15. wykonywanie półstałych leków recepturowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Sylwia Wośko Wykonywanie półstałych leków recepturowych 322[10].Z3.05 Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr n. farm. Elwira Telejko dr n. farm. Przemysław Drożyński Opracowanie redakcyjne: mgr Alina Krawczak Konsultacja: dr hab. inż. Henryk Budzeń Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.05 „Wykonywanie półstałych leków recepturowych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny.

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Klasyfikacja i charakterystyka półstałych leków recepturowych. Niezgodności w maściach 7

4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 17 4.1.3. Ćwiczenia 17 4.1.4. Sprawdzian postępów 19

4.2. Metody sporządzania, homogenizacja i opakowanie półstałych postaci leków oraz sposób zapisywania recept na maści 19 4.2.1. Materiał nauczania 19 4.2.2. Pytania sprawdzające 23 4.2.3.Ćwiczenia 24 4.2.4.Sprawdzian postępów 25

5. Sprawdzian osiągnięć 26 6. Literatura 32


1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy teoretycznej oraz opanowaniu umiejętności wykonywania półstałych leków recepturowych, a także w organizacji procesu samokształcenia.

W poradniku zamieszczono: – wykaz niezbędnej wiedzy i umiejętności, które powinieneś posiadać przystępując do nauki

wykonywania półstałych leków recepturowych, – wykaz wiedzy i umiejętności, jakie ukształtujesz w czasie pracy z poradnikiem, – materiał nauczania omawiający zagadnienia dotyczące wykonywania półstałych postaci

leku recepturowego, pozwalający samodzielnie przygotować się do ćwiczeń, – pytania sprawdzające opanowanie przez Ciebie podanych treści, – ćwiczenia umożliwiające nabycie praktycznych umiejętności z wykorzystaniem zalecanych

metod nauczania i środków dydaktycznych, – sprawdzian postępów, który po zrealizowaniu każdego podrozdziału pozwoli Ci ocenić

stan Twojej wiedzy oraz wskazać materiał nauczania, który nie został przez Ciebie w pełni opanowany,

– zestaw zadań testowych potwierdzający opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki modułowej. Rozwiązanie przykładowego testu, zgodnie z instrukcją będzie dla Ciebie formą treningu przed testem zaplanowanym przez nauczyciela.

– wykaz literatury związany z tematyką jednostki modułowej. Na każdym etapie nauki możesz poprosić nauczyciela o pomoc i wyjaśnienie trudnych dla

Ciebie kwestii.


Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z3.01 Analizowanie i ocenianie zapisu leku

recepturowego i aptecznego

322[10].Z3.02 Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

322[10].Z3.04 Wykonywanie

płynnych leków recepturowych


półstałych leków recepturowych

322[10].Z3.07 Kontrolowanie i wydawanie

gotowego leku


jałowych leków recepturowych

322[10].Z3 Leki recepturowe i apteczne

322[10].Z3.03 Wykonywanie stałych leków

recepturowych


2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu porządkowego pracowni,

– współpracować w grupie, – korzystać z FP i innych źródeł informacji, – organizować stanowisko pracy, – posługiwać się wagą i podstawowymi utensyliami używanymi w recepturze, – czytać receptę, – oceniać prawidłowość jej wystawienia, – oceniać prawidłowość zapisu recepty, – identyfikować łacińskie nazwy substancji leczniczych, – interpretować łacińskie skróty zawarte w recepcie, – interpretować nazwy synonimowe substancji leczniczych, – przeliczać dawki, – korygować dawki przekroczone, – klasyfikować substancje w zależności od siły działania, oraz rozpoznawać oznakowanie

naczyń w których są przechowywane, – formułować ogólne zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania, – prezentować efekt wykonanego zadania.


3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– scharakteryzować półstałe postacie leków recepturowych, – określić właściwości fizykochemiczne podłoży maściowych, – wyjaśnić budowę i funkcje skóry, – zróżnicować etapy wchłaniania substancji leczniczych przez skórę, – dobrać opakowanie do określonej postaci leku, – wyjaśnić rolę i zastosowanie półstałych leków recepturowych, – rozpoznać i poprawić niezgodności w lekach półstałych, – zorganizować stanowisko pracy do wykonywania półstałych postaci leków, – sporządzić maści farmakopealne i magistralne, – sporządzić kremy i pasty kosmetyczne, – scharakteryzować transdermalne systemy terapeutyczne, – zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Klasyfikacja i charakterystyka półstałych leków recepturowych. Niezgodności w maściach

4.1.1. Materiał nauczania

Rodzaje maści

Maści (Unguenta) według FP VI, są półstałą postacią leku przeznaczoną do stosowania zewnętrznego na skórę, błony śluzowe, do oka lub ucha w celu uzyskania działania miejscowego substancji leczniczych lub działania ogólnego w wyniku przezskórnej penetracji, a także w celu uzyskania efektu nawilżającego lub ochronnego.

Maści składają się z jednoskładnikowego lub złożonego podłoża (vehiculum), w którym jedna lub kilka substancji leczniczych (basis) może być rozpuszczona, zawieszona lub zemulgowana w postaci roztworu. Maści powinny być jednorodne, a substancje muszą być jednolicie rozproszone w całej objętości. Niektóre maści ochronne i nawilżające nie zawierają substancji leczniczych.

Ze względu na drogę podania wyróżnia się maści: – na skórę, – na błony śluzowe jamy ustnej, – do nosa, – do uszu, – doodbytnicze, – dopochwowe, – do oczu.

Maści do oczu oraz maści do stosowania na rany powinny być jałowe i w odpowiedni sposób oznakowane. Maści stosowane do oka lub ucha zranionego lub po operacji chirurgicznej powinny być jałowe i nie zawierać substancji konserwujących.

Zależnie od struktury wyróżnia się:

– maści (Unguenta), – kremy (Cremores), – żele (Gelata), – pasty (Pasta).

Maści są to preparaty, w których podłoże ma charakter jednofazowy i które możemy podzielić na: – maści hydrofobowe (lipofilowe) – są to preparaty, które zawierają podłoża bezwodne,

absorbujące niewielkie ilości wody. Do ich sporządzenia stosuje się węglowodory, oleje roślinne, tłuszcze zwierzęce, syntetyczne glicerydy, woski i ciekłe polialkilosiloksany.

– maści hydrofilowe – są to preparaty, które zawierają podłoża mieszające się z wodą. W skład tych podłoży wchodzą mieszaniny ciekłych i stałych makrogoli. Maści hydrofilowe mogą zawierać dodatek wody.

– maści absorpcyjne – są to preparaty, które zawierają podłoża hydrofobowe z dodatkiem emulgatorów w/o, np.: lanolina, alkohole z lanoliny, estry sorbitanu, monoglicerydy i alkohole tłuszczowe. Mogą zaabsorbować większe ilości wody.


Kremy są preparatami o charakterze emulsji i wyróżnia się: – kremy hydrofobowe – w których fazą zewnętrzną jest faza lipofilowa. Zawierają

emulgatory o/w np.: lanolinę, estry sorbitanu i monoglicerydy. – kremy hydrofilowe – w których fazą zewnętrzną jest faza wodna. Zawierają emulgatory

o/w np.: mydła sodowe lub trietyloaminowe, siarczany alkoholi tłuszczowych i polisorbaty;

Żele są to ciecze żelowane za pomocą odpowiednich substancji żelujących. Wyróżniamy:

– żele hydrofobowe (oleożele) – są to preparaty, które zawierają podłoża złożone z ciekłej parafiny z dodatkiem polietylenu lub z olejów roślinnych, żelowanych za pomocą krzemionki koloidalnej lub mydeł cynkowych i glinowych.

