18. yüzyılın ilk yarısında osmanlı-İran siyasi ilişkileri (1703-1747)
TRANSCRIPT
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
1/322
T.C.EGE NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
Tarih Anabilim DalYeniaTarihi Bilim Dal
18. YZYILIN LK YARISINDA OSMANLI-RAN SYASLKLER(1703-1747)
DOKTORA TEZ
lker KLBLGE
Tezi Hazrlayan
DANIMANI: Prof. Dr. smail AKA
ZMR-2010
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
2/322
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
3/322
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
4/322
NDEKLER
NSZIX-XIII
KISALTMALAR XIV-XVI
KAYNAK KISALTMALARI VXII-XXIII
KAYNAKLARA DAR 1
A)Ariv Kaynaklar1
I) Babakanlk OsmanlArivi 1
1)Belge Tasnifleri 1
2)Dosya Tasnifleri 2
3)Defter Tasnifleri 4
II) TopkapSarayMzesi Arivi 5
B) YaynlanmBelgeler 6
C) Kaynaklar 8
I) Trke Kaynaklar 8
II) Farsa Kaynaklar 25
III) Dier Dillerdeki Kaynaklar 37
D)ncelemeler 41
I) ngilizce 41
II) Trke 45
III) Farsa ve Dier Dillerdekiler 46
GR
OSMANLI-RAN MCADELESNN SYASCORAFYASI
A) Safev Devletinin Son Dnemlerinde Siyas vedari Corafya 48
B) OsmanlDevletinin 1723-1735 YllarArasnda Mdahale Ettii Safev 50
Eyaletleri
I) Grcistan 50
II) Azerbaycan 51
III) Krdistan 59
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
5/322
IV) Luristan 59
V) Irak-Acem 60
VI) Arabistan (Huveyze) 61
I.BLM
18. YZYILIN BALARINDAN AFGAN STLASINA KADAR
SAFEV DEVLETNN KN HAZIRLAYAN SYAS
GELMELER
(1703-1721)
A)randa Afganstilasnn Ayak Sesleri 63
I) Safevlerin Dou Snrndaki Temel Siyas Problem: Kandahar Meselesi ve
Mir veys syan63
II) Mir Mahmudun Glzaylarn Bana Gemesi 68
B) Dastan Snnleri 71
I) Dastanda Snnlerin syan71
C) Rusyann Kuzey Kafkasya veran PolitikasnDerinletirmesi 74
I) I. Petronun Kuzey Kafkasya ile lgili Planlarve Hazrlklar74
II) Safevler ile Diplomatik likilerin Gelitirilmesi 76
III) Kafkas Hareketine Karar Verilmesi80
D)randaki Gelimeler Karsnda OsmanlDevleti81
I) Dastan Snnleri ve OsmanlDevleti 81
II) Drr Ahmed Efendinin ran Elilii 82
II.BLM
RANDA AFGAN HAKMYETDNEM
(1721-1730)
A) Isfahan ve Kafkasya 87
I) Afganllarn Isfahan'gal Etmesi 87
II) Rusya Kafkasya'da 92
III) randaki Siyas Gelimeler Karsnda OsmanlDevleti 97
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
6/322
B)rann Doudan ve Kuzeydengali Karsnda OsmanlDevleti 102
I) OsmanlDevletinin Diplomatik Giriimleri102
II) OsmanlDevleti ile Afganllar Arasndaki likiler 110
III) Rusya'nn Hazar Denizi kylarnda lerlemeye Devam Etmesi 113
IV) ehzade Tahmasbn Faaliyetleri114
C) OsmanlDevleti Safev Topraklarnda 116
I) OsmanlDevletinin atCepheler116
II) ehzade Tahmasbn Faaliyetleri 126
III) ran Mukasemenmesi 128
D)i Corafyada Snn Kavgas142
I) OsmanlDevletinin Safev Topraklarndaki lerleyii 142
II) OsmanlDevleti ile Afganllar Arasndaki likilerin Savaa Dnmesi155
III) Mukasemenmeden Anducan Savana ehzade Tahmasb 164
IV) Rusyann Kafkaslardaki Faaliyetleri ve I. Petronun lmnden Sonra
Takip Edilen Politika 166
E) Nadirin Siyaset Sahnesine kmas 167
F) Osmanl-Afganlikileri172
I) Anducan Sonrasndaki Gelimeler ve Hemedan Antlamas172
II) Eref ah ile OsmanlDevleti Arasnda Eli Teatisi 177
G) Afganllarn Safev Topraklarndan karlmasveehzade Tahmasbn
Isfahanda Tahta kmas178
H) OsmanlDevletininehzade Tahmasb ilelikileri181
I) ehzade Tahmasbn Elisi 182
II) Safi Mirza Meselesi 183
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
7/322
III.BLM
OSMANLI DEVLETNN SAFEV TOPRAKLARINDAN
IKARILMASI VE MEZHEB MESELESNN ORTAYA IKII
(1729-1743)
A) Safev-OsmanlMcadelesi 185
I) Nadir ile II. Tahmasb kilisinin Faaliyetleri ve OsmanlDevletinin ran'dan
Tasfiye Srecinin Balamas185
B) OsmanlDevletinin Yeniden Harekete Gemesi199
I) OsmanlKuvvetlerinin Irak-Acem ve Tebrize Hcumu 199
II) Antlama SonrasGelimeler 210
III) Nadir'in Rusya ile likileri 214
C) Nadir ile OsmanlDevleti Babaa 217
I) Nadir OsmanlTopraklarnda 217
II) Badat Protokolnden Sonraki Gelimeler 233
III) OsmanlDevletinin Safev Topraklarndan Tamamen karlmas 235
D) Kadim Topraklara Yeni Hanedan 249
E) Mugandan Dastana Nadirah 256
I) Rus Elisi Kalukinin ran Elilii 256
II) Nadir ahn Kandahar, Hindistan, Sind ve Trkistan Seferleri 257
III) Dastanda syan ve Nadir ahn Kardei brahim Hann Katli 260
IV) II. Tahmasb ve Ailesinin Katli 260
F)ki Devlet Arasndaki Elilik Heyetleri261
I )Nadir ahn stanbula Eli Gndermesi ve stanbul Grmeleri 261
II) OsmanlElilik Heyeti Nadir ahn Huzurunda 271
III) Nadir ahn Osmanl-Rus Savaile lgili Politik Hamlesi 272
IV) Nadir ahn kinci Kez Eli Gndermesi 274
V) Nadir ahn nc Kez Eli Gndermesi 276
VI) OsmanlDevletinin Nadir aha Eli Gndermesi 279
G) Savan Tekrar BalamasnHazrlayan Gelimeler280
I) Nadir ahn II. Dastan Seferi 280
II) Nadir aha Suikast Giriimi 282
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
8/322
III) Nadir ahn Dastan Seferi Karsnda OsmanlDevleti 282
IV. BLM
SAVAIN TEKRAR BALAMASI VE KERDEN ANTLAMASI
(1743-1747)
A) Nadirahn Badat Cephesinden Hcumu288
I) Savan Yeniden Balamasnn Nedenleri 288
II) Nadir ahn OsmanlDevletine Tekrar Saldrmas289
III) Necef Toplants294
IV) Sam Mirza syan299
B) Nadirahn Kars Cephesinden Hcumu 301
I) Musul SonrasOsmanlDevletinin Siyas ve Asker Hamleleri 301
II) Nadir ahn II. Kars Kuatmas308
III) Karsdan Revana OsmanlDevleti ve Nadir ah 315
IV) Revan Savave OsmanlOrdusunun Malubiyeti 319
C) Bara Giden Yol320
I) Barn Yeniden Tesisi in Yaplan Giriimler 320
II) Nadir ahn Elisi Fethali Han Trkmen stanbulda 323
III) BarGrmeleri ve Kerden Antlamasnn mzalanmas326
IV) OsmanlElisi Kesriyeli Ahmed Paa 331
V) Nadir ahn Elileri Mustafa Han amlu ve Mirza Muhammed
Mehdi Han 335
D) Nadirahn Katli 336
SONU 338
BBLYOGRAFYA 349
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
9/322
NSZ
Cumhuriyetin ilk yllarnda; Tahsin Yazc, Faruk Smer, Bekir Ktkolu,Ahmet Ate gibi ciddi uzmanlarn yetitii Fars Dili ve Edebiyat ile ran Tarihialannda, son dnemlerde Trkiyede ciddi bir boluk meydana gelmitir. ran ile ilgilimeselelerde arlk, 1979 slm Devrimi zerine younlarken; Osmanl-ran ilikilerizerine alanlarn saysolduka azalmtr. Hele dorudan ran Tarihi zerine alantarihi yok gibidir. Trk-Fars ilikilerinin 1000 yl aan gemii dnldnde, bukonudaki boluun doldurulmasna ynelik abalarn hzlandrlmasnn elzem olduuson derece aktr.
