14. wykonywanie płynnych leków recepturowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Barbara Trzewik

Wykonywanie płynnych leków recepturowych 322[10].Z3.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr biol. med. Grażyna Czechowska prof. zw. dr hab. Marek Wesołowski Opracowanie redakcyjne: mgr farm. Alina Krawczak Konsultacja: dr hab. inż. Henryk Budzeń Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.04 „Wykonywanie płynnych leków recepturowych” zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Roztwory, krople i mieszanki 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 12 4.1.3. Ćwiczenia 13 4.1.4. Sprawdzian postępów 20

4.2. Zawiesiny, emulsje, leki homeopatyczne 21 4.2.1. Materiał nauczania 21 4.2.2. Pytania sprawdzające 24 4.2.3. Ćwiczenia 25 4.2.4. Sprawdzian postępów 29

4.3. Niezgodności w płynnych postaciach leku recepturowego 30 4.3.1. Materiał nauczania 30 4.3.2. Pytania sprawdzające 32 4.3.3. Ćwiczenia 32 4.3.4. Sprawdzian postępów 34

5. Sprawdzian osiągnięć 35 6. Literatura 40


1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswojeniu wiedzy teoretycznej i nabyciu umiejętności

praktycznych związanych z wykonywaniem płynnych postaci leku recepturowego i aptecznego.

W poradniku zamieszczono: − Wykaz wiedzy i umiejętności które powinieneś posiadać przystępując do opanowania

nowych umiejętności zaplanowanych w programie nauczania tej jednostki modułowej, − Cele kształcenia, czyli umiejętności, które opanujesz w wyniku realizacji jednostki do

której opracowany został poradnik. − Materiał nauczania zawierający podstawowe pojęcia, definicje, wyjaśnienia terminów,

które umożliwią Ci samodzielne przygotowanie się do wykonania przewidzianych w programie jednostki modułowej ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów.

− Pytania sprawdzające dotyczące tematyki zawartej w materiale nauczania. Poprawne odpowiedzi utwierdzą Cię w przekonaniu, że jesteś przygotowany do wykonywania zaplanowanych ćwiczeń. Odpowiedzi negatywne sugerują, że powinieneś powtórnie przeczytać i przeanalizować materiał nauczania. Zbyt trudne fragmenty materiału możesz opanować przy pomocy nauczyciela lub kolegów dla których opanowanie materiału nie stwarzało żadnych trudności.

− Ćwiczenia, ich treść, sposób wykonania, wykaz materiałów i sprzętu niezbędnego do wykonania ćwiczeń. Treść ćwiczeń dobrana jest do każdego zakresu tematycznego tak, że umożliwi Ci to nabycie sprawności w ćwiczonych czynnościach. Treść określa zakres pracy i oczekiwane efekty. Liczba ćwiczeń związana jest z zakresem materiału nauczania. Opis czynności ćwiczenia ukierunkują Twoją pracę przy realizacji ćwiczenia poprzez wskazywanie kolejności czynności.

− Sprawdzian postępów po zakończeniu ćwiczeń pozwoli Ci na dokonanie samooceny postępów edukacyjnych. Odpowiedzi NIE pokażą Ci braki, które powinieneś uzupełnić.

− Sprawdzian osiągnięć z zakresu całej jednostki modułowej zawiera oprócz przykładowych zestawów zadań testowych, instrukcje dotyczącą organizacji sprawdzianu i arkusz odpowiedzi. Traktuj go jako sprawdzian próbny przed testem podsumowującym jednostkę modułową niezbędnym do jej zaliczenia.

− Ostatnim rozdziałem w tym poradniku jest spis literatury uzupełniającej związanej ściśle z tematem jednostki modułowej.


Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z3.01 Analizowanie i ocenianie zapisu leku

recepturowego i aptecznego

322[10].Z3.02 Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

322[10].Z3.04 Wykonywanie

płynnych leków recepturowych


półstałych leków recepturowych

322[10].Z3.07 Kontrolowanie i wydawanie

gotowego leku


jałowych leków recepturowych

322[10].Z3 Leki recepturowe i apteczne

322[10].Z3.03 Wykonywanie stałych leków

recepturowych


2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

− przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu pracowni,

− współpracować w grupie, − korzystać z Farmakopei Polskiej, − poszukiwać informacji z różnych źródeł, − posługiwać się terminologią chemiczną, − analizować i oceniać zapis leku recepturowego, − przeliczać dawki, − interpretować podstawowe pojęcia fizyczne i chemiczne, − obserwować i opisywać zjawiska fizyczne i reakcje chemiczne, − dokumentować obserwacje i podejmowane działania, − określać ogólne zasady wykonywania leków recepturowych, − wykonywać wodne wyciągi z surowców roślinnych, − określać podstawowe niezgodności zachodzące przy sporządzaniu leków recepturowych, − dobierać etykiety do leku recepturowego, − rozróżniać podstawowe utensylia używane w recepturze, − formułować ogólne zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania.


3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

− scharakteryzować płynne postacie leków recepturowych, − określić właściwości fizykochemiczne składników recepty na płynne leki recepturowe, − scharakteryzować czynniki technologiczne warunkujące dostępność biologiczną leków

płynnych, − dobrać opakowanie leku recepturowego do określonej postaci, − dokonać kontroli dawkowania płynnych postaci leków recepturowych, − sporządzić roztwory lecznicze z uwzględnieniem roztworów zapasowych, − sporządzić mazidła i emulsje, − sporządzić krople do użytku wewnętrznego i zewnętrznego (z wyjątkiem kropli do oczu), − wykonać zawiesiny do użytku wewnętrznego i zewnętrznego, − wykonać mieszanki farmakopealne i lekospisowe, − określić niezgodności najczęściej występujące w mieszankach oraz sposoby ich

poprawiania, − posłużyć się obliczeniami farmaceutycznymi, − sporządzić płynne leki homeopatyczne, − zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Roztwory, krople i mieszanki 4.1.1. Materiał nauczania

Płynne leki recepturowe są najczęściej przepisywaną formą leku recepturowego.

Stosowane są w różnych postaciach i wprowadzane do organizmu różnymi drogami: − per os – roztwory, krople, mikstury, zawiesiny, emulsje, − per rectum – wlewy doodbytnicze, − per vaginam – wlewy dopochwowe, − ad usum externum – płukanki, okłady, krople do uszu, nosa, oczu, mazidła, pudry płynne.

Leki płynne do użytku wewnętrznego wydaje się z etykietami koloru białego, do użytku zewnętrznego z etykietami koloru pomarańczowego. Przyjmuje się je w dawkach większych np. łyżkami, lub mniejszych kroplami.

Roztwory – solutiones są płynną postacią leku recepturowego przeznaczoną do stosowania zewnętrznego jak i wewnętrznego. Otrzymuje się je przez rozpuszczenie jednej lub kilku substancji leczniczych (solvendum) w rozpuszczalniku lub ich mieszaninie (solvens seu menstruum). Są to preparaty przezroczyste o barwie i zapachu właściwym dla składników.

Rozpuszczalnikami mogą być woda, woda aromatyczna, wina lecznicze, etanol, glicerol, oleje roślinne i parafina płynna. Jako solvendum może być użyta substancja lecznicza stała lub ciekła. Termin solutio oznacza zawsze roztwór wodny, nawet jeśli nie podano rozpuszczalnika. Zastosowanie innego rozpuszczalnika musi być wyraźnie zaznaczone na recepcie.

Przyjmując za kryterium podziału rodzaj użytego rozpuszczalnika, roztwory dzielimy na: − Solutiones aquosae – roztwory wodne, w których rozpuszczalnikiem jest woda oczyszczona otrzymywana z odpowiedniej jakości wody do picia metodą destylacji, wymiany jonowej lub odwróconej osmozy. Dla leków objętych wymaganiem jałowości stosuje się zgodnie z FP VI wodę do wstrzykiwań i wodę do sporządzania kropli do oczu. − Solutiones spirituosae – roztwory spirytusowe o stężeniu etanolu do 40° (360 g/l). Alkohol etylowy jest bezbarwną, lotną i łatwo palną cieczą o charakterystycznym zapachu. Stosowany jest jako rozpuszczalnik zarówno w lekach do użytku zewnętrznego jak i wewnętrznego. W stężeniu 70% (v/v) ma właściwości odkażające. − Spirituosa medicata – roztwory spirytusowe o stężeniu etanolu powyżej 40°. − Solutiones glicerinatae – roztwory glicerolowe. Glicerol jest bezbarwną, bezwonną cieczą o konsystencji syropu i słodkawym smaku. Zawiera około 14% wody. Z wodą i alkoholem etylowym miesza się w każdym stosunku. Ma zastosowanie jako rozpuszczalnik w lekach do użytku wewnętrznego jak i zewnętrznego. Jest środkiem utrzymującym wilgoć. − Solutiones oleosae – roztwory olejowe. Olej rycynowy (Ricini oleum) jest olejem nieschnącym. Stosuje się go do sporządzania emulsji i mazideł. Olej rzepakowy (Rapae oleum) służy do sporządzania roztworów olejowych, emulsji, mazideł. Jest olejem półwysychającym.

Pod względem fizykochemicznym roztwory dzielimy na: − roztwory rzeczywiste, w których wielkość cząstek substancji rozpuszczonej nie

przekracza 1 nm (wodne roztwory rzeczywiste sączy się w celu uzyskania pełnej przezroczystości),

− roztwory koloidalne o wielkości cząstek od 1 do 100 nm (roztworów koloidalnych nie sączy się). Zaletą leków w postaci roztworów jest jednolitość rozproszenia substancji leczniczej,

łatwość dawkowania i możliwość podawania różnymi drogami oraz łatwość wchłaniania.


Wadą zaś jest mniejsza trwałość w stosunku do stałych postaci, mniej dokładne dawkowanie oraz trudność przy wykonywaniu leku z substancji trudno rozpuszczalnych. Ze względu na zmniejszoną trwałość roztwory przepisywane są najczęściej w ilości od 50 do 250 g. Roztwory mogą być stosowane per se lub po ich rozcieńczeniu czy wymieszaniu z innymi lekami.

