14. ve 15. yÜzyil İslam dÜŞÜncesİnde felsefe, kelam ve...

ULUSLARARASI 14. VE 15. YÜZYIL İSLAM DÜŞÜNCESİNDE

FELSEFE, KELAM VE TASAVVUF SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ

-II-

Editörler Prof. Dr. Murat Demirkol

Arş. Gör. Büşra Betül Punar Arş. Gör. Kamile Akbal

Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları: 2 ULUSLARARASI 14. VE 15. YÜZYIL İSLAM DÜŞÜNCESİNDE FELSEFE, KELAM VE TASAVVUF SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ-II Editörler Prof. Dr. Murat Demirkol Arş. Gör. Büşra Betül Punar Arş. Gör. Kamile Akbal © T. C. ANKARA YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ (Sertifika No: 26056) Kapak ve Mizanpaj FCR Yayın Reklam (0312.3100860) Baskı ve Cilt VADİ GRAFİK TASARIM VE REKLAMCILIK LTD. ŞTİ. İvedik Org. San. 1420. Cad. No: 58/1 Yenimahalle/ANKARA • Tel: 0 312 395 85 71 Sertifika No: 47479 ISBN : 978-605-4929-11-5 (Takım) ISBN: 978-605-4929-13-9 (2. Cilt) Basım Tarihi Eylül 2020 Bu bildiriler kitabı Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Biriminin sağladığı destekle basılmıştır.

ANKARA YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ Esenboğa Merkez Külliyesi C Blok Dumlupınar Mahallesi, 06760 Çubuk/Ankara Tel: (0 312) 906 20 00 Web: https://www.aybu.edu.tr

ULUSLARARASI 14. VE 15. YÜZYIL İSLAM DÜŞÜNCESİNDE

FELSEFE, KELAM VE TASAVVUF SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ

-II-

Editörler Prof. Dr. Murat Demirkol

Arş. Gör. Büşra Betül Punar Arş. Gör. Kamile Akbal

Ankara 2020

Onursal Başkan Prof. Dr. İbrahim Aydınlı (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Rektörü) Sempozyum Düzenleme Kurulu Prof. Dr. Murat Demirkol (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Prof. Dr. Musa Kazım Arıcan (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Prof. Dr. Nuri Adıgüzel (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Doç. Dr. Bülent Akot (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Doç. Dr. Mehmet Ata Az (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Abdullah Demir (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi)

Sempozyum Bilim Kurulu Prof. Dr. Ahmet Cahit Haksever (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet Yıldırım (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Prof. Dr. Celal Türer (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Gürbüz Deniz (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet Halil Çiçek (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Prof. Dr. Hatice K. Arpaguş (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Hayri Kaplan (Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi) Prof. Dr. İlhan Kutluer (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Kadir Özköse (Cumhuriyet Üniversitesi) Prof. Dr. Mehmet Vural (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Prof. Dr. Metin Özdemir (Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi) Prof. Dr. Ömer Mahir Alper (İstanbul Üniversitesi) Prof. Dr. Ömer Türker (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Şaban Ali Düzgün (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Şamil Öçal (Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi) Prof. Dr. Zeki Salih Zengin (Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi) Doç. Dr. Yunus Cengiz (Mardin Artuklu Üniversitesi) Prof. Muhammad Zahirulislam (Department of Islamic Studies University of Dhaka) Prof. Numan Aruç (MANU-Makedonya Bilimler ve Sanatlar Akademisi Üsküp) Assoc. Prof. Said Envari (Tabatabai Üniversitesi, Tahran) Assoc. Prof. Anar Gafarov (Azerbaycan Milli İlimler Akademisi) Dr. Almir Pramenkovic (Yeni Pazar İlahiyat Fakültesi, Sırbistan) Prof. Subkhan Abbasov (Semerkant Devlet Üniversitesi, Özbekistan) Sempozyum Sekreteryası Arş. Gör. Hacer Ergin Özkan Arş. Gör. Büşra Betül Punar Arş. Gör. Kamile Akbal Arş. Gör. Bilge Sever Kıyak

İÇİNDEKİLER TASAVVUF -------------------------------------------------------------------------------------------- 7 Tasavvufta İlm-i Hurûf ve 14. Asırda Hurûfilik Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever, Gülsemin Kütük ---------------------------------------------- 9 XV. Yüzyıl Osmanlı Düşünce Hayatında Gizli İlimler ve Tasavvuf İlişkisi: Abdurrahman Bistâmî ve Akşemseddin Üzerinden Bir Sorgulama Dr. Abdullah Taha Orhan, Faruk Akyıldız ------------------------------------------------------- 25 Riyazetsiz Nazariyatın İmkânı: Bir Nakşî Olarak Molla Câmî’nin Vahdet-i Vücûd Yorumu Arş. Gör. Melek Gündüz Karacan ----------------------------------------------------------------- 40 Ahmedî’nin İnsan Tasavvuru -İskendernâme Örneği- Doç. Dr. Ali Kürşat Turgut ------------------------------------------------------------------------- 56 Gülşen-i Raz’ın Felsefesi Doç. Dr. Mehmet Kasım Özgen -------------------------------------------------------------------- 81 Halka Dönük Tasavvufun İki Büyük Eseri Muḥammediye ve Envārü’l- ‘Ᾱşıḳīn’de Hakīkat-i Muhammediye Yorumu Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Uyar ---------------------------------------------------------------------- 99 İslam Metafizik Düşüncesini Halka Ulaştıran Bir Metin Olarak Muhammediye Dr. Hanife Dönmez --------------------------------------------------------------------------------- 115 Dâvûd El-Kayserî’nin Düşünce Sisteminde Hikmetü’l-Müteâliye Kavramı Dr. Mahmut Meçin --------------------------------------------------------------------------------- 130 Davud el-Kayserî Düşüncesinde ez-Zerretü’l-Beyza, Âb-ı Hayat ve İlm-i Ledûn Dr. Öğr. Üyesi Emine Elif Çakmak İgalçı -------------------------------------------------------- 141 Molla Câmî’nin (öl. 898/1492), Rısâle-i Serrişte’si Bağlamında Nakşibendiyye Tarîkatının Zikir Âdâbı Dr. Öğr. Üyesi Mevlüt Özçelik -------------------------------------------------------------------- 155 Kāşânî’nin Fusûsu'l-Hikem Şerhinin Kaynağı Olması Açısından Cendî Şerhi Dr. Öğretim Üyesi Ayşe Mine Akar -------------------------------------------------------------- 169 Anadolu Tasavvuf Literatürü ve Düşüncesi Açısından Garibnâme Dr. Öğr. Üyesi Muammer Cengiz ----------------------------------------------------------------- 179 14. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Mevleviliğin Yayılma Politikası: Sultan Veled ve Ulu Arif Çelebi’nin Çalışmaları Aysel Tan -------------------------------------------------------------------------------------------- 194

The Language of Sufi Discourse in the Ataa’s Wisdoms العَطائي ة الِحَكمُِ في الصُّوفيُ الِخطاب لغة ُDr. Öğr. Üyesi Abdulkareem Mohammad Hafidh Alabaydi ---------------------------------- 207 14-15. Yüzyılda Merkezi Asya’da Tasavvuf Dr. Komiljon Rakhimov --------------------------------------------------------------------------- 228 Kutbüddinzâde İznikî’nin Risâle İhticâcı Âdem Ma‘a Mûsâ İsimli Eseri: Hz. Âdem ile Hz. Musa Tartışması Hadisinin Zahirî ve Bâtınî Anlamlarına Dair Bir İnceleme Dr. Öğr. Üyesi Orkhan Musakhanov ------------------------------------------------------------- 241 Ali Şir Fani (Nevai, 1441‒1501) Lisan’űt-Tayr’ında Fena Kavnamının Anlatımı Dr. Sultonmurod Olim ----------------------------------------------------------------------------- 260 Nevai’nin Hamd ve Na’t Gazellerinin Ma’nevi ve Ma’rifi Önemi Dr. Ziyoda G`Afforova ----------------------------------------------------------------------------- 269 FELSEFE-KELAM-TASAVVUF ETKİLEŞİMİ ------------------------------------------------------ 277 Felâsife ve Mütekellimîni Tahkîk Sahasına Taşımak: Yazıcızâde Muhammed Efendî’nin “Megâribü’z-Zamân” İsimli Yazma Eserinde Tasavvuf, Felsefe ve Kelâm Arş. Gör. Mehmet Bilal Yamak ------------------------------------------------------------------- 279