Son dnemlerde, lkemizde Yenia tarihi dnemini kapsayan ve dorudanOsmanl-ran ilikileri zerine Ali Djafar-Pourdan1 sonra Remzi Kl2, Saim Ar3,Abdurrahman Ate4 ve zer Kpeli 5 tarafndan olmak zere sadece 4 doktora teziyaplmtr6. Bunlarn dnda Rusya, Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan,Orta Asya Trkleri ile ilgili ya da lahiyat Fakltelerinde ilik zerine yaplan tezlermevcut olmakla birlikte; bunlarn ran Tarihi ile ilgileri dolaylolduundan bu tezleri
burada deerlendirme kapsamna almadk. Bu tablonun; yani, Ali Djafar-Pourdansonraki 32 yllk srete yalnzca 4 doktora tezi yaplm olmasnn, bu alann ciddiolarak ihmal edildiine dair tespitimizi doruladkanaatindeyiz.
Bu nedenle, hocam Prof. Dr. smail Akann telkinleri sonucu, Osmanl-ranmnasebetlerini ilgi alanmzn merkezine yerletirerek kendimize tez konusu olarak18. yzyln ilk yarsboyunca gelien Osmanl-ran siyas ilikilerini setik. Bu konudadaha evvel yaplm tane tez olmasna ramen bu konuyu tekrar ele almamznsebeplerine gelince. Ali Djafar-Pour, 1970lerin artlarna gre olduka zenli biralma yapm olmasna ramen, o dnemde Osmanl arivinin henz birok tasnifikullanma ak olmad iin ancak belirli tasniflere bakabilmi, batlkaynaklar iseyeterince kullanamamtr. Ali Djafar-Pour ayrca Farsa kaynaklar hem verimli
ekilde deerlendirememihem de bu kaynaklar
kullan
rken hatalar yapm
t
r. Bu tez,
1 Ali Djafar-Pour, Nadir ah Devrinde Osmanl-ran Mnasebetleri, stanbul niversitesi EdebiyatFakltesi OsmanlMesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Krss, Doktora Tezi, Aralk 1977.2 Remzi Kl, Kanuni Sultan Sleyman Devri Osmanl-ran Mnasebetleri (1520-1566), Erciyesniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Kayseri 1994.3Saim Ar, OsmanlAriv KaynaklarInda Nadir ah-I. Mahmud Dnemi Ehl-i Snnet-ii Diyalou,Harran niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Temel slm Bilimleri Anabilim Dal, Doktora Tezi, Urfa2001.4Abdurrahman Ate, AvarlNadir ah ve Dneminde Osmanl-ran Mcadeleleri, Sleyman Demirelniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Isparta 2001.5zer Kpeli, Osmanl-Safevi Mnasebetleri (1612-1639),Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Doktora Tezi, zmir 2009.6Yurt dnda yaplan tezler, Kaynaklara Dair ksmnda belirtilmtir.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
10/322
hemen hemen dnemle ilgili hibir konuda yorum yaplmam olmas ile dikkatekmektedir.
Saim Arnn tezi ise lahiyat fakltesinde yaplmve dinler tarihi arlklbir tezolmasnedeniyle siyas gelimelere hemen hemen hi deinmemektedir.
Abdurrahman Atein tezi ise her ne kadar iyi niyetli bir abayyanstsa da konu ileilgili belli bal ariv malzemesini, kaynak eserleri ve modern incelemeleri ihtivaetmemektedir.
Bu sebeplerden tr biz, bu nemli dnemi yeniden ele almay uygun bulduk.
Zaten bir meselenin yeni bulunan kaynaklar ve yeni yaplan incelemeler nda belirli
aralklarla yeniden tez konusu yaplmasnn, sosyal bilimlere yeni almlarkazandrmasasndan gerekli bir giriim olduu kanaatindeyiz.
Tezimiz, giri, 4 blm ve sonutan olumaktadr.
Giriksmndan nce, tezimizde kullandmz bata ariv kaynaklarolmak zereTrke, Farsa ve Batdillerinde yazlmve bu dnemi konu edinen eserler hakknda
bilgi verilmtir.
Giri ksmnda, siyas olaylarn meydana geldii ran corafyasnn belli balblgeleri ve ehirleri tantlmaya allmtr.
I.Blmde; 18. Yzyln ilk yarsnda, Osmanl Devletini ran corafyasndauzun bir mcadeleye srkleyen olaylar zincirinin halkalarndan sz edilmitir. Bunlar;Rus arlnn Kuzey Kafkasya ve rann Hazar Denizinin kysndaki topraklarasaldrmadan evvel yapt son hazrlklar, Safevi hakimiyeti altndaki Snn Dastantopluluklarnn isyanlar ile Osmanl Devletinden yardm istemeleri ve son olarak
Safev ynetiminin sona ermesine yol aan Safev Devletinin dou snrndaki SnnAfgan kabilelerinin isyanlardr.
II.Blmde; Rus arlnn Kuzey Kafkasyaya mdahalesi ve bu mdahale
zerine Osmanl Devletinin ran meselesine nce diplomatik, daha sonra da askerolarak dahil olmasve iki Snn kuvvetin, yani OsmanlDevleti ile Afganllarn randaki hakimiyet kurma mcadelesinden sz edilmi; son olarak da Nadirin 1726 ylnakadarki hayatnn bir zeti ile siyaset sahnesine knn hikayesi verildikten sonra
Nadirin Afganllar randan karmas ve Osmanl Devletinin elinde tuttuu Safevtopraklarngeri almak iin balattmcadelenin ilk yllarndan sz edilmitir.