Stężenie roztworu może być określone na recepcie w różny sposób: − w procentach, − w promilach, − przez podanie stosunku substancji leczniczej do ilości roztworu (np. 1:10 lub 1+9 lub

1,0/10,0), − przez podanie ilości rozpuszczalnika lub podanie masy gotowego leku.

Farmakopea Polska VI zaleca określenie stężenia w g/l lub g/ml. Przy sporządzaniu roztworów konieczna jest znajomość właściwości fizycznych

i chemicznych substancji leczniczych, w tym stopnia rozpuszczalności. Wiadomości te pozwalają na uniknięcie niezgodności fizycznych. Farmakopea Polska VI wprowadza następujące określenia rozpuszczalności substancji leczniczych:

Tabela 1. Określenie rozpuszczalności wg Farmakopei Polskiej VI Określenie rozpuszczalności Ilość rozpuszczalnika potrzebna do rozpuszczenia 1 cz.

substancji Bardzo łatwo rozpuszczalny < 1 Łatwo rozpuszczalny 1-10 Rozpuszczalny 10-30 Dość trudno rozpuszczalny 30-100 Trudno rozpuszczalny 100-1000 Bardzo trudno rozpuszczalny 1 000-10 000 Praktycznie nierozpuszczalny > 10 000

Na szybkość rozpuszczania oprócz stężenia wpływ mają także:

− stopień rozdrobnienia (stąd substancje grubokrystaliczne należy najpierw rozdrobnić przez rozcieranie w moździerzu),

− temperatura rozpuszczalnika (rozpuszczanie można prowadzić w podwyższonej temperaturze zwracając uwagę na wrażliwość substancji na zmianę temperatury),

− mieszanie przyrządzanego leku (za pomocą bagietki lub mieszadła laboratoryjnego), − dodatek solubilizatorów.

Ogólne zasady sporządzania roztworów Po dokładnym przeczytaniu i przeanalizowaniu recepty należy przygotować niezbędny

sprzęt i utensylia. Substancje lecznicze stałe odważa się na krążkach pergaminowych, każdy oddzielnie w kolejności od najmniejszej do największej. Przepisaną ilość rozpuszczalnika bezpiecznie jest podzielić na części i w każdej oddzielne rozpuszczać odważone substancje stałe, pozwala to na uniknięcie niezgodności recepturowych. Jeśli rozpuszczamy substancje w jednej porcji rozpuszczalnika należy pamiętać o tym, że kolejną substancję wsypujemy dopiero po całkowitym rozpuszczeniu poprzedniej. Roztwory rzeczywiste cedzi się przez zwitek waty lub gazę do wytarowanej butelki, a koloidalne bezpośrednio wlewa do butelki. Pozostałą częścią rozpuszczalnika uzupełnia się do przepisanej masy, butelkę zakręca się, lek miesza i dołącza odpowiednią etykietkę. Do pracy z rozpuszczalnikami hydrofobowymi wszystkie naczynia muszą być bezwzględnie suche, w przeciwnym wypadku otrzyma się roztwory mętne.

Dopuszczalne odchylenie od deklarowanej masy leku płynnego zależy od jego masy: − dla leków o masie do 5,0-10,0 g wynosi ± 10%, − dla leków o masie powyżej 200,0 g wynosi ±1%.


Dla leków aptecznych sposób przygotowania zamieszczony jest w Farmakopei Polskiej. Skład i sposób przyrządzenia takiego leku musi ściśle odpowiadać zapisom odpowiedniej monografii.

Roztwory można także przygotowywać poprzez rozcieńczanie (dilutiones) roztworów o wyższym stężeniu. Przykładem są rozcieńczenia perhydrolu, formaldehydu, kwasu mlekowego, kwasu solnego, etanolu. Wyliczeń dokonuje się układając proporcje lub korzystając ze „złotej reguły mieszania”: w lewym górnym rogu wpisuje się stężenie roztworu rozcieńczanego (wyjściowego). W lewym dolnym kwadracie wpisuje się stężenie rozpuszczalnika używanego do rozcieńczenia. W przypadku wody wpisuje się 0. Na przecięciu przekątnych wpisuje się oczekiwane stężenie. W prawym górnym i dolnym kwadracie wpisuje się różnice obliczone z wartości po przekątnych. Te różnice określają ilości roztworów , które należy zmieszać aby otrzymać roztwór o żądanym stężeniu. Stężenia roztworów oficynalnych i ich rozcieńczeń najczęściej określa się w procentach. Spotyka się także zwyczajowe określenia opisowe odpowiadające ściśle określonym stężeniom np. concentratus, dilutus, solutio, solutus, aqua, liquor (Acidum hydrochloridum dilutum oznacza 10% roztwór kwau solnego, Hydrogenii peroxydum concentratus oznacza 30% roztwór nadtlenku wodoru). W skład oficynalnych roztworów wchodzą często substancje pomocnicze np. solubilizatory, które tak jak substancje lecznicze mogą wpływać na powstawanie niezgodności. W przypadku rozcieńczania etanolu należy pamiętać o tzw. zjawisku kontrakcji występującym przy mieszaniu wody z etanolem. Ilości etanolu i wody potrzebne do otrzymania roztworu etanolu o określonym stężeniu wylicza się korzystając z tablic zawartych w Farmakopei Polskiej VI.

Ułatwieniem pracy przy wykonywaniu leków recepturowych jest zastosowanie tzw. roztworów zapasowych. Są to roztwory substancji najczęściej używanych o stężeniu wyższym od przeciętnie stosowanego. Żądane stężenie otrzymuje się przez rozcieńczenie roztworu zapasowego, przez co oszczędza się czas potrzebny na rozpuszczenie każdorazowo substancji leczniczej. Roztwory zapasowe sporządza się tylko z takich substancji, które nie ulegają zmianom w roztworach i nie stanowią dobrej pożywki dla drobnoustrojów.

Mieszanki – mixturae są płynną, wieloskładnikową postacią leku recepturowego do użytku wewnętrznego. Przepisuje się je najczęściej w ilości od 60,0-250,0 g. W skład mieszanek wchodzą substancje lecznicze o różnych właściwościach fizykochemicznych- stałe i płynne, roztwory, odwary, napary, maceracje, syropy, nalewki, wyciągi, kleiki, wody aromatyczne. Mieszanki mogą być klarowne, opalizujące lub w formie zawiesin- mętne, niekiedy mogą się nawet rozwarstwiać.

Mieszanki mętne noszą nazwę mixturae agitandae i wymagają dokładnego zmieszania przed ich użyciem. Po zmieszaniu powinny odzyskiwać równomierne rozproszenie składników przynajmniej na czas pobrania leku. Z reguły na opakowaniach mieszanek umieszcza się informację „zmieszać przed użyciem”.

Mieszanki są niedawkowaną postacią leku. Zażywa się je łyżką lub łyżeczką i dlatego też niewskazane jest zapisywanie w postaci mieszanek substancji bardzo silnie działających Sposób zapisywania recept na mieszanki nie różni się od sposobu zapisywania innych postaci leku recepturowego – stosuje się ogólnie przyjęte zasady. Mieszanki są nietrwałą postacią leku. Przewidziany dla nich termin ważności to ok. 7dni.

Gotowych mieszanek nie należy sączyć, jedynie roztwory rzeczywiste wchodzące w skład mieszanki. Substancje poprawiające smak, zapach czy wygląd mieszanek powinny być dobrane do charakteru ich działania tak, aby pełnić jednocześnie rolę leków wspomagających. Do mieszanek o działaniu wykrztuśnym dodaje się syropów o działaniu wykrztuśnym, do mieszanek zwiększających łaknienie dodaje się syropu pomarańczowego.

Sposób wykonania mieszanek. Przed przystąpieniem do wykonywania leku należy bardzo dokładnie przeczytać receptę, przeanalizować pod względem ewentualnych


niezgodności i przeliczyć dawki leków dla których określone są dawki maksymalne. Dobrać odpowiedni sprzęt i utensylia.

Substancje lecznicze stałe odważa się w kolejności od najmniejszej do największej, każdą osobno na krążku pergaminowym i rozpuszcza kolejno w porcjach przepisanego rozpuszczalnika (najczęściej wody). Roztwory rzeczywiste sączy się do wytarowanej butelki a roztwory koloidalne przelewa bezpośrednio. Pozostałą częścią rozpuszczalnika uzupełnia się mieszankę do masy wynikającej z sumowania przepisanej masy rozpuszczalnika i rozpuszczonych w nim składników.

Dopiero po rozpuszczeniu substancji stałych dodaje się nalewki. Jako roztwory etanolowe mogą ułatwić rozpuszczenie substancji stałych.

Wszystkie składniki poprawiające smak, zapach czy wygląd dodaje się do gotowej mieszanki. Substancje lecznicze zapisywane kroplami dodaje się w pierwszej kolejności, chyba że są to substancje lotne, wówczas dodaje się je na samym końcu.

Substancje stałe trudno rozpuszczalne, nierozpuszczalne, grubokrystaliczne oraz substancje gęste lub wyciągi suche należy najpierw rozetrzeć w moździerzu a dopiero potem rozpuścić lub zawiesić i dodać do mieszanki.

Jeżeli w recepcie nie przepisano wody do rozpuszczenia stałych substancji leczniczych a jedynie syropy, należy je rozpuścić na zimno lub ciepło w syropach, jeżeli są w nim rozpuszczalne. Jeżeli nie dodaje się możliwie najmniejszą ilość wody lub innego rozpuszczalnika, zmniejszając jednocześnie ilość syropów tak, aby masa leku nie uległa zmianie. Wprowadzoną korektę należy zaznaczyć na recepcie. Ilość wprowadzanego rozpuszczalnika zasadniczo nie powinna przekraczać 5% całej masy leku. Nie zawsze jednak jest możliwe przestrzeganie granicy 5%.

Jeżeli przepisana jest w mieszance nierozpuszczalna forma substancji leczniczej, należy zamienić na formę rozpuszczalną uwzględniając różnice wynikające z różnicy masy cząsteczkowej kwasu lub zasady a masy cząsteczkowej ich soli.