6 Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri

Âşık Paşa’nın Sünnî Düşünsel Arka Planı Arş. Gör. Dr. Yunus Öztürk ----------------------------------------------------------------------- 288 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Reddiye Geleneği Doç. Dr. Hammet Arslan -------------------------------------------------------------------------- 302 Tasavvuf-Kelam Etkileşimine Dair 15. Asır’dan Bir Örnek: Abdüllatîf el-Kudsî’nin Hâdi’l-Kulûb İlâ Likâi’l-Mahbûb Adlı Eseri Arş. Gör. Serkan Çetin, Arş. Gör. Hicret Karaduman ----------------------------------------- 309 Sûfî Gözüyle Filozof: Kübrevî Şeyhi Alâüddevle Simnânî’ye Göre İbn Sînâ Dr. Öğr. Üyesi Kübra Zümrüt Orhan ------------------------------------------------------------ 322 Kelâm-Tasavvuf İlişkisinde Yöntem Meselesi (Şa‘rânî Örneği) Dr. Öğr. Üyesi Yunus Eraslan --------------------------------------------------------------------- 334 14. ve 15. Yüzyıl Şerḥu’l-‘Aḳā‘id Muhaşşîlerinin Tasavvufun Bilgi Kaynaklarından İlhama Bakışı Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Aykaç -------------------------------------------------------------------- 348 Sadruşşerîa es-Sânî ‘Ubeydullah b. Mes‘ûd’un Fikir Dünyasında Kelâm ve Tasavvuf Birlik-teliğinin Yeri ve Önemi, Ta‘dîlü’l-‘Ulûm Örneği Doç. Dr. Hasan Gümüşoğlu ----------------------------------------------------------------------- 363 Kelâmın ve Hukukun Kesiştiği Özel Bölge: Akıl “Sadrüşşerîa (ö. 747/ 1346) Düşüncesinde” Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Cengiz ------------------------------------------------------------------- 380 Tarikat ve Kelam Kıskacına Hapsedilen Tasavvuf: İrfanın Ölümü Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Mekin Meçin ----------------------------------------------------------- 397 Felsefe-Kelam-Tasavvuf Displinleri Arasında Köprü Kurmak ya da Devvani’nin Düşünce Yöntemi Üzerine Bazı Mülahazalar Dr. Öğr. Üyesi M. Necip Yılmaz ------------------------------------------------------------------ 413 Celâleddin Devvânî’de Felsefî Ahlak-Tasavvuf Etkileşimi Dr. Öğr. Üyesi Süleyman Taşkın ----------------------------------------------------------------- 424 Devvânî Üzerindeki İbn Sînâ Etkisi Dr. Öğr. Üyesi Emine Taşçı Yıldırım ------------------------------------------------------------ 433 Abdurrahman Câmi’nin Tasavvuf Düşüncesiyle Ali Şir Nevai Üzerindeki Etkisi Dr. Farrukhbek Olim ------------------------------------------------------------------------------- 446 İslâm Tasavvufunun Hıristiyanlık Mistisizmine Etkileri: Raimundus Lullus Örneği Doç. Dr. Sabri Çap ---------------------------------------------------------------------------------- 453 Molla Fenârî ve İbn Kemâl’in “el-Âlemîn” Yorumuna Dayalı Varlık Anlayışları: Mukayese-li Bir İnceleme Doç. Dr. Ömer Müftüoğlu ------------------------------------------------------------------------- 468 Husayn Voiz Koshifiy Temuriylar Davrining Yetuk Allomasi (Timurlular Devleti Âlimlerinden Hüseyin Vâiz Kâşifî) Prof. Subkhan Аbbasov --------------------------------------------------------------------------- 480

)العاشر من يسير وجزء الهـجري التاسع(ُالميالدي عشر خامسال القرن في الجزائر في الكالم علم مميزات 15. Yüzyılda Cezayir’de Kelam İlmi: Önemli Âlimleri ve Özellikleri Dr. Amar Djidel ------------------------------------------------------------------------------------- 487 DEĞERLENDİRME KONUŞMALARI --------------------------------------------------------------- 505 Prof. Dr. Hatice K. Arpaguş ---------------------------------------------------------------------- 507 Prof. Dr. Ahmet Kamil Cihan --------------------------------------------------------------------- 510 Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever ----------------------------------------------------------------- 514 Prof. Dr. Sıddık Korkmaz-------------------------------------------------------------------------- 517 Doç. Dr. Hasan Akkanat --------------------------------------------------------------------------- 520

ANADOLU TASAVVUF LİTERATÜRÜ VE DÜŞÜNCESİ AÇISINDAN GARİBNÂME

Muammer Cengiz

Dr. Öğr. Üyesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dr. Lecturer, Ondokuz Mayıs University, Faculty of Theology,

Samsun, Turkey [email protected] orcid.org/0000-0002-2093-9977

Öz Garibnâme Batı Türkçesi ile Anadolu’da telif edilen tasavvufa dair ilk kap-

samlı telif eser olması bakımından Anadolu sahasında Türkçe tasavvuf edebi-yatının erken dönem örneklerinden kabul edilmektedir. Garibnâme’de tasav-vufa ait teorik ve pratik pek çok meselenin sade bir dille geniş halk kitlelelerinin takip edip ilgi duyacağı bir formda, geometrik bir düzen içinde ve sohbet üslûbu ile yazılmış olması eserin Türkçe tasavvuf literatürü açısın-dan önemini artırmaktadır. Garibnâme ayrıca Osmanlı’nın kuruluş asırlarında kaleme alınmış olması dolayısı ile aynı zamanda millî şuuru besleyen, sosyo-politik duyarlılıkları da bünyesinde taşıyan kurucu eserler kategorisinde yer almaktadır. Bu çalışmada öncelikle Garibnâme’nin yazıldığı dönemde Anado-lu’da tasavvufî düşünce ve literatürün panoramik bir özetinin ardından Garibnâme’nin hangi tasavvufî gelenek ve literatür kümesi içinde müzakere edilebileceği ele alınacaktır. Anadolu’da kaleme alınmış popüler bir tasavvufî eser olarak Garibnâme’nin muhtevâsı ve halka dönük yanları ile nasıl bir hüvi-yete sahip olduğu incelenecektir. Eserin Türkçe tasavvuf literatürü açısından nasıl bir başlangıç ve geçiş merhalesine tekabül ettiğine dair tespitlere yer verilerek Garibnâme’nin merkez teması diyebileceğimiz vahdet ve aşk fikri Osmanlı tasavvuf düşüncesi ile irtibatları gözetilerek mercek altına alınacak-tır. Nihâî olarak eserin Anadolu sahası Türk tasavvuf edebiyatı üzerindeki yankıları ile çalışma sonlandırılacaktır. Tüm bu konu başlıkları kapsamında Garibnâme’nin Anadolu tasavvuf düşüncesi ve edebiyatı zaviyesinden kıymeti-nin belirginleştirilmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Garibnâme, Âşık Paşa, Osmanlı Düşüncesi, Ta-savvuf Edebiyatı.

The Importance of Garibnâme in Terms of Anatolıan Sufısm Thought and

Lıterature Abstract Gharībnāme is accepted as one of the early period examples of Turkish

sufism literature in the Anatolian field as it is the first comprehensive work on sufism in Western Turkish and Anatolia. The fact that many theoretical and practical issues belonging to sufism were written in a plain language, in a

mailto:[email protected]


geometrical order and in a conversational style in Gharībnāme, in a form that would be followed and interested by large masses of people, increases the importance of the work in terms of Turkish sufism literature. Gharībnāme is also included in the category of founding works that nurture national consciousness and incorporate socio-political sensitivities, since it was written in the founding centuries of the Ottoman Empire. In this study, first of all, after a panoramic summary of sufi thought and literature in Anatolia during the period when Gharībnāme was written, it will be discussed in which sufi traditions and literature cluster Gharībnāme can be discussed. The content of Gharībnāme as a popular sufi work written in Anatolia and its identity with its public aspects will be examined. The idea of unity and love, which we can call the central theme of Gharībnāme, will be scrutinized by considering how the work corresponds to a beginning and transition stage in terms of Turkish sufism literature. Finally, the work will be terminated with the repercussions of the work on the Anatolian area, Turkish sufism literature. Within the scope of all these headings, it was aimed to clarify the value of Gharībnāme from Anatolian sufism thought and literature.

Keywords: Sufism, Gharībnāme, Âşık Pasha, Ottoman Thought, Sufism Literature.

Giriş Âşık Paşa 13. yüzyılın sonu ile 14.yüzyılın başlarında Anadolu’nun önemli

mutasavvıf şairlerinden biridir. Eldeki eserleri tetkik edildiğinde geniş kültü-rel birikiminin yanında İslâmî ilimlerde ve bilhassa tasavvufta vukuf sahibi bir kimlik olduğu görülür.1 Âşık Paşa’nın ilmî/entelektüel cephesinin yanında O’na asıl hususiyet veren yönü sûfîliğidir. Büyük ve nüfuzlu bir şeyh ailesinin Baba İlyas’tan sonra üçüncü önemli temsilcisi olan Âşık Paşa’nın devrinde Vefâiyye tarikatının önderi sıfatıyla maruf bir sûfî olduğunu söylemek müm-kündür.2 Kaynaklarda Paşa’nın tüm maddî zenginliğine rağmen dervişâne bir sûrette yaşadığı söylenerek hakkında Melâmî bir portre çizilir. O’nun aynı zamanda müteşerrî, âbid, zâhid, âşık ve ârif bir şahsiyet olduğu ifade edildik-ten sonra seyr u sülûkun menâzilini tamamlamış bir vâsıl olarak nitelendiği görülür.3 Eserleri ve hakkında yazılanlar dikkate alındığında Âşık Paşa’nın çok yönlü ilgilerine rağmen öne çıkan kimliği sûfîliği üzerinden şekillenir.

