi hakknda aklama

yaptk. imdi de biz kazak trkesindeki ky kelimesine aklama yapalm [7.149].

Ky kazak trklerinin mzik aletleriyle alnan ezgisi;

Ky insann belli bir his alan, belkide bu kt yada iyi olabilir bir his alan.

nsann morali;

Ky emretme anlam tayan edat. otka ky (ota yan) yanmak, yakmak;

Kyi mzik aletinde ezgi oynayan adam;

Kyle emretme anlamn tayan edat. mzik aletlerinin sesini ayarlamak;

Kyleu edat. 1) Canllarn iftlemesi 2) Mzik aletlerinin sesini ayarlamak;

Kyl insanlarn veya hayvanlarn durumunun iyi olmas;

Kyit insanlarn kendi isteklerini, arzularn gerekletirme hareketi;

Kygelek sabrsz adam;

Kyzelu insanlarn moral asndan yorulmas veya haykrmas;

Bu ky kelimesine yakn anlamdaki szlerin manasnn ayn ekilde hisle

bal anlam tamasdr. Trklerdeki ky kelimesine tekrar dnersek, konar ger

halklarda zellikle Trk-Mool halklarnda ezgi manasndaki ky kelimesi en kutsal

ve nemli kelimelerden biridir. Belki bu yzden Trk-Mool halklarinda ky ve

kk yani gk kelimeleri Tanr kelimesiyle eanlamldr. Baka bir deyile, k,

k:, kk gibi eitli kullanmlar olan bu kelimeler Gktanr inancyla yakndan ilgili

olduunu gsteren tarihi ve manevi bulgular mevcuttur.



www.turansam.org

18

Trk halklarnn kaanlk devirlerinde kaann altn ilemeli Ak Keeli Evinde

her sabah ky ile, yani ezgi ile karsi alnrd. Daha ak bir ifadeyle bu bir gelenekten

ziyade, Gktanr inancyla ilgili bir ritel olmaldr. Kaanlk merkezinde alnan ezgi /

kyn says bir sene iindeki gnlerin saysna uygun olarak 366 idi. Bunu Tanrnn

366 blm ky olarak adlandryorlard. Ylba baharda gece ile gndzn birbirine

eitlendii (22-23 Mart) gnden balard ve bu gne Ulusun ulu gn denir ve byk

lenler yaplrd. Ulusun ulu gnnde tm kaanln dilek ve isteklerini Tanrya

ulatran 9 ky alnrd. Eski Yunan tarihilerinden Quintus Curtius Rufus (M.S. I.

Yuzyil) Byk Iskenderin Tarihi isimli kitabinda Orta Asya konar gerlerinin Ulus

bayramn nasl kutladn yazmaktadr. Ulus gn gne domak zereyken Kaanlk

Merkezinin stne gne sembol olan bayran ekildiini, bir tepeye hepsi krmz

elbiseler giymi ve bir yl sembolize eden 365 delikanlnn karak nevruz lenini

balattn hayranlkla yazmaktadr. Buna benzer bir Gktanr inancn mziki

aratrmacs Abdlkadir Meragi de Zubdetul Edvar isimli eserinde yle ortaya

koymaktadr: Trk-Mool ark ve kyleri u ekilde ksma ayrlr: mziki aletiyle

alnan bir tr vardr. Onlara kkler denir, sesle sylenenlerine r ve dola diye

isimlendirilir. Eski Trk lkesinde kyn says 366dr. Bir sene iinde ka gn varsa,

o kadar ky / ezgi olur. Onun her biri her gn hann nnde alnr. Bunlarn iinde en

asili ve en by 9 kydr [7. 150-151; 5.309].

Bu hakknda kazak trklerinin kyn aratran tannm bilimadam

A.Seidimbek byle anlatyor: lk bata tanrlk inantan kan temel ortaktr.

Gkyzn Tanr olarak tanmlayan kazak trkleri vakit ile oluumdaki deiiklii

Tanrsal deiim olarak grmitir. Bu nedenle bugne kadar kazak trkleri ilkbahar,

yani gn ile gecenin eitletii gn ylba olarak tanr ve Ulusun Ulu gn olarak

anmaktadrlar. Yani, devletin, halkn en kutsal gn diyorlar. Bu gibi gnde kaann

ordusunda kutsal sanlan 9 kyn alnmas Tanrya yaplan bir teekkrdr. Yl ban

sa-salim grmesini salatan tanrsna bir vdr. Bunun iyi bir rnei kazak

trklerinin ky alma desturunda halen vardr. Touztarau (Dokuz blim) ky.

Gnmzde alnan Kertolau ky nceden Touztarau-Kertolau olarak

adlandrldn eski kz yallarmz beyan etmektedir [7.152].

Bu tarihi kaynak eski devirlerde bile Trkler arasnda saz enstrman, ezgi

sanat, onlar anlama, hissetme ve say duyma benliinde duyma kltr bgnk

seviyeden asa olmadn gstermektedir. Bu konuda en son arkeolojik bir kaynak

2008de Moolistanda Bayanhongor blgesi, Galuut yerleimi Olonuur ovasnda

bulunmutur. Burada bulunan Trk mabedinin kalntlarnda VII-VIII. yzyllara ait bir

yaz bulunmutur. Taa kaznm yazda Izgilik or sekiz eit saz mziki aletine vakf

olduu iin sert tatan yapilmi bir mabet ina ettik denilmektedir [9.603-606].

Bu durum bize VII-VIII. yzyllarda Gktrklerde 8 eit saz olduunu, bu

sazlar alp syleyene sonsuz mabed ina ettiklerini gstermektedir. Bu da bir zamanlar

eski Trklerin saza, mzikiye, saz sanatna ne derecede byk nem verdiini

bildirmektedir.

Bu sazlarn en kudretlisi V asrda yaplm en eskisi Moolistanda bir maarada

bulunarak gnmze ulami bulunmaktadr. Bu, gnmzde almal sazlarn

dunyadaki en eskisidir. Dnyann bir ok lkesine yaylm bulunan yayl allardan

kopuzun X yzyldan beri kullanlmakta olduu tahminleri yaplmaktadr. Bu sebeple

kopuz yayl allarn atas olarak kabul edilmektedir. yleyse almal sazlarn en eskisi

ve atasnn da dombra olduunu syleyebiliriz.



www.turansam.org

19

Avrasyanin iki kitasinda da dombra saznn ok yaygin olduunu gsteren dil

malzemeleri elimizdedir. Trk halklarndan Kazaklarda dombra, Karakalpak,

Nogaylarda dombra, Tuvalarda dambra, Krgzlarda dungir, Trkmenlerde

tamdra, zbeklerde tambur, Ruslarda domra, Afganlarda dambura, Irakllarda

tunbur, Mool kkenli Halkalarda dombir, Buryatlarda dombir, Kalmuklarda

dungirma olarak gemektedir. Bu durum bize dombra alsnn Avrasya halklar

arasnda ne derece ok yaygn olduuna iaret etmektedir.