Do gotowej mieszanki dołącza się etykietkę koloru białego. Zdarza się, że lekarze przepisują leki ze zbioru Receptarium Polonicum z 1947 r. używając

tylko nazw skróconych np. Mixtura pepsini, które należy wykonać według składu podanego w tym zbiorze. Zbiór przepisów na leki recepturowe do użytku lekarzy i farmaceutów opracowany został przez W. Głowackiego. Każdy lek miał swoją nazwę, co ułatwiało porozumienie między lekarzem a farmaceutą bez konieczności przepisywania na recepcie pełnego składu.

Mixtura pepsini Rp. Pepsini 2,5 Acidi hydrochloridi 10% 1,0 Auranti trae 2,0 Aquae ad 100,0 M.f.mixt. D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową


Liquor pectoralis Rp. Ammonii anisati spir. 2,5 Althaeae sir. 15,0 Aquae ad 100,0 D.S. Co 2 godziny łyżkę stołową Mixtura nervina Rp. Kalii bromidi 8,0 Natrii bromidi Ammonii bromidi aa 4,0 Aquae ad 200,0 M.f.sol. Farmakopea Polska VI określa dla bromków maksymalne dawki dobowe. Dla bromków

sodu i potasu 1,0 g, dla bromku amonu 0,5 g, w związku z tym dawkowanie powyższej mieszanki powinno być określone jak 2x dziennie łyżeczkę.

Mixtura Valerianae bromata Rp. Valerianae tint. 20,0 Natrii bromidi 10,0 Menthae pip. aq. 50,0 Aquae ad 200,0 D.S. 3 razy dziennie łyżkę stołową Chociaż w praktyce aptecznej odchodzi się już od roztworów zapasowych, niemniej

jednak są one dopuszczalne przy wykonywaniu mieszanek. Konieczne jest uwzględnienie ilości wody, która zostaje dodana do mieszanki z roztworem zapasowym.

Mieszanki mogą zawierać w swoim składzie wodne wyciągi z surowców roślinnych –odwary, napary, maceracje. Przy wykonywaniu takich preparatów należy w pierwszej kolejności wykonać lege artis wodny wyciąg, w nim rozpuszczać przepisane w recepcie substancje stałe, a następnie dodawać płynne składniki zgodnie z zasadami podanymi przy sporządzaniu mieszanek. Jeżeli rozpuszczanie nastręcza trudności, to podobnie jak przy mieszankach z syropami, bez przepisanej wody jako rozpuszczalnika można je rozpuścić w jak najmniejszej ilości wody lub etanolu. Ilość wody przeznaczoną do sporządzenia wodnego wyciągu należy wówczas zmniejszyć o ilość, która została zużyta do rozpuszczenia substancji stałych. Nie powinna ona jednak przekraczać 10%. Nie wskazane jest w tym przypadku korzystanie z roztworów zapasowych.

Krople – Guttae, są to stężone roztwory środków leczniczych (związków chemicznych, wyciągów roślinnych) należących najczęściej do wykazu A, B, N, które dawkuje się kroplami. Mogą być podawane doustnie oraz mogą być stosowane zewnętrznie np. do oka, ucha, nosa.

Przepisuje się je najczęściej w ilości od 5,0 do 30,0 g i podaje w ilości 10–30 kropli jednorazowo, co oznacza że w takiej właśnie ilości kropli powinna być zawarta dawka jednorazowa substancji leczniczej. Do kropli nie dodaje się substancji poprawiających smak.

Wydaje się je w butelkach z zakraplaczem gwarantującym, że odmierzane krople będą prawidłowej wielkości. Ze względu na zawartość w kroplach substancji z wykazu A, B, N, wymagane jest dokładne ich dawkowanie, czyli dokładne odmierzanie dawek. O wielkości kropli decyduje przede wszystkim napięcie powierzchniowe cieczy, średnica wylotu kroplomierza i szybkość kroplenia. Im większe jest napięcie powierzchniowe i średnica kroplomierza tym masa kropli jest większa. O wielkości kropli decyduje także napięcie


międzyfazowe między cieczą a ścianką kroplomierza. Krople właściwej wielkości otrzymuje się z czystego kroplomierza. Kroplomierz normalny w konwencji międzynarodowej to taki, z którego przy zachowaniu odpowiednich warunków temperatury i kroplenia z 1 g wody otrzymuje się 20 kropel. Masa kropli zależy od gęstości cieczy i waha się w granicach od 14–59 mg.

Nazwa kropli do użytku wewnętrznego tworzona jest od ich działania i zastosowania: − Guttae cardiacae – krople nasercowe, − Guttae sedativae – krople uspokajające, − Guttae hypnoticae – krople nasenne, − Guttae stomachicae – krople żołądkowe.

Nazwa kropli do użytku zewnętrznego odpowiada drodze ich podania: − Guttae ophtalmicae – krople do oczu, − Guttae otologicae – krople do uszu, − Guttae rhinologicae – krople do nosa.

W celu sprawdzenia dawek substancji leczniczych w kroplach konieczna jest znajomość wielkości masy pojedynczej kropli dla roztworów i cieczy stosowanych w recepturze.

Przygotowanie recept w postaci kropli odbywa się tak samo jak roztworów czy mieszanek. Substancje stałe kolejno rozpuszcza się w odpowiednim rozpuszczalniku i sączy jeśli są to roztwory rzeczywiste do wytarowanej butelki. Przepisane płynne składniki odważa się bezpośrednio do butelki i miesza. 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy potrafisz dokonać podziału płynnych leków recepturowych w zależności od drogi ich podania?

2. Czy potrafisz określić miary domowe i ich wielkość stosowane do dozowania płynnych postaci leków?

3. Czy wiesz co oznacza termin solutio? 4. Czy potrafisz dokonać podziału roztworów w zależności od użytego rozpuszczalnika? 5. Czy potrafisz dokonać podziału roztworów biorąc za kryterium podziału właściwości

fizykochemiczne? 6. Czy potrafisz zinterpretować informacje dotyczące rozpuszczalności zawarte

w monografiach szczegółowych substancji? 7. Czy wiesz jakie czynniki wpływają na szybkość rozpuszczania? 8. Czy wiesz co to są solubilizatory? 9. Czy znasz ogólne zasady sporządzania roztworów? 10. Czy wiesz co to są dilutiones? 11. Czy potrafisz dokonać niezbędnych obliczeń przy rozcieńczaniu roztworów? 12. Czy wiesz co to są roztwory zapasowe i jakie mają zastosowanie w recepturze? 13. Czy wiesz co to są mieszanki recepturowe? 14. Czy znasz ogólne zasady sporządzania mieszanek? 15. Czy wiesz co to jest Receptarium Polonicum i w jakim celu został wydany? 16. Czy potrafisz wymienić najbardziej znane mieszanki zawarte w tym zbiorze? 17. Czy potrafisz scharakteryzować krople jako płynną postać leku recepturowego? 18. Czy potrafisz dokonać podziału kropli? 19. Czy wiesz od czego zależy dokładność dawkowania kropli? 20. Czy wiesz co to jest kroplomierz normalny?


4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Zinterpretuj właściwości fizykochemiczne składników mieszanki, określone

w monografiach szczegółowych i na tej podstawie zaproponuj sposób wykonania leku. Określ niezbędne informacje dotyczące warunków przechowywania leku.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący mieszanek i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) uważnie przeczytać treść ćwiczenia i przyjrzeć się otrzymanym od nauczyciela receptom, 3) sprawdzić skład leku, 4) sprawdzić w Farmakopei właściwości fizykochemiczne substancji leczniczych

przepisanych w recepcie, postać, rozpuszczalność, wrażliwość na światło, temperaturę, wilgoć, siłę działania, miejsce aplikacji, dawki,

5) sprawdzić przepisane ilości substancji leczniczych, dla których określone są w Farmakopei Polskiej dawki maksymalne,

6) określić wszystkie utensylia niezbędne do wykonania leku, 7) stałe i płynne składniki uszeregować w zależności od siły działania i ilości, 8) określić ilość przepisanego rozpuszczalnika, 9) określić na podstawie siły działania i ilości substancji leczniczych kolejność odważania

i rozpuszczania, 10) wskazać która z substancji ze względu na wielkość cząstek będzie wymagała roztarcia

przed rozpuszczeniem, 11) wskazać, która z substancji rozpuści się po podgrzaniu rozpuszczalnika, 12) określić, który z roztworów powstałych po rozpuszczeniu substancji będzie roztworem

rzeczywistym, a który koloidalnym, 13) określić, które z roztworów będą wymagały sączenia, a które będą bezpośrednio

przelewane, 14) wskazać, które z płynnych składników mogą zwiększać, a które zmniejszać

rozpuszczalność substancji stałych, 15) określić na podstawie siły działania, przepisanej ilości oraz wpływu na rozpuszczalność,

kolejność dodawania płynnych składników leku, 16) określić, na podstawie właściwości substancji i ich wrażliwości na różne czynniki

zewnętrzne warunki przechowywania gotowego leku, 17) zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń, 18) efekty pracy przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− poradnik dla ucznia, − zestaw 2 recept przygotowanych przez nauczyciela, − literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator.


Ćwiczenie 2 Wykonaj roztwory proste i złożone do użytku wewnętrznego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący roztworów i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie otrzymaną od nauczyciela receptę, 3) rozszyfrować wszystkie skróty zapisane w recepcie, 4) sprawdzić w Farmakopei Polskiej właściwości fizykochemiczne substancji wchodzących w

skład roztworu (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

5) sprawdzić dawki substancji, dla których Farmakopea Polska określa dawki maksymalne, 6) sprawdzić czy substancje lecznicze wchodzące w skład leku nie tworzą niezgodności, 7) sprawdzić czy wszystkie substancje stałe rozpuszczają się w przepisanym rozpuszczalniku, 8) sprawdzić czy przepisane substancje mają strukturę grubych kryształów i należy je

najpierw rozetrzeć w moździerzu, 9) sprawdzić czy rozpuszczają się na zimno czy należy najpierw ogrzać rozpuszczalnik, 10) sprawdzić czy powstałe po rozpuszczeniu substancji roztwory są roztworami

rzeczywistymi czy koloidalnymi, 11) ustalić kolejność odważania i rozpuszczania substancji stałych (od najmniejszej ilości lub

od najsilniej działającej), 12) sprawdzić czy posiadasz wszystkie substancje niezbędne do wykonania leku, 13) przygotować niezbędny sprzęt i utensylia, 14) przygotować odpowiedniej wielkości butelkę z zakrętką, 15) przygotować białą sygnaturkę, 16) wytarować butelkę z lejkiem (w lejku powinna znajdować się gaza ze zwitkiem zwilżonej

waty), 17) odważyć substancje w ustalonej kolejności (w razie potrzeby rozcierać), 18) rozpuścić w porcjach przepisanego rozpuszczalnika (w razie potrzeby ogrzewać), 19) roztwory rzeczywiste przesączyć do wytarowanej butelki, koloidalne przelać

bezpośrednio, 20) uzupełnić rozpuszczalnikiem do przepisanej masy, 21) zamknąć butelkę, wymieszać i nalepić etykietkę, 22) uporządkować stanowisko pracy, 23) zapisać sposób przygotowania w zeszycie ćwiczeń, 24) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy.


− poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki

plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, gaziki, wata, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

− surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw recept na roztwory proste i złożone,


− obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator. Ćwiczenie 3 Wykonaj rozcieńczenie (Dilutiones) roztworu oficynalnego.


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący roztworów i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie recepty przygotowane przez nauczyciela, 3) odszukać w Farmakopei Polskiej monografie szczegółowe poszczególnych składników

recepty dotyczące roztworów oficynalnych z których będzie wykonywać rozcieńczenie (zwracając uwagę na właściwości substancji leczniczej, stężenie, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

4) obliczyć ilość substancji leczniczej potrzebnej do wykonania przepisanego roztworu, 5) obliczyć jaka ilość stężonego roztworu zawiera potrzebną do wykonania ilość substancji

leczniczej, 6) zaplanować tok postępowania, 7) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 8) odważyć wyliczoną ilość stężonego roztworu, 9) uzupełnić wodą do przepisanej masy, 10) zapakować roztwór, wymieszać, dołączyć odpowiednią sygnaturę, etykietę i wszystkie

niezbędne dla pacjenta informacje, 11) uporządkować miejsce pracy, 12) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.


− poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, wagi apteczne:

techniczne i elektroniczne, odważniki, − surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw recept na roztwory proste (Dilutiones) przygotowanych przez nauczyciela (2 – 3), − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator.


Ćwiczenie 4 Wykonaj roztwór wodny, etanolowy, olejowy lub glicerolowy do użytku zewnętrznego.


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący roztworów do użytku zewnętrznego i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie recepty przygotowane przez nauczyciela, 3) przeanalizować receptę pod względem: poprawności zapisu, sposobu zapisu, 4) odszukać w Farmakopei Polskiej monografie szczegółowe poszczególnych składników

recepty (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

5) przeliczyć dawki (stężenia) dla substancji silnie działających, 6) w przypadku roztworu etanolowego przeliczyć stężenie etanolu, 7) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania), 8) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 9) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP, 10) zapakować roztwór, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę, 11) uporządkować miejsce pracy, 12) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.



plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

− surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw recept na roztwory do użytku zewnętrznego, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator. Ćwiczenie 5 Wykonaj mieszankę recepturową.


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący mieszanek recepturowych i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie receptę przygotowaną przez nauczyciela, 3) przeanalizować receptę pod względem: poprawności zapisu, sposobu zapisu,

ewentualnych niezgodności,


4) odszukać w Farmakopei Polskiej monografie szczegółowe poszczególnych składników recepty (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

5) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem sposobu dawkowania, 6) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania, cedzenia,

kolejność dodawania substancji płynnych), 7) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 8) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP, 9) zapakować miksturę, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę, 10) uporządkować miejsce pracy, 11) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.




− surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw recept (4 – 5) na mieszanki, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator.

Ćwiczenie 6 Wykonaj mieszankę recepturową zawierającą w swoim składzie odwar, napar lub macerację.


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący mieszanek recepturowych i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,


ewentualnych niezgodności, 4) odszukać w Farmakopei Polskiej monografie szczegółowe poszczególnych składników


5) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem sposobu dawkowania, 6) przygotować w pierwszej kolejności odwar, napar lub macerację, 7) zaplanować dalszy tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania,

cedzenia, kolejność dodawania substancji płynnych), 8) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 9) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP, 10) zapakować miksturę, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,


11) uporządkować miejsce pracy, 12) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.



plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, gaziki , wata, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

− surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw recept na mieszanki z odwarami, maceracjami, naparami, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator. Ćwiczenie 7 Wykonaj mieszankę recepturową z wykorzystaniem roztworu zapasowego.


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący mieszanek recepturowych, roztworów zapasowych i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,


ewentualnych niezgodności 4) odszukać w Farmakopei Polskiej monografie szczegółowe poszczególnych składników

recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

5) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem sposobu dawkowania, 6) przeliczyć ilość roztworu zapasowego równoważnego ilości przepisanej substancji,

w bilansie wagowym gotowego leku uwzględnić ilość wody zawartą w roztworze zapasowym aby nie przekroczyć masy gotowego leku,

7) zaplanować dalszy tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania, cedzenia, kolejność dodawania substancji płynnych),

8) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 9) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP, 10) zapakować miksturę, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę, 11) uporządkować miejsce pracy, 12) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.


Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki

plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, gaziki , wata, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

− surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw recept na mieszanki, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator. Ćwiczenie 8 Wykonaj krople do użytku wewnętrznego i zewnętrznego. Sprawdź dawki przepisanych substancji leczniczych z wykazu A, B, N.


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący kropli do użytku wewnętrznego i zewnętrznego (z wyjątkiem kropli do oczu) i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,




5) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem sposobu dawkowania, − określić ilość przepisanej wody, nalewek lub oleju w całym leku, − określić ilość wody, nalewek lub oleju w jednej kropli (na podstawie proporcji), − zsumować wyliczone ilości wody, nalewek lub oleju w jednej kropli, − na podstawie proporcji wyliczyć zawartość substancji w przepisanej ilości kropli, − porównać przepisane ilości substancji leczniczej z dawkami określonymi w Farmakopei

Polskiej, 6) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania substancji stałych, sposób

rozpuszczania, cedzenia, kolejność dodawania substancji płynnych), 7) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 8) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP, 9) zapakować krople do buteleczki z zakraplaczem, dołączyć odpowiednią sygnaturę

i etykietę, 10) uporządkować miejsce pracy, 11) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.


Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki


− surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: butelki z zakraplaczami, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw recept na krople, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator. 4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zinterpretować określone w monografiach szczegółowych właściwości fizykochemiczne substancji wchodzących w skład płynnego leku recepturowego?

2) na postawie tych informacji ustalić sposób wykonania płynnej postaci leku?

3) przyspieszyć rozpuszczanie stałych substancji leczniczych? 4) ustalić kolejność rozpuszczania substancji stałych? 5) określić zasady sączenia roztworów? 6) dokonać przeliczeń przy rozcieńczaniu stężonych roztworów

oficynalnych?

7) sporządzić roztwór olejowy? 8) przeliczyć stężenia etanolu? 9) określić kolejność czynności przy wykonywania mieszanek

recepturowych?

10) określić kolejność czynności przy wykonywaniu mieszanek recepturowych z odwarem, naparem lub maceracją?

11) obliczyć ilości roztworu zapasowego równoważnego przepisanej ilości substancji leczniczej?

12) określić kolejność czynności przy wykonywaniu mieszanek z ykorzystaniem roztworów zapasowych?

13) obliczyć ilość leku i substancji leczniczej zawartej w łyżce i kropli? 14) określić kolejność czynności przy wykonywaniu kropli? 15) dobrać opakowanie do sporządzonego płynnego leku recepturowego? 16) określić warunki przechowywania płynnej postaci leku

recepturowego?

17) określić termin ważności płynnej postaci leku recepturowego?


4.2. Zawiesiny, emulsje, leki homeopatyczne

4.2.1. Materiał nauczania

Zawiesiny – Suspensiones Jest to płynna postać leku, w której ciało stałe (odpowiednio sproszkowany środek

leczniczy) jest zawieszony przy użyciu substancji zwiększających lepkość w cieczy w której jest nierozpuszczalny, lub bardzo trudno rozpuszczalny. Są to układy dwufazowe, gdzie fazą rozpraszającą jest ciecz a fazą rozpraszaną substancja stała. W zależności od przepisanego środka leczniczego, substancjami zwiększającymi lepkość mogą być: guma arabska, tragakanta, pektyny, śluzy roślinne. Dobór odpowiedniego środka zawieszającego należy zazwyczaj do kompetencji apteki.

Zawiesiny mogą być stosowane: − doustnie, jako tzw. mixtura agitanda, najczęściej stosowana w pediatrii, umożliwia to bowiem podanie w postaci płynnej środka leczniczego nierozpuszczalnego w wodzie; substancje zwiększające lepkość dodawane do zawiesin wykazują również działanie osłaniające na błonę przewodu pokarmowego, co zmniejsza działanie drażniące niektórych substancji leczniczych, − zewnętrznie jako tzw. pudry płynne – lotiones – mieszaniny zwierające nawet do 50% sproszkowanych środków leczniczych zwieszonych w wodzie, glicerynie lub olejach. W skład pudrów płynnych wchodzą substancje lecznicze o działaniu dezynfekującym, znieczulającym, wysuszającym itp. Pudry płynne stosowane są do smarowania skóry.

Leki w postaci zawiesin stosuje się także na błony śluzowe nosa, doodbytniczo lub dopochwowo.

Zawiesiny są nietrwałą postacią leku, ze względu na zjawisko sedymentacji, tj. opadania na dno butelki zawieszonego środka leczniczego. Z tych względów nie powinno się w postaci zawiesin przeznaczonych do użytku zewnętrznego zapisywać środków z wykazy A, B, N.

Wymaga się, aby substancje lecznicze wolno sedymentowały, nie tworzyły zbitych skupisk a po wstrząśnięciu łatwo tworzyły równomierne rozproszenie.

Zgodnie z równaniem Stokesa, opisującym szybkość sedymentacji, jest ona tym mniejsza im mniejsza jest wielkość cząstek substancji leczniczej, im mniejsza jest różnica gęstości faz oraz im większa jest lepkość fazy zewnętrznej.