13-14. asırlar İslam düşünce geleneği açısından olduğu kadar Osman-lı/Türk düşünce ve kültür tarihi açısından da önemli bir kesiti ifade eder. Pek çok farklı vechesi bulunan ve değişik noktalardan ele alınabilecek bir sahaya ve zaman dilimine bu çalışma kapsamında Âşık Paşa’nın (d. 670/1272-öl. 1 Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri (İstanbul: Fotokopi Nüsha, 1936), 1/130. 2 İsmail E. Erünsal - Ahmet Yaşar Ocak, “Giriş”, Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye (Ankara:Türk Tarih

Kurumu, 2014), 57-63; Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Târihi (İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1971), 1/381; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (Ankara: Akçağ, 2007), 262.

3 Ergun, Türk Şairleri, 1/129.

Anadolu Tasavvuf Literatürü ve Düşüncesi Açısından Garibnâme 181

733/1332) Garibnâme’si üzerinden bakmaya çalışacağız. Elbette Garibnâme hakkındaki değerlendirmelerimizi de tasavvuf ile sınırlayarak. Çünkü Garibnâme farklı cihetlerden okumaya ve değerlendirilmeye müsait çok kat-manlı ve çok yönlü bir metindir. Eğer bir “Anadolu tasavvuf düşüncesi”nden söz etmek gerekecekse bu düşüncenin esaslı unsuru harhalde bu kültürel havza içinde kaleme alınan metinlerde (telif-tercüme-şerh) yani literatürde aranmalıdır. Bu noktada Anadolu tasavvuf edebiyatı dikkate alındığı vakit Garibnâme’nin hem kronolojik hem de telif açısından bir önceliğinin bulundu-ğunu peşinen ifade etmek gerekir. Bu perspektif dahilinde Garibnâme’yi daha ziyade Anadolu’da gelişen tasavvufî düşünce ve Türkçe tasavvuf literatürü açısından kurucu metinlerden biri olması itibariyle ele almayı hedefliyoruz. Âşık Paşa ve Garibnâme’si hakkında –çoğunluğunu dil ve gramer incelemeleri-nin oluşturduğu- bir literatür teşekkül etmiş olmasına karşın halihazırda Anadolu/Türk tasavvuf düşüncesi ve literatürü açısından eserin nasıl bir mevkîde değerlendirilmesi gerektiğine ilişkin “muhtevâ analizli”/ “metnin tahlîline dayalı” daha kapsamlı ve analitik incelemelere ihtiyaç bulunduğunu kabul etmek gerekir. Bu yönüyle elinizdeki çalışma bu konudaki çalışmalar için bir başlangıç olması düşüncesi ile Garibnâme hakkında verilen mevcut hükümleri birkaç adım daha ileri taşıyabilmeyi amaçlamaktadır.

1. Anadolu’da Tasavvufî Düşünce ve Garibnâme’nin Zemîni 13-14. asırlar, Anadolu’da tasavvufî düşünce ve tarikat faaliyetlerinin te-

şekkül ettiği bir devredir. Evhadüddin Kirmânî (öl. 634/1237), İbnü’l-Arabî (öl. 638/1241), Necmeddin Dâye (öl. 654/1256), Hacı Bektâş-ı Velî (öl. 669/1271), Mevlânâ (öl. 672/1273), Sadreddin Konevî (öl. 673/1274), Fahreddin Irâkî (öl. 688/1289), Müeyyidüddin Cendî (öl. 691/1292?), Saîdüddîn Fergânî (öl. 699/1300), Sultan Veled (öl. 712/1312), Yunus Emre (öl. 720/1320) gibi şahsi-yetler bu devirde Anadolu’nun öne çıkan simalarıdır.4 Mahmud Şebüsterî (öl. 720/1320), Emir Hüseynî-i Herevî (öl.729/1329), Abdürrezzak Kâşânî (öl. 735/1335), Alâüddevle Simnânî (öl. 736/1336) gibi farklı bölgelerde yaşayan isimler de yine Anadolu tasavvuf düşüncesine eser ve fikirleriyle etkide bu-lunmuş dönemin başka sûfîleridir. Dolayısı ile Âşık Paşa’nın yaşadığı devir bir taraftan tarikatların kurumsallaştığı, diğer yandan Ferîdüddîn Attâr, İbn Ara-bî, Sadreddin Konevî ve Mevlânâ gibi isimlerden tevârüs edilen hâfızanın çok canlı bir biçimde yorumlandığı bir döneme tekâbül eder. Âşık Paşa’nın fikri ve derûni dünyasının teşekkülünde kendine intikal eden tasavvufî mîras yanın-da, ailesinin ve muhîtinin büyük payı olmalıdır.5 Âşık Paşa ile çağdaş olarak nitelediğimiz isimlerin eserlerine bakıldığında Arapça, Farsça ve Türkçe ol-mak üzere farklı dillerde ve formlarda (manzum-mensur) tasavvufî mâhiyette pek çok eser kaleme aldıklarını görürüz. Tüm bu muhtelif yanlarına rağmen 4 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, 201-203; Reşat Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf: Anadolu’da Sufiler, Devlet ve

Ulemâ-XVI.Yüzyıl (İstanbul: İz Yayıncılık, 2003), 17 vd. 5 Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Târihi, 1/ 381.


Osmanlı tasavvuf düşüncesini oluşturan metinler hakkında bir tarafta Füsûsu’l-Hikem ve Miftâhu’l-Gayb gibi teorik çerçevesi daha güçlü ve hedef kit-lesi daha sınırlı metinler ile daha çok pedogojik ve hikemî kaygıları ön planda tutan Garibnâme, Muhammediyye, Müzekkin’n-Nüfûs gibi halka dönük eserler kümesi olmak üzere iki ana hattan söz edebiliriz. Osmanlı Anadolu’sunda tasavvufî düşünceyi inşâ eden/temsil eden her iki kanattaki tüm bu metinle-rin mevzûlarına odaklanıldığında mâhiyet farkı neredeyse aradan kaybolur. Geriye üslûp ve form farkı kalır. Dolayısı ile Osmanlı tasavvuf metinlerinin ele aldıkları konular ve gözettikleri gaye bakımından bir birliktelik taşıdıkları fakat hedef kitlesi, sosyolojik kaygıları ve üslûpları bakımından farklılık taşı-dıklarını söyleyebiliriz.

Garibnâme Anadolu havzası içerisinde üretilmiş Türkçe telif bir eser olmak-la birlikte İslam coğrafyasının bütünü dikkate alındığında geçmişten tevârüs edilen zengin bir tasavvufî hâfıza halihazırda mevcuttu. Bununla birlikte ese-rin bir geleneğin halkası ve devâmı olmak bakımından hangi müellif ve eser-lerin yahut hangi ekolün ekseninde/çizgisinde olduğunun da tespiti gerekir. “Bildigünce söyledi her bir kişi/ İltmedi kimse kemâle bu işi”6 derken Âşık Paşa kendine değin söylenenlerin de kendi tarafından ve sonrasında söylenecek olanların da bitmeyen bir hikayenin parçası olduğunun farkındadır. Yapılabi-lecek bazı tespitlere rağmen baştan kabul etmek gerekir ki Anadolu sahası, Endülüs ve Horasan tasavvuf geleneklerinin, devrin Orta Doğu ve Orta Asya kökenli tavırlarıyla sentezlendiği bundan dolayı da tek bir kaynağa irca edi-lemeyecek ölçüde karmaşık bir hüviyete sahiptir.7 Haddizatında İslam düşün-cesinin geneli dikkate alındığı vakit, yerleşik olan entelektüel birikimlerden hem etkilenmiş, hem de bu birikimlere sahip kişileri kendi birikimi ile etkile-miş olduğunu hesaba katarsak Garibnâme’yi zikredeceğimiz kaynak havza, isim ve eserlerden sadece biri ekseninde tanımlamak daima eksik kalacaktır. Fakat bu meyanda zikredilen görüşler ve eser üzerinde yaptığımız okumalardan hareketle yine de bazı sonuçlara ulaşabiliriz.

Garibnâme’nin kendi çizgisinde ve içinde yaşadığı muhit açısından “kuru-cu” fakat geçmişten devraldığı mirasın varlığını da hesaba katarsak aynı za-manda “taşıyıcı” bir nitelik taşıdığını vurgulamaya çalışmıştık. Bu hususiyeti dolayısı ile Garibnâme’de isim vermese de bir taraftan Yusuf Has Hacib, Ahmed Yesevî ve Yunus Emre’den diğer taraftan Hakîm Senâî, Ahmed Gazzâlî, Ruzbihan Baklî, Ferîdüddîn Attar, Mevlânâ, İbnü’l-Fârız, İbn Arabî ve Şebüsterî’den izler buluruz. Fakat tüm bu belli belirsiz izlere rağmen kaleme alındığı zaman ve zeminin yanında yazılışına etki eden sâikler ile dili dikkate alındığında Garibnâme’nin Anadolu tasavvuf düşüncesini temsil eden bir eser olduğunu kabul etmek gerekir.