– żele hydrofilowe (hydrożele) – są to preparaty, które zawierają podłoża złożone z wody, glicerolu lub glikolu propylenowego, żelowane za pomocą: tragakanty, skrobii, pochodnych celulozy.

Pasty są to półstałe preparaty do stosowania na skórę zawierające nie mniej niż 40%

substancji stałych rozproszonych w podłożu. W związku z dużą ilością substancji stałych odróżniają się od innych maści twardszą konsystencją i gorszą rozsmarowywalnością na skórze. Aby nie spowodować zmniejszenia konsystencji past, nie należy stosować do ucierania dodatkowych substancji płynnych, tak jak jest to zalecane w przypadku maści typu zawiesin. W celu uzyskania równomiernej dyspersji składników stałych, należy przeprowadzić homogenizację past np. w trójwalcówkach. W pastach stosuje się najczęściej substancje o działaniu ściągającym, adsorbującym np. skrobię, tlenek cynku, węglan wapnia, glinkę białą, garbniki, Aerosil. Stosowane są również substancje o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym np. kwas salicylowy, prodermina, cignolina, rezorcyna, siarka. Jako podłoży, do past używa się przede wszystkim podstaw lipofilowych, jak również hydrofilowych, rzadziej emulsyjnych.

Pasta cynkowa (Pasta Zinci), FP VI Zinci oxydum 25 cz. Tritici amylum 25 cz. Vaselinum album 50 cz. Maść cynkowa z kwasem salicylowym (Pasta Zinci salicylata Lassari, Pasta Lassari), FP VI: Acidum salicylicum 2 cz. Zinci oxydum 25 cz. Tritici amylum 25 cz. Vaselinum album 48 cz. Pasty przygotowuje się podobnie jak maści zawiesiny. Rp. Zinci oxydi Tritici Amyli aa 10,0 Vaselini albi 20,0 M.f ung.


Wykonanie Tlenek cynku i skrobię pszeniczną po dokładnym roztarciu i sproszkowaniu, zmieszać

z częścią wazeliny białej aż do uzyskania jednorodnej mieszaniny. Następnie dodać resztę podłoża i mieszać do ujednolicenia. (homogenizować w trójwalcówce.) Zapakować do tuby lub pudełka winidurowego, dołączyć odpis recepty na pomarańczowej sygnaturze oraz etykietkę „Przechowywać w chłodnym miejscu”.

Liczba wodna jest to ilość wody wyrażona w gramach, jaką jest w stanie trwale związać

100g podłoża maściowego w temperaturze 20ºC.

Budowa skóry W skórze wyróżnia się trzy warstwy:

– naskórek (epidermis), – warstwę tkanki łącznej zwanej skórą właściwą (corium dermis), – tkankę podskórną (subcutis).

Grubość skóry właściwej wynosi średnio 500 – 1000 µm i zbudowana jest z białek włóknistych, głównie kolagenu i elastyny oraz mukopolisacharydów. Warstwa ta pod względem fizykochemicznym ma charakter hydrożelu.

Grubość całego naskórka ocenia się na około 100 µm, a warstwy rogowej na 10 -20 µm. Warstwa rogowa, pomimo małej grubości jest podstawową barierą skórną. W naskórku nie ma naczyń krwionośnych, jest on odżywiany przez tkankę łączną skóry właściwej.

Skóra właściwa (corium), zbudowana jest z trzech rodzajów włókien łącznotkankowych. Pomiędzy tymi włóknami znajduje się bezpostaciowa masa złożona z kwaśnych mukopolisacharydów. Spełniają one ważną rolę w procesie przepuszczalności skóry właściwej, jak również pełnią funkcję ochronną. W skórze właściwej znajdują się naczynia krwionośne, limfatyczne oraz zakończenia nerwowe.

Tkanka podskórna (subcutis) składa się z tkanki łącznej włóknistej tworzącej przegrody pomiędzy zrazikami tłuszczu, tutaj znajdują się części wydzielnicze gruczołów potowych.

W skórze znajdują się również gruczoły potowe, łojowe i mieszki włosowe, które nie tworzą jednolitej warstwy, ale są nieregularnie rozrzucone w całej skórze.

Przenikanie leków przez skórę

Maści służą przede wszystkim do leczenia chorób dermatologicznych, rzadziej do przezskórnego podania substancji o działaniu ogólnym.

Aby maść wywarła zamierzony skutek, substancja lecznicza zawarta w tej postaci leku odbywa wędrówkę w kilku etapach: – najpierw następuje jej uwalnianie tj. dyfuzja w obrębie nałożonej warstwy maści od części

zewnętrznej do granicy ze skórą, a następnie przez naskórek, – następnie adsorpcja, gdy substancja lecznicza pozostaje w najbardziej powierzchniowych

warstwach skóry działając miejscowo, – kolejny etap to penetracja, gdy substancja czynna przenika przez naskórek do skóry

właściwej, bez udziału systemu naczyniowego, – resorpcja, jest to etap, gdzie substancja osiąga naczynia krwionośne i następuje

wchłonięcie jej do krwi, uzyskując w ten sposób działanie ogólne. Uwzględniając głębokość wnikania środka leczniczego wyróżniamy: – maści epidermalne (naskórne), działają powierzchniowo, tworzą warstwę pokrywającą

skórę i zawierają leki przeciwgrzybiczne, antyseptyczne, przeciwbakteryjne, wysuszające i ściągające oraz keratolityczne,


– maści endodermalne (doskórne lub penetracyjne), przenikają przez naskórek do skóry właściwej. Substancjami najczęściej stosowanymi są leki przeciwzapalne np. kortykosteroidy (hydrokortyzon, flumetazon),

– maści diadermalne , miejscem działania substancji leczniczych tj. ibuprofen, diklofenak, indometacyna jest tkanka mięśniowa, gdzie leki te mogą zapewnić działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne w bólach mięśniowych i reumatycznych,

– maści transdermalne (przezskórne), w których leki nasercowe i hormony płciowe wchłaniają się do krwiobiegu w ilościach odpowiednich do zapewnienia działania ogólnego. Do podłoży ułatwiających resorpcję środków leczniczych należą podłoża emulsyjne w/o, o/w i hydrożele. Szybkość uwalniania substancji czynnej w dużej mierze zależy od rodzaju i składu

podłoża. Podłoże powinno być obojętne pod względem chemicznym, powinno być dobrym nośnikiem leku o estetycznym wyglądzie, ale przede wszystkim powinno zapewnić dostarczenie substancji czynnej na powierzchnię skóry we właściwych ilościach i właściwym czasie. Powinno posiadać właściwości reologiczne ułatwiające rozsmarowywalność i przyczepność maści do skóry, nie może silnie wiązać leku oraz tworzyć z nim niezgodności.