Wielkość cząsteczek w zawiesinach do użytku wewnętrznego powinna się wahać od 0,1 μm do 30 μm, a w zawiesinach do użytku zewnętrznego nie powinna przekraczać 80 μm taki stopień rozdrobnienia w recepturze można otrzymać przez mikronizację w moździerzu, tj. rozcieranie z dodatkiem substancji o niższym od wody napięciem powierzchniowym np. z alkoholem, glicerolem.

Lepkość fazy rozpraszającej zwiększa dodatek kleików, które sporządza się w następujących stężeniach: − Agar 0,2% − Amylum 2,5% − Gelatinum 4,0% − Gummi arabicum 33,3% − Methylocelulosum 2,0% − Tragacantha 10,%.

Tragakantę rozpuszcza się na zimno, żelatynę przed ogrzaniem należy poddać pęcznieniu w zimnej wodzie, agar i skrobie rozpuszcza się na gorąco. Metylocelulozę należy najpierw zmieszać z 1/3 ilości potrzebnej wody o temp. 80-90° C, rozpuścić, ochłodzić i uzupełnić


pozostałą ilością wody. Przygotowując kleik z gumy arabskiej należy najpierw przemyć szybko kawałki gumy, zalać mieszaniną wody wapiennej i wody i pozostawić do całkowitego rozpuszczenia, przecedzić, ogrzewać przez 30 min, ochłodzić i uzupełnić wodą do przepisanej masy.

Zwiększenie lepkości może zmniejszać szybkość rozpuszczania substancji leczniczych. Dlatego substancje lecznicze rozpuszczalne, rozpuszcza się najpierw w wodzie a dopiero potem łączy z kleikiem. Zwiększona lepkość w zawiesinach do użytku wewnętrznego oprócz opóźniania sedymentacji poprawia smak i zapach substancji leczniczej poprzez zmniejszenie kontaktu z kubkami smakowymi. W preparatach do użytku zewnętrznego decyduje o właściwej konsystencji ułatwiającej rozsmarowywalność i przyczepność preparatu do skóry. Do pudrów płynnych nie powinno się jednak dodawać kleików, gdyż zatykają pory w skórze, przez co trudniej „oddycha”. Zbyt duża lepkość fazy rozpraszającej może utrudniać ponowne odtworzenie rozproszenia po odstaniu zawiesiny.

Sposób wykonania zawiesin do użytku wewnętrznego. Przepisane stałe substancje lecznicze, nierozpuszczalne w rozpuszczalniku należy kolejno rozetrzeć w moździerzu (zaczynając od ilości najmniejszej) z dodatkiem środka zwilżającego lub niewielkiej ilości roztworu substancji zwiększającej lepkość, tak aby powstała gęsta pasta. Następnie dodać pozostałą ilość kleiku. Stałe substancje lecznicze rozpuszczalne w przepisanym rozpuszczalniku należy w nim rozpuścić i dodawać porcjami do wytworzonej pasty. Po rozcieńczeniu przelać do wytarowanej butelki, popłukując pozostałą ilością rozpuszczalnika. Na końcu dodaje się przepisane nalewki lub syropy.

Zawiesiny do użytku zewnętrznego wykonuje się podobnie. Odważone substancje stałe rozciera się kolejno w moździerzu, następnie dodaje glicerol lub olej i rozciera na jednolitą masę, którą rozcieńcza się porcjami przepisanej wody, przelewa do butelki a moździerz popłukuje pozostałą ilością wody. Na końcu dodaje się, jeśli jest przepisany, etanol.

Do gotowych zawiesin należy zawsze dołączyć informację „Zmieszać przed użyciem”. Emulsje – Emulsiones. Słowo emulsja pochodzi od łacińskiego emulgere – doić, z powodu

podobieństwa wyglądu emulsji do mleka. Są to preparaty do użytku wewnętrznego składające się z dwu nierozpuszczalnych w sobie cieczy, przy czym jedna ciecz rozproszona jest w drugiej. Ciecz rozproszona (najczęściej olej lub roztwory olejowe) o średnicy cząsteczek od 0,1 μm do 10 μm stanowi fazę wewnętrzną emulsji a ciecz rozpraszająca (ciągła, najczęściej woda lub roztwory wodne) fazę zewnętrzną. Mleczny wygląd emulsji związany jest z różnicą stopnia załamania światła w obu fazach emulsji. Fazę wewnętrzną nazywamy emulgendum a fazę zewnętrzną menstruum lub vehiculum. Układy emulsyjne z fizycznego punktu widzenia stosuje się także do użytku zewnętrznego jako tzw. mazidła.

Rozróżniamy dwa typy emulsji: − olej w wodzie O/W − woda w oleju W/O.

Proces emulgowania, czyli mechanicznego rozpraszania, jego trwałość i łatwość wykonania zależą od napięcia powierzchniowego na granicy faz. Im to napięcie jest mniejsze tym emulsja jest trwalsza i łatwiejszy jest sposób przyrządzenia emulsji. Czynnikiem zmniejszającym napięcie powierzchniowe między fazami jest emulgator. Użyty emulgator warunkuje typ emulsji. Zgodnie z regułą Bankrofta fazą zewnętrzną jest ciecz, w której emulgator jest lepiej rozpuszczalny.

Emulgatory dzielimy na: − jonotwórcze,

a) anionowo czynne – z ujemnie naładowaną grupą hydrofilową- mydła, siarczany, sulfoniany alkilowe i saponiny; mydła metali jednowartościowych tworzą emulsję O/W, mydła metali wielowartościowych W/O,


b) kationowo czynne – z dodatnio naładowaną grupą hydrofilową – czwartorzędowe zasady amoniowe,

− niejonowe – alkohole alifatyczne, estry i etery; w przypadku przewagi w cząsteczce emulgatora grup polarnych, emulgator rozpuszcza się w wodzie tworząc emulsję O/W, w przypadku przewagi grup niepolarnych emulgator rozpuszcza się w fazie olejowej, tworząc emulsję W/O,

− amfoteryczne – lecytyny tworzące emulsje O/W lub W/O oraz proteiny (żelatyna, kazeina) tworzące emulsję O/W,

− rzekome – substancje pochodzenia roślinnego (guma arabska, agar, tragakanta) i mineralnego (bentonit, glinka biała), które pęcznieją w wodzie tworząc roztwory o dużej lepkości. Emulsje do użytku wewnętrznego są głównie emulsjami typu O/W. Najczęściej używanym

emulgatorem przy ich wykonaniu jest guma arabska lub pozbawiony enzymów kleik z gumy arabskiej.

Emulsje przygotowujemy dwoma metodami. Pierwsza kontynentalna polega na przygotowaniu tzw. „jądra” emulsji. Olej, gumę arabską i wodę w proporcjach 2 : 1; 1,5. uciera się w moździerzu do czasu wydawania charakterystycznych trzasków, emulsja „mlaska”. Gotowe jądro emulsji stopniowo rozcieńcza się pozostałą ilością wody. Jeśli w skład emulsji wchodzą nalewki syropy i wyciągi płynne to dodaje się je do gotowej już emulsji, substancje stałe rozpuszczalne w wodzie lub olejach należy rozpuścić w odpowiedniej fazie i dopiero emulgować. Substancje stałe nierozpuszczalne w żadnej z faz należy zawiesić w fazie ciągłej i dopiero emulgować.

Druga metoda to tzw. metoda angielska. Emulgator rozpuszcza się w fazie zewnętrznej (wodzie) a następnie przy ciągłym wytrząsaniu w butelce dodaje się porcjami fazy olejowej. Emulsje wykonane tą metodą są stabilniejsze.

Jeśli w przepisie na emulsję lekarz nie określił ilości oleju należy przygotować emulsję zawierającą 10% oleju. Do gotowych emulsji dołącza się informację „zmieszać przed użyciem”. Emulsje do użytku wewnętrznego powinny być przechowywane w lodówce, a do użytku zewnętrznego w temperaturze pokojowej.

Homeopatia to metoda leczenia polegająca na stosowaniu małych dawek substancji leczniczych, które w dużych dawkach u zdrowego człowieka wywołują objawy podobne do objawów leczonej choroby. Efekty lecznicze w homeopatii, szczególnie w przypadku stosowania największych rozcieńczeń, nie mają uzasadnienia naukowego i są efektami placebo.

Farmacja homeopatyczna wyróżnia trzy rodzaje leków płynnych (Dilutiones): − Roztwory otrzymuje się przez rozpuszczanie substancji leczniczej w wodzie w proporcji 1:10. Dylucje D3 i dalsze otrzymuje się przez dodawanie spirytusu 45°. Najczęściej przepisywane są potencje D3-D10. Dylacja D25 ma niewielkie szanse na zawartość choćby jednej cząsteczki substancji leczniczej, jednak homeopaci argumentują sens stosowania takich rozcieńczeń analogią z rolą, jaką pełnią w przyrodzie pierwiastki śladowe. − Nalewki otrzymuje się zasadniczo przez perkolację, dla niektórych surowców zwierzęcych przez macerację alkoholem etylowym w stosunku 1:10. Stężenia etanolu dla każdego surowca określają farmakopee homeopatyczne. Otrzymany w ten sposób perkolat lub macerat jest potencją dziesiętną D1. Dyluje D2 i D3 otrzymuje się przez rozcieńczanie etanolem o stężeniu używanym do otrzymania D1. Potencje powyżej D3 otrzymuje się poprzez rozcieńczanie etanolem 45°.


− Esencje otrzymuje się ze świeżych surowców roślinnych. W zależności od składu surowca i ilości zawartego soku stosuje się jedną z trzech metod otrzymywania esencji: a) surowce zawierające dużo soku mieli się i wyciska sok, do którego dodaje się równą ilość

alkoholu etylowego o stężeniu 90°. Mieszaninę soku i spirytusu odstawia się, a po pewnym czasie sączy. Zawartość leku w esencji otrzymanej tą metodą wynosi 1/2.

b) do zmielonego surowca roślinnego dodać tyle etanolu 90°, ile zawiera on soku i macerować 8–14 dni. Ilość soku oblicza się po oznaczeniu zawartości wody w surowcu i zawartości suchej substancji w wyciśniętym soku. Po zmacerowaniu ciecz zdekantować, surowiec wycisnąć, po odstaniu przesączyć. Zawartość leku w takiej esencji wynosi 1/2.

c) obliczyć ilość soku jak w metodzie b i do zmiażdżonego surowca roślinnego dodać etanolu 90° dwa razy więcej niż soku. Dalej postępować jak w metodzie b. Zawartość leku w esencji otrzymanej tą metodą wynosi 1/3.