6 Âşık Paşa, Garibnâme, haz. Kemal Yavuz (Ankara: Türk Dil Kurumu 2000), 2/959. 7 bk. M. Nedim Tan, “Vahdet Fikrinin Osmanlı Tasavvuf Literatüründeki Yansımalarına Bir Örnek:

Hasan Ünsî’nin Sırr-ı Ahadiyyet’i”, Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf, ed. Ercan Alkan-Osman Sacid Arı (İstanbul: İsar Yayınları, 2018), 289.


Âşık Paşa’nın Garibnâme’deki temel referansı en başta zaman zaman ta-savvufî perspektifle tefsire de tabi tuttuğu çoğunluğu -hüküm değil- hikmet bildiren âyetler ve hadislerdir. Peygamber kıssaları, Hz. Peygamber’in ve sahâbînin hayatından sunulan örnekler de kaynak değeri taşır.8 Yeri geldik-çe hikayeler, meseller ve kelâm-ı kibarlar ile söylemek istediği hakikati güç-lendirerek anlaşılır kılmaya çalışır. Sınırlı sayıda da olsa Cüneyd-i Bağdâdî ve Bâyezid-i Bistâmî gibi bazı isimlere atıfta bulunur.9 Köprülü Garibnâme’yi Mevlânâ’nın Farsça Mesnevî’sinin âdetâ Türkçe bir versiyonu gibi telakki ederek10 eserdeki Mesnevî etkisine dikkat çeker.11 Garibnâme’de Mesnevî’deki bazı hikayelerin tercüme ve şerh olarak yer alması aynı zamanda erken dönemde görülen bir Mevlana tesiri olarak da okunabilir. Garibnâme üzerin-de tesiri bulunduğu ifade edilen isimlerden biri de dönemin nisbeten geri planda kalmış isimlerinden Sultan Veled’dir.12 Rızâ Tevfik Garibnâme hak-kında “Âşık Paşa’nın bütün ilhâmât-ı şâ’irâne ve ma’lumât-ı sûfiyyesine menba’ olan metin Gülşen-i Râz’dır. (…) benim tahkîkime göre bu eserin (Garibnâme’nin) tekmîl muhteviyâtı –hemen aynen– Mahmûd-ı Şebüsterî’nin Gülşen-i Râz’ından alınmıştır”13 diyerek eser üzerinde Gülşen-i Râz’ın ileri düzeydeki etkisini iddia eder. Tevfik’in iddiasını büsbütün red-detmek mümkün olmasa ve kuvvetle muhtemel Gülşen-i Râz’dan Paşa’nın haberdâr olması mümkün olsa da her iki eser üzerinde yapılan paralel oku-malardan hareketle öne sürülen boyutta bir etkiye rastlamadığımızı belirt-meliyiz.14 Fakat Gülşen-i Râz ile Garibnâme üzerine yapılacak mukâyeseli bir çalışma tasavvufî hâfızadaki konu ortaklıklarının farklı üslûplarla dile getiri-lişine dair örneklik sunması bakımından bizi ilginç sonuçlara ulaştıracaktır. Tüm bu kaynak ve etki eksenli bilgi ve iddialara rağmen Garibnâme belki bunların hepsinden etkilendi belki hiçbirinden etkilenmedi diyerek hem ona güç veren bir geleneği ve kültürü yok saymamış hem de Garibnâme’de ortaya konan birikimin özgünlüğüne halel getirmemiş oluruz. Son tahlilde Âşık Paşa, hem geldiği kültür coğrafyası olan Horasan hem de içinde doğup ömür sürdüğü muhit olan Anadolu’nun dili olmuştur. Tüm bu literal kay-nakların ötesinde ve daha önemlisi Garibnâme Âşık Paşa’nın bizatihi şahsî ve manevî tecrübelerine yaslanmaktadır.15

8 Ali Fuat Bilkan, Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu: Kuruluş Döneminde Telif ve Tercüme (İstanbul: İletişim

Yayınları, 2018), 218. 9 Âşık Paşa, Garibnâme, 1/ 749; 2/637. 10 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, 232. 11 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, 221. 12 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 232. 13 Rızâ Tevfik, “Gülşen-i Râz Hakkında Tetebbuât-ı Felsefiyye I”, Peyâm 130/372 (12 Kânûn-ı Evvel

1335/1919). 14 bk. Âşık Paşa, Garibnâme, 2/619, 737. 15 bk. Âşık Paşa, Garibnâme, 1/879; 2/957.


2. Anadolu’da Yazılmış Popüler ve Klasik Bir Tasavvufî Eser Olarak Garibnâme

Garibnâme’yi ve aynı kategorideki metinleri önemli kılan yönleri hayata ta-şınma kapasitesinin yüksekliği ve gücünü pratikten alıyor olmalarıdır. Zira hususiyle Osmanlı’da pratik dini hayat dünya görüşünün çerçevesini teşkil eder. Başka bir ifade ile Osmanlı’daki düşünce hayatı teoriden çok, pratik de-nemelerden gücünü alan bir düşüncedir.16 İslâm düşünce geleneğine ait ente-lektüel birikimin hayata ve toplumun farklı sosyal tabakalarına taşınma biçi-mi ve yollarından biri de geniş halk kitlelerine hitap edebilme kapasitesine sahip pedogojik tarafı güçlü eserler üretebilmektir. Bu bakımdan Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ve Âşık Paşa gibi mutasavvıf şairlerin başarısı metafizik dö-nem tasavvufunun insanı merkeze alan yaklaşım içerisinde ortaya koydukları doktrini halkın dili ile buluşturarak sunabilmelerinde yatmaktadır.17 Popüler tasavvuf külliyâtının önemli örneklerinden biri sayabilceceğimiz Garibnâme’nin esas fonksiyonu halkın dînî, ahlâkî, tasavvufî duyarlılığına yön vermiş olmasıdır. Bu özelliği dolayısı ile Garibnâme ötedenberi Osmanlı toplu-munu etkileyen/besleyen popüler tasavvufî eserlerden biri olarak kabul edi-lir.18

Garibnâme’nin muhtevâsı/teması tasavvufa ait klasik eserlerin içeriği ile büyük ölçüde uyumluluk taşıdığı gibi pek çok bakımdan da bu ortak muhtevâyı renklendirir. Kendinden önceki tasavvufî birikimin pek çok mese-lesine bünyesinde yer verir, ete kemiğe büründürür. Tüm muhtevâ zenginliği ve çeşitliliğine rağmen eserin İslam düşünce sahasının kendine temel konu alanı olarak belirlediği “varlık (vücûd)-bilgi (marifet)-değer (ahlak)” sarma-lında ilerlediğini ve eserde bu temel meseleler ve bunların alt konularına tasavvuf perspektifinden yaklaşıldığını söylemek mümkündür. Garibnâme tasavvuf târihi dikkate alındığında İbn Arabî ve tarikatlar dönemi sonrasına ait bir metin olması itibariyle hem vahdet-i vücûd terminolojisinin (kenz-i mahfî, vücûd-adem, a’yân-ı sâbite) hem de tarikat âdab ve erkânına ait ince-liklerin (âdâbü’l-mürîdin) ele alındığı bir eserdir. Bununla birlikte eserde dînî ve kültürel pek çok ögeye de tesâdüf edilir. Âşık Paşa, konu çeşitliliği açısın-dan oldukça geniş bir yelpazede zengin bir kelime ve kavram dağarcığını işlek Türkçesi ile kullanırken daima bir amacı merkeze koyar: “İnsanın Allah’a gi-den yolculuğu ve hakikat karşısındaki farkındalığı.” Garibnâme bu yönüyle Anadolu’daki “insan düşüncesi”ni mayalayan fikirlerin belli bir bütünlük içinde ele alındığı erken örneklerden biridir.19 O’na göre insan, “gönlünden

16 Fatih M. Şeker, Osmanlı Entelektüel Geleneği, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013), 59. 17 Bilkan, Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu, 29. 18 Mustafa Kara, “XIV. ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”, Uludağ

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1999, 8/8), 40-41; Mustafa Aşkar, Tasavvuf Tarihi Literatürü (İstanbul: İz Yayıncılık, 2006), 298.

19 Mehmet Uyar, “Âşık Paşa-yı Velî’de İnsan-Âlem İlişkisi”, ed. Fuat Aydın, Mükerrem Bedize Aydın, Osmanlı’da Felsefe, Tasavvuf ve Bilim (İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2016), 197.