W zależności od pochodzenia i charakteru fizykochemicznego, podłoża można podzielić na: – lipofilowe bezwodne – obejmują one podłoża:

a) węglowodorowe (wazelina biała i żółta – produkt otrzymywany podczas destylacji ropy naftowej, złożony z mieszaniny węglowodorów nasyconych z niewielką domieszką węglowodorów cyklicznych oraz plastibase), podłoża te charakteryzują się dużą trwałością chemiczną, stanowią podłoża niezmywalne i mają niewielką zdolność wiązania wody, przez dłuższy czas utrzymują lek w zetknięciu ze skórą.

b) glicerydowe (tłuszcze roślinne np. olej rzepakowy i zwierzęce – smalec wieprzowy, który otrzymywany jest przez wytapianie tłuszczu z nie solonych tkanek tłuszczowych, obrastających jelita i nerki zdrowych świń, składa się z glicerydów kwasu palmitynowego, stearynowego i oleinowego, stosowany jest do maści endodermalnych). Podłoża te łatwo ulegają rozkładowi a ich stabilność chemiczną można zwiększyć przez odpowiednie przechowywanie oraz dodatek przeciwutleniaczy.

– absorpcyjne bezwodne – podłoża lipofilowe, nierozpuszczalne w wodzie, niezmywalne. Dodatek emulgatorów takich jak lanolina czy cholesterol, pomagają trwale związać znaczne ilości wody, w postaci emulsji w/o. Należą tu mieszaniny lanoliny z wazeliną:

Maść prosta (Unguentum simplex), FP VI: Lanolinum anhydricum 10 cz. Vaselinum album 90 cz. Maść miękka (Unguentum molle): Lanolinum anhydricum 50 cz. Vaselinum Flowum 50 cz. Maść cholesterolowa ( Unguentum cholesteroli), FP VI: Cholesterolum 3 cz. Vaselinum album 18 cz. Paraffinum solidum 15 cz. Paraffinum liquidum 64 cz.


Eucerinum: Alcohol cetylicus 3 cz. Cholesterolum 2 cz. Vaselinum album 95 cz. Wazelina hydrofilowa (Vaselinum hydrophylicum), FP VI: Cholesterolum 3 cz. Alcohol stearylicus 3 cz. Cera alba 8 cz. Vaselinum album 86 cz. Maść monostearynianowa (Unguentum monostearini), FP VI: Glyceroli monostearinicum 10 cz. Vaselinum album 90 cz. Propyli gallas 0,02 cz.

– absorpcyjne uwodnione – podłoża uzyskiwane z podłoży absorpcyjnych mających zdolność emulgowania dużej ilości wody z utworzeniem emulsji w/o, np.

Lanolina uwodniona (Lanolinum hydricum) – która stanowi mieszaninę 3 części

lanoliny bezwodnej i 1 części wody.

Maść zmiękczająca (Unguentum leniens, Cold cream), FP VI: Cetaceum 15 cz. Cera alba 8 cz. Rapae oleum 62 cz. Aqua 15 cz. Lavandulae oleum 0,2 ml.

– hydrofilowe – są to emulsje typu o/w, zawierają emulgator rozpuszczony w wodzie, określane jako kremy hydrofilowe. Przykładem takiego podłoża jest :

Maść hydrofilowa (Unguentum hydrophylicum), FP VI: Alcohol stearylicus 25 cz. Vaselinum album 25 cz. Natrii laurilsulfas 1 cz. Methylis hydroxybenzoas 0,025 cz. Propylis hydroxybenzoas 0,015 cz. Propylenglycolum 12 cz. Aqua purificata 37 cz.

– hydrożele – uzyskuje się je przez wytworzenie w wodzie z dodatkiem glicerolu lub glikolu propylenowego, żeli organicznych np. ze skrobi, estrów celulozy, polialkoholu winylowego oraz żeli nieorganicznych np. bentonitu. Przykładem żelu organicznego jest:

Maść glicerolowa (Glyceroli unguentum) FP VI: Tritici amylum 10 cz. Aqua 15 cz. Glycerolum 86% 90 cz. Ethanolum 1 cz.


Methylis hydroxybenzoas 0,2 cz. Maść z metylocelulozą (Unguentum Methylcellulosi): Methylcellulosum 3,1 Glycerolum 5,0 Phenylhydrargyri nitras 0,01 Aqua ad 50,0

– żele polioksyetylenowe – uzyskuje się je przez zmieszanie glikoli polioksyetylenowych o różnej masie cząsteczkowej, rozpuszczalnych w wodzie. Przykładem podłoża tego rodzaju jest: Maść makrogolowa (Unguentum macrogoli) FP VI: Macrogolum 1500 50 cz. Macrogolum 400 50 cz.

Rola i skład maści ochronnych Maści ochronne nazywane „maściami przemysłowymi” stosuje się profilaktycznie do

ochrony skóry przed czynnikami szkodliwymi: – hydrofilowymi np. wodą, roztworami wodnymi, kwasami, zasadami, solami żrącymi,

chromianami itp., – lipofilowymi np. rozpuszczalnikami organicznymi tj. chloroform, trichloroetylen, oleje

mineralne, związkami aromatycznymi itp. Maści hydrofobowe chronią skórę przed czynnikami hydrofilowymi, a składnikami tych

maści są substancje lipofilowe np. wazelina, tłuszcze, oleje roślinne, woski, oleje silikonowe. Maści hydrofilowe chronią skórę przed czynnikami lipofilowymi. Ochronnie działają

podłoża zmywalne i rozpuszczalne w wodzie np. hydrożele, podłoża makrogolowe i kremy hydrofilowe.

Maści ochronne powinny mieć odpowiednią konsystencję, która umożliwi łatwe rozsmarowanie i dobrą przyczepność do skóry. Powinny pozostawać na skórze przez około 5 – 8 godzin, nie powinny działać drażniąco a składniki maści nie powinny ulegać wchłanianiu. Przykładami maści ochronnych są: maść silikonowa, maść hydrofilowa, krem ochronny cynkowo-stearynowy. Maść silikonowa

Silol F 350 10 cz. Lanolina 50 cz. Wazelina biała 6 cz. Olej z oliwek 34 cz.

Wykonanie Lanolinę oraz wazelinę białą należy stopić, dodać olej silikonowy i olej z oliwek i mieszać

do zastygnięcia. Maść nadaje skórze właściwości hydrofobowe, chroni ją przed roztworami wodnymi. Krem ochronny cynkowo-stearynowy (wg Salińskiego)

Tlenek cynku 3,0 cz. Kwas stearynowy 12,0 cz. Olej rzepakowy 85,0 cz.

Wykonanie Kwas stearynowy należy rozpuścić na gorąco w oleju rzepakowym i rozetrzeć tlenek

cynku z ciepłym podłożem. Maść chroni skórę przed szkodliwym wpływem wodnych roztworów kwasów i zasad.


Kremy kosmetyczne (pielęgnacyjne) obejmują preparaty do pielęgnacji ciała i skóry twarzy. Posiadają taką samą strukturę fizykochemiczną jak maści lecznicze, najczęściej są to emulsje w/o lub o/w jak również kremy na podłożach beztłuszczowych (żele).

Ze względu na funkcję i działanie możemy podzielić kremy na nawilżające, odżywcze, regeneracyjne, oczyszczające, kremy na noc, na dzień, przeciwzmarszczkowe itp.

Ze względu na składniki czynne wyróżnia się kremy witaminowe, ceramidowe, z liposomami, z mikroelementami. Jako składniki czynne wprowadza się do kremów kosmetycznych związki, najczęściej pochodzenia naturalnego lub półsyntetycznego np. wyciągi roślinne z aloesu, nagietka, melisy, witaminy A, E, C, flawonoidy, fitohormony, kwasy owocowe, kolagen, ekstrakty z drożdży itp. W odróżnieniu od kremów leczniczych, w kremach kosmetycznych stosuje się różnorodne emulgatory, głównie syntetyczne lub półsyntetyczne, zawsze stosuje się przeciwbakteryjne środki konserwujące. Innymi substancjami pomocniczymi są substancje zapachowe w stężeniu 0,1-0,5 % oraz substancje zapobiegające wysychaniu kremów.