Rozcieńczanie esencji otrzymanych metodą a lub b: − z 2cz. esencji + 8cz. etanolu 45° otrzymuje się 10cz. D1 − z 1cz. D1 + 9cz. etanolu 45° otrzymuje się 10 cz. D2 − z 1cz. D2 + 9cz. etanolu 45° otrzymuje się 10 cz. D3 itd. Rozcieńczanie esencji otrzymanych metodą c: − z 3cz. esencji + 7cz. etanolu 60° otrzymuje się 10cz. D1 − z 1cz. D1 + 9 cz. etanolu 60° otrzymuje się 10cz. D2 − z 1cz. D2 + 9 cz. etanolu 60° otrzymuje się 10cz. D3 − z 1cz. D3 + 9 cz. etanolu 45° otrzymuje się 10cz. D4 dalsze rozcieńczenia wykonuje się etanolem 45°. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy wiesz co to są zawiesiny? 2. Czy potrafisz dokonać podziału zawiesin? 3. Czy wiesz jaka powinna być wielkość cząstek substancji leczniczej w zawiesinach? 4. Czy wiesz od czego zależy trwałość zawiesin? 5. Czy potrafisz wymienić składniki zawiesin zwiększające lepkość fazy rozpraszającej? 6. Czy znasz sposoby sporządzania kleików? 7. Czy znasz ogólne zasady sporządzania zawiesin? 8. Czy wiesz co to są emulsje i jakie mają zastosowanie? 9. Czy potrafisz określić czynniki wpływające na trwałość emulsji? 10. Czy wiesz co to są emulgatory? 11. Czy potrafisz dokonać podziału i scharakteryzować poszczególne grupy emulgatorów? 12. Czy znasz metody sporządzania emulsji? 13. Czy wiesz co to są płynne leki homeopatyczne? 14. Czy znasz sposoby otrzymywania i rozcieńczania roztworów, nalewek i esencji

homeopatycznych?


4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Wykonaj jedną z podanych niżej emulsji do użytku zewnętrznego (mazidło). Rp. Rapae olei 18,75 Ammonii hydrici 6,25 M.D.S. Do nacierania R.p. Lini olei Aquae Calcis aa 10,0 M.D.S. Do smarowania


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący emulsji do użytku zewnętrznego i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie powyższe recepty, 3) przeanalizować receptę pod względem: poprawności zapisu, sposobu zapisu,



5) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, pomarańczową sygnaturę leku, 6) wytarować butelkę, 7) odważyć przepisane składniki leku bezpośrednio do butelki, 8) zamknąć butelkę a mazidło silnie wytrząsać do czasu wytworzenia się emulsji

(w pierwszym przypadku powstaje mydło amonowe dające emulsję o/w, w drugim mydło wapienne dające emulsję w/o),

9) dołączyć sygnaturę i informację „zmieszać przed użyciem”, 10) uporządkować miejsce pracy, 11) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym, 12) efekty swojej pracy przedstawić na forum grupy.


− poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, wagi apteczne:

techniczne i elektroniczne, odważniki, − substancje lecznicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania.


Ćwiczenie 2 Wykonaj emulsję do użytku wewnętrznego z gumą arabską. Rp. Ricini olei 20,0 Gummi arabici 10,0 Saccharini 0,0005 Menthae pip. olei gtt. II Aquae ad 100,0 M. f. emulsio D.S. Łyżkę raz dziennie


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący emulsji do użytku wewnętrznego i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie powyższą receptę, 3) odszukać w Farmakopei Polskiej monografie szczegółowe poszczególnych składników


4) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, białą sygnaturę leku, 5) odważyć 10 g gumy arabskiej, 20 g oleju rycynowego i ucierać w moździerzu, 6) dodać 15 g wody i dalej ucierać aż do otrzymania emulsji o konsystencji kremu (tzw. jądro

emulsji), 7) odważyć sacharynę i rozpuścić w części pozostałej wody, 8) dodawać małymi porcjami, mieszając, roztwór sacharyny do stężonej emulsji, 9) przenieść emulsję do wytarowanej butelki, popłukując moździerz resztą przepisanej ilości

wody, 10) dodać 2 krople olejku miętowego, 11) butelkę zamknąć i zamieszać emulsję, 12) dołączyć sygnaturę i informację „zmieszać przed użyciem”, 13) uporządkować miejsce pracy, 14) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym, 15) efekty swojej pracy przedstawić na forum grupy.


− poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, moździerz, pistel, kliszki

celuloidowe, zlewki, lejki, krążki pergaminowe, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

− substancje lecznicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator.


Ćwiczenie 3 Wykonaj 30 g kleiku z gumy arabskiej. Rp. Gummi arabici mucilaginis 30,0


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący kleików i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie powyższą receptę, 3) odszukać w Farmakopei Polskiej IV monografię kleiku z gumy arabskiej, 4) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, białą sygnaturę leku, 5) odważyć 10 g gumy arabskiej, przenieść do zlewki i szybko przemyć wodą, 6) odważyć 10 g wody wapiennej i 10 g wody oczyszczonej, 7) zalać gumę arabską odważoną wodą i wodą wapienną, 8) pozostawić do całkowitego rozpuszczenia, 9) przecedzić, 10) ogrzewać na łaźni wodnej przez 30 min, 11) ochłodzić, 12) uzupełnić wodą do 30 g, 13) przelać do butelki, zakręcić, dołączyć białą sygnaturkę oraz informację „przechowywać

w chłodnym miejscu”, 14) uporządkować miejsce pracy, 15) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.


− poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, wagi apteczne,

odważniki, łaźnia wodna, krążki pergaminowe, bagietki, materiał do cedzenia, − substancje lecznicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 4 Wykonaj zawiesinę do użytku wewnętrznego.


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący zawiesin do użytku wewnętrznego i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie otrzymaną od nauczyciela receptę, 3) przeanalizować receptę pod względem: poprawności zapisu, sposobu zapisu,

ewentualnych niezgodności,


4) odszukać w Farmakopei Polskiej monografie szczegółowe poszczególnych składników recepty (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

5) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, białą sygnaturę leku, informacje o warunkach przechowywania i stosowania gotowego leku,

6) odważyć kolejno przepisane w recepcie składniki stałe (zaczynając od najmniejszych ilości),

7) przenieść odważone substancje do moździerza i rozetrzeć, 8) odważyć przepisany kleik, 9) dodać porcjami kleik do roztartych substancji i utrzeć na jednolitą masę, 10) dodać porcjami przepisaną wodę ciągle rozcierając, 11) wytarować butelkę, 12) płynną masę przenieść do butelki, 13) pozostałą ilością wody popłukać moździerz i zlać do butelki, 14) dodać przepisane nalewki lub syropy, 15) zamknąć butelkę, 16) lek dokładnie wymieszać, 17) dołączyć białą sygnaturę z odpisem recepty oraz informację „zmieszać przed użyciem”, 18) uporządkować stanowisko pracy, 19) opisać wykonanie zadania w zeszycie ćwiczeń.


− poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, moździerze, pistole, kliszki

celuloidowe, zlewki, lejki, krążki pergaminowe, bagietki, wagi apteczne, odważniki, − substancje lecznicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator. Ćwiczenie 5 Wykonaj zawiesinę do użytku zewnętrznego.


1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący zawiesin do użytku zewnętrznego i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeczytać uważnie otrzymaną od nauczyciela receptę, 3) przeanalizować receptę pod względem: poprawności zapisu, sposobu zapisu,

ewentualnych niezgodności 4) odszukać w Farmakopei Polskiej, monografie szczegółowe poszczególnych składników


5) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, pomarańczową sygnaturę leku, informacje o warunkach przechowywania i stosowania gotowego leku,


6) odważyć kolejno przepisane w recepcie składniki stałe (zaczynając od najmniejszych ilości),

7) przenieść odważone substancje do moździerza i rozetrzeć, 8) odważyć przepisany olej lub glicerol, 9) dodać porcjami do roztartych substancji i utrzeć na jednolitą masę, 10) odważyć przepisaną wodę, 11) dodać porcjami przepisaną wodę ciągle rozcierając, 12) wytarować butelkę z szeroką szyjką, 13) płynną masę przenieść do butelki, 14) pozostałą ilością wody popłukać moździerz i zlać do butelki, 15) dodać przepisany etanol, 16) zamknąć butelkę, 17) lek dokładnie wymieszać, 18) dołączyć białą sygnaturę z odpisem recepty oraz informację „zmieszać przed użyciem”, 19) uporządkować stanowisko pracy, 20) opisać wykonanie zadania w zeszycie ćwiczeń.


− poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, moździerze, pistle, kliszki

celuloidowe, zlewki, lejki, krążki pergaminowe, bagietki, wagi apteczne, odważniki, − substancje lecznicze, − opakowania do leków: butelki z szeroką szyjką z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator. 4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) wyliczyć ilości oleju, gumy arabskiej i wody potrzebne do wykonania

jądra emulsji?

2) określić kolejność czynności przy wykonywaniu emulsji? 3) wykonać kleiki? 4) określić kolejność czynności przy wykonywaniu zawiesin do użytku

wewnętrznego?

5) określić kolejność czynności przy wykonywaniu zawiesin do użytku wewnętrznego?


4.3. Niezgodności w płynnych postaciach leku recepturowego

4.3.1. Materiał nauczania Niezgodności fizyczne

− Ciecze nie mieszające się – tego typu niezgodności występują najczęściej przy połączeniu roztworów wodnych z olejami. Niezgodności te poprawia się poprzez wprowadzenie emulgatora. − Przekroczona rozpuszczalność:

a) lek nie rozpuszcza się w przepisanym rozpuszczalniku, b) lek nie rozpuszcza się w podanej ilości rozpuszczalnika.