Allâh’a yol giden kimsedir” 20 ve “insanın Tanrı’ya giden yolu gönüldür.”21 Dünyada mevcut her şeyin sembolik bir mâna taşıdığına inanan Âşık Paşa, bilhassa insanın maddî ve manevî varlığına büyük ehemmiyet atfeder. Garibnâme’nin hemen her bölümünde bu fikre ve ona dayanan bir örneğe rastlanır.22 Bu yönü ile Garibnâme varlığa ve insana dair farklı bir okuma biçi-mi teklif eder. Tüm bunlardan hareketle diyebiliriz ki aslında eserin ana konu-su insan ve insanın hakikatidir. Kainata vahdet gözüyle bakan Âşık Paşa, önünde birbirinin simetrisi olan iki alem görür. Bunlardan biri büyük âlem olan kâinat, diğeri küçük âlem olan insandır. Kainatta her ne varsa insanda da vardır.23 Şu beyitler âlem-insan ekseninden meseleye baktığının iyi bir gös-tergesidir: “Pes bu âlem gözgüdür bir baksana / Ne görürsen sensin ol, bir baksa-na”24

Tevhid, kenz-i mahfî, nûr-i Muhammedî, yaratılış, nübüvvet-velâyet, meb-de-meâd, nüzul-uruc, ezelî dostluk, vatan, gurbet, şeriat-tarîkat-ma’rifet-hakîkat, ilmin kısımları, ilmin maldan üstünlüğü, âlim ve velî, âfâk-enfüs, küçük âlem -büyük âlem, aşk, âşığın alâmetleri, akıl, gönül, ruh/can-beden/ten, sûret-mana, nefis, nefsin mertebeleri (nefs-i emmâre, …, nefs-i âşıka, nefs-i nâtıka, nefs-i fakîre, nefs-i fâniye, nefs-i kâmile), imtihan, dünyâ, âhiret, hayat, ölüm, ricâlü’l-gayb, hızır gibi tasavvuf doktrininin temel hare-ket noktasını oluşturan konu ve kavramlar yanında tarikat hayatı, tarikat menzilleri, konaklar (taleb, ışk, gurbet, kurbet, hayret, istiğnâ, fenâ), fazîletler (tevâzû, ihlas vd.)-rezîletler (ucb/kibir, riyâ vd.), insanın kemale giden yolcu-luğu, Hakk’a götüren yollar, yoldaşın lüzumu, yol hazırlığı, yolun tehlikeleri, gayret, perde/ler, menzil, halvet, sohbet, hizmet, şefkat, riyâzet, tecrîd, ben-lik, benliğin terki, şeyh ve müridin uyması gereken kurallar, meşâyihin hâli, mürîdânın ahvâli, alpliğin esasları gibi çoğunluğu tarikatlar dönemine ait konuları misaller eşliğinde işler. Garibnâme bu konu çeşitliliği bakımından Pendnâme, Tarikatnâme, Sülûknâme, Siyâsetnâme, Âdâbü’l-Mürîdîn, Işknâme, Marifetnâme metni olarak okunmaya elverişlidir. Nitekim Garibnâme’nin Maârifnâme ve Gencnâme olarak da anılması bu muhtevâ çeşitliliğinin (müsemmânın) isimlendirmeye (esmâya) yansımasıdır. Eserin “ahvâl-i sâlikinin derc edildiği bir kitab” olarak nitelenmiş olması eserde seyr u sülukâ ait bahislerin yoğunluğunun bir göstergesidir. Latîfî’nin Garibnâme’nin “ilm-i bâtında ve ilm-i tasavvufta mürşid ve mürid âdâbın ve tarîk-i sülûk esbâbın beyân ider manzum telif” şeklindeki ifadeleri seyr u sülûk ve tarikat âdâbı bakımından taşıdığı muhteva zenginliğine başka bir şekilde işaret etmekte-

20 Garibnâme, 1/671. 21 Garibnâme, 1/719. 22 Mehmet Kaplan, “Âşık Paşa ve Birlik Fikri”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Türkiyat Mecmuası

18/1 (İstanbul 1973-1975), 154. 23 Cihan Okuyucu, “Âşık Paşa’nın Garîb-Nâme’sinde Felsefi Unsurlar”, Âşık Paşa ve Anadolu’da Türk Yazı

Dilinin Oluşumu Sempozyumu -Bildiriler-, haz. Fatih Köksal (Kırşehir: 2013), 359. 24 Garibnâme, 1/ 923; bk. 2/547.


dir.25 Eser tarikat hayatına ilişkin zengin bir muhtevâ içermekle birlikte her-hangi bir tarikata îmada bulunarak aidiyet belirtmez. Bu yönüyle her tarîkat ehli ve müslüman birey tarafından paylaşılabilelecek ilkeler ortaya koyarak tarikatlar üstü bir metin inşâ eder.

Garibnâme’de ayrıca ana, baba, hoca ve esnaf hakkını gözetmeyi tavsiye eden Âşık Paşa, bunlara hizmeti, ilim öğrenmeyi, malı mülkü insanların yoluna feda etmeyi, halkın sıkıntısını paylaşmayı ve yol gösterici olmayı oldukça önemsemiştir. Manzûme bu noktada bir Nasihatnâme özelliği taşımaktadır. Bununla birlikte “eserdeki bahislerin çok çeşitli olmalarıyla berâber genel itibariyle birbirleriyle münâsebetleri vardır. Münderecâtının tenevvüâtına rağmen birleştiği bir nokta vardır; o da tasavvuftur. Âşıkpaşa her şeyi sûfiyâne bir gözle görmüştür.”26 Latîfî’nin Garibnâme’nin muhtevasından bahsederken kullandığı ifadeler bu bağlamda kayda değer: “Erbâb-ı zühd ü salâh mâbeyninde isti’mâl olunur müfîd ve nâfi’ nüshadır. Hakîkat-ı insanı âfâkî ve enfüsî teşbîh ve temsîl idüp ilm-i bâtını âyât ve ahbâr ve kelimât-ı meşâyih-i ahyâr ile cem’ itmiştir.”27 Paşa, ele aldığı doktrini okuyucularına sistematik olarak vermeyi hedef edinmez, bir sûfî bakış açısı ile hareket ederek pek çok, fakat birbiriyle ilişkili konuları bir araya getirip mükaleme/konuşma üslûbu ile sohbet edercesine sunar.28 Gibb’in de işaret ettiği gibi Garibnâme hâricî görü-nüş, sanatkarlık ve ilginç tertîbi bakımından düzenli görünüyorsa da fikirlerin tam bir düzenle ifade edilişi bakımından biraz da sistemsizdir. Çünkü “bu tür eserlerin yazılış amacı, tanınmış ve kabul edilmiş sûfî-felsefî sistemi açıklamak değil sistemin üzerine bina edildiği asıl gerçeğin nasıl fiziki ve rûhî fenomenle-rin temelini teşkil ettiğini bir yığın örnekle göstermekten ibarettir.”29

3. Türkçe Tasavvuf Edebiyatının Mukaddimesi Olarak Garibnâme Garibnâme’nin giriş kısmındaki ifadelere bakıldığında eserin Farsça bilme-

yen Türklere sülûk adabını öğretmek maksadıyla yazılmış ta’lîmî/didaktik mahiyeti haiz bir eser olduğu anlaşılır.30 “Her kimin kim gönli selîm ve / Aklı müstakîm ola çün bu kitabı / Mütâlaa ide âferînişden maksûd /Neyise bile ve cemî-i i esrâra muttali ola” ifadeleri ile Paşa bir kimsenin Garibnâme’yi okumakla yara-tılıştan maksadın ne olduğunu bileceğini, çirkin işlerden ve kötü amellerden sakınacağını ifade eder.31 Dolayısı ile Garibnâme’nin edebî ve şairane kaygılarla değil irşada dayalı dînî bir maksat ile yazılmış olduğunu söylemek gerekir.32 Bu noktada Latîfî’nin Garibnâme hakkındaki şu ifadelerini aktarabiliriz: “Ammâ nazmı ol kadar nâzük ve rengîn değildir. Ve hem ehlullâh nazmında kabûl-i

25 Ergun, Türk Şairleri, 1/130. 26 Ergun, Türk Şairleri, 1/135. 27 Ergun, Türk Şairleri, 1/135. 28 E. J. Wilkinson Gibb, Osmanlı Şiir Tarihi, çev. Ali Çavuşoğlu (Ankara: Akçağ Yayınları, 1998), 1-2/124. 29 Gibb, Osmanlı Şiir Tarihi, 1-2/124. 30 Ergun, Türk Şairleri, 1/131. 31 Âşık Paşa, Garibnâme, 1/7. 32 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, 232.


halk içün tasannu’ ve tahayyül kasdidüp iftihâr ve iştihâr içün tezyîn-i elfâz murâd idinmezler.”33 Buradan hareketle elbette edebî ve estetik hususiyetleri bulunmakla birlikte muhtevâsı ve vermek istediği mesajları biraz daha geniş bir perspektifle okumaya çalıştığımızda Garibnâme’nin yazımı ile hedeflenen şeyin toplumu ideal bir hayat felsefesi, muayyen değer hükümleri ve davranış kalıpları etrafında bir araya getirmek olduğunu söyleyebiliriz.