III.Blmde; Nadirin, Osmanl Devleti ile giritii mcadeleye zarar verdiineinandII. TahmasbSafev tahtndan indirmesi, ardndan OsmanlDevleti ile devameden sava Osmanl topraklarna tamas ve kendini 1736 ylnda ah ilanettirmesinden sz edildikten sonra, 5. mezhep (Caferilik) meselesinin ortaya k
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
11/322
anlatlmtr. Ayrca 1736-1742 yllararasnda atmasz geen dnemdeki diplomatikilikilerden ve elilik heyetlerinden sz edilmitir.
IV.Blmde ise; 1743de tekrar balayan ve tamamen Osmanl topraklarndacereyan eden savalardan ve bu savalarn, bata Nadir ah olmak zere her iki devletede bir ey kazandrmamaszerine Kerden BarAntlamasnn imzalanmasndan szedilmitir. Son konu olarak da Nadir ahn katli anlatlmtr.
Sonu blmnde de, tezimize konu olan Osmanl-ran ilikilerinin bu dnemininnemi zetlenmitir.
Bu alma ok sayda kiinin destei ile ortaya kmtr. Bu insanlar olmasaydne
benim bu teze balamam ne de bitirmem sz konusu olabilirdi.Btn hayatn ve gcn okumam iin harcayan ama bu gnleri gremeyen,
hayatta tandm en gzel insan, rahmetli annem Hilkat KLBLGEye; Egeniversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne geldiim gnden bu yana, yani 20yldr, her konuda elimden tutan, bana yol gsteren ve ran tarihi ile ilgilenmeme vesileolan deerli hocam Prof. Dr. smail AKAya; sohbetlerini, bilgilerini ve ilgileriniesirgemeyen hocalarm Prof. Dr. Mehmet ERSAN, Prof. Dr. Turan GKE, Prof. Dr.
Cneyt KANAT, Do. Dr. Vehbi GNAY, Do. Dr. Arif BLGN, Yrd. Do. Dr.Nejdet BLG, Do. Dr. Hasan MERT, Yrd. Do. Dr. Cahit TELC, Yrd. Do. Dr.
Abdullah TEMZKANa; tez iin gerekli olan kaynak ve aratrmalarAmerika, Fransa,ran ve Trkiyenin muhtelif ktphanelerinden temin etmem konusunda olaanstyardmlarngrdm gzel insanlar Yrd. Do. Dr. Aziz KOLKIRAN, Yrd. Do. Dr.Selim KARAHASANOLU, Emre DEMR, Nerih DEMR, Mehmet Sreyya ER,Durmu BEYAZIT, Muhammed Zahit ATIL, Ahmed HESAMPOUR, Akram
NEYABAT ve mid KRye; ariv tecrbelerini paylamaktan ekinmeyen Prof.Dr. Ali AKYILDIZ, Do. Dr. enol ELK , Do. Dr. Erol ZVAR, Yrd. Do. Dr.Baki AKIR, Dr. Ekrem TAKa; arivde altm sre boyunca ariv tecrbelerinicmerte paylaan ve bazkaynaklara ulamamsalayan bilgili ve mtevazi insanlar
Serdal SOYLUER, Dr. Cengiz FEDAKAR, Muharrem VAROL, Dr. mer FarukBLKBAI, Fatih BOZKURT, Adem KORKMAZ, Fatih AKYZ, Cabir DUYSAK,Ahmet ARSLANTRK, Dr. Kiyas KROV, Dr. Gnhan BREK, Uur DEMR,Dr. Mehmet DARAKIOLU, zgr ORAL, Levent DZC, Mira TOSUN, Dr.Mustafa SARI, Ali Adem YRKe; arkadalklarnesirgemeyen Yrd. Do. Dr. amilYKSEL, Dr. Yusuf AYN, Serkan ACAR, Dr. zer KPEL, Mikail ACIPINAR,Murat TOZAN, Dr. Nuri KARAKA, Dr. Blent AKYAYa; hayat ekilir klan vekahrm eken dostlarm, bugnleri gremeyen rahmetli Rd Cneyt GREN,
Nurdan GREN, Grol PEHLVAN, Yrd. Do. Dr. brahim RN, FatihYALINEL, Nihat MARTN, Mehmet Aydn ETNKAYA, Erdal KAYALI, Pnar
DEMRe; yllardr her trl desteklerini grdm bata daym Nurettin DEMR
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
12/322
olmak zere btn akrabalarma; Babakanlk Osmanl Arivi, SAM, IRCICA,Sleymaniye Ktphanesi, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Ktphanesi, Beyazt Devlet Ktphanesi, MilletKtphanesi, Topkap Saray Arivi, stanbul Arkeoloji Mzeleri Ktphanesininyardmsever ynetici ve alanlarna en iten teekkrlerimi sunmak benim iin hem
bir zevk hem de bir grevdir.
lker Klbilge
Austos 2010, zmir
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
13/322
KISALTMALAR
AO : Archivum Ottomanicum
BOA : Babakanlk OsmanlArivi
CHIr : The Cambridge History of Iran
D. : Defter
D.BRZ : Byk Ruzname Kalemi
DA : Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi
E. : Evrak
EI : Encyclopaedia of Islam
EIr : Encyclopaedia Iranica
EJOS : Electronic Journal of Oriental Studies
h : Hicr-ems
IJTS : International Journal of Turkish Studies
A : slam Ansiklopedisi
JESHO : Journal of the Economic and Social History of the Orient
KK : Kamil Kepeci
MAD : Maliyeden Mdevver Defterler
MD : Mhimme Defteri
MzD : Mhimme Zeyli Defteri
TD : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi
TED : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits
Dergisi
TSMA : TopkapSarayMzesi Arivi
TSMK : TopkapSarayMzesi Ktphanesi
ty : tarih yok
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
14/322
GR
OSMANLI-SAFEVMCADELESNN NEDENLER
XVII. yzyln banda slm dnyasnn en nemli siyasal glerinden ikisi
Osmanl ve Safevi devletleriydi. Kafkasya'dan Basra Krfezi'ne ulaan geni bir hat
zerinde yaklak yz yldr snr komusu olmalarna ramen iki devletin eitli
nedenlerle bitmek tkenmek bilmeyen mcadelesi, her ikisi iin de siyas, asker ve
ekonomik bak
mdan nemli kay
plara mal olmutur. Bu mcadele her eyden tednyann deitii bir ada Hristiyan Bat'nn ykseliini durdurabilecek yegne
devlet konumundaki Osmanllarbirok adan engellerken slm dnyasndaki din ve
siyasal paralanmaydaha da derinletirmitir.
XIV. yzyln balarnda Erdebil'de Snn bir tarikat olarak ortaya kan
Safeviler, Hoca Ali'nin (13921429) eyhlii srasnda ilie meyletmi, eyh Cneyd
(14471460) ve olu eyh Haydar (14601488) zamanlarnda din-siyas bir karakter
kazanmt1
. zellikle eyh Haydar yaydi-Rafz fikirlerle Anadolu'daki mritleriarasnda tanr gibi alglanyordu2. Fakat Safevi tarikatnn siyas bir teekkl haline
gelmesi Haydar'n en kk olu smail zamannda gerekleecekti.