Krem typu w/o Parafina ciekła 40,0 cz. Palmitynian izopropylu 8,0 cz. Lanolinian izopropylu 2,5 cz. Wazelina 8,0 cz. Wosk 16,0 cz. Boraks 1,0 cz. Woda oczyszczona do 100,0 cz.

Wykonanie Wosk, wazelinę, parafinę ciekłą, palmitynian i lanolinian izopropylu ogrzać na łaźni

wodnej, po wymieszaniu do ciepłej fazy dodać roztwór wodny boraksu. Mieszać do zastygnięcia, sprawdzić masę leku, zapakować do tuby lub pudełka winidurowego, dołączyć odpis recepty na pomarańczowej sygnaturze.

Transdermalny system terapeutyczny (przezskórny, TTS), ma postać

kilkuwarstwowego plastra o powierzchni 5–20 cm², zawierającego jedną lub kilka substancji leczniczych. Przeznaczone są do stosowania na zdrową skórę w celu podawania leków do krążenia ogólnego, po przeniknięciu bariery skórnej. Najważniejszą cechą systemu jest uwalnianie substancji czynnej z kontrolowaną i stałą szybkością, co zapewnia stałe stężenie leku we krwi. Systemy transdermalne charakteryzuje: doprowadzenie określonej ilości leku do skóry, który po przeniknięciu bariery skórnej dostaje się do krążenia ogólnego; nierozpuszczalna dla leku folia zabezpieczająca; zbiornik z substancją leczniczą; element kontrolujący uwalnianie substancji czynnej do skóry; warstwa przylepna i warstwa osłaniająca usuwana przed aplikacją.

W zależności od elementu kontrolującego uwalnianie można wyróżnić: – systemy membranowe, zwane również zbiornikowymi (gdy jest to membrana): zbiornik

z substancją leczniczą umieszczony jest pomiędzy nieprzepuszczalną warstwą zewnętrzną i membraną z polimeru kontrolującą uwalnianie leku. Lek w zbiorniku może być rozproszony w różnoraki sposób: w postaci zawiesiny cząstek w stałym polimerze, w postaci zawiesiny cząstek w lepkim, ciekłym środowisku, w postaci roztworu w rozpuszczalniku np. etanolu, który może dyfundować przez membranę kontrolującą. Membrana zapewnia określoną szybkość uwalniania substancji leczniczej i może być porowata lub monolityczna.


Rys. 2. Membranowy transdermalny system terapeutyczny: a – jednozbiornikowy, b – dwuzbiornikowy: 1 – zbiornik leku, 2 – nieprzepuszczalna warstwa zewnętrzna, 3 – błona kontrolująca uwalnianie, 4 – warstwa adhezyjna [8].

– systemy matrycowe – gdy jest to matryca stanowiąca jednocześnie zbiornik leku. W systemie brak jest membrany, lek jest rozproszony jednolicie w stałej matrycy, a szybkość uwalniania substancji leczniczej z systemu matrycowego regulowana jest lipofilnością matrycy.

Rys. 3. Matrycowy transdermalny system terapeutyczny: a – z matrycą homogenną, b – z matrycą

wielowarstwową zapewniającą gradient stężeń: 1 – zewnętrzna warstwa zabezpieczająca, 2 – matryca z substancją leczniczą, 3 – warstwa adhezyjna, 4 – warstwa zabezpieczająca

powierzchnię adhezyjną, 5 – gradient stężeń substancji leczniczej w matrycy.

Zalety wynikające ze stosowania TTS: – prawie stałe stężenie leku we krwi przez cały okres stosowania, – pominięcie przewodu pokarmowego, – zmniejszenie metabolizmu leku, – możliwość regulacji dawkowania wielkością powierzchni TTS, – zmniejszenie działania niepożądanego, – poprawienie komfortu chorego w czasie leczenia, – możliwość przerwania w każdej chwili podawania leku poprzez usunięcie systemu

z powierzchni skóry itp. Wady stosowania TTS:

– wywołanie podrażnień skóry, – uszkodzenie skóry podczas długotrwałego stosowania systemu,


– działania niepożądane na skórę, występujące po przekroczeniu progu jej nasycenia TTS, które mogą pojawić się z pewnym opóźnieniem,

– działanie alergizujące promotorów wchłaniania lub składników warstwy adhezyjnej TTS w zależności od rodzaju skóry. Zastosowanie przezskórnych systemów terapeutycznych: TTS w dusznicy bolesnej,

w chorobach lokomocyjnych, w terapii nikotynowej, w leczeniu bólu i stanów zapalnych, w chorobie nadciśnieniowej, w terapii hormonalnej.

Niezgodności w maściach

Stabilność lub trwałość leku jest podstawą przydatności i użyteczności preparatu leczniczego. Według definicji farmakopealnych trwałość rzeczywista leku, jest to okres w którym preparat przechowywany w danych warunkach może być bezpiecznie stosowany i ocenia się ją na podstawie zmian organoleptycznych. O trwałości rzeczywistej decyduje: trwałość fizyczna, trwałość chemiczna, mikrobiologiczna, trwałość biofarmaceutyczna i toksykologiczna.

W czasie przechowywania półstałych leków recepturowych mogą występować zmiany fizykochemiczne postaci leku lub samej substancji leczniczej. Na skutek dyfuzji pary wodnej może dojść do wysychania maści, natomiast efektem dyfuzji tlenu może być zmiana zabarwienia maści. Dlatego też kremy hydrofilowe i hydrożele oraz maści z substancjami podatnymi na utlenienie należy pakować w tuby aluminiowe lub lakierowane.

Podczas przechowywania maści należy brać pod uwagę zmiany fizyczne np. na skutek żelowania, gęstnienia, zmian dyspersji, w układach dwufazowych (w kremach) może dojść do rozdziału faz pod wpływem zbyt wysokiej lub niskiej temperatury. W maściach roztworach może dochodzić do wykrystalizowania substancji leczniczej pod wpływem zbyt niskiej temperatury, natomiast w maściach zawiesinach, na skutek podwyższenia temperatury może dojść do rozpuszczenia części substancji w podłożu, a po ochłodzeniu do jej krystalizacji i zwiększenia średnicy cząstek rozproszonych.

Na skutek zmian chemicznych takich jak utlenianie, hydroliza, redukcja czy racemizacja lub pod wpływem zanieczyszczenia maści drobnoustrojami może dojść do rozkładu substancji leczniczych. Dodając do preparatów środki konserwujące i przeciwutleniacze możemy zapobiegać powyższym zjawiskom. Przykłady niezgodności w półstałych lekach recepturowych:

Rp. Sulfuris ppt. Acidi salicylici Balsami peruviani aa 3,0 Lanolini ad 40,0 M.f. ung. Aby prawidłowo wykonać powyższą receptę konieczny jest dodatek 3g oleju rycynowego,

gdyż balsam peruwiański wydziela się z maści zawierających siarkę. Sporządzenie maści wymaga użycia dwóch moździerzy, w jednym rozcieramy balsam z częścią oleju rycynowego i częścią lanoliny, a drugim kwas salicylowy i siarkę z dodatkiem reszty oleju rycynowego i lanoliny. Zawartość obu moździerzy należy połączyć.

Rp. Balsami peruviani Paraffini liq. aa 1,0 Vaselini albi ad 75,0 M.f. ung. Balsam peruwiański nie łączy się z olejami mineralnymi. Należy wymieszać go z olejem

rycynowym, zamiast parafiną i dodawać porcjami wazelinę białą.