Yukarda sz ettiimiz tarihi bilgilerle halklar arasndaki yaynl

almal mzik aletlerinin atasnn dombra oluunu kantlar. Bununla beraber trk

halklarnda milli oluumunda mzik kltrnn bykln gsterir. Dombradaki

milli ezgi kazak trklerinin milli oluumunu, kltrn tam anlamyla yanstmaktadr.

Demek, dombray kazak trklerinin milli kimlii diyebiliriz.

KAYNAKA

1. Giles H.A. Chinese-English Dictionary. London. 1912. 2. Gibb E.J.W. Memorial, New Series XX.London. 1960. 3. Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury

Turkish. Oxford. 1972. ss. 709, 711.

4. . . , 1978. 5. . . -, 1966. 6. . // . 1984, 6-. 7. . . , 1997. 8. .. .. ., 1993. 9. . //

:

- -

. 12-13 2008 . 603-606 .

10. Tsagaan Torbat, Dunburee Batsukh, Jan Bemmann, Thomas O. Hollmann, Peter Zieme. A ROCK TOMB OF THE ANCIENT TURKIC PERIOD IN

THE ZHARGALANT KHAIRKHAN MOUNTAINS, KHOVD AIMAG, WITH THE

OLDEST PRESERVED HORSE-HEAD FIDDLE IN MONGOLIA A

PRELIMINARY REPORT // Current Archaeological Research in Mongolia.

Bonn.2009. ss. 365-383.

11. ., ., ., ., . //.2008..24.f.14.274-292 .

12. . .// -

.

. 2010. 34-41 .

13. .. . .1994.

14. . . 2007.



www.turansam.org

20



www.turansam.org

21

(3)

TRK HALKLARININ EKONOMK-KLTREL LKLERNDE

TARH PEK YOLUNUN ROL4

Prof. Dr. Memmed RZAYEV

Do. Dr. Elbrus SAYEV

Ticaret yllarnn iinde tarihsel olarak en nemlisi halklarn, devletlerin

birbirini tanmasnda, yaknlamasnda, iktisadi ve medeni ilikilerin hayata

girilmesinde ok byk neme sahip olan Byk pek ylu lmutur. Bu yl ini

rta Asya vastasyla Douya, Karadeniz, Hazar denizi ve Akdenize birletiren kervan

ylu lmutur. Bu ylun nemi sadece uluslararas ticaretle snrl deildi. Asyay

Avrupa ile birletiren Byk pek ylu farkl toplumlarn siyasi, diplmatik ve modern

ilikilerinin gelimesinde ayrcalkl bir neme sahip olmu ve hem doal kaynaklarn

aratrlmasnda hemde askeri amal keif yolu olarak kullanlmtr. Byk pek ylu

ifadesi ilk olarak milattan nce mehur in seyyah jan Syann yolculuundan snra

mydana gelmi ve inden Asyaya uzanan kervan ylu olarak tarihe gemitir. Daha

sonralar bu ifade iletiim sistmlerini, Asya, Akdeniz blgesini ve Avrupa lkeleri

arasndak ilikileri anlatmakla yni bir anlam kazanmtr. Bu ylun gidi ve geliinin

ok canllk kazand dnemler lmutur. rta asrlarda ise Byk pek ylu lkeler

arasndaki ticari ve medeni ilikilerin gelimesinde ok byk roller stlenmitir. (1).

pek ylu sadece bir anayol dil, k farkl kervan yllarn birletiren ve

balang olarak indeki Hiandan balayan ve Avrupada Rmadaki ticaret yllaryla

birleen yl idi. Bu yl VII. ve VIII. asrlarda kendisinin en parlak dnemini yaamtr

(2 s.20).

Byk pek ylunun mehur hale gelmesinde Trk devletlerinin de byk rl

lmutur. Bu devletler tarafndan hazrlanan kervanlar bu ylla Doudan Batya ve

Batdan Douya eitli ticaret mallarn tayorlard. Trklerin bu yla ne kadar byk

nem verdikleri bir zbek atasznde yle ifade edilmitir: Kinatta iki byk yl

vardr: Gkyznde Samanylu, Yryznde pek ylu.

1800 l yllara kadar faaliyetine devam eden Byk pek ylunun toplam

uzunluunun tahminen 20000 kilmtresi Trk halklarnn yerletii arazilerden

gmitir. Bylece, Byk pek ylu Trk halklarnn in, Kafkasya, Rusya, Hindistan

lkelerinin halklar, ayn zamanda Arap lkelerinin halklar ile iktisadi ilikilerin

meydana gelmesinde ve gelitirilmesinde nemli bir rl ynamtr.

Ayrca bu yl Trk halklarnn yni arazilerde yerlemesine sebep olmu,

bylece nlar arasnda ilim ve medeniyetin karlkl olarak gelitirilmesine byk tesir

gstermitir (3, s.65).

Dnya ticaretinin ah damar saylan pek Ylunun esas ana hatt saylan ve

in ile Bizans birletiren byk ticaret ylu trklerin elindeydi. Pkinin kuzeyinden

balayan trk snrlar, rana, Hrasana, Ural dalarna, Hazar denizine kadar uzanyor,

Karadeniz sahillerine yaknlayordu. Bu snrlarla Trkler eski dnyann byk

devletleri lan in, ran ve Bizans imparatorluklar ile kmuydular. in, ran ve Bizans

imparatorluklar eski ve ortaa dnemindeki byk ticaretin esas ynlendirici gleri

olup dnyann istenilen lkesinde btn istediklerini kolaylkla hayata

geirebiliyorlard. (4, s.331).

4 Azerbaycan/Nahivan Devlet Universitesi, Uluslararas likiler blm.



www.turansam.org

22

VI. asrn ikinci yarsndan itibaren eski dnyann hem dou, hem de bat

imparatorluklarnn iinde Byk pek ylunun ve nun kollarnn ynetilmesi urunda

yaplan mcadeleler gittike artmaya balad. Trk halklarnn eski dnemine ait tarihini

inceleyen mehur aratrmac, tarihi L.N. Kumilyv bu dnemde ipek ve kervan

yllarnn ticaret ve iktisadi neminden sz ederek ortaya koymutur ki, Trk halklar

ve aknclar in hkmdarlklarn darmadan ttikten snra yalnz siyasi dil, ayn

zamanda iktisadi kudrete sahip ldular. nk bu olay sonunda Trkler douyla baty

birletiren byk kervan yluna sahip oldular (5, s.53).