Garibnâme sadece belirli bir tarikat kültürü dairesindeki kimseleri muhatap kitlesi olarak dikkate almak yerine her sınıftan (padişah, halk, esnaf, mürid, mürşid) insana yol-yöntem-ilke gösterir. Ama esas muhatabı kelimenin en yalın hâli ile “insan”dır. İnsanın nasıl olması gerektiğini, tasavvufî ve ahlâkî idealler eşliğinde sistematik bir bütünlük içinde ele alır. Nakşibendiyye tarika-tının prensiplerinden olan “halvet-der encümen” ve “el kârda gönül yârda” gibi ilkeleri hatırlatacak şekilde “Halvet issi ol-durur dünyeden / Kurtıla diri yörürken bu beden”34 anlayışı ile “şehirde tasavvuf” ideali sunar. Bu bakımdan O’nun çerçevesini çizdiği sûfî ideallere göre tasavvufi hayat toplum içinde yaşanarak somutlaştırılır. İlmi ön planda tutar. Fakat esas gözden kaçırılma-ması gerekenin “pratik-teori”, “ilim-fazîlet”, “bilgi-eylem”, “îman-amel”, “şeriat-hakîkat” bütünlüğü olduğuna daima dikkat çeker:35 Bu çizgideki ifade-lerinden birini kaydetmek yeterlidir: “Gerçi kim ilmün ameldür mîvesi / İllâ şahs ilkin bu ilme ivesi.”36 Garibnâme okunduğunda tasavvuf vâdîsinde Paşa’nın yap-tığı şeyin seleflerinkinden çok da farklı olmadığı anlaşılır. O’nu özgün ve farklı kılan kendine intikal eden tasavvufî mîrası nazmen Türk dilinde telif üslûbu ile yeniden farklı bir revnakla ele almasıdır. Başka bir ifade ile tasavvufi alan-da, kendine intikal eden birikimi derli toplu şekilde sistemleştirerek belirli kurallar dahilinde ve sehl-i mümteni bir şekilde takdim etmesidir.

Garibnâme Anadolu Tasavvuf Edebiyatı’nı kendisi ile başlatabileceğimiz metinlerin başında gelmesi nedeniyle önemli bir merhaleyi işaret eder. Garibnâme’nin Türkçe’nin dînî düşünceyi ifade eden bir ilim ve kültür dili haline getirilmesi, tasavvufun yeni bir kültür dili içerisinde ifade kabiliyetine erişmesi, Türk dili ve kimlik bilincinin yerleşmesi, Farsça’dan Türkçe’ye ve tercümeden telife geçişin sağlanması gibi açılardan temsil gücü yüksek bir metin olduğunu söyleyebiliriz. Yunus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye’si ve Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-nâme) ile aynı dönemde kaleme alınan Âşık Paşa’nın Garibnâme’si söz konusu eserlere kıyasla tasavvufî muhtevâsının kap-sayıcılığı ve telif olması bakımından farklılaşır. Anadolu Selçukluları dönemi Farsça’dan Türkçe’ye geçiş sürecini temsil eder. Özellikle beylikler döneminde Anadolu’da yoğunlaşan Türk nüfusu, bir süre sonra Türkçe şiir yazılması ve Türkçe mensur eserler telif edilmesine imkan hazırlamıştır. Bunun en tipik örneği Mevlana’nın Farsça, oğlu Sultan Veled’in ise eserlerini Türkçe telif

33 Ergun, Türk Şairleri, 1/139. 34 Âşık Paşa Garibnâme, 1/605. 35 Âşık Paşa Garibnâme, 2/651. 36 Âşık Paşa Garibnâme, 2/859.


etmiş olmasıdır.37 Anadolu Beylikler döneminde Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı Türkçe’ye telif/tercüme etmesi Türkçe’nin bu dönemde sanatlı söyleyişlere uygun bir olgunluğa eriştiğini göstermekte iken Garibnâme ile yaşanan şey tasavvuf öğretilerinin anlatımında tercüme döneminden telif aşamasına ge-çilmesidir.38 Bu çerçevede Garîbnâme’nin özellikle tercüme eserlerin yoğun olarak görüldüğü bir dönemde Anadolu Türkçesi ile yazılmış en büyük telif mesnevî olması, tertîbi ve konuları işleme bakımından emsalsizliği -ki Garibnâme eserin farklılığını gösteren bir adlandırmadır-esere kategorik ola-rak farklı bir konum kazandırır.39 Garibnâme ve benzeri metinler tasavvufa ait mirasın Türkçe’nin kalıbı içinde ifade edilişi bakımından önemli bir fonksiyon icra etmişlerdir. Âşık Paşa’nın dile getirdiği düşünceler, Türkçe olarak ifade edilen bir tasavvufî dilin oluşmaya başladığını gösterdiği gibi, Anadolu’nun yeni tanıştığı bir çok tasavvufî esâsın da yeni coğrafyadaki düşünce, inanç ve anlayışlarla şekillenerek “yerli” bir karakter kazandığını ortaya koymakta-dır.40 Farsça’nın hala etkili olduğu bir dönemde eserini Türkçe yazması, gra-mer fikrine yer vermesi, ortaya koyduğu eseri ile Türkçe bir âbide meydana getirmesi, hepsinden önemlisi bu eserde Türk dilinin kaidelerine uygun ola-rak pek çok kelime türetmesi Paşa’daki dil şuurunun ne kadar derin, köklü ve canlı olduğunun bir delilidir.41 Âşık Paşa’nın Farsça gibi tasavvufa ait düşünce-lerini söylemek için son derece işlenmiş bir sanat dilini bir tarafa koyarak eserlerini Türk dili ile yazması bir tesadüf değildir. Bunun ilk mühim sebebi, Gülşehrî ve Âşık Paşa’dan önce Mevlânâ, Sultan Veled ve nihayet Yunus Em-re’ye Türkçe şiirler söylemek lüzumunu hissettiren târihî ve sosyal zarûretlerdir. Aynı Türkçe’nin bu çağlardaki Orta Anadolu halkının ana lisanı oluşu ve kalabalık Türkmen boylarının kendi dillerine ehemmiyet verdirecek ölçüdeki millî ve kudretli varlıklarıdır.42 Paşa, daha henüz Garibnâme’nin baş taraflarında şeriat ulemâsı, tarîkat pîrleri ve hakikat ehli meşâyih tarafından Arapça ve Farsça eserler yazıldığından fakat halkın istifadesi için Türk dilinde manzum olarak Garibnâme’yi tertîb ettiğini söyler. O Türkçe yazmayı bir zarûret olarak görür. Aksi halde halk tasavvufa ait mânâlardan mahrum kala-caktır. Âşık Paşa, Türklerin hakikati kendi dillerinde anlamalarını istemiş ve hakikatin her dilde ifade edilebileceğini göstermiştir. Bu noktadaki yorumları Paşa’nın ifadeleri ile noktalayalım: “Gerçi kim söylendi bunda Türk dili / İllâ ma’lum oldı ma’nî menzili / Tâ ki mahrum kalmaya Türkler dahı / Türk dilinde anla-yalar ol Hakı /…../ Ma’niyi bir dilde sanman siz hemen / Cümle diller anı söyler bî-gümân / Cümle dilde söylenen ol söz-durur / Cümle gözlerden gören ol göz-durur.43

37 Bilkan, Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu, 292-293. 38 Bilkan, Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu, 83. 39 Mustafa Kara, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005), 34. 40 Bilkan, Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu, 219. 41 Kemal Yavuz, “Giriş”, Garibnâme, 35. 42 Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı, 1/381. 43 Garibnâme, 1/7.


4. Garibname’de Vahdet ve Aşk Fikrinin İmtizacı Anadolu’daki tasavvuf düşüncesi hâkim karakteri itibariyle vahdet-i vücûd