Rp. Sulfuris ppt. 5,0 Ammonii bituminosulfonatis 3,0 3% Sol. Acidi borici Zinci oxidi pastae aa ad 50,0 M.f. ung. Podłożem farmakopealnej pasty cynkowej jest wazelina biała, która ma niewielkie

zdolności emulgowania wody. Pastę cynkową należy zamienić na farmakopealną maść cynkową, w której jest podłoże absorpcyjne (wazelina hydrofilowa). Siarkę należy rozetrzeć w moździerzu z niewielką ilością parafiny i dodawać porcjami maść cynkową. Wemulgować roztwór kwasu borowego i wymieszać z ichtiolem. Poprawa składu recepty wymaga porozumienia z lekarzem ponieważ zawartość tlenku cynku w maści jest mniejsza – 10% maść, 25% pasta.

Rp. Acidi salicylici 2,0 Linomag liq. 10,0 Eucerini 30,0 Ol. Rapae ad 50,0 Kwas salicylowy należy rozpuścić w 20g oleju rycynowego (rozpuszczalność 1:10), dodać

linomag i wymieszać. Mieszaninę wlewać porcjami do 18g euceryny. Olej rycynowy dodaje się kosztem 8g oleju rzepakowego (w którym kwas salicylowy rozpuszcza się 1:80) i 12g euceryny.

Rp. Hydrocortisoni 0,3 Ureae 3,0 Acidi lactici 1,5 Vaselini albi ad 30,0 M.f ung. Aby prawidłowo sporządzić receptę, należy wazelinę zamienić na eucerynę, które jest

podłożem absorpcyjnym o właściwościach emulgujących wodę, mocznik rozpuścić w wodzie (rozpuszczalność 1:1,5). Mocznik nie uciera się na proszek dlatego też nie należy go rozcierać. Mocznik należy rozpuścić w 4,5g wody. Hydrokortyzon rozcierać z dodawaną porcjami euceryną. Po uzyskaniu homogennej mieszaniny wemulgować roztwór mocznika i kwas mlekowy.

Rp. Vit. A liq. 1,0 Vaselini albi Eucerini 1% Sol. Acidi borici aa ad 100,0 M.f ung. Rp. Vit. A liq. 10,0 3% Sol. Acidi borici Eucerini aa ad 100,0 M.f. ung. W powyższych, dwóch receptach należy zamienić eucerynę na niejonową maść

emulgującą lub Lekobazę. Zamiana podłoża wynika z zapisanego w receptach wodnego roztworu witaminy A, uzyskanego przez dodatek solubilizatora działającego tak jak emulgator o/w. Jest to niezgodność, która polega na zastosowaniu w jednym preparacie dwóch emulgatorów o przeciwnych właściwościach w/o i o/w, prowadzących do nietrwałości uzyskanej emulsji i jej rozkładu (rozkład ma miejsce natychmiast po wykonaniu lub po pewnym


czasie, w zależności od ilości wody, a także od kolejności dodawania składników i temperatury). Poprawy należy dokonać po uzgodnieniu z lekarzem.

Rp. Acidi salicylici 2,5 Sulfuris ppt. 3,5 Sapo Kalini 10,0 Pastae Zinci ad 50,0 M.f.ung. W tej recepcie występuje kilka niezgodności. Hydroliza mydła potasowego w obecności

kwasu salicylowego. Składnik pasty cynkowej, tlenek cynku reaguje z siarką i kwasem salicylowym. Sporządzenie tej recepty należy skonsultować z lekarzem w celu zamiany podłoża- pasty cynkowej na wazelinę.

Rp. Hydrocortisoni 0,5 Aq. Calcis 5,0 Eucerini ad 50,0 M.f. ung. W recepcie następuje hydroliza hydrokortyzonu pod wpływem wody wapiennej.

Rozwiązaniem niezgodności jest zamiana wody wapiennej na wodę oczyszczoną.

4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest definicja maści? 2. Jaki jest podział maści? 3. Jakie podłoża maściowe możemy wyróżnić i jaka jest ich charakterystyka? 4. Co to są pasty? 5. Co to są żele? 6. Jaki jest podział kremów kosmetycznych? 7. Co to są maści ochronne i jakie wymagania są im stawiane? 8. Jaka jest budowa i rola skóry? 9. W jaki sposób substancja lecznicza przenika przez skórę? 10. Jaka jest definicja transdermalnych systemów terapeutycznych? 11. Jaki jest podział i zastosowanie TTS? 12. Jakie są zalety i wady stosowania TTS? 13. Na czym polegają niezgodności w maściach?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządzanie past i kremów kosmetycznych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania past i kremów kosmetycznych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela, 3) przeczytać poprawnie receptę,


4) przeanalizować receptę pod względem: – poprawności zapisu, – sposobu zapisu,

5) odszukać w FP monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) zaplanować tok postępowania, 7) przygotować sprzęt, substancje lecznicze, podłoża maściowe i substancje pomocnicze, 8) wykonać pasty i kremy kosmetyczne, 9) przełożyć gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 10) dołączyć odpis recepty oraz odpowiednią etykietkę z warunkami przechowywania leku, 11) sprzątnąć miejsce pracy, 12) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy: – loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, – sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,

naczynia do przechowywania substancji leczniczych, łaźnia wodna, tubownica, unguator, parownice, wagi apteczne, odważniki,

– opakowania do leków: pudełka winidurowe, tuby aluminiowe, – surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe, – zestawy oryginalnych recept, etykiety i sygnatury do leków, – poradnik dla ucznia, – zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie i korekta niezgodności w lekach półstałych.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący niezgodności w maściach oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela, 3) przeczytać poprawnie receptę, 4) przeanalizować receptę pod względem:

– poprawności zapisu, – sposobu zapisu, – niezgodności,

5) odszukać w FP monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) zaplanować tok postępowania, 7) dokonać rozpoznawania i korekty niezgodności w receptach przygotowanych przez

nauczyciela, 8) przygotować sprzęt, substancje lecznicze, podłoża maściowe i substancje pomocnicze, 9) wykonać prawidłowo, (po uwzględnieniu korekty niezgodności), maści na podstawie

recept podanych przez nauczyciela, 10) przełożyć gotowe preparaty do odpowiednich opakowań,


11) dołączyć odpis recepty i naniesione zmiany w recepcie, oraz odpowiednią etykietkę z warunkami przechowywania leku,

12) sprzątnąć miejsce pracy, 13) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.



– opakowania do leków: pudełka winidurowe, tuby aluminiowe, – surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe, – zestawy oryginalnych recept z niezgodnościami, – etykiety i sygnatury do leków, – poradnik dla ucznia, – zeszyt i przybory do pisania. 4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) zdefiniować maści, pasty, żele? 2) określić podział maści? 3) wymienić i scharakteryzować podłoża maściowe? 4) określić podział i scharakteryzować kremy kosmetyczne? 5) sporządzić kremy kosmetyczne? 6) zdefiniować i scharakteryzować maści ochronne? 7) określić budowę i rolę skóry? 8) wymienić etapy przenikania substancji leczniczej przez skórę? 9) zdefiniować transdermalny system terapeutyczny? 10) wymienić zalety i wady oraz zastosowanie TTS? 11) wykonać pasty? 12) dokonać korekty niezgodności w receptach na leki półstałe?