Aratrmac bize ticaret ylunun gtii arazilerin adlarnda syler. Bu yl

anyandan balyor ve Nanyann etekleri ile zirvelerden gelen sllerin sulad k

saydaki vadilerden giyordu. Bundan sonra yol lden Hami vadisine kadar, radan

ise zor geilerin balad Turfandaki Lyukun ukuruna kadar devam diyordu. Her

iki vadi ve yakn blgelerdeki araziler bamsz Kaan beyliine aitti. Kaanda

kervan ylu iki kola ayrlyordu. nun bir klu Tyan-ann gneyi byunca

Karaardan, Kuu ve Aksudan geiyor, snra ise Su ve Talas vadileri ile giderek sfara

ulayordu. Dier kuzey klda Kaanda balyor ve Urumudan, Manasdan,

Kurkarasudan ve rn-abikan dalarndan gerek Gney Runkariya ve li aynn

vadisine, radan da gneye, rta Asyaya gidiyordu.

Ayrca Tyan-anda uurumlarn arasndan gerek, Karaardan Yldz vadisi

vastasyla li vadisine kan baka bir kervan ylu daha vard. Fakat ok zor ve tehlikeli

bir yol olduundan buradan nadiren istifade diliyordu. rta Asyada kervanlarn mola

verdikleri en byk konaklama yerlerinden birisi Paykend ehri idi. Buradan geen yl

Hrasandan geerek Ry ve Hemedana, buradan Bizans kalesi Nsviyyeden (Nizib)

gerek Suriye ve Knstantinapsa gidiyordu. in denizinin sahillerinden ran

snrlarna kadar olan mesafeyi kattmek 150 gn sryordu. Buradan Rma snrndaki

Nizibe kadar olan ylu gmek iin ise 80 gnlk zaman lazmd (5, s.5354). Batya

kadar ulaan pek Ylu Kzl denizden gerek, Hint kyanusuna karak su ylu ile

birleerek (bunu pek Ylunun deniz ksm olarakta adlandrabiliriz), Dou in denizine

ulaarak, tekrar in arazisine dhil lmu, dairesel ticaret ylu meydana gelmitir (6,

s.5).

Daha nceki dnemlerde mevcut olmu olan Hun devletinin hkmdarl

devrinde de bu devletin arazilerinden gen ve Uzak Douyu Yakn Douya ve Batya

balayan ticaret yllar vard. Elde edilen bilgilere gre Hun devrinde inden Batya

doru giden balca yl vard. Bunlar kuzey ylu, gney ylu ve rtadan giden yldu.

Kuzey ylu Turfan-Urumi istikametinde uzanrd. Turfan bir zamanlar rta Asyada

k eitli yllarn kesitii bir blge lmutur. Bu tarihi blge ini Hindistan, Fars

lkesi ve Rma ile birletiren ticaret ylunda stratjik bir yer lmutur (2, s.19). rta

yl Kurla ve Kuadan geerek Kakara ulayordu. Gney ylu da arklktan gerek

Kakara taraf uzanyordu. Batdan Douya giden yl ise Rmann Suriyedeki ehri

Antakya ve Suriye limanlarndan balayarak Dicle ve Frat geerek Hazar denizinin

gneyinden Afganistann Belh ehrine ve radan Pamiriye gerek Kakara ulayordu.

Dou ve Bat arasndaki bu Byk pek ylu, Kakarn gneyinden ve Htan

arazisinden gerek ipein anavatan ine gidiyordu. Bu dnemde akla gelen dier en

nemli yl ise Kafkaslardan ve Hazar denizinin gneyinden gerek douya doru

giden yldu. Bu yllar stnde sadece ticaret mallar sata karlmyor, ayn zamanda

baz yrlerde tccarlar arasnda ticaret mallarnn dei tokuu yaplyordu.(7, s.19).

inde retimi yaplan ipek, mtal eyalar, mlekilik maddeleri, hediyelik

eyalar ve dier ticaret eyalar Byk pek ylu vastasyla rta Asyadan ve



www.turansam.org

23

Parfiyadan geerek Rmaya (daha snralar Bizansa) gtrlyordu. Bunun karlnda

geri dnen kervanlar ine Avrupada retilen eyalar tayorlard.

Daha snralar ortaya kan dier Trk devletlerinin hkimiyeti dneminde de

srekli olarak bu ylla yaplan ticaretin ayrcalkl rl lmutur. Hatta VIII. asrda

ortaya kan Uygur devleti in devleti ile gni ticari ilikilerine sahipti. 757 ylnda

inde meydana gelen bir isyan bastrmak iin Uygurlar inlilere yardm etmiler ve

bunun karlnda inden 20000 balya ipek almlardr. Uygurlarla inliler

arasndaki ticari ilikilerde at ve ipek ticareti esas stnlk tayordu. dnemde Trk

atlar her yrde mehurdu ve k pahal fiyatlarla alnyordu. Mehur in ipeininde

k alcs vard. Ancak ticaretin ekli zaman zaman deiiyordu. Uygurlar gl

lduklar zaman inle at ve ipek alvrii yapmak iin anlamlard. Uygurlar ine

gnderdikleri her atn karlnda 40 tp ipek istiyorlard. Atlarn bu ekilde yksek

fiyatlarla satlmas hazine iin k kazanl olmutu (8, s.39-40).

Genel olarak baktmzda ise uluslararas kervan ylu eski ve rta asrlar

dneminde bu yl zerinde hgmnyal elinde tutan lkelerin hazinelerinin esas

hissesini oluturmaktadr. Buna rnek larak Hun devletinin ykselme ve k

dnemini gsterebiliriz. Milattan nce 209 yl Hun tarihinin en parlak dnemi lan

Mtnin hkmdarl yllarnda devletin iktisadi ykseliinin esas pek Ylunun yerli

sahiplerinden ele geirilmesi ve bu yl zerindeki kontroln tamamyla Hunlarn eline

gmesi lmutur. Bundan snra in imparatrluu yllk vrgi vermeyi kabul derek

bu ylu kullanma hukukunu elde etmitir. Fakat milattan nce 160 ylnda in devleti

Hunlar zayflatmak ve blgedeki nfuzunu arttrmak, vrgilerden kurtulmak amacyla

bu devleti kendi iinden paralamak iin eitli yollardan istifade derek i atmalar

krkledi. Bundan snra in devleti Hun imparatorluunda meydana gelen i

karklklardan istifade derek pek ylu zerindeki lkeleri srasyla ele girdi. pek

ylunun kontrolnn inlilerin eline gmesi Hunlar iin esas k lmu, iktisadi ve

siyasi zayflk devletin paralanmas ile sonulanmtr. Bu srada Batyla olan ticaret

yllar alm ve inin merkezine her taraftan kymetli eyalar gelmeye balamtr.

rta Asya ilede ticaret artmt. Bu ticaretten yalnz tccarlar dil, ticaret yllarnn

gtii yrlerdeki inli devlet memurlarda byk kazanlar elde diyorlard.