1490'da Akkoyunlu hkmdar Yakub'un (14781490) lmnden sonra
balayan taht kavgalar srasnda ocuk yata tarikatn bana geen smail, her geen
gn siyas ve asker bakmdan glendi. Nihayet 1501 ylnda Akkoyunlu ehzadesi
Elvend'i Nahvan yaknlarnda yenilgiye uratt ve ardndan Tebriz'e girerek burada
ahlnilan etti3.Bylece tarikatn eyh Cneyd zamannda balayan gl bir siyasal
1Roger Savory, Safawids,EI, VIII, s. 766. Safevilerin Erdebil'de kurulmuSnn bir tarikattan zamanlaran'a hkmeden siyasal bir gce dnmesi hakknda bkz. Walter Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd,
XV. Yzylda ran'n Mill Bir Devlet Haline Ykselii, (ev. Tevfik Byklolu), Ankara 1992. AyrcaSafevi Devleti'nin kuruluunda iliin etkisi ve Erdebil'deki sf evreler iin bkz. Michel M.Mazzaoui, The Origins of the Safawids: iism, Sfism, and the ulat, Wiesbaden 1972; ShahAhmedov, Azerbaycan'da iliin Yaylma Sreci, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,YaynlanmamDoktora Tezi, Ankara 2005.
2Savory, a.g.m., s. 767; Hanna Sohrweide, Der Sieg der Safaviden in Persien und seine Rckwirkungenauf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert,Der Islam, XLI, (1965), s. 121-122.
3
Tufan Gndz, Safeviler, DA, XXXV, s. 452. Mehd Keyvani, smail-i evvel,Dirat'l-marif-iBozorg-i slm, VIII, s. 637-639. Safevi Devleti'nin kuruluu ve ah smail dnemi iin bkz.Savory,
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
15/322
organizasyona dnme sreci tamamlanrken, ayn zamanda Trk-slam tarihini
derinden etkileyen bir gelime oldu. slm leminin ortasnda, ran'da kurulan i Safevi
Devleti, bu blgede istikrar salamakla birlikte ayn corafyann slm dnyasndaki
siyas, iktisad ve kltrel roln en aza indirdii gibi, Anadolu ile Trkistan arasndaki
irtibat kesmekle Anadolu'nun gneyinden ve dousundan mhim miktarda nfusun
Azerbaycan'a gmesine neden olacakt4.
XVI. yzyln hemen banda olumsuz bir ortamda balayan Osmanl-Safevi
ilikileri XVII. yzyl ortalarna kadar bar dnemleri de dhil hep gergin bir seyir
takip etti. ki devletin Kafkasya ve Irak-
Arap'ta kar
kar
ya geldii yakla
k yz elliyllk dnemde iki devlet arasndaki asl sorunun Snnlik-ilik veya Trklk-ranllk
mcadelesi olduu eklinde yorumlar mevcuttur5. Meseleyi olduka basite indirgeyen
bu tarz yorumlar iki devlet arasndaki mnasebetlere dar bir pencereden bakmaktan
kaynaklanmaktadr ve yeterli dayanaktan da yoksundur.
Mezhep faktr zellikle ilk zamanlarda savan yegne sebebi gibi gzkse de
uzun sre devam eden mcadele ve atmalar tek bana aklamaya yeterli deildir.
Nitekim iki devletin mcadele halinde olduu corafyann yan sra i ve ddinamikler, blgesel eitlilikler, komu devletlerin tutumu ve ittifaklar derinlemesine
analiz edildiinde sorunun sadece mezhep eksenli bir atma olmadanlalmaktadr.
Ksacasbu iki devletin Anadolu, Kafkasya ve Ortadou corafyasna yaylan genibir
blgede birbirlerine siyasal ve ekonomik bakmdan stnlk kurma abalarda gz ard
edilmemelidir.
Iran under the Safavids, s. 27-49; Roger Savory, Esml I Safaw, Biography, EIr,
http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f6/v8f665.html; H.R. Remer, The Safavid Period, CHIr,VI, s. 209-232; Faruk Smer, Safev Devleti'nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,Ankara 1992, s. 15-42.
4Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, stanbul 1999, s. 175-176.5 Bu tarz yorumlar muhtemelen Safevilerin mill bir ran devleti olarak kabul edilmesinden
kaynaklanmaktadr. Mesela bkz. ranllarn Trklere kar takip ettii siyasetin temelinde ilikduygusunun yattak birekilde grlmektedir. Bunun sebebi aratrldzaman, Trk-slm kltriinde eriyip kaybolmaktan korkan ranllarn slm aleminde ayrc ve radikal grlere yer verenilie sk sk sarldklar, milli benliklerini ve kltrlerini muhafaza etme istei ile hareket ettikleri
grlr. Dolaysyla ran'n, slm dnyasnn nderliini yapm Trkiye ile olan ilikilerinde ilikbalca rol oynamtr., bkz.Mehmet Saray, Trk-ran likileri, Ankara 1999, s. V-VI. Yine, JohnAndrew Boyle de bu mcadeleyi ran-Turan mcadelesi olarak deerlendirmektedir, bkz. ran'n MillBir Devlet Olarak Gelimesi, (ev. Berin U. Yurdado), Belleten, XXXIX/156, (Ekim 1975), s. 653-
657. Safevilerin mill devlet karakteriyle ilgili tartmalar iin bkz. Mehmet elenk, 16. ve 17.Yzyllarda Safev ilii, YaynlanmamDoktora Tezi, Bursa 2005, s. 100-107.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
16/322
A) Siyasal / Blgesel Rekabet ve Uluslararasttifaklar
ah smail (15011524)'in ran ve Azerbaycan merkezli bir devlet kurarak Oniki mam ilii'ni resm mezhep ilan etmesi ve Snn Mslmanlar bu mezhebe
gemeleri iin zorlamasOsmanllar, zbekler ve Memlklar gibi gl komularnda
tedirginlik yaratmt. Nitekim ok gemeden douda zbek Hanl ile mcadeleye
girien ah smail, dier taraftan Osmanl Devleti'nin Anadolu'da, Memlklarn ise
Suriye'deki hkimiyetini tehdit eden faaliyetler ierisindeydi.
XVI. yzyl balarnda Osmanlsistemine alternatif bir siyas g olarak ortaya
ktklarnda Anadolu'da kalabalk bir mrit topluluuna sahip olan Safeviler, hkimiyetsahalarn geniletmeye niyetlendiklerinde Anadolu ve Suriye blgelerini potansiyel
hedef olarak belirlemilerdi. Bununla birlikte ah smail, Osmanllara kar saldrgan
bir siyaset izlerken dier taraftan Snn Memlklarla dostane ilikiler kurmaya
almakta6 ve Osmanl kart bir ittifak iin de Venediklilerle haberlemekteydi7 .
Safevileri, topraklarnda gz olduu Memlklarla ittifak arayna iten sebep douda
zbeklerle mcadele ettii srada batda kendisinden daha gl iki komusuyla
savamaya gcnn yetmeyeceini bilmeleridir. Zira komularnn hepsiyle savaatutumann stratejik bir hata olacangayet iyi bilen ah smail reel politiin bir gerei
olarak Osmanllarn rakibi dier devletlerle ibirlii yapma abasndayd8. Safevilerin
bu diplomatik manevralar bile iki devlet arasndaki mcadelenin sadece mezhep
ayrlna dayandrlamayacann bariz bir kantdr.