4.2. Metody sporządzania, homogenizacja i opakowanie półstałych postaci leków oraz sposób zapisywania recept na maści

4.2.1. Materiał nauczania

Metody sporządzania maści. Wykonanie maści w aptece różni się od produkcji na skalę przemysłową sposobem, aparaturą i ilością wytwarzanego preparatu. W aptece do sporządzania maści, najczęściej w ilości od 50 – 200g, wykorzystuje się moździerz i pistel, natomiast na skalę przemysłową wykonuje się maści, w ilościach 500 – 1000 kg, w odpowiednich mieszalnikach lub kotłach. Nowoczesnym urządzeniem ułatwiającym przygotowanie maści recepturowych jest Unguator, którego zasadniczą zaletą jest ciągłość procesu. Do pojemnika, które jest bezpośrednim opakowaniem maści odważa się poszczególne składniki, homogenizuje, a dzięki nasadce zabezpieczającej pojemnika, pacjent dozuje preparat bez potrzeby jego otwierania, (unguator może być również stosowany do sporządzania czopków).

Rys. 2. Unguator: a – widok ogólny, b – wyposażenie [5].

Na proces sporządzania półstałych postaci leku składają się następujące czynności:

przygotowanie podstawy maściowej, przygotowanie substancji leczniczej, wprowadzenie substancji leczniczej do podłoża, homogenizacja i opakowanie maści.

Maści wykonywać można na ciepło lub na zimno. Maści na ciepło sporządza się przez stopienie podłoża w parownicy w kolejności od najtrudniej topliwego (o wyższej temperaturze topnienia), a następnie dodaje się te o niższej temperaturze topnienia. Stopione podłoże należy przecedzić na ciepło w celu usunięcia ewentualnych zanieczyszczeń mechanicznych. Do gotowego podłoża wprowadza się porcjami, wcześniej zmikronizowane substancje stałe i


miesza do ochłodzenia często usuwając maść ze ścianek moździerza i pistla za pomocą kliszki celuloidowej. Gwałtowne ochłodzenie maści lub chłodzenie bez mieszania może doprowadzić do powstania niejednorodnej struktury. Tym sposobem wykonuje się maści o składnikach lipofilowych lub makrogolowych. Niektóre maści zawierające składniki lipidowe można wykonywać także na zimno, mieszając składniki podłoża lipofilowego o półstałej lub ciekłej konsystencji i dodaje wcześniej zmikronizowane substancje lecznicze.

Substancje lecznicze wchodzące w skład maści można rozpuścić w stopionym podłożu (maści roztwory) lub w jednej z faz podłoża emulsyjnego (maści emulsje) jak również można zawiesić je w gotowej podstawie (maści zawiesiny). Wybiera się ten sposób, który zapewni największe rozproszenie substancji leczniczej w podłożu maściowym. Wielość cząstek fazy rozproszonej maściach nie powinna przekraczać 90 µm, w pastach dopuszczalna jest wielkość 160 µm, natomiast w maściach do oczu cząstki nie powinny być większe niż 25 µm.

Maści roztwory są to maści w których substancja lecznicza rozpuszczona jest na ciepło w

stopionym podłożu lub, jeśli występuje w stanie ciekłym, można ją wymieszać na zimno z podłożem lipofilowym. Podczas sporządzania hydrożeli lek rozpuszcza się na zimno lub ciepło w fazie wodnej. Istotną sprawą jest, aby substancja lecznicza była rozpuszczana w podłożu w stężeniu poniżej stanu nasycenia, inaczej może dojść do jej rekrystalizacji. Do maści roztworów zaliczamy: maść kamforową, maść majerankową, maść z tymolem, mentolem, olejkami eterycznymi, maść tranową, cholesterolową, maść z salicylanem metylu, z kwasem salicylowym.

Maść kamforowa (Camphorae unguentum, FP VI): Camphora 10 cz. Vaselinum hydrophylicum 90 cz. W lekko ogrzanym podłożu należy rozpuścić kamforę i mieszać do zastygnięcia. Maść

stosowana jest w bólach reumatycznych i odmrożeniach. Maść majerankowa (Majoranae unguentum, FP VI): Majoranae herba 2 cz. Ethanolum 1cz. Vaselinum album 10cz. Ziele majeranku średnio rozdrobnione i przesiane przez sito 3,15 mm należy zwilżyć

etanolem, a po godzinie dodać stopioną wazelinę i ogrzewać na łaźni wodnej do zaniku zapachu etanolu. Całość wycisnąć w prasie. Maść ma słabe działanie przeciwbakteryjne. Stosowana jako środek przeciw katarowi u dzieci.

Maści zawiesiny są to maści w których substancje lecznicze nie rozpuszczają się

w podłożu i trzeba je zawiesić, stanowią najczęstszy rodzaj wykonywanych maści. Maści zawiesiny sporządza się przez ucieranie substancji leczniczej z podstawą, dwuetapowo. W pierwszym etapie uciera się substancję leczniczą z podłożem w stosunku 1:1 i jest to tzw. maść – koncentrat, a następnie w drugim etapie dodaje się porcjami pozostałe podłoże. Można również substancję leczniczą ucierać z parafiną ciekłą lub gliceryną. W postępowaniu tym chodzi o dobre roztarcie substancji leczniczej, rozbicie aglomeratów i zmniejszenie rozmiarów cząstek. Do maści zawiesin zaliczamy: maść z tlenkiem cynku, maść siarkową, maść pięciornikową złożoną, maść z zasadowym galusanem bizmutu itp.

Maść z tlenkiem cynku ( Zinci oxydi unguentum, FP VI): Zinci oxydum 10 cz. Vaselinum hydrophylicum 90 cz.


Do miałko sproszkowanego tlenku cynku należy dodać część wazeliny hydrofilowej, utrzeć dokładnie, a następnie dodać porcjami pozostałe podłoże. Maść ta stosowana jest przeciwzapalnie i wysuszająco.

Maść siarkowa (Sulfuri unguentum, FP VI): Sulfur praecipitatum 30 cz. Adeps suillus 70 cz. Siarkę strąconą należy rozetrzeć z częścią podłoża, następnie dodać porcjami resztę

smalcu. Maść ma działanie keratolityczne, powoduje macerację naskórka, jest stosowana przeciw świerzbowi.

Maści emulsje (kremy)

Podłoża w tych maściach posiadają charakter emulsji w/o lub o/w. Substancja lecznicza może być rozpuszczona w jednej z faz, wodnej lub olejowej, jak również częściowo zawieszona i rozpuszczona. Fazę olejową i wodną można łączyć na ciepło lub na zimno, w pierwszym przypadku jednak, otrzymujemy układy bardziej stabilne pod względem fizycznym. Przykładem maści emulsji jest maść z kwasem bornym i z efedryną oraz maść zmiękczająca.

Maść z kwasem borowym: 3% Solutio Acidi borici 50 cz. Eucerinum 50 cz. Rozetrzeć w moździerzy eucerynę i dodawać porcjami 3% roztwór kwasu bornego.

Żele hydrofilowe Podłoża w maściach hydrofilowych sporządza się przez stopienie makrogoli oraz

mieszanie ich do zastygnięcia. Substancje lecznicze, które rozpuszczają się w makrogolach łączy się ze stopionym podłożem, natomiast jeżeli substancja lecznicza jest nierozpuszczalna w tej podstawie, sporządza się maści zawiesiny według ogólnych zasad.