Hatrlatmalyz ki, bu zamana kadar bu yllarn hepsi Hunlarn elindeydi.

Dnyada ipee kar ilgi ve ipek ticaretinden elde edilen yksek gelir Trk halklarnn

yaad yrlerde ipekiliin gelimesine sebep lmutur. Mesela, pek ylunun

etkisiyle kozaclk iin elvrili ortama sahip olan rta Asya vadileri byk ipek

reticilerinin merkezleri haline geliyordu. Burada retilen kaliteli ipekler sadece

Avrupaya deil, Semerkant-Srderya vadisi, Mukrar dalar boyunca uzanan Vlga

(til) nehri vastasyla Rusyaya gnderiliyordu. Sadece ipee lan talep ve ipek ticareti

neticesinde, Kuzey Kafkasyaya, Dn ayna, Krma ve Balkanlara kadar uzanan yllar

vard (9, s.54). Bylece, Byk pek ylunun yni kollar meydana geliyordu.

Yukarda bahsedilen sebeplerden dolay in devletinin glenmesi neticesinde

bu ticaret ylunun Trkler tarafndan kontroln zayflad. Artk batl tccarlarda yava

yava ine gelmeye balamlard. Milattan nce 327 ylnda Byk skender

ordularnn ran igal derek Hindistana kadar ulamalar in devletinin glenmesini

daha da hzlandrmt (10, s.35).

Batya giden btn kervan yllar Kansudan giyordu. Kansu da hem tnik,

hem de idare bakmndan Hunlarn elindeydi. Bu k zengin ve deerli blgeyi iki Hun

ehzadesi ynetiyordu. Bu iki ehzadelik milattan nce 121 ylnda inlilerin eline

geti. Ayrca Hunlar gneydeki Tibt beylikleri ile birlik olarak inin ilerine kadar



www.turansam.org

24

ilerliyorlard. Kervan yllarnn gtii bu transit blge mutlaka Hunlarn elinden

alnmalyd. mparatr Vunun tahta kmas ile ortaya konan bu plan 20 yl snra

hayata girildi ve Kansu Hunlarn elinden alnd (11, s.33). Bylece inden karak

Kansu zerinden Tataristana giden kervanlarn says gittike oald. Bu sebeple batda

ve d lkelerde in lilerinin getirdikleri armaanlara merak azald. nk pazarlarda

in mallar almt. inden batya her yl 5-10 kervan gnderiliyordu. k uzak

yrlere gidenler 8-10 yl, yaknlara gnderilenler ise bir yl snra geri dnyorlard (12,

s.16).

Ticaret bir ok nemli kervan yllar ile hayata girilirdi. III asra kadar inden

batya giden esas iki yl bilinirdi: 1. Gney ylu Dou Trkistann gneyinden ve

Tibt dalarnn kuzey eteklerinden, Htan ehri zerinden batya giden yl; 2. Kuzey

ylu Tanr dalarnn gneyinden ve Kua ehri zerinden giden yl.

Miladdan snra III asrin rtalarnda bu iki yla inlilerin Yni Kuzey ylu

ddikleri bir yol daha ilave dildi. Tanr dann kuzeyinden giden bu yl, aslinda tabii

bir yl idi. Yni Kuzey ylu deiik devirlerde Tanr dalarn tantmakla iki yl gibi

gsterilmidi: 1. Tanr dann kuzey ylu, 2. Tanr dann gney ylu (13, s.292).

Tarihen mevcud lan trk devletleri bu yllara nezareti elden brakmamak iin

en kanl savalardan bile ekinmemilerdir. yle ki trk sava tarihinde Turan taktii

ad ile mehur lan sava usl de bu savalarn neticesinde ortaya kmtr. rta Asya

ve Afganistandan gen Byk pek yluna nezaret urunda Sasaniler Ak hunlarla

rekabet halindeydiler. Bu rekabet nlarn arasnda birok defa savalara sebeb

lmudur. Ak hunlar 430 ylnda ran rdusunu yendiler. Bu hadiseden snra Ak hunlar

rann i ilerine karmaya baladlar. Nihayet, Ak hun hkmdar Asuvar (Gnhan)

himaye ttii Sasani veliaht Firuzu ran tahtna kard. Bunun karlnda ise Firuz

Asuvara Amuderya etrafndaki trpaklar vermeye ve byk miktarda cizye demeye

raz ldu. Ancak bu vaziyet rann karna uygun dildi ve nlar tatmin etmemiti.

nun iin de Firuz 459 da Ak hunlara qar sefere kt. Bunu duyan Asuvar kendi

kuvvetlerinin bir ksmn pusuya yrletirib sasanileri dar gitli dalk bir yrde

karlad. Dy balad. nceden hazrlanm plana uygun larak, ak hun kuvvetleri

ksa bir sre snra, gya malub lup griye ekilmeye baladlar. Bunu ka

zannden Sasani rdusu hileye inand ve sretle gide girdi. Bu anda pusuda bekleyen

hunlar derhal arkadaki gidin giriini kestiler. Gri ekilen rdu kuvvetleri ise gidin

knda durub ters-hcuma gtiler. Bylece, Sasani rdusu mhasaraya alnp

darmadan dildi. Grld gibi ticaret yllarna nezareti kendi elinde bulundurmak

iin Asuvar hakann uygulad bu sava usl sasanilerin yenilgisi ile neticelendi ve

sava tarihinde Turan taktii adyla mehurlat.

Belirtildii gibi, birok trk halknn yaad araziler Byk pek ylu ile

hareket den ticaret kervanlarnn gip gittii ve ticaret yllarnn kesitii mhim

arazilerden biri lduu iin ipek ylunun gtii in, rta Asya, Kazakistan, Kafkas,

Kk Asya, Kuzey ran arazilerinde ortak dil trk dili lmudur. Tarihi matryaller ve

corafi araylar ispat der ki, yakutlardan baka neredeyse, trk halklarnn hepsi

Byk pek ylu ticaretinde faal itirak tmilerdir (14, s.43).

rta asr kaynaklarnda, tarihen mhim ticaret yllar urunda eitli devletlerin

ciddi mbareze ettii ve bu maksatla kanl savalarn olduu belirtilmektedir.