Safevilerin douda zbeklerle giritikleri mcadele mezhep farkllna
ramen esas itibarla Horasan'n hkimiyeti zerineydi. OsmanlDevleti ile atma ise
salt toprak meselesinden te bir konuydu. ah smail'in bir yandan ran'n btnne
6 Safevilerin Memlklarla yaknlama abalar iin bkz. W.W. Clifford, Some Observations on theCourse of Mamluk-Safavi Relations (15021516/908922) I-II, Der Islam, LXX, (1993), s. 245-278.Lakin Safevilerin bir sre sonra Memlklara karsiyasetlerini deitirdikleri grlmektedir. nk I.Selim'in tahta kt sralarda ah smail, Kahire'de i faaliyetleri destekliyor, Avrupa devletleriniMemlklar aleyhine kkrtyor, hatta onlara denizden, kendisinin de karadan Suriye'ye yrmesini teklifediyordu, bkz. Uzunarl, OsmanlTarihi, II, s. 259.
7Giorgio Rota, Safev ranile Venedik Cumhuriyeti Arasndaki Diplomatik likilere Genel Bir Bak,(ev. Nasuh Uslu), Trkler, VI, Ankara 2002, s. 900; Selhattin Tansel, Sultan II. Byezit'in Siyas
Hayat, stanbul 1966, s. 245-246.8
Adel Allouche, Osmanl-Safevilikileri, Kkenleri ve Geliimi, (ev. Ahmet Emin Da), stanbul 2001,s. 75-79.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
17/322
egemen olmas, dier yandan Anadolu'daki Trkmen kitleleri din-siyas propagandayla
etkisi altna almas, Osmanllar Avrupa'ya srme ve Bat Anadolu'dan Orta Asya'ya
uzanan corafyada bir Trk-ran mparatorluu kurma iddiasnda olduu anlamna
gelmekteydi9. Tehlikenin byklne ramen II. Byezid (14811512), balangta
ah smail'e kar temkinli ve hogrlyd. 1504'te kazand zaferleri tebrik iin
kendisine her ne kadar asl vazifesi istihbarat toplamak olsa da- bir eli bile gnderdi10.
ah smail'in 1507'de Dulkadroullarzerine seferi11esnasnda Osmanl topraklarn
ihlaline ses karmad. Hatta Safeviler 151011'de Teke blgesinde patlak veren ah-
kulu syan'n aka desteklerken bile karlk vermedi. nk Osmanl Saray iin
batdaki gelimeler daha ncelikli olduundan II. Byezid, ah smail'e kar
saldrganca deil pasif bir siyaset izlemeyi yeliyordu12.
II. Byezid'in bu siyaseti, Safevilerin glenerek ran'da ilii
yerletirmelerini kolaylatrrken, ayn zamanda propaganda ve isyanlarla kkrtlp
desteklenen Anadolu halknn ah smail'e meyline yol ayordu. Babasnn yumuak
politikalarn yetersiz bulan sertlik yanls I. Selim (15121520), Safevi tehlikesinin
devleti tehdit ettii gerekesiyle sonunda babasntahttan indirip yerine geti ve iki yl
sonra 1514'te ah smail'i aldran Sava'nda ar bir yenilgiye uratt13. Bu sava
OsmanlDevleti'ne blgede bir takm toprak kazanlarsalasa da temelde bir savunma
savayd. Yine de stratejik adan nemli avantajlar salad. Diyarbekir ve Erzincan'n
fethedilmesi Dou Anadolu'daki otoritenin glendirilmesini salarken, zellikle ran'
Anadolu'ya ve Halep'e balayan ana yollarn getii Diyarbekir'in fethi olduka
nemliydi. stelik bu kentin konumu Osmanllara, Safevi ve Memlklarn hareketlerini
yakndan gzlemleme ve ibirlii yapmalarnengelleme imknveriyordu. Bunun yan
9Metin Kunt, Sleyman Dnemine Kadar Devlet ve Sultan: U Beyliinden Dnya mparatorluuna,Kanun ve a, Yeniada Osmanl Dnyas, (edt. Metin Kunt-Christine Woodhead; ev. SermetYaln), stanbul 2002, s. 23.
10Sydney Nettleton Fisher, The Foreign Relations of Turkey, 14811512,EJOS, III, (2000), s. 86-87.11ah smail'in Dulkadr Seferi ve Irak-Arap'taki fetihleri iin bkz. Roger Savory, The Consolidation of
Safawid Power in Persia,Der Islam, XLI, (1965), s. 75-77.12 Feridun Emecen, Osmanl Devleti'nin ark Meselesinin Ortaya k lk Mnasebetler ve
Yansmalar, Tarihten Gnmze Trk-ranlikileri Sempozyumu, 1617 Aralk 2002, Konya, Ankara2003, s. 41.
13 Savan cereyan hakknda bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 265-270; Tayyip Gkbilgin,aldran Muharebesi, A, III, s. 329-331; Selhttin Tansel, Yavuz Sultan Selim, stanbul 1969, s. 50-
67; Ahmet Uur, Yavuz Sultan Selim'in Siyas ve Asker Hayat, stanbul 2001, s. 69-74; Mustafa etinVarlk, aldran Sava,DA, VIII, s. 193-195; Michael J. McCaffrey, ldern,EIr, V, s. 656-658.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
18/322
sra Diyarbekir gelecekte ran ve Suriye ilerine dzenlenecek seferler iin s olma
zelliini tayordu14.
aldran Zaferi, ah smail tehdidini btnyle ortadan kaldrmasa da
Safevilerin Anadolu'ya ynelik faaliyetlerinde gzle grlr bir azalmaya neden oldu.
Aslnda Safevilerin Anadolu ile ilgili ideallerinde temelde bir deiiklik yoktu. Bu
nedenle frsat bulduunda Osmanlaleyhtarfaaliyetlerden geri kalmayan ah smail, I.
Selim'in lmnn ardndan Avrupa devletleri ve Papalk ile Osmanl kart ittifak
yapmaya alt. Lakin teklifi yeterli ilgiyi grmeyince teebbs sonu vermedi15.
I. Selim'in Suriye ve Msr' fethiyle Kzldeniz kylarna ulaan Osmanlsnrlarnn, olu I. Sleyman (15201566)'n Moha Zaferi'nden sonra Orta Avrupa'ya
kadar genilemesi, dpolitikadaki nceliklerin yeniden belirlenmesini gerektirmiti16.
Osmanllar artk Avrupa, Akdeniz, ran ve Hint Okyanusu'nda yani aynanda drt ayr
cephede birden savamaya hazrlkl olmak durumundayd ve ykselen Bat
Hristiyanlna kar hem karada (Orta Avrupa), hem de denizde (Akdeniz ve Hint
Okyanusu) yrtlen mcadele daha nemliydi. Bu nedenle Sultan Sleyman'n
Safevilerle ilikileri daha fazla ktletirme gibi bir seenei bulunmadndan saltanatsrasnda douya doru yaylmacbir fetih siyaseti yerine, bu devleti kuatma ve izole
etme abas ne kt. Yalnz bu amac gerekletirebilmek iin iki meselenin
halledilmesi gerekiyordu. lki muhtemel Safevi saldrlarna kar Anadolu'nun
dousunu korumak iin Van Gl evresindeki kaleler ile Azerbaycan ve Irak-Arap'ta
kontrol sk tutmakt. kincisiyse Frat Nehri'ni Osmanlve Safevi topraklararasnda
doal bir snr haline getirmekti. Bu iki husus Sultan Sleyman ile ah Tahmasb (1524
1576) dnemlerinde Osmanl
-Safevi ilikilerinin genel karakterini belirlemitir
17
. I.Sleyman zamannda douya doru dzenlenen byk ve masrafl sefer sonunda
Osmanlmerkez idaresi bu planlarnbyk lde gerekletirdi.