Hydrożele, które są podstawową grupą żeli hydrofilowych tworzą układy typu zawiesiny lub roztworu w zależności od rozpuszczalności substancji leczniczej w rozpuszczalnikach, które tworzą hydrożel. Przykładem hydrożeli jest: żel bentonitowy z siarką, żel z ichtiolem na podłożu z metylocelulozy, żel antyseptyczny.

Homogenizacja maści

Substancje lecznicze wchodzące w skład maści powinny być równomiernie rozdrobnione i rozproszone w całym podłożu. Wygląd maści powinien być jednorodny i nie wykazywać skupień cząstek ani kropelek płynu. Efekt ten można uzyskać przez dodatkową homogenizację maści. W przypadku maści zawiesin do tego celu używa się tzw. trójwalcówki. Preparat wprowadzony między walce, obracające się z różnymi prędkościami i względem siebie dośrodkowo ulega dodatkowemu rozdrobnieniu i rozproszeniu, co w efekcie wpływa również na poprawę wyglądu maści. Zabieg homogenizacji powtarzać można kilkakrotnie. W trójwalcówkach nie należy homogenizować maści emulsji, gdyż może dojść do rozdzielenia faz. Można je homogenizować natomiast np. w homogenizatorach dyszowych lub pracujących na zasadzi młynów koloidalnych. Urządzenia te powodują dodatkowy efekt emulgowania i rozpraszania fazy ciekłej. Trójwalcówki do homogenizacji maści i past wykorzystuje się głównie w zakładach produkcyjnych, sporządzających maści na większą skalę.

Pakowanie półstałych leków recepturowych

Opakowanie maści powinno chronić ją przed czynnikami zewnętrznymi takimi jak: światło, powietrze, wilgoć, wysychanie, temperatura, zanieczyszczenia mechaniczne i zanieczyszczenia drobnoustrojami. Opakowanie musi być szczelne, obojętne wobec substancji


leczniczej, powinno zapewnić trwałość, jak i wygodną aplikację. Do najczęściej polecanych i stosowanych opakowań zalicza się tuby aluminiowe, które skutecznie chronią preparat przed światłem, tlenem i zanieczyszczeniami mechanicznymi. Również możliwość zanieczyszczenia drobnoustrojami maści zapakowanych w tuby, podczas ich stosowania i przechowywania jest znacznie mniejsza niż w pudełkach winidurowych i słoikach szklanych. Tuby zawierające maści do oczu, nosa, ucha, dopochwowe i doodbytnicze powinny zawierać aplikator umożliwiający prawidłowe i wygodne zastosowanie preparatu.

Opakowania takie jak pudełka winidurowe i słoiki nie zapewniają całkowitej ochrony maści przed czynnikami zewnętrznymi, dlatego też mogą być stosowane jako opakowania dla maści recepturowych, o krótkim terminie ważności. Nie powinny być jednak stosowane do maści recepturowych na rany i do oczu. Oprócz opakowań wielodawkowych stosowane są także pojemniki jednodawkowe, które zawierają dawkę maści do jednokrotnego użycia. Wykonane są z elastycznego tworzywa sztucznego i mają kształt małego zbiorniczka. Odpowiedni dobór opakowania wymaga oceny zgodności leku z materiałem z jakiego opakowanie jest wykonane.

Warunki przechowywania półstałych leków recepturowych. Maści przechowuje się

w temperaturze pokojowej, nie przekraczającej 25ºC. Wyjątek stanowią maści z antybiotykami, które należy przechowywać w chłodnym miejscu, w temperaturze 5-15 ºC. W lodówce należy przechowywać również maści jałowe po ich pierwszym użyciu oraz maści recepturowe o ograniczonej trwałości. Należy zawsze dbać o szczelne zamknięcie opakowania, chroniąc maść przed czynnikami zewnętrznymi. Sposób zapisywania recept na maści. W pierwszej kolejności zapisuje się substancję leczniczą (basis), jedną lub kilka, a następnie podstawę maściową (vehiculum) lub jego składniki w takiej ilości, aby można było otrzymać odpowiednie stężenie substancji leczniczej.

Rp. Sulfuris praecipitati 30.0 Adipis suilli ad 100.0 M.f. ung.

Ilości poszczególnych składników zapisywane są zwykle w gramach. Zdarzają się także przypadki zapisywania leków w mililitrach np. witaminy lub jednostkach międzynarodowych np. antybiotyki, wtedy zwykle, przeliczenie podaje producent. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie są etapy sporządzania półstałych leków recepturowych? 2. Na czym polega przygotowanie podłoży maściowych? 3. Na czym polega przygotowanie substancji leczniczych do sporządzania maści? 4. Co to są maści roztwory? 5. Co to są maści zawiesiny? 6. Co to są maści emulsje? 7. Na czym polega homogenizacja maści? 8. Jakie są warunki przechowywania półstałych leków recepturowych? 9. W jaki sposób zapisuje się recepty na maści? 10. W jaki sposób sporządza się hydrożele? 11. W jaki sposób pakuje się maści?


4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Wykonywanie maści magistralnych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania różnych rodzajów maści magistralnych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela, 3) przeczytać poprawnie receptę, 4) przeanalizować receptę pod względem:

– poprawności zapisu, – sposobu zapisu,

5) odszukać w FP, monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) zaplanować tok postępowania, 7) przygotować sprzęt, substancje lecznicze, podłoża maściowe i substancje pomocnicze, 8) wykonać maści na podstawie recept podanych przez nauczyciela, 9) przełożyć gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 10) dołączyć odpis recepty oraz odpowiednią etykietkę z warunkami przechowywania leku, 11) sprzątnąć miejsce pracy, 12) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy: – loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, – sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, bagietki, łopatki i łyżeczki plastikowe lub

metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, łaźnia wodna, tubownica, unguator, parownice, wagi apteczne, odważniki,

– opakowania do leków: pudełka winidurowe, tuby aluminiowe, – surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe, – zestawy oryginalnych recept, etykiety i sygnatury do leków, – poradnik dla ucznia, – zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 2

Wykonywanie maści farmakopealnych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania maści i podłoży farmakopalnych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wyszukać w FP VI składy maści i podłoży maściowych, 3) przeczytać poprawnie skład maści i podłoży farmakopealnych, 4) odszukać w FP, monografię szczegółową poszczególnych składników, (zwracając uwagę

na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób


przechowywania oraz przynależność do wykazu leków), 5) zaplanować tok postępowania, 6) przygotować sprzęt, substancje lecznicze, podłoża maściowe i substancje pomocnicze, 7) wykonać maści i podłoża farmakopealne, 8) przełożyć gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 9) dołączyć odpis recepty oraz odpowiednią etykietkę z warunkami przechowywania leku, 10) sprzątnąć miejsce pracy, 11) opisać wykonanie preparatów w zeszycie ćwiczeniowym.



– opakowania do leków: pudełka winidurowe, tuby aluminiowe, – surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe, – etykiety i sygnatury do leków, – poradnik dla ucznia, – zeszyt i przybory do pisania. 4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) sporządzić maści lekospisowe? 2) sporządzić maści magistralne? 3) wykonać maści roztwory? 4) wykonać maści zawiesiny? 5) wykonać maści emulsje? 6) sporządzić maści i podłoża farmakopealne? 7) opakować w odpowiedni sposób półstałe leki recepturowe? 8) określić warunki przechowywania maści? 9) wykorzystać unguator do sporządzenia maści?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 25 zadań dotyczących „Wykonywania półstałych leków recepturowych” Do

każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Kolejność rozwiązywania zadań jest dowolna. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w KARCIE ODPOWIEDZI, czy dla

wszystkich zadań zaznaczyłeś odpowiedzi. 9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Do podłoży absorpcyjnych bezwodnych zaliczamy

a) olej rzepakowy i smalec wieprzowy. b) maść cholesterolową i wazelinę hydrofilową. c) maść zmiękczającą i lanolinę uwodnioną. d) maść z metylocelulozą i maść glicerolową.