Akdeniz sahillerinden Yemene dru uzanan, radan ise deniz ylu ile

Hindistanla eski baharat ylu zerinde ranla Bizansn menfaatleri akrd. Bu yl

vastasiyla Bizansa hint baharat, fil kemii, eitli renkler, paralar, Yemen

buhurdanl, altn tozu ve kleleri, Afrika kleleri vs. getirilirdi. Bu ticaret ylunda



www.turansam.org

25

aalk tmee alan rakip devletler Yemenin Bizans tarafl hristiyan ve ran tarafl

yahudi gazeteleri arasndaki dmanlktan istifade ttiler. n yllar byu devam den ve

birok savaa sebeb lan bu mbareze Suriyeye ve radan Bat Avrupaya gtren ticaret

kervan ylunun esas ksmnn iranllarn eline gmesine sebeb ldu (15, s.98). Bununla

da bat lkelerinin dou ile ticareti zayflad. ran ise Uzak Dounun btn ticaretine

hakim ldu. Kuzey in ile ticaret alakalarnn kesilmesine gre doulu tccarlar

Afganistan ve rta Asya ylundan istifade debilme hakkn kaybettiler. Byle bir

durumda ran gemileri gney inden getirilen mallar almak maksadyla Hindistan ve

Sri-Lankaya (Syln adasna) sefere baladlar. Bylece bu lkeler arasnda ticaret

deniz ylu hayata girilmeye balad ve V asrn rtalarna kadar ipek batya bu yldan

tand. Artk ipek inden iranllar tarafindan getiriliyordu. Tabii ki, bu durumda ran

istedii fiyat koyuyordu. rann bu ipek ylu ambarqsu uzun sre Bizans ile nlar

arasnda suk sava dneminin balamasna sebeb ldu. lkeler arasnda dini farklarn

lmas bu sava daha da kztrd (16, s.56-57). En byk mbareze ise Akdeniz

sahillerinden Yemene dru uzanan ylun zerinde oldu. Yri gelmiken belirtelim ki,

randa ipek retimi II apurun (309-379) hkmdarl devrinde, esir edilerek rana

yrletirilen yunanl ipek ustalarnn yardm ile balamtr (17, s.86).

Akdeniz sahillerinden Yemene giden ticaret kervan ylu zerinde esas

ykbaltma ve yktama merkezi Mekkeydi. Buradak zel anbarlar getirilen ykleri

alr ve paylatrrd. Mekke tccarlar ylda iki defa Yemenden gelen transit kervanlara

katlr, kendileri ile Suriyede satmak iin alanm deri, Arabistan madenlerinden elde

dilen gm kleleri, kymetli Taif kimii gtrrdler. nlarn bu ticaretten elde

tdikleri gelir 50%, hatta 100%-den az deildi. Kervanlara iyi silahlanm yzlerce

koruma elik ederdi. Fakat Yemenin Sasani impartorluuna katlmas Gney Arabistan

yoluyla denizden yaplan ticareti azaltt. yle ki, Sasani devleti Bizansa transit giden

hint mallarnn Yemenden dil, direk ran arazisinden gmesi iin gayret gsteriyordu

(15, s.98).

Uluslararas kervan yllarn birletiren eski pek ylu VII- asrlarda da byk

nem tayarak in ve Hindistandan tutmu spaniyaya kadar olan btn yerleri Arab-

mslman dnyasnn arazi btnl ierisinde ticaretin gelimesi ile zdeletirmitir.

Mslman olmayan dnya, ayn zamanda Gney dou ve Merkezi Asya, ve Bat ve

Dou Avrupa lkeleri ile devlet seviyesinde muntazam ilikileri koruma gayreti

Araplar Byk pek Ylunun Hilafet arazisinden gen kllarn nezaret altnda

tutmaya zorluyordu.

lk rta a crafyac gezginlerden lan bn Hrdadbh, el-stehri, bn

Havkel, el-Mukaddesi ve dierleri Hilafet arazisinden gen ticaret yllarna byk

nem vrmi ve yl ve memleketlere dair eserler yazmlardr (18, s.115). Abbasiler

hilafeti Asya, Avrupa ve Afrikann bir ok devletleri ile gni ticaret halindeydi.

Hilafetin dier lkelerle ticaretinde faal blgelerden biri de Azerbaycand.

Azerbaycan ehirleri Hilafetle Kuzey-Dou Avrupa ve Asya lkeleri arasndaki ticarette

araclk diyorlard. Azerbaycan darbhanelerinde baslan sikkelerden Rusya, Almanya,

Skandinavya ve Baltk lkeleriyle beraber Dou lkeleri ile ticarette istifade edilirdi.

Hazar sahillerindeki Derbend, Bak, Abaskun, Astrabad ve dier limanlar Hilafetin

Kuzey ve Dou lkeleri ile ticaretinde balca merkezler idiler. Derbend pazar

kuzeyden Hazarla mal getiren yabanc ve yrli tccarlarn toplanma yri idi. Vlga

byundan gelen tccarlar samur, av kapan, tilki krk, k, yapkan, kl, zrhl

elbiseler, bakr, mum vs. mallar getirirlerdi (19, s.271).



www.turansam.org

26

I asrn snu - asrn balarnda zamanla toprak btnl dahilinde

zenginleen ve ekonomik gce kavuan Hilafet zayfladktan snra nun ynetiminde

lan blgelerin bamszlklarn ilan tmesi Byk pek ylunun zamanla

paralanmasna ve ayr-ayr devletler tarafndan idare edimesine zemin hazrlad. Fakat

I asrda Dou ve batnn sultan ve hkmdar lakabn alan Seluklu imparatrlar

Byk pek ylunun byk bir ksmna hakim oldular. I yzyln rtalarnda artk

Byk Seluklu imparatrluu rta Asyadan Akdeniz sahillerine ve Derbend

gidinden ran krfezine kadar uzanan gni bir araziyi ihate tmekle Yakn ve rta

Dounun itimai-iktisadi ve harbi-siyasi hayatna ciddi tesir etti.

Seluklu imparatorluunun yrtt siyaset neticesinde bu devirde ticaret

alakalar yniden canlanarak trk dnyas ile karlkl alakann gnilemesi iin

elvrili artlar olutu. zellikle, Byk Seluklu imparatrluunda uygulanan tek tip

para kullanm hem Azerbaycan iinde, hem de d lkelerle kervan ticaretinin

gnilemesine msbet tesir etti. ehirlerin hem lke ii iktisadi alakalarnda, hem de

uluslararas ticarette rl daha da artt (20, s. 240).