14Allouche, a.g.e., s. 112-113.15Fisher, The Foreign Relations of Turkey, 14811512, s. 89-90.16Modern tarihiler XVI. yzyln banda snrlarn genilemesiyle birlikte OsmanlDevleti'nin darya
kar takip ettii siyasetin farkllamasnynelim krizi olarak nitelendirmilerdir, bkz. Subhi Labib,The Era of Suleyman the Magnificent: Crisis of Orientation, International Journal of Middle EastStudies, X/4, (November 1979), s. 435-455.
17 Allouche, a.g.e., s. 114-115. Kanun Sultan Sleyman'n dou siyaseti hakknda genel bir
deerlendirme iin bkz. Rhoads Murphey, Suleyman's Eastern Policy, Suleyman the Second and HisTime, (edt. Halil nalck-Cemal Kafadar), stanbul 1993, s. 229-248.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
19/322
Sultan Sleyman dneminde ran'a dzenlenen seferlerin ilki 1533-35 yllar
arasnda gereklemiti. Sleyman'n tahta ktktan sonra dikkatini Rumeli'deki
meselelere vermesi nedeniyle biraz ge kalm olsa da ran seferi birka yldr
gndemdeydi. Zira Ulama ve eref Han rneinde olduu gibi iki tarafn snr
valilerinin zamana ve zemine gre taraf deitiren tutumlar18, 152628'de Anadolu'da
birka Kzlba ayaklanmasnn kmas, Badat'taki Safevi valisinin Osmanllara biat
edip padiah adna sikke bastrmasna ramen Tahmasb tarafndan cezalandrlmasgibi
hadiseler Sleyman' ran'a sefer amak konusunda tevik ediyordu. Bununla birlikte
Osmanl Devleti'ni asl cesaretlendiren ise 1524'te ah smail'in lm ve yerine on
yandaki olu Tahmasb'n gemesiyle Safevi lkesinde ba gsteren karklklard.
Zira yeni ahn ocuk yata olmas devlet ynetiminde sz sahibi olmak isteyen
Kzlba beylerini birbirine drmve lkede istikrarszla yol amt. Durumdan
istifadeyle zbekler, Safevilerin elindeki Horasan'a saldrmlard. Safevilerin douda
zbeklerle urat bir srada Sultan Sleyman Habsburglarla bar yapar yapmaz
1533'de geniyetkilerle donattVeziriazam brahim Paa'ydou seferine gnderdi19.
KHalep'te geiren brahim Paa 1534'te Safevi bakenti Tebriz'i fethedince Sultan
Sleyman da ordusuyla buraya gelerek kendisine katld. Tebriz'den sonra Irak-Arap'a
ynelinmesi dolaysyla Irakeyn Seferi olarak da bilinen bu harekt srasnda ah
Tahmasb belki de kendisi asndan dorusunu yaparak hibir zaman Osmanl
ordusunun karsna kmad20. Sonuta Badat, Basra, Necef ve Kerbela gibi siyas ve
din bakmdan nemli Safevi ehirlerinin ele geirilmesi yannda Osmanl snrlar
18Aslen Teke Trkmenlerinden bir tmarl sipahi olan Ulama, ah-kulu isyanndan sonra ah smail'inyanna gitmi, yiitlii ve cesareti sayesinde az zamanda Azerbaycan valiliine kadar ykselmiti.
Ancak Tahmasb'
n ilk zamanlar
nda olduka g kazanan kendi aireti Tekellere kar
dieroymaklarn birleip ah'n desteiyle balattmcadeleyi kaybedince Osmanllara snmt (1532).Ardndan stanbul'a naklinden sorumlu Bitlis hkimi eref Han'n kendisini ldrmek niyetinde olduudncesiyle Padiah ve veziriazam nezdinde teebbste bulununca eref Han da Safevilere snmakzorunda kalmt. Bu ve benzeri hareketlerine binaen ah Tahmasb onun Osmanllara sndktan sonrazellikle Veziriazam brahim Paa'y kkrtarak Irakeyn Seferi'nin almasnda etkili olduunainanmaktadr, bkz. ah Tahmasb-Safev, Tezkire, (ev. Hicabi Krlang), stanbul 2001, s. 29-32.
19Bu konuda geni bilgi iin bkz. M. Tayyip Gkbilgin, Arz ve Raporlarna Gre brahim Paa'nnIrakeyn Seferindeki lk Tedbirleri ve Ftuhat,Belleten, XXI/83, (Temmuz 1957), s. 449-482; FeridunEmecen, Irakeyn Seferi,DA, XIX, s. 116-117.
20Kanuni Sultan Sleyman, Safevi ahTahmasb'savameydanna davet etmise de Tahmasb cevabndasayca stn Osmanl kuvvetlerine kar gereksiz yere savaarak ordusunu telef etmeyeceini
belirtmitir. Ayrca ah, Sultan Sleyman'n kendisini takip etmesini zorlatrmak iin her yeri tahrip
etmekle Osmanl ordusunun evreden lojistik destek almasn engellemeye almtr, bkz. ahTahmasb-Safev, Tezkire, s. 39-40.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
20/322
gneydeki liman kenti Basra'ya kadar ulamt. Birka yl sonra burasnn da Osmanl
topraklarna katlmasyla Irak-Arap'n fethi tamamlanmoldu21.
Sultan Sleyman zamannda Safeviler zerine iki sefer daha dzenlendi.
Bunlardan ilki 154849 yllarndayd. irvan'da vali iken aabeyi ah Tahmasb ile ters
dp ona karmcadeleye girien Elkas Mirza'nn, zerine gnderilen kuvvetlerden
kaarak Osmanl Devleti'ne snmas iki devlet arasndaki ilikileri germiti. Destek
verildii takdirde Tahmasb'devirip yerine gemek konusunda Osmanlynetimini ikna
etmeyi baaran Elkas Mirza 1548'de beraberinde bir Osmanlordusu ile ran'a yneldi.
Fakat mhimmat ve zahire s
k
nt
s
nedeniyle Tebriz'den teye gidemeyip geriekildiler. Beklenen baarnn elde edilemedii bu sefer sonucunda Elkas Mirza'nn
Tahmasb'n yerine gemek iin yeterli destee ve hrsa sahip olmadanlalrken, en
nemli kazan Van'n fethi oldu22.
Birka yl sonra Tahmasb'n, OsmanlDevleti'nin Orta Avrupa ileri ile megul
olmasn frsat bilip kaybettii yerleri geri almak iin giritii faaliyetler bir kez daha
dou seferini gndeme getirdi. 1554 ylnda Sultan Sleyman komutasndaki ordu23
Revan ve Nahvan'a kadar ilerleyip Safevi snrna ynelik aknlarda bulunduysa daah Tahmasb ve ordusu yine ortaya kmad. Dn yolundayken Mays 1555'de
Amasya'da bir antlama yapld ve Safeviler, Irak- Arap ve Kuzey Azerbaycan'daki
Osmanl hkimiyetini tandlar24 . slm dnyasnn en gl devleti konumundaki
21Allouche, a.g.e., s. 151. Bacque-Grammont'a gre Irak-Arap'n fethine ramen asker ve mhimmatkaybnn fazlal dolaysyla bu sefer Osmanllar iin neticede baarszdr. Zira Veziriazam brahimPaa'nn yeterli hazrl olmayan orduyu Badat'tan sonra Tebriz zerine sevk etmesi kayplar
artt
rm
t
. Bu hatas
Paa'n
n idam sebeplerinden birisi olacakt
, bkz. Jean-Louis Bacque-Grammont,XVI. Yzyln lk Yarsnda Osmanllar ve Safeviler,Prof.Dr. Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul1991, s. 217-218.