şeklinde isimlendirilen bir ana fikre sahiptir.44 Bu açıdan Osmanlı dönemi tasavvuf literatürü, “vahdet fikri”nin farklı tonlarını yansıtması bakımından oldukça zengin ve renkli bir yekün teşkil eder. Vahdet fikrinin aşk söylemi ile sentezlenmesi açısından İbnü’l-Arabi ve Ahmed Gazzâlî’nin etkisi büyüktür. Üstelik İbnü’l-Arabi ile başlayan çizgi yalnızca entelektüel zümrelerle sınırlı kalmamış farklı toplum kesimlerinin kültürel hafızasını da etkilemiştir. Ahmed Gazzâlî etkisi Attar, Mevlana, Fahreddin Irâkî ve Mahmûd Şebüsteri kanalıyla çeşitlenerek ve renklenerek devâm ederken bir taraftan da Yunus Emre gibi isimlerce aşk, vecd ve vahdet eksenli bir üslub yerleşir. Netîce ola-rak Anadolu’da Allah-alem ilişkisinin merkezine aşkı koyarak ve kesretin vah-dete dönüşümünü idealleştiren bir hâfıza şekillenir.45 Garibnâme’ye Anado-lu’daki tasavvuf düşüncesinin hâkim karakteri üzerinden bakıldığında eserde vahdet ve aşk fikrinin tüm konu çeşitliliği ve zenginliğine rağmen merkez konumda yer aldığını söyleyebiliriz. Âşık Paşa Garibnâme’de bütün düşünce sistemini bir aşk metafiziği etrafında kurgulamaktadır. O’na göre varlık aşk ile kâimdir. Bu anlamda, kurguladığı varlık metafiziği de aşk metafiziğinden fark-lı olmayan Âşık Paşa’nın ontolojisi, epistemolojisi ve ahlak sistemi de böylesi bir aşk metafiziği perspektifinden izler taşımaktadır. Âşık Paşa’ya göre, insa-nın en büyük sermayesi aşktır:46 “Âşıka sermaye bu ışk tap-durur / Hazret’e ışkdur ki anı tapdurur”47 Leylâ ve Mecnûn, Yusuf ile Zelîha, gül ile bülbül, sadef ile katre hikeyeleri üzerinden hep aşkı anlatır. Garibnâme’nin özellikle birinci bölümünde vahdet fikrinin tasavvufi olduğu kadar sosyal yönlerini de kuşatan bir üslûp geliştirilerek ele alındığı görülür. Burada vahdet, tevhidin gerçek-leşmesi ve sûfînin tecrübesi kadar topluluğu bir arada tutan ilkeyi ve devletin sürekliliğini sağlayan ideali kapsayacak şekilde işlenir.48 İhsan Fazlıoğlu “ku-rucu ve taşıyıcı bir metin olarak Garîbnâme’nin İslâm-Türk dünyasında bir denetleme mekanizması oluşturmak için yazılmış kanonik, dolayısıyla talimî bir metin” olma özelliğine dikkat çeker. “Moğol istilasının coğrafyada yarattı-ğı hareketlilik ve kültür etkileşimleri sebebiyle Fars kültürü etkisine karşı Türklerin bir soy ve varlık kaygısı güttüğünü ve bu nedenle de Garîbnâme’nin siyasi ve kültürel kaygılardan kaynaklanan bir metin olarak üretildiği”ni söy-ler.49 Kaplan Garibnâme’nin kurucu bir eser olma niteliğine “Osmanlı Türkleri-nin kurmuş oldukları cihan devletinin ideolojik ve metafizik temelini hazır-lar” ifadeleri ile vurguda bulunur.50 44 Ekrem Demirli, Tasavvufun Altın Çağı: Konevi ve Takipçileri (İstanbul: Sûfî Kitap, 2015), 30-35. 45 Tan, “Vahdet Fikrinin Osmanlı Tasavvuf Literatüründeki Yansımaları”, s.289. 46 Zübeyir Ovacık, “XIV. Yüzyıl Anadolu Düşüncesinde Bir İyimserlik Felsefesi Olararak Âşık Paşa’da

Aşk Felsefesi”, Turkish Studies 11/2, (Winter 2016), 982. 47 Âşık Paşa, Garibnâme, 1/957. 48 Tan, “Vahdet Fikrinin Osmanlı Tasavvuf Literatüründeki Yansımaları”, s.289. 49 İhsan Fazlıoğlu “Türk Düşüncesinin Kurucu Bir Metni Olarak Garîbnâme”, 31 Ekim 2017. (Erişim

Tarihi: 17 Ağustos 2020), https://www.medeniyet.edu.tr 50 Mehmet Kaplan, “Âşık Paşa ve Birlik Fikri”, 149.

https://www.medeniyet.edu.tr/


5. Garibnâme’nin Anadolu Tasavvuf Edebiyatına Tesirleri Âşık Paşa, üslûbu ile okuyanda-dinleyende tesir bırarakacak bir eda ve

sadaya sahiptir. “Vasf-ı hâlüm uş size arz eyledüm / Ol kadar kim dile geldi söyledüm”51 diyerek muhatabına hem gündelik hayatın içinden hem kendin-den konuşur. Âşık Paşa’nın vefatından sonra halk arasında büyük bir velî sıfatıyla anılmaya başlandığı ve etrafında pek çok menkabe ve inanç teşekkül ettiği anlaşılmaktadır.52 O’nun mânevî şahsiyetine gösterilen ilgi Garibnâme’den hâlî değildir. Bu konudaki en iyi örnek metinlerden biri oğlu Elvan Çelebi tarafından yazılan Menâkıbu’l-Kudsiyye’dir. Elvan Çelebi’nin “Deh bâb kitâb itdi,anı âşıklara kodı gitti” dediği kitap Garibnâme’dir.53 Bu bakımdan Paşa’nın manevi şahsiyetine gösterilen bu güçlü ilginin eseri Garibnâme’ye yönelik de var olduğunu söylemek mümkündür. Garibnâme’nin tesir dairesinin çok geniş olmuş eserlerden biri olarak asırlar boyunca geniş bir okuyucu zümresine hitap etmiş olmasının başlıca sebeplerinden biri sade dilinin yanısıra dinî, tasavvufî muhtevâsı ile ta’lîmî/didaktik/pedogojik niteliğidir.54 Bir başka sebeb ise Türkçe şiir yazan Yunus Emre, Gülşehrî, Şeyyad Hamza gibi diğer sufî şairlere benzer şekilde Âşık Paşa’nın Garibnâme’sinde de hakim olan tasavvuf anlayışının -bir takım heterodoks îmalara rağmen- tartışmasız bir biçimde sünnî çizgide seyrediyor olmasıdır.55 Mehmet Kaplan, Paşa’nın “âdetâ devrin ideoloğu” olduğunu söyleyerek “fikirlerini ortaya koyarken halkı ikna edici deliller ve örnekler vermesi dolayısı ile Farça söyleyen Mevlâ-na ve Türkçe söyleyen Yunus Emre’den daha çok kendi çağına tesir etmiş olması muhtemeldir” şeklinde bir tespitte bulunur.56 Kendi devrinde Garibnâme’nin alımlanışı ve tesir dairesi hakkında verilen hükümler ihtimalle-re dayansa da sonraki dönemler için eserin etkilerine dair somut bazı veriler bulunmaktadır. Garibnâme’nin Türkiye ve dünyâ kütüphânelerinde bir çok yazma nüshasının varlığı en başta zikredilebilecek etkilerden biridir. Süley-man Çelebi’nin (öl. 825/1422) Vesîletü’n-Necât’ında Garibnâme’den alıntılar yer alması tasavvufa ait popüler bir klasik eserin halka dönük bir başka esere kaynaklık ettiğini göstermesi bakımından oldukça dikkate değer.57 Akkoyunlu hükümdârı Uzun Hasan’ın (öl. 882/1478) huzurunda Garîbnâme okuttuğuna dair kayıt ise esere sadece halk nezdinde değil ilme ve kültüre değer veren saray seçkinlerince de kıymet verildiğini göstermesi bakımından zikredilmesi gerekir.58 Abdürrahim Karahisârî’nin (öl. 888/1483’ten sonra) tasavvufî-ahlâkî

51 Âşık Paşa, Garibnâme, 1/907. 52 Erünsal - Ocak, “Giriş”, Menâkıbu’l-Kudsiyye, 57-63. 53 Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye, 220, 229-230. 54 Günay Kut, “Âşık Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 4/1-3. 55 Bilkan, Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu, 238; M. Fuad Köprülü, “Âşık Paşa”, İslam Ansiklopedisi (Eskişehir:

MEB, 1997), I/704; Ahmet Yaşar Ocak, “Âşık Paşa (Tasavvufî Şahsiyeti)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,İstanbul: TDV Yayınları,1991), IV/3.

56 Kaplan, “Âşık Paşa ve Birlik Fikri”, s.150. 57 Bilkan, Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu, s. 202. 58 Faruk Sümer, “Uzun Hasan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2012),

42/261-264.


mesnevisi Vahdetnâme’de Garibnâme’den etkilendiğinin ileri sürülmesi kendi çizgisindeki metinlere ilham kaynağı olduğunu göstermektedir. Bunun yanın-da 16-17. yüzyılda kaleme alındığı tahmin edilen Tasavvuf Risalesi adlı müellifi meçhul yazma risâlede Garibnâme’nin mensur bir özetinin yapılmış olması eserin ilerleyen yüzyıllarda etki sahasının sürdüğüne dair güçlü bir karînedir.59 “Miracnâme”, “Leylâ ile Mecnûn”, “Yusuf ile Zeliha” gibi kendi devrinden sonra başlı başına büyük mesnevîler ortaya konacak eserler için de ilk örnek alınan metin hep Garibnâme olmuştur. Tespit edilebildiği kadarı ile Yazıcıoğlu Mehmed, Kaygusuz Abdal, Eşrefoğlu Rûmî, Bâkî, Şeyh Gâlib gibi Türk edebiyatının önde gelen simaları da dili kullanıştan düşünce şekillerine kadar Âşık Paşa’nın tesirinde kabul edilir. Ayrıca Âşık Paşa “hikmet” (Pendnâme ve Nasihatnâme) geleneği açısından Anadolu’da gelişecek Türk ede-biyatı için de öncü bir isimdir. Ahmedî ile 17. yüzyılda hikmet sahasında bir yol açmış görünen büyük şairlerimizden Nâbî’de hikmet yönüyle Âşık Paşa’ya bağlıdır.60 Hüseyin Vassaf (öl. 1929) Edirne’den ayrılacağı gün Şeyh Şerefeddin Efendi’nin halîfelerinden Şeyh Muhammed Ârif Bey’in kendisine “Âşık Paşa Dîvânı (Garibnâme) gibi kıymetli yazma bir eser ihdâ ederek gönül-den çıkarılmamasını ricâ ve ihtâr etmiş” olması şeklindeki anekdot Garibnâme’nin yakın dönemlere kadar ilgi gördüğünün bir başka kanıtı olarak değerlendirilebilir.61