Bu devirde Niabur, Serab, Tus, Merv ve Belh gibi byk ehirlerin dahil lduu

Hrasan blgesi rta asr dnya ticaretinde ayr bir neme sahipti. Yakn Doudan rta

Asyaya, Uzak Douya ve Vlga zerinden Batya ve Skandinavyaya uzanan ana ticaret

yllar bu araziden kiyordu. Dou, bat, kuzey ve gney mallarn tayan kervanlarn

konakladklar ve dinlendikleri balca merkezlerden biri Niaburdu. Seluklular

devrinde ticaret yllarnn mtemadi larak nezaret altnda tutulmas ve emniyet altna

alnmas Yakn Dou ile rta Asya, Hindistan limanlar ve Dou Avrupa arasnda

mevcud ticaret alakalarn daha da arttrm, bu durum blgeye canl bir ticaret ve

iktisadi ilerleme getirmiti (21, s.108-110). Seluq devletinin glenmesinin balca

sebeplerinden biri de bu iktisadi g lmutur. Seluklu imparatrluu byk sava

gcne sahip olmakla birlikte, ticaret yllarna nezaret ve ondan istifade sayesinde

halkn ekonomik imkann daha da artmt. Elbette ki, bu devirde ekonomik ve harbi

ynden k az gelien Bat Avrupa milletleri elde ttiyi baarlara gre bu devlete

kskanlkla bakmakla beraber nu zayflatmak iin eitli planlar da hazrlamlard.

II asrn rtalarnda bu gl imparatorluun yklmas ve kk beyliklere

blnmesi lke ekonomisini zayflatmakla kalmad ayn zamanda ticaret yllarna

nezareti de zayflatt. III asrn balarnda inden Bat Avrupaya kadar yni bir devlet

ve planl hcumlarla tarihe geen mllar Byk pek yluna nezareti tam ele almakla

nceki devirlerde lduu gibi kendi devletlerinin ekonomisinin glenmesini saladlar.

Dou-bat ticaretinin canlanmasndan byk menfaat elde den ml ordular igal

ttikleri bir ok ehri yamalasalar da, daha sonra daha nceden tehlikeli duruma den

ticaret yllarna yneldiler. Bylece, bir mddet esas ticaret yllarna nezaret gl

ml devletlerinin eline gti.

1258 ylnda Badatn mllar tarafndan igalinden snra III-V asrlarda

Dou ile Bat arasnda transit ticaret Msr, Kzl deniz ve Hint kyanusu ile devam

ttirildi ve nihayet, VI asrda deniz yllarnn kefi uzun asrlar byu halklarn ve

devletlerin medeni-iktisadi mnasebetlerinde nemli rl ynayan, uluslararas kervan

ylu lan Byk pek ylunun faaliyyetinin zaman iinde zayflamasna sebeb ldu.

KAYNAKA

1. pek ylu. http: // www.ilham-aliyev. Org./ s.18_world/silk_ route_ a. html

2. Hansn D.R. Kariz: Turfann yralt su kaynaklar // viri: Da

Knukman. Bilim v Utpya drgisi, 2004, s.19-21



www.turansam.org

27

3. Budaqv B. Byk pek (kervan) ylu // Tarih ve nun prblmleri

dergisi, 1998, 3, s.64-70

4. ztunc. Y. Trk tarihindn yapraklar. stanbul: 1969

5. Qumilyv L.N. Eski trkler. Bak: Genrlik, 1993, 536 s.

6. Mhbalyv M.M. Tarihi pek ylu ve nun harita sxmas // pek ylu

dergisi, 2000, 2, s.5-6

7. Akt, sbrann Kavkazsky arqrafisky kmissiy. Tm 2, Tiflis,

1868, s.

8. Turhan A. Trk Gmrk tarihi. r., Balantan smanl dnmin kadar.

Ankara: Trk tarih kurumu basmvi, 1990, 171 s.

9. Hesenv T., Haczade E. Corafya tarihi. Bak: alu, 2001, 252 s.

10. Ruqft M. Mark Pl. Du v Bat kaynaklarnda in syahti.

Trkcsi: Hand Ldd. stanbul: 2003, 152 s.

11. Strabn. Qqrafie. Mskva: 1969

12. ireliyv V. Azerbaycan-Trk dnyas Asya-Avrupa karlkl

mnasebetleri. IV ksm. Bak: Sabah, 2003, 112 s.

13. gel B. Byk Hun imparatorluu. 2 cildde, II c., Bak: Genclik, 1992,

336 s.

14. Budaqv B. Trk dnyas // pek ylu dergisi, 1998, 1, s.39-44

15. Velihanl N. Byk pek ylu ve rta asr imparatorluklar // pek Ylu

dergisi, 1998, 4, s.97-101

16. Aka . pk ylu zrind ran / pk yllar dniz aratrma gzisi

knfranslar. Ankara: G gitim fakltsi matbaas, 1993, s.55-64

17. smanl. III c., ditr: Glr rn. Ankara: 1999, 704 s.

18. Velihanl N. Arab hilafeti ve Azerbaycan. Bak: Azerner, 1993, 157 s.

19. Azerbaycan tarihi (en eski devirlerden asra kadar). niversiteler

iin. Z.M.Bnyadv ve Y.B. Yusifvun rdaktrl ile. Bak: Azerner, 1994, 680 s.

20. Bnyadv Z.M. Azerbaycan Atabeyler devleti. Bak: lm, 1985, 258 s.

21. Kafslu . Sluklu tarihi. stanbul: 1986, s.



www.turansam.org

28

(4)

GRCSTAN'DAK BORALI AZER TRKLERNDE IKLIK

GELENE

Prof. Dr. ureddin MEMMEDL5

Do. Dr. Glnara GOCAEVA MEMMEDOVA6

ZET

Grcistan'da yaayan Azer (Karapapak) Trklerinde saz, klk sanatnn

gelitii, hem de kln z biimde korunup yaatld uzmanlarca yksek

deerlendirilmektedir. Makalede Boral k ekolnn z gemiine bavurulur, bu

ekoln ncleri, birincilleri hakknda bilgiler sunulur.

Anahtar Kelimeler: Grcistan, Boral, k, klk.

1. KONUYA LKN BR ATIF ZERNE

"BoralBageit mahalleri koruduu gzel ananeleri, en vacibi de dil safl

ve tbiliiyle seilir" bu deer Azerbaycan halk airi Bahtiyar Vahabzade'nindir [7].