22Roger Savory, Alkas Mirza,EI, I, s. 406; Salih Aliyev Muhammedolu, Elkas Mirza,DA, XI, s.55. Daha genibilgi iin bkz. Walter Posch, Der Fall Alkas Mirza und der Persienfeldzug von 15481549: ein Gescheitertes Osmanisches Projekt zur Niederwerfung des Safavidischen Persiens , Marburg2000.
23Balangta ordunun banda Veziriazam Rstem Paa bulunuyordu. Ancak veliaht tayin edilen Selim'ekarMustafa'dan yana tavr alan ordunun, zellikle de yenierilerin isyan noktasna geldii bakenteiletilince Kanun Sultan Sleyman stanbul'dan yola karak Konya Erelisi'nde ordunun bana gemive olu Mustafa'y ldrtmtr, bkz. erafettin Turan, Kanuni Sleyman Dnemi Taht Kavgalar,Ankara 1997, s. 34-43.
24Uzunarl, OsmanlTarihi, II, s. 361. Amasya Anlamas iin bkz. Ali Ekber Diyanet, lk Osmanl-
ran Anlamas (1555 Amasya Msalahas), stanbul 1971; lhan ahin-Feridun Emecen, AmasyaAntlamas,DA, III, s. 4-5.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
21/322
Osmanllar bu antlamayla imdiye dek tanmadklar i Safevi Devleti'nin varln
kabullenmioluyorlard.
XVI. yzyln ilk yarsndaki savalar her iki taraf asndan da tam bir netice
vermemiti. Osmanllar byk ve masrafl seferlerle Safevileri ortadan
kaldramayacaklargereini kavramlar, Safeviler ise Anadolu'daki Kzlbazmreleri
kullanarak OsmanlDevleti'ne zarar veremeyeceklerini anlamlard. Dolaysyla her iki
tarafn da politikalarn eitlendirmesi ve mcadeleyi daha farkl alanlara yaymas
gerekiyordu. Bu nedenle sonraki yllarda iki devlet arasnda cereyan eden savalar,
birinin dierine siyas ve ekonomik bak
mdan stnlk kurabilecei s
n
rland
r
lm
blgeler zerinde younlarken, dman arkadan vuracak ittifak araylar da daima
gndemde olacakt.
Osmanl Devleti'nin 1560'lardan itibaren Kafkasya'ya kar artan bir ilgisi
mevcuttu. Bu ilgi sadece Safevileri etkisizletirmek amacndan kaynaklanmyordu.
Kuzeyde yeni bir tehdit olarak beliren Ruslarn 1552'de Kazan', 1556'da da Astarhan'
ele geirerek Hazar Denizi'nin kuzeyindeki dengeleri deitirmesi douyla ilgili
siyasetlerin yeniden gzden geirilmesini gerektirdi. Rus tehdidini bertaraf edebilmekiin 1563'te bir sefer tasarlandysa. Ancak 1569'da gerekleebildi. Astarhan Seferi diye
bilinen bu teebbsle Osmanlmerkez ynetimi, Don ile Volga nehirleri arasnda bir
kanal ap Karadeniz'den gnderecekleri bir donanmay Hazar Denizi'ne geirmeyi
amalyordu. Bu sayede Ruslarn Volga'nn aa havzasndan uzaklatrlmas, ran'n
arkadan kuatlmas, Kafkasya'da tam hkimiyetin salanmas, Orta Asya'daki hanlklar
ile dorudan iliki kurulmasve Hazar Denizi'nin kuzeyinden geen ticaret yollarnn
kontrol alt
na al
narak ticaretin canland
r
lmas
dnlyordu. Ayr
ca bu s
ralardairvan ve Grcistan'daki hanlar Safevilere kar Osmanl Devleti'nden himaye talep
etmekteydi. Sokollu Mehmed Paa'nn Safevilerin ve Ruslarn hakkndan ayn anda
gelmeyi planlad bu proje eitli i ve d nedenlerle baarya ulaamaynca
hedeflenen sonulara da ulalamad25.
25Akdes Nimet Kurat, The Turkish Expedition to Astarkhan in 1569 and the Problem of the Don-Volga
Canal, Slavonic and East European Review, XL/94, (December 1961), s. 7-23; Akdes Nimet Kurat,Trkiye ve dil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-dil Kanal ve XVI-XVII. Yzyl Osmanl-Rus
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
22/322
Astarhan Seferi'nin baarszl zerine byk hayal krkl yaayan
Osmanllar yaklak on yl sonra bir kez daha ran meselesini gndemlerine aldlar.
1555 sonrasnda ilikileri gerginletiren birka olaya ramen iki devlet de 1578'de genel
bir Osmanlsaldrsbalayncaya kadar antlama hkmlerine sadk kalmlard. Ancak
1576'da ah Tahmasb'n lmnden sonra Safevi lkesinde balayan istikrarszlk
Osmanl yneticilerini sava iin cesaretlendirmekteydi. Oysa Veziriazam Sokollu
Mehmed Paa bata olmak zere bir ksm Osmanlyneticileri barn bozulmasna pek
taraftar deildiler. Fakat Tahmasb'n yerine tahta kan II. smail'in (15761577) tutarsz
ynetimi srasnda artan snr tecavzleri, Anadolu'da yeniden canlanan Kzlba
faaliyetleri, ahalisinin nemli bir ksmSnn olmasna ramen Safevi hkimiyetindeki
irvan'da balayan isyan ve nihayet Sokollu Mehmed Paa'nn siyas hasm Lala
Mustafa Paa'nn ahsi ihtiraslarsavakararverilmesinde etkili oldu26. Neticede byk
bir Osmanlkuvveti 1578'de Azerbaycan topraklarna girdi. Batdaki mcadelenin bir
kenara braklp anszn douya ynelinmesi, Avrupallarn Atlantik Okyanusu'na
aldbir dnemde Trklerin de Orta Asya'nn zenginliklerini elde etme amacolarak
yorumlansa da27, meselenin sadece ticar zenginlie ulamak arzusuyla izahmmkn
deildir. Mamafih bu saldr ile hedeflenenlerin 1569 seferinin beklentileriyle
rttn, yani Hazar Denizi'ne kadar Azerbaycan blgesinin ele geirilerek Safevi
ve Rus tehditlerinin buralardan uzaklatrlmas ve Orta Asya hanlklaryla dorudan
irtibat kurulmasolduunu sylemek mmkndr.
Sava baladktan sonra Osmanl Saray, Safevilerin dou komusu ve
geleneksel dmanzbeklerin hkmdar II. Abdullah Han (15601598) ile irtibata
geti. Osmanl Devleti ile zbek Hanl arasnda XVI. yzyln bandan beri
Safevilere karbir ittifak oluturma dncesi mevcut olmasna ramen her iki tarafn
da ncelikleri farkl olduundan byle bir ittifak imdiye kadar gerekleememiti.