Sonuç Aşık Paşa dînî, kültürel ve tasavvufî tecrübe bakımından zamanına intikal

eden birikimi tevârüs etmiş olsa da tasavvufî düşünce ve hareketin neşv ü nemâ bulduğu yeni ve farklı bir iklimde Garibnâme’yi kaleme almıştır. Eseri kaleme alırken bir yandan içinde yaşadığı muhîtin kültür ve dilini diğer yan-dan da yeni temelleri atılan bir devlet nizâmını dikkatten uzak tutmamıştır. Bu yönüyle eser bir taraftan tasavvufî idealleri paylaşırken diğer yandan “şe-hirde tasavvuf” olarak adlandırılan bir üslûbu benimser. O’nun resmettiği tasavvufî ve ahlâkî hayat içinde, hayatın her kademesinde her türlü insan için alınacak bir ders hep vardır. Bu yönü ile sıradan bir insandan seçkin bir bilge-ye kadar her okuyanın onda kendinden bulacağı şeyler bulunmaktadır. Garibnâme zengin konu yelpâzesine karşın temel bazı anafikirler üzerinden ilerler ve öne çıkardığı temalar tasavvufun anlam dünyasında merkezî ko-numda bulunan mevzûlardır. Bu yönüyle eser tasavvufî hakikatleri güçlü bir kurgu ve üslûb ile halkın muhayyilesine taşıma kapasitesine sahiptir. Okuruna ve dinleyicisine konuşur gibi hitap eden nasihat dili, her halde toplumsal 59 Tasavvuf Risâlesi hakkında daha detaylı bilgi için bk. Cihan Okuyucu, “Âşık Paşa’nın Tasavvuf

Risâlesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2 (Kayseri: 1988), 197-213; Agah Sırrı Levend, “Âşık Paşa’ya Atfedilen İki Risale”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten (Ankara: 1955), 153-163.

60 Kemal Yavuz, “Giriş”, Garibnâme, s. 34. 61 Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ, I-V, haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz (İstanbul: Kitabevi Yayınları,

2006), 3/ 304.


kabulünde büyük rol oynamış olmalıdır. Tasavvuf literatürünün her biri ken-dine özgü farklı nümûneleri dikkate alındığında Garibnâme-nin nev’i şahsına münhasır diyebileceğimiz emsalsiz bir sistematiğe sahip oluşu, Anadolu saha-sında Türkçe yazılmış bir tarikat ilmihali hüviyetini taşıması, insanın hayatta-ki rolünü dinî düşüncenin bütün imkanlarını kullanarak tasavvufî bir dil üze-rinden kurgulaması, üslûp olarak nasihat ve hikmet tarzı bir söylemi tercih etmesi eseri özgün kılan ve sonrasına tesirini sağlayan faktörlerden bazıları-dır. Garibnâme farklı cihetlerden okumalara tabi tutulabilecek çok yönlü ve imkânlı bir metindir. Eserin Anadolu tasavvuf düşüncesi açısından en mühim taraflardan biri kendinden evvelki tasavvufî birikimi en çetrefilli konuları dahi dışarıda bırakmadan bütün renklerine yer vererek halkın anlayabileceği bir sâdelikte aktarabilmesidir. Garibnâme gibi klasik eserler her okuyanda yeniden canlanma potansiyelini bünyesinde taşırlar ve okunduğu döneme bu şekilde taşınırlar. Bu bakımdan eser üzerinde yapılacak tahlile dayalı yeni okumalar yeni anlam zenginlikleri yakalamak ve Anadolu tasavvuf düşünce-sinin karakteristiklerini çözümlemek için pek çok imkân taşımakatdır.

Kaynakça

Âşık Paşa. Garibnâme. haz. Kemal Yavuz. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000. Aşkar, Mustafa. Tasavvuf Tarihi Literatürü. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006. Banarlı, Nihad Sâmi. Resimli Türk Edebiyatı Târihi. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Bası-

mevi, 1971. Bilkan, Ali Fuat. Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu: Kuruluş Döneminde Telif ve Tercüme.

İstanbul: İletişim Yayınları, 2018. Demirli, Ekrem. Tasavvufun Altın Çağı: Konevi ve Takipçileri. İstanbul: Sûfî Kitap,

2015. Gibb, E. J. Wilkinson. Osmanlı Şiir Tarihi. 2 Cilt. çev. Ali Çavuşoğlu. Ankara: Akçağ

Yayınları, 1998. Çelebi, Elvan, Menâkıbu’l-Kudsiyye. haz. İsmail E. Erünsal - Ahmet Yaşar Ocak. An-

kara:Türk Tarih Kurumu, 2014. Ergun, Sadeddin Nüzhet. Türk Şairleri. 3 Cilt. İstanbul 1936. Erünsal, İsmail E. – Ocak, Ahmet Yaşar. “Giriş”, 57-63. Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-

Kudsiyye. Ankara:Türk Tarih Kurumu, 2014. Fazlıoğlu, İhsan. “Türk Düşüncesinin Kurucu Bir Metni Olarak Garîbnâme”, (31

Ekim 2017), Erişim Tarihi: 17 Ağustos 2020, https://www.medeniyet.edu.tr. Kaplan, Mehmet. “Âşık Paşa ve Birlik Fikri”. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü

Türkiyat Mecmuası 18/1 (1973-1975), 149-160. Kara, Mustafa. Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005. Kara, Mustafa. “XIV. ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe

Kitaplar”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (1999), 29-58. Köprülü, M. Fuad. “Âşık Paşa”, 1/704, İslam Ansiklopedisi. Eskişehir: MEB, 1997. Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Akçağ, 2007. Kut, Günay. “Âşık Paşa”. 4/1-3. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul:

TDV Yayınları, 1991.

https://www.medeniyet.edu.tr/


Agah Sırrı Levend, “Âşık Paşa’ya Atfedilen İki Risale”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten (Ankara: 1955), 153-163.

Ocak, Ahmet Yaşar. “Âşık Paşa (Tasavvufî Şahsiyeti)”. 4/3. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları,1991.

Okuyucu, Cihan. “Âşık Paşa’nın Garîb-Nâme’sinde Felsefi Unsurlar”, Âşık Paşa ve Anadolu’da Türk Yazı Dilinin Oluşumu Sempozyumu -Bildiriler-, haz. Fatih Köksal, (Kırşehir: 2013), 355-368.

Okuyucu, Cihan. “Âşık Paşa’nın Tasavvuf Risâlesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2 (Kayseri: 1988), 197-213.

Ovacık, Zübeyir. “XIV. Yüzyıl Anadolu Düşüncesinde Bir İyimserlik Felsefesi Olararak Âşık Paşa’da Aşk Felsefesi”, Türkish Studies 11/2, (Winter 2016), 965-984.

Öngören, Reşat. Osmanlılarda Tasavvuf: Anadolu’da Sufiler, Devlet ve Ulemâ-XVI.Yüzyıl. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.

Sümer, Faruk. “Uzun Hasan”, 42/261-264, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.

Şeker, Fatih M. Osmanlı Entelektüel Geleneği. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013. Tan, M. Nedim. “Vahdet Fikrinin Osmanlı Tasavvuf Literatüründeki Yansımaları-

na Bir Örnek: Hasan Ünsî’nin Sırr-ı Ahadiyyet’i”. 283-350, ed. Ercan Alkan-Osman Sacid Arı, Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. İstanbul: İsar Yayınları, 2018.

Tevfik, Rızâ, “Gülşen-i Râz Hakkında Tetebbuât-ı Felsefiyye I”, Peyâm (1335/1919) 130/372.

Uyar, Mehmet. “Âşık Paşa-yı Velî’de İnsan-Âlem İlişkisi”, ed. Fuat Aydın, Mükerrem Bedize Aydın, Osmanlı’da Felsefe, Tasavvuf ve Bilim. 183-198. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2016.

Vassaf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. 5 Cilt. haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.

Yavuz, Kemal. “Giriş”, XIII-LXIV, Âşık Paşa. Garibnâme. haz. Kemal Yavuz. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2000.

Dış akapakKapakCilt1İlk sayfa Felsefe-Kelam-Tasavvuf Sempozyumu-2. cilt-İç baskı-2

14. ve 15. yÜzyil İslam dÜŞÜncesİnde felsefe, kelam ve...

Documents