Gnmz Trk dnyasnn en nl, en sevimli airlerinden olan Bahtiyar

Vahabzade'nin u deerlendirmesinde unlar ne kar:

Boral-Bageit diyar u ltlerle zgnlk tar:

a) Gzel geleneklerin var oluu

b) En ncelikle dil saflnn yaad

c) Tbiiliin kalmas

Ve u sanat olgularn, u zgl korumaktadr.

Boral'da sanat zgl, dest-slp zll daha ok buradaki saf ozan

sanatnn arketip (ilk rnek) niteliinde sergilenir.

2. KONUYA N BAKI

Grcistan'da Trklerin genel says 500 bin saylr, onlar say ounluuyla bu

lkede Grclerden sonra ikinci, Grc olmayanlar arasnda birinci yeri tutarlar.

Burada Trklerin younlukla yerletikleri arazileri Boral diye adlandrrz.

Resmiyete Aa Kartl diyar da denir. Diyarn nfusunun ounluunu Azer

Trkleri oluturur. Youn olarak bizimkiler Marneul Sarvan (100 bin kii),

Gardaban Garayaz (50 bin kii), Bolnis Bolus (50 bin kii), Dmanis Bageit

(20 bin kii), Sagareco Garap (20 bin kii) ilelerinde meskndurlar. Tiflis

ehrinde, Rustav ehrinde, Zalga (Barmagsz), Tetrisharo (Abulag), Lagodeh, Telav,

Mshet, Kaspi ilelerinde de belirli sayda Trkler yaarlar. Burada Sadahl (10 bin

nfus), Telav Garacalar (9 bin nfus), Gzlhacl (8 bin nfus), Fahral (7 bin nfus),

Bolus-Kepeneki (7 bin nfus), Lembeli (7 bin nfus) vb gibi byk kyler bulunuyor

[8].

Boral'ya simgesel olarak "Sazn-Szn Beii", "klar Yurdu" tanmlar da

5 Ardahan niversitesi retim yesi / Trkiye (Grcistan uyruklu)

6 Haydar Aliyev Grcistan Azerbaycan niversitesi retim yesi / Grcistan (Grcistan uyruklu)

[7] Bahtiyar Vahabzade, BoralBakid Dalarnda Gaynayan me / "Veten Ocann stisi"

mecmuas, Bak 1982, s. 7379

[8] Ayrntl bak: http://www.turansam.org/dosyalar.php?id=15 / Grcistan'da Azer Trkleri

Mesknlaan Arazi Blgeleri / 24.04.2009



www.turansam.org

29

yaktrlr.

Arivler, sine defterleri Orta an eitli sanatlarmzdan bize nemli

mjdeler, iirsel inci elengi eritirir.

18. yzyl ariv belgelerinde Boral'nn Acagala nahiyesinde kl cemaati,

Ahstav nahiyesinde k ky de kaytldr [9]. Demek ki, Boral'da k zel bir

zmre gibi seilmi ve kylere halk klarnn ad verilmiti.

19. yzyln ortalarnda Rus air Yakov Polonski, Boral'nn Demircihasanl

nahiyesinde grdklerini "" (Kafkas) gazetesi sayfalarnda yle anlatr: "Bir

kez iki yl bundan nce Tiflis'ten 40 verse araldaki Demircihasanl kynde scak bir

gnde ayhanenin arda altnda dayandm, kepeneimi kardm, at stnde gezmek

yorduuna gre beni uyku bast; birden ungur (saz) sesi, nihayet, yankl ark sesi

duydum, sonra bu ses feryada dnt, mecbur eledi bam kaldrm: on adm benden

aralda u ardan altnda yal kii yere uzanmt ve onlarn nnde tan stnde

gen k oturup, metal simlerde el gezdirirdi. Yalap elden dm u dinleyicilerin

yzlerinin ifadesini hi zaman unutmam, sanki onlar uykudaydlar, fakat kirpiklerini

kaldrmadan bene gz gezdiriyorlard, benim de onlar gibi bu aa, byle tatl

arklar dinlemekten ho hal olmama emin olmak istiyordular" [10

]. Maalesef ki,

tatl-tatl alp-okuyan bu Boral sanatsnn ad hatrlanmamtr; fakat anlatdan

sergilenir ki, onun hafif algs, yankl okumalar air misafire ho etki balamtr.

... Boral'nn varlnn, zlnn lt en nce onun sazdr, denksiz saz-

sz dnyasdr. Onun tm madd-manev kltrnn stn kuvveti saza balln

kudreti olmutur.

3. SAZIN-SZN BE BORALI

Mayas sazdan-szden tutulan, saz havasna, sz mdrikliine gvenen

Boral'da edebi-estetik fikir cillanp billrlaan kutlu halk inanlarndan,

bayramlardan, geleneklerden, halk trenlerinden, mitoloji paralardan, zengin

folklordan, ozan-k sanatndan kaynaklanmtr.

Blgede kullanlan deyimlerden:

Ald saz iinine, kurban mezhep-dinine;

Saz harada sz orada;

Saz kudreti Tanr muhabbeti;

Saz seven yrek saz kalr...

Boral Karapapaklar arasnda saz da bir karakter, tip olarak halk aznda

vg, terennm znesine dnmtr:

Aziziyim, sim alar,

Saz inilder, sim alar;

Sen ldn, men aladm,

Men lsem, pek kim alar?

Boral'da saz bilmecelerle de nian vermiler:

O nedir ki, yetmi iki dil bilir?

Yahut:

illenir ha, illenir,

st ayna gllenr;

Her ey azndan diner,

[

9] Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, Boral ve Gazah, 1728 Yl / Bak 2001, s. 169, 230

[10

] Grcistan lya avavadze Milli Ktphanesinin arivi, kod 67/09: "" (Kavkaz / Kafkas)

gazetesi, Tiflis, 1851 # 1, s. 3



www.turansam.org

30

O, kksnden dillenir.

Boral, Garayaz halk geleneklerine, greneklerine daha derin kklerle

bal olduklar dolaysyla burada k sanat, saz iiri daha geni yaylm, bir ekol-

mektep gibi kalplanm, edebiyat, kltr de stelemitir [11

].

Boral edebi dzeninde yaratclk ynnn btn ilikisi aadaki

emada sergilenir:

k

edebiyat

Halk

edebiyat

Yazl

edebiyat

Her edebiyat kolunun grevsel sreklilii Boral edebi muhiti rneinde

daha kabark biimde ne kar. ncelikle de, Boral'da k ve saz airi, k ve

yazl edebiyat taycs arasnda kesin snr koymak mmkn deildir. Aslnda,

Boral'da yazl edebiyat da yneltenler ok halde saz airi, kmil stat klar

olmulard.