2. Maść o składzie Lanolinom anhydricum 50cz. Vaselinum flavum 50cz., to

a) maść miękka. b) maść biała. c) maść zmiękczająca. d) maść prosta.

3. Liczbę potliwości określa się jako a) stopień wiązania podłoża maściowego z substancją czynną. b) ilość wody, wyrażoną w gramach, związanej przez 100g podłoża. c) stopień wiązania fazy ciekłej i stałej węglowodorów. d) stosunek gęstości podłoża do gęstości substancji leczniczej.

4. Grubość skóry właściwej wynosi średnio a) 100 -150 µm. b) 10 – 20 µm. c) 100 µm. d) 500 – 1000 µm.

5. Maść Mikulicza zawiera jako jeden ze składników a) kwas salicylowy. b) riwanol. c) azotan srebra. d) mocznik.

6. Pasty wg. FP VI, to półstałe preparaty na skórę zawierające nie mniej niż a) 40% substancji stałych. b) 40% podłoża. c) 25% substancji leczniczych. d) 25% podłoża maściowego.

7. Przykładem maści roztworów jest a) maść tranowa i maść z salicylanem metylu. b) maść pięciornikowa złożona i maść majerankowa. c) maść majerankowa i maść z zasadowym galusanem bizmutu. d) maść siarkowa i maść tranowa.

8. Różnica w nazewnictwie pomiędzy kremem w/o, a maścią w/o wynika z a) ilości substancji leczniczej. b) ilości podłoża. c) metody sporządzania. d) ilości zemulgowanej wody.


9. Liczba wodna euceryny wynosi a) 10 – 30. b) 50 – 80. c) ponad 300. d) ponad 200.

10. Maści diadermalne to takie, w których a) miejscem wchłaniania substancji leczniczych jest skóra właściwa. b) miejscem wchłaniania substancji leczniczych jest warstwa rogowa. c) miejscem wchłaniania substancji leczniczych jest warstwa żywa naskórka. d) miejscem wchłaniania substancji leczniczych jest tkanka mięśniowa.

11. W postaci tzw. maści przezskórnych aplikowane są np. a) leki nasercowe i hormony płciowe. b) leki przeciwgrzybicze i antyseptyczne. c) leki przeciwbakteryjne i keratolityczne. d) leki antyseptyczne i antybiotyki.

12. Lanolina pod względem chemicznym jest a) mieszaniną węglowodorów. b) mieszaniną estrów kwasów tłuszczowych z alkoholami sterolowymi. c) mieszaniną triglicerydów. d) mieszaniną lanocerytu ze składnikami lipidowymi.

13. Maści ochronne określane są również terminem a) „maści przemysłowe”. b) „kremy pielęgnacyjne”. c) „kremy lecznicze”. d) „maści handlowe”.

14. Wazelina charakteryzuje się a) wzrostem lepkości wraz ze wzrostem jej masy cząsteczkowej. b) dużą zawartością wolnych alkoholi sterolowych i alifatycznych. c) bardzo małą zdolnością emulgowania i chłonięcia wody. d) dużymi właściwościami emulgującymi.

15. Transdermalne systemy terapeutyczne określane są skrótem a) TSP. b) STS. c) TTS. d) PST.

16. Jeżeli lekarz przepisze w recepcie „vehiculum”, to sporządzamy maści z użyciem a) wazeliny żółtej. b) lanoliny. c) wazeliny białej. d) euceryny.


17. Kolejność przenikania leków przez skórę odbywa się w 4 etapach według kolejności a) uwalnianie, penetracja, adsorpcja, resorpcja. b) penetracja, uwalnianie, adsorpcja, resorpcja. c) uwalnianie, adsorpcja, penetracja, resorpcja. d) adsorpcja, penetracja, resorpcja, uwalnianie.

18. Parafina ciekła jest produktem otrzymywanym a) w procesie oczyszczania wełny owczej. b) przez wytapianie z tkanek obrastających jelita i nerki zdrowych świń. c) przez oczyszczanie wosku ziemnego. d) po destylacji ropy naftowej.

19. Do sporządzania maści hydrofobowych stosuje się a) tłuszcze zwierzęce. b) alkohole z lanoliny. c) lanolinę. d) monoglicerydy i alkohole tłuszczowe.

20. W trójwalcówce nie należy homogenizować a) maści zawiesin.

b) maści cynkowej. c) past. d) maści emulsji.

21. Maść kamforowa zaliczana jest do a) maści emulsji. b) maści roztworów. c) maści zawiesin. d) past.

22. Farmakopealna maść z tlenkiem cynku jest a) 50%. b) 30%. c) 10%. d) 20%.

23. Wazelinę białą otrzymuje się a) z pozostałości po destylacji ropy naftowej. b) przez zmieszanie stopionej parafiny stałej i ciekłej. c) przez zmieszanie estrów kwasów tłuszczowych z alkoholami sterolowymi. d) po suchej destylacji węgla kamiennego.

24. Maść z olejem wątłuszowym jest synonimem a) maści majerankowej. b) maści tranowej. c) maści kamforowej. d) maści hydrofilowej.


25. Żele hydrofobowe są to, a) preparaty zawierające podłoża złożone z ciekłej parafiny z dodatkiem polietylenu lub

olejów roślinnych, żelowanych za pomocą krzemionki koloidowej. b) preparaty zawierające podłoża złożone z wody, glicerolu lub glikolu propylenowego,

żelowane za pomocą substancji takich jak tragakanta czy skrobia. c) preparaty o charakterze emulsji, w których fazą zewnętrzną jest faza lipofilowa

i zawierają emulgatory typu o/w np. lanolinę, estry sorbitanu. d) preparaty o charakterze emulsji, w których fazą zewnętrzną jest faza wodna

i zawierają emulgatory typu o/w np. mydła sodowe.


KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Wykonywanie półstałych leków recepturowych Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d 21 a b c d 22 a b c d 23 a b c d 24 a b c d 25 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970 2. Farmakopea Polska V. PTFarm., Warszawa 1995–1999 3. Farmakopea Polska VI. PTFarm., Warszawa 2002 4. Farmakopea Polska VII. PTFarm., Warszawa 2006 5. Hudemowicz W., Piotrowska I., Sieradzki E.: Ćwiczenia z technologii postaci leku.

Maści. Transdermalne systemy terapeutyczne. Oficyna Wydawnicza AM, Warszawa 2006 6. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005 7. Janicki S., Sznitowska M., Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność

biologiczna leków. Polfa OIN, Warszawa 2001 8. Janicki S., Szulc J., Woyczikowski B.: Zbiór recept. Gdańsk 2003 9. Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL Warszawa 2006 10. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996 11. Krówczyński L.: Technologia postaci leku. PZWL, Warszawa 1969 12. Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL, Warszawa 1994 13. Krówczyński L., Jachowicz R. (red.): „Ćwiczenia z receptury”. Wydawnictwo UJ,

Kraków 1998 14. Muelller R.H., Hildebrand G.E. (red.): Technologia nowoczesnych postaci leku. PZWL,

Warszawa 1998 15. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997

15. wykonywanie półstałych leków recepturowych

Science