Poprawa niezgodności następuje poprzez: − zmianę rozpuszczalnika, − zmianę części rozpuszczalnika, − zwiększenie ilości rozpuszczalnika − zawieszenie lub zemulgowanie − zmianę formy nierozpuszczalnej na rozpuszczalną.

Wysolenie – polega na zmniejszeniu rozpuszczalności np. koloidów poprzez dodatek znacznych ilości elektrolitów. Tego typu niezgodności występują najczęściej w przepisach na krople do oczu i nosa. Poprawa niezgodności następuje po zmianie środka doprowadzającego do izotonii np. zamiast chlorku sodowego wprowadza się roztwór azotanu potasowego.

Niezgodności chemiczne. Reakcje podwójnej wymiany - zachodzą między dwoma elektrolitami, w wyniku których

może dojść do wytrącenia się nierozpuszczalnej soli. Osad wytrąca się jeżeli iloczyn rozpuszczalności nowo powstałej soli jest mniejszy od iloczynu jonowego roztworu. Reakcje takie najczęściej zachodzą w przypadku soli wapnia, cynku, magnezu i srebra. Do tego typu reakcji należy również wytrącanie się bromowodorków i jodowodorków alkaloidów. Likwidując niezgodności recepturowe wynikające z reakcji podwójnej wymiany należy: − zamienić sól dającą niezgodność na sól nie dającą osadu (np. bromek wapniowy na

bromek sodowy), − w przypadku wytrącania się niewielkiej ilości osadu nie zwierającego substancji silnie

działającej, możemy wydać lek z informacją zmieszać przed użyciem, − zwiększyć ilość rozpuszczalnika, aby powstała sól nie uległa wytrąceniu, − wydajemy osobno składnik powodujący niezgodność.

Wytrącanie słabych kwasów. Rozpuszczalność słabych kwasów zależy od pH roztworu. W środowisku kwaśnym rozpuszczalność jest mała, w środowisku zasadowym wzrasta. Czynnikami zakwaszającymi są m.in.: kwas octowy, askorbowy, fosforowy, solny, siarczan glinu, siarczan atropiny, chlorowodorki efedryny, morfiny, papaweryny, nalewki, odwary, napary i wiele innych. Najczęściej spotykamy wytrącanie fenobarbitalu, sulfatiazolu i diuretyny.

Fenobarbital sodowy jest zawsze niezgodny: − z kwasem solnym, − z chlorowodorkami papaweryny i morfiny, − z bromkami i fosforanem kodeiny przy stężeniu fenobarbitalu 1%, − z syropem malinowym i wiśniowym.

Fenobarbital sodowy jest zawsze zgodny: − z chlorowodorkiem efedryny, − z siarczanem atropiny, − z odwarami i nalewkami.


Prawidłowe rozwiązanie najczęściej polega na wydaniu jednego ze składników niezgodnych osobno w postaci proszków.

Wytrącanie słabych zasad. W środowisku zasadowym część alkaloidów przechodzi w trudno rozpuszczalne zasady. Dotyczy to najczęściej atropiny, efedryny, papaweryny, kodeiny. Substancjami alkalizującymi są najczęściej węglany i wodorowęglany sodowe i potasowe, fenobarbital, sól sodowa sulfatiazolu, benzoesan sodu. Przy pH powyżej 5 zawsze następuje wytracanie się zasady papaweryny. Pozorne niezgodności dotyczą roztworów z efedryną i kodeiną. Zasady tych alkaloidów są dość dobrze rozpuszczalne i nie wytrącają się w postaci osadów nawet przy silnie zasadowym odczynie. Chlorowodorek papaweryny z niezgodnych mieszanek najczęściej oddziela się i podaje osobno w postaci proszków.

Rozkład wskutek reakcji typu redukcja-utlenienie. Niezgodności tego typu zachodzą, jeżeli obok siebie przepisane są substancje o działaniu utleniającym i redukującym.

Utleniaczami są: − nadmanganiany − woda utleniona, − azotany, − chlorany, − sole żelazowe, − sole rtęciowe, − oksydazy (enzymy zawarte w gumie arabskiej).

Właściwości redukujące wykazują: − siarka, siarczki, tiosiarczany, − jodki w środowisku kwaśnym i jodowodór, − żelazo metaliczne i sole żelazawe, − dwufenyle (rezorcyna) − kamfora, − alkohole, − aldehydy, − cukry, − proszki roślinne i wyciągi z surowców roślinnych.

Niezgodność polegającą na rozkładzie środków leczniczych można rozwiązać drogą rozdzielenia reagujących składników. Niekiedy jednak rozkład może być bardzo nieznaczny, przebiegać powoli, być katalizowany przez światło lub jony wodorowe. W takiej sytuacji wystarczy zastosowanie odpowiedniej techniki poprzez dodatek substancji obojętnej hamującej reakcję rozkładu, poprzez ochronę przed światłem, czasami wystarczy ostrzeżenie, że lek należy zużyć w ciągu kilku dni.

Hydroliza. Rozkład substancji leczniczej na skutek hydrolizy występuje najczęściej w wodnych roztworach: − alkaloidów, − antybiotyków, − pepsyny, − glikozydów nasercowych.

Dodatkowy wpływ na przyspieszenie hydrolizy ma odczyn mieszaniny i temperatura. Alkaloidy oraz glikozydy nasercowe trwałe są w środowisku o odczynie zasadowym. W mieszankach zawierających glikozydy naparstnicy nie można używać syropów, gdyż obecność cukru ułatwia rozwój drobnoustrojów rozkładających glikozydy. Penicylina ulega inaktywacji zarówno w środowisku kwaśnym jak i zasadowym, ponadto jony metali powodują jej rozkład. Białkowy komponent pepsyny ulega denaturacji pod wpływem wysokiej temperatury, stężonego roztworu etanolu oraz w silnie kwaśnym środowisku.


4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy potrafisz wymienić najczęściej spotykane niezgodności fizyczne w płynnych postaciach leku recepturowego?

2. Czy znasz sposoby poprawiania niezgodności fizycznych w płynnych postaciach leku recepturowego?

3. Czy potrafisz wymienić najczęściej spotykane niezgodności chemiczne w płynnych postaciach leku recepturowego?

4. Czy potrafisz określić sposoby poprawiania niezgodności chemicznych w płynnych postaciach leku recepturowego?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Przeanalizuj pod względem niezgodności przepis na płynny lek recepturowy i zaproponuj

poprawny sposób wykonania leku. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący niezgodności w płynnych postaciach leku recepturowego i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) uważnie przeczytać treść ćwiczenia i przyjrzeć się otrzymanym od nauczyciela receptom, 3) sprawdzić skład leku i postać, 4) sprawdzić w Farmakopei Polskiej właściwości substancji leczniczych przepisanych

w recepcie, postać, rozpuszczalność, odczyn roztworu, właściwości chemiczne, wrażliwość na światło, temperaturę, wilgoć, siłę działania, miejsce aplikacji, dawki,

5) sprawdzić czy substancje stałe rozpuszczają się w przepisanym rozpuszczalniku, czy istnieje konieczność zamiany części rozpuszczalnika na inny, w którym substancja lecznicza się rozpuści,

6) sprawdzić czy konieczna jest zamiana formy nierozpuszczalnej na rozpuszczalną, 7) sprawdzić czy ilość przepisanego rozpuszczalnika jest wystarczająca do rozpuszczenia

substancji leczniczej, czy też konieczne jest zwiększenie ilości rozpuszczalnika i korekta dawkowania,

8) sprawdzić czy przepisane płynne składniki mieszają się ze sobą, czy konieczny jest dodatek emulgatora,

9) sprawdzić czy między substancjami może dojść do reakcji podwójnej wymiany, i czy ewentualnie wytrącony osad jest substancją silnie działającą, czy konieczne jest rozdzielenie składników, zamiana jednej z soli na sól nie dającą osadu, czy może wystarczy wydać lek w formie zawiesiny z informacją „zmieszać przed użyciem”,

10) sprawdzić czy odczyn leku nie spowoduje wytrącenia słabych kwasów lub słabych zasad, 11) sprawdzić czy stężenie słabego kwasu lub słabej zasady jest na tyle duże, że może dojść do

wytrącenia i niezgodne składniki należy rozdzielić, 12) sprawdzić czy nie mamy do czynienia z niezgodnością pozorną w związku z dobrą

rozpuszczalnością zasady, 13) sprawdzić czy nie przepisano jednocześnie substancji o charakterze reduktora i utleniacza, 14) sprawdzić czy w przypadku zawartości alkaloidów, antybiotyków i glikozydów

nasercowych odczyn środowiska nie spowoduje ich hydrolizy, 15) sprawdzić czy w przypadku zawartości w leku pepsyny nie przepisano jednocześnie zbyt


dużego stężenia kwasu solnego i nalewek, które spowodują inaktywację enzymu, 16) zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń, 17) wyciągnąć wnioski będące podstawą do zaproponowania poprawy niezgodności, 18) przedstawić przemyślenia na forum grupy.


− poradnik dla ucznia, − zestaw 4 recept przygotowanych przez nauczyciela, − literatura fachowa, − papierki lakmusowe, − zeszyt, przybory do pisania i kalkulator. Ćwiczenie 2 Wykonaj mieszankę recepturową zawierającą w swoim przepisie niezgodność.