Genellikle, klk srf halk edebiyat, folklor olgusu olmad gibi, tam yazl

edebiyatn ierii de olamaz; nk o, halk edebiyatndan yararland, az edebiyat

gibi hafzayla yayld halde, hem de melliflerinin (syleyicilerinin) belirgin olmas,

dil-slp semantii ve baka ynleri itibaryle yazl edebi geliime kaynayp karr.

k iirini anonim halk edebiyatyla yazl edebiyat arasnda geit, kpr olarak

deerlendirenler, elbet ki, hakldrlar; nk o, kk-kkeniyle halk ilhamndan su

ier, kol-kanadyla yazl edebiyata kavuur... Bu, Boral edebi muhiti rneinde

daha aka sergilenir.

klk milli sanattr. Boral'ya da hakl olarak sazn beii, ozanlarn ana

vatan, komalarn, girayllarn, bayatlerin (manilerin) kaynar pnar diyebiliriz. Bu

diyarn manev zevkini k sslemi, saz sanat bu yurtta comu, kendi mecrasndan

kmam, mihverinden kopmam, ilkliini, safln koruyup saklamtr.

"Terekeme" halk raks, "Bakeid Gzellemesi", "Boral Dbeytsi", "Boral

Gevherisi", "Boral Gzellemesi", "Boral brahimsi", "Boral Gaytarmas",

"Boral Mansrs", "Boral Sultans", "Boral Urfansi", "Boral Yurtyerisi",

"Boral Zarncs", "Destan", "Ehmed Kerem", "Fahral Dilgemi" ("Doangulolu"),

"Fahral Muhammesi", "Gllbi", "Memmedbar", "Srtme Krolu", "Terse

Girayl" saz makamlar Boral'da olumutur. Bu havalar okumak iin zgnlkle

sesin akar yeterince doal olmaldr.

4. BORALI IKLIININ ZGL

"Boral k mektebi z uzun mrll, orijinallii, alar ve dest-hattyla

seilir" bu szler de Prof. Dr. Efltun Saral'nndr [12

]. k sanat bilgini Prof. Dr.

Meherrem Gasml tarihe biimlenmi k ortamlar arasnda Gencebasar (Gence

Gazah) muhitinden sonra Boral (BoralBakeidGarayaz) muhitini belirtir ve

yle der: "Boral k mektebi teekkl tarzna gre Azerbaycan klnn teke

kkenli tipinde daha ok klam ozanlar kanadna dhildir... Aslnda, Boral

klarnn tek saz ifaclar olmas da onlarn ozan geleneine dayal olduunu gsterir"

[

11] Ayrntl bak: ureddin Memmedli, Boral Edebi Muhiti: Kaynaklar, Teekkl, nkiaf, Bak

2000

[12

] Efltun Saral-Memmedli, Boral Edebi Muhiti / "Edebiyyat ve ncesenet" gazetesi, Bak 1992,

say 7, s. 7



www.turansam.org

31

[13

]. Boral kkenli baka bir edebiyat bilimcisi Arif Emraholu'nun altn izdii

gibi, "saz-sz perestikrlarna yahi malmdur ki, sazn da, saz meclisi ynetmein

de en eski biimini saf yaatanlar Boral sanatkrlar olmular" [14

]. Boral k

muhitinin tarihi-kltrel seciyesini incelemi Tinatin sabalgz'nn yazd gibi,

Boral saz airinin kla beraber meclis yrtmesi baka edebi-k evrelerinde

mahede edilmez; bu, Boral ann, dorudan-doruya, sekin yndr [15

].

Boral saz ekol ana, ncl muhitlerimizden saylr, onun zgnl kabul

edilir, bu zgnlk, zglk ar, saf saz alma slbu, ezeli (klsik) makam

daarc, eitli saz koular, dzgleriyle karakterize olunur.

Boral sanat cokusunun ah damar milli klk geleneidir ve bu gelenein

nefesi k ifaclna, besteciliine dayanan zengin saz iiri mirasdr.

Boral'nn ar illerinde zamanlarca ok sayda farkl klar, airler,

memleketin saz keyfini yceltmi, manev-estetik ihtiyac gidermilerdir.

Genellikle, Boral'nn edebi z gemii eski alardan beri ozanlkla, ozan

kkenli klkla ilgilidir ve onun cokuluu mitoloji motiflere bal efsane-

rivayetlerle, eski Trk-Ouz, Trk-Kpak folklor, edebi alannn gelenekleriyle,

ayrca, Orta an k kltrnn nl temsilcilerinin edebi miraslaryla

zenginleerek, yn alm ve gelimitir.

Boral klna (aslnda ozanlna) tarihsel grntden bakarsak, unu

edebi zneler (k iiri oluturucular) ve edebi nesneler (saz iiri metinleri)

dzeyinde zmleye biliriz.

5. BORALI SAZ EKOLNN NC TEMSLCLER

1920 yllarna kadar Boral edebi muhitini temsil eden 104 sanat tespit

etmiiz. Bunun ou klar (stat veya yaratc), saz airleridir. Boral'nn

kylerindeki k-iir ocaklar (yuvalar) arasnda rnllk, verimlilik derecesi

deiik olmutur. Bu bakmdan aadaki mntkalar stnlk kazanmlardr (yaay

meskenleri ve klar says nispetinde):

eytanbazar (Tiflis) 28

Fahral 5

Krst Kosal 5

Gzlhacl 4

Lecbeddin 4

Gaaan 4

Sarvan 3

Guu 3

Klayr 3

Hasanhocal 3

Soanlk 3

Arkl 3

Boral edebi-k muhitine mensup sanatlarn, saz iiri tarz akm

tayclarnn en nemlilerinin tarihi-coraf-edebi eceresine ait tabloyu yle

dzenleyebiliriz:

> 1718. yzyllarda:

Ar Seyid Ehmed olu Tehle

[

13] Meherrem Gasml, Ag Seneti / Bak 1996, s. 209

[14

] Arif Emraholu, Boral Aglar / "Sovt Grcstan" gazetesi, Tiflis, 1985 # 60, s. 4

[15

] Ayrntl bak: Tinatin sabalgz, Boral Ag Mhiti, Bak 1999



www.turansam.org

32

Memmedhelil Tehle

Gul Allahgulu Grarh, Soanlk

Fatma Al gz Fahral

Polad Fahral

> 18. yzyl sonlar 19. yzyl balarnda:

Zabit Ksal, Tiflis

Gasm Aa Ga Muanl

veyler Allahverdi Fahral

14. sayı; turan-sam İlkbahar sayısı, 2012

Documents