1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący niezgodności w mieszankach i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) uważnie przeczytać treść ćwiczenia i przyjrzeć się otrzymanym od nauczyciela receptom, 3) sprawdzić skład leku, 4) sprawdzić w Farmakopei Polskiej właściwości substancji leczniczych przepisanych

w recepcie, postać, rozpuszczalność, odczyn roztworu, właściwości chemiczne, wrażliwość na światło, temperaturę, wilgoć, siłę działania, miejsce aplikacji, dawki,

5) sprawdzić czy substancje stałe rozpuszczają się w przepisanym rozpuszczalniku, czy istnieje konieczność zamiany części rozpuszczalnika na inny, w którym substancja lecznicza się rozpuści,

6) sprawdzić czy konieczna jest zamiana formy nierozpuszczalnej na rozpuszczalną, 7) sprawdzić czy ilość przepisanego rozpuszczalnika jest wystarczająca do rozpuszczenia

substancji leczniczej, czy też konieczne jest zwiększenie ilości rozpuszczalnika i korekta dawkowania,

8) sprawdzić czy między substancjami może dojść do reakcji podwójnej wymiany, i czy ewentualnie wytrącony osad jest substancją silnie działającą, czy konieczne jest rozdzielenie składników, zamiana jednej z soli na sól nie dającą osadu, czy może wystarczy wydać lek w formie zawiesiny z informacją „zmieszać przed użyciem”,

9) sprawdzić czy odczyn leku nie spowoduje wytrącenia słabych kwasów lub słabych zasad, 10) sprawdzić czy stężenie słabego kwasu lub słabej zasady jest na tyle duże, że może dojść do

wytrącenia i niezgodne składniki należy rozdzielić, 11) sprawdzić czy nie mamy do czynienia z niezgodnością pozorną w związku z dobrą

rozpuszczalnością zasady, 12) sprawdzić czy nie przepisano jednocześnie substancji o charakterze reduktora i utleniacza, 13) sprawdzić czy w przypadku zawartości alkaloidów i glikozydów nasercowych odczyn

środowiska nie spowoduje ich hydrolizy, 14) sprawdzić czy w przypadku zawartości w leku pepsyny nie przepisano jednocześnie zbyt

dużego stężenia kwasu solnego i nalewek, które spowodują inaktywację enzymu, 15) zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń, 16) wyciągnąć wnioski będące podstawą do zaproponowania poprawy niezgodności, 17) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem sposobu dawkowania,


18) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania, cedzenia, kolejność dodawania substancji płynnych),

19) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 20) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP, 21) zapakować gotowy lek, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę, 22) porządkować miejsce pracy, 23) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.



plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, gaziki , wata, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki, łaźnia wodna,

− surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: butelki z zakrętkami, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw recept na mieszanki z podstawowymi niezgodnościami (4-5), − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania, − kalkulator. 4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) dokonać analizy przepisu na płynny lek recepturowy pod względem

niezgodności fizycznych?

2) dokonać analizy przepisu na płynny lek recepturowy pod względem niezgodności chemicznych (reakcji podwójnej wymiany, wytracania słabych kwasów i zasad, reakcji hydrolizy, utleniania i redukcji, wysolenia?

3) zaproponować poprawę niezgodności zawartych w przepisie na płynną postać leku recepturowego?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań dotyczących „Wykonywania płynnych postaci leku

recepturowego”. 5. Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru. 6. Tylko jedna odpowiedź jest prawdziwa. 7. Na rozwiązanie testu masz 45 minut. 8. Kolejność rozwiązywania jest dowolna. 9. Uważnie czytaj zestawy zadań testowych. 10. Odpowiedzi udzielaj na załączonej karcie odpowiedzi. 11. Prawidłową odpowiedź zaznacz w odpowiedniej rubryce znakiem – X. 12. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zakreśl kółkiem, a następnie prawidłową zaznacz

– X. 13. Kiedy będziesz miał problemy z udzieleniem odpowiedzi na jakieś pytanie, zostaw je,

przejdź do następnych a do niego wrócisz na końcu jak zostanie Ci czasu. 14. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w karcie odpowiedzi, czy dla wszystkich

zadań zaznaczyłeś odpowiedź. 15. Rozwiązuj zadania samodzielnie, pozwoli ci to nie tylko sprawdzić stopień opanowania

jednostki, ale przyniesie satysfakcję.

Powodzenia ! Materiały dla ucznia: − instrukcja, − zestaw zadań testowych, − karta odpowiedzi.


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Sączeniu podlegają a) roztwory rzeczywiste wodne. b) roztwory rzeczywiste etanolowe. c) roztwory barwne. d) roztwory koloidalne.

2. Stężenie roztworu zapasowego 1:4 oznacza, że a) 1 g substancji rozpuszczony jest w 4 g rozpuszczalnika. b) 1 g substancji rozpuszczony jest w 3 g rozpuszczalnika. c) 1 g substancji rozpuszczony jest w 3 g roztworu. d) 1 g substancji rozpuszczony jest w 5 g roztworu.

3. Substancje grubokrystaliczne należy

a) rozetrzeć przed rozpuszczeniem. b) rozetrzeć z substancją obojętną przed rozpuszczeniem. c) wemulgować do roztworu. d) stopić i dodać na końcu do gotowego roztworu.

4. Masa jednej kropli nalewki wynosi

a) 50 mg. b) 44 mg. c) 26 mg. d) 19 mg.

5. Solvendum to inaczej

a) rozpuszczalnik. b) roztwór. c) rozpuszczona substancja lecznicza. d) roztwór zapasowy.

6. Rozpuszczalność kwasu salicylowego w oleju rzepakowym wynosi

a) 1:10. b) 1:44. c) 1:70-80. d) 1:2.

7. Do sporządzania i pakowania roztworów olejowych należy używać wyłącznie

a) suchych naczyń. b) jałowych naczyń. c) naczyń ze szkła kobaltowego. d) naczyń z tworzywa sztucznego.

8. Substancje lotne przepisywane do mieszanek kroplami

a) należy dodać na końcu. b) należy dodać po wymieszaniu z syropem. c) należy dodać po wymieszaniu z nalewką. d) nie mogą być dodawane ze względu na możliwość wybuchu.


9. Mixtura pepsini R.P., to mieszanka oficynalna, której skład zapisany jest a) w FP VI. b) Urzędowym Wykazie produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na

Terytorium R.P. c) w Receptarium Polonicum. d) w Poradniku terapeutycznym „Podlewskich”.

10. W mieszance, w której przepisano m.in.1 g aminofenazonu i 15 g wody

a) można użyć roztworu zapasowego w ilości 20 g. b) można użyć roztworu zapasowego w ilości 10 g. c) można użyć roztworu zapasowego w ilości 15 g. d) nie można użyć roztworu zapasowego, gdyż ilość wody zawarta w roztworze

zapasowym przekracza ilość wody przepisaną w mieszance.

11. Wykonaną w aptece mieszankę pacjent powinien odebrać w czasie a) 24 h. b) 48 h. c) nie później niż w ciągu 7 dni . d) w dowolnym dla siebie czasie, bez żadnego ograniczenia.

12. W celu rozpuszczenia substancji stałych przepisanych w mieszankach z odwarami,

naparami lub maceracjami należy a) zmniejszyć ilość wody przepisanej do wytrawienia surowca i rozpuścić w niej

substancje. b) zmniejszyć ilość substancji do takiej, która da się rozpuścić. c) zwiększyć ilość leku o ilość dodanej wody niezbędnej do rozpuszczenia substancji. d) nie dodawać wcale substancji.

13. Kleik z tragakanty sporządza się

a) na ciepło w stężeniu 10% b) na zimno w stężeniu 10%. c) na ciepło w stężeniu 33,3%. d) na zimno w stężeniu 33,3%.

14. Do zawiesin do użytku zewnętrznego

a) powinno się dodawać kleiku z gumy arabskiej. b) nie powinno się dodawać kleiku z gumy arabskiej, gdyż utrudnia skórze

„oddychanie”. c) nie powinno się dodawać żadnych substancji zwiększających lepkość. d) powinno się dodawać substancje zmniejszające lepkość, gdyż ułatwi to choremu

wymieszanie zawiesiny. 15. Jądro emulsji sporządza się

a) z oleju, gumy arabskiej i wody w proporcji 2:1:1,5. b) z oleju, gumy arabskiej i wody w proporcji 1:1,5: 2. c) z glicerolu, gumy arabskiej i wody w proporcji 2:1,5:1. d) z glicerolu, gumy arabskiej i wody w proporcji 1:1,5: 2.


16. Linimentum calcareum to a) emulsja typu w/o używana przeciw oparzeniom. b) emulsja typu o/w używana przeciw oparzeniom. c) emulsja typu w/o używana do nacierań w celu poprawy ukrwienia. d) emulsja typu o/w używana do nacierań w celu poprawy ukrwienia.

17. W mieszance zawierającej napar z miłka i diuretynę nastąpi

a) częściowy rozkład diuretyny i wytrąci się teobromina pod wpływem kwasów zawartych w naparze.

b) częściowy rozkład diuretyny pod wpływem zasad zawartych w naparze. c) sublimacja diuretyny. d) krystalizacja diuretyny.

18. W mieszance opisanej w zadaniu 17 a) należy wydzielić diuretynę i wydać w postaci proszków. b) zamiast naparu z miłka wykonać macerację. c) powstały osad odsączyć. d) wydać z powstałym osadem i dołączyć informację „zmieszać przed użyciem”.

19. W recepcie na wodny roztwór luminalu należy a) zamienić luminal kwas na sól sodową, uwzględniając różnicę w masie cząsteczkowej. b) zamienić luminal kwas na sól sodową bez uwzględniania różnicy w masie

cząsteczkowej. c) rozpuścić luminal kwas w wodzie. d) wydać w postaci zawiesiny.

20. Mieszanina soli sodowej luminalu o stężeniu 1% z bromkiem amonu

a) jest zgodna. b) jest zawsze niezgodna. c) jest zgodna przy stężeniu bromku poniżej 2%. d) jest zgodna przy stężeniu bromku do 5%.


KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Wykonywanie płynnych leków recepturowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Danek A. (red.): Leksykon farmacji. PZWL, Warszawa 1990 2. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970 3. Farmakopea Polska V. PTFarm, Warszawa 1995–1999 4. Farmakopea Polska VI. PTFarm, Warszawa 2002 5. Farmakopea Polska VII. PTFarm, Warszawa 2006 6. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005 7. Janicki S.: Sznitowska M.: Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność

biologiczna leków. Polfa OIN, Warszawa 2001 8. Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 2006 9. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996 10. Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL, Warszawa 1994 11. Krówczyński L.: Jachowicz R. (red.): Ćwiczenia z receptury. Wydawnictwo UJ, Kraków

2000. 12. Krówczyński L., Rybacki E.: Interakcje w fazie farmaceutycznej. PZWL, Warszawa 1985 13. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997 14. Rybacki E., Stożek T.: Substancje pomocnicze w technologii postaci leku. PZWL,

Warszawa 1980

14. wykonywanie płynnych leków recepturowych

Science