Oysa imdi taraflar Safevi Devleti'ni btnyle ortadan kaldracak ortak bir asker
Mnasebetleri), Ankara 1966, s. 93-98; Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-VolgaKanalTeebbs,Belleten, XII/46, (Nisan 1948), s. 349-402.
26 Ktkolu, a.g.e., s. 23-31; Fahrettin Krzolu, Osmanllar'n Kafkas-Ellerini Fethi (14511590),Ankara 1993, s. 257-267.
27
Fernand Braudel, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, II, (ev. Mehmet Ali Klbay),Ankara 1994, s. 588.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
23/322
harekta girimek konusunda anlamlard 28 . Bununla birlikte Buhara ve Harezm
zbeklerinin aralarnda iban Han'n yasal varislii konusunda sre gelen ihtilaf ve
kuzeyden Kazaklarn saldrlar Abdullah Han'n hemen harekete gemesini
engellemekteydi. Bu nedenle Osmanl-zbek ittifak Safeviler karsnda ancak
1588'den sonra meyvelerini verdi. ki taraftan urad saldrlar sonucunda batda ve
douda nemli toprak kayplarna urayan Safevi ah'nn bar teklifine Osmanl
ynetimi, zbek Han Abdullah'n itirazlarna ramen olumlu cevap verdi. Bylece
Osmanl-zbek ittifak niha amacna ulaamad ve Abdullah Han Safevilere kar
mcadelesini yalnz srdrmek zorunda kald29.
Osmanllarn 1578'de byk bir orduyla balattklar taarruz ve zbeklerle
ittifak teebbs Kafkasya'daki varln srdrmek isteyen Safevileri de Ruslara
yaknlatrmt. Aslnda iki devletin mnasebeti 1568 ylnda Astarhan Seferi'nin
hemen ncesinde balam, aynyl bir Rus elilik heyeti Safevi saraynda kabul edilmi
28Ktkolu, a.g.e., s. 118. Dnemin Osmanl-zbek ilikileri iin bkz. J. Audrey Burton, Relationsbetween the Khanate of Bukhara and Ottoman Turkey, 15581702,IJTS, V/1-2, (1990-91), s. 87-99.Abdullah Han bu ittifaka Hindistan Timurleri'nin sultanCelaleddin Ekber ah'(15561605) da davet
etmitir. Fakat Ekber ah, Osmanl
Padiah
n
atalar
n
n (Safevilerle) yapt
bar
bozmakla sulam
,stelik Abdullah Han'a bir kar ittifak, yani Hindistan Timurleri-zbek-Safevi ittifak nermitir.Ancak bu teklif Abdullah Han tarafndan kabul edilmemitir. Buna ramen Ekber ah 1587'de OsmanldonanmasnHint Okyanusu'ndan uzaklatrmak iin Portekizlilerle Yemen kylarna ortak bir saldrgiriiminde bulunmutur. Zira o, OsmanlDevleti'nin Orta Asya ve Hint Okyanusu'na ynelik ilgisiniyeni bir Portekiz istilasolarak gryor, doal olarak kendisi ve devleti iin tehlikeli buluyordu. 1605'telen Ekber ah'n Osmanlkartsiyaseti olu Cihangir ah (16051627) tarafndan da srdrlm,hatta o, ah Abbas ile dostane ilikiler kurarak Osmanllarla savanda mal destek bile vermitir.Bununla birlikte ah Abbas'n 1622'de lkesinin topraklarna girerek nemli bir ticaret ehri olanKandahar'almasna gcenen Cihangir ah bu tarihten sonra OsmanlDevleti ile yaknlamve samimiilikiler halefleri tarafndan da devam ettirilmitir, bkz. Naimur Rahman Farooqi, Mughal-Ottoman
Relations: A Study of Political and Diplomatic Relations between Mughal India and the OttomanEmpire, 15561748, Ph.D. dissertation, Wisconsin 1986, s. 36-66. Safevilerin Kandahar'ele geirmesi
ve Hindistan Timurleri'nin buna tepkisi iin bkz.Rizaul Islam, Indo-Persian Relations, A Study of thePolitical and Diplomatic Relations between the Mughal Empire and Iran, Tehran 1970, s. 83-86.29 Osmanl-zbek ittifaknn neden baarl olamadna dair eitli yorumlar bulunmaktadr. Mesela
Batl tarihi Allen'e gre, Osmanl-zbek ittifaknn Safevileri ortadan kaldrarak Moollarn XIII.yzylda gerekletirdii enlemesine yaylmayyeniden canlandrma teebbs, tarihin akna ters birdurumdu ve gereklemesi de imknszd. Ayrca o, ar levazmat ve toplarn hareketini gerektiren yenisava taktiinin savunmada yani uzak blgelerin ve ordughlarn salamlatrlp uzun sre boyuncakorunmasnda Osmanllarn ve zbeklerin glerini aacan ileri srmektedir, bkz. W.E.D. Allen,
Problems of Turkish Power in the Sixteenth Century, London 1963, s. 38. ngiliz tarihi Murphey'e grede Osmanl ynetiminin Azerbaycan'a ve Hazar tesine yaylmas belli bir temelden yoksun olupolaand politik koullarn ve geici frsatlardan yararlanma giriimlerinin sonucudur, bkz. Ordu veSava, 2007, s. 27. Bir dier yorum pek mantkl grnmese de Osmanl Devleti'nin bu ittifaksrdrmek istememesinin nedenini gl bir zbek Hanlve fetih heveslisi Abdullah Han'n yeni bir
Timur gailesi yaratabilecei endiesine balamaktadr, bkz. Abdullah Gndodu, Trkistan'daOsmanl-ran Rekabeti, Osmanl, I, (edt. Gler Eren), Ankara 1999, s. 585.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
24/322
ve hediye olarak bazasker malzeme getirmilerdi. Ruslarn amacSafevileri, Osmanl
Devleti'ne kar bir ittifaka ikna etmekti. Fakat ah Tahmasb'n 1555'te Amasya'da
yaplan bartan dolaybatkomusuyla araybozmak istememesi nedeniyle bu ittifak
mmkn olmad. On yl sonra 1578'de Osmanllarn byk bir orduyla taarruza gemesi
ve bardurumunun ortadan kalkmaszerine 1586'da Hdi Bey'in bakanlk ettii bir
Safevi elilik heyeti bu kez Ruslarolasittifaka ikna iin Moskova'ya gitti. Safevi ah
teklifinde o derece ciddiydi ki, geri aldtakdirde Bak ve Derbend'i Ruslara vermeye
hazr olduunu belirtiyordu. Lakin Ruslar, Safevilerin teklifinin ciddiyetinden emin
olmadklarndan ve Osmanl Devleti ile ilikilerini bozmak istemediklerinden hemen
olumlu yant vermediler. Zaten savan seyrinin de Osmanllardan yana olmas bu
ittifakn gereklemesine imkn vermedi30.
Safeviler ile Ruslarn mnasebetleri 1590'da Osmanl Devleti ile yaplan
bartan sonra da devam etti. 1594'te ran'a ulaan bir Rus elilik heyeti bu kez
Osmanllara karortak bir hareket iin Safevileri tevik etti. Lakin bundan da bir sonu
kmad. 1603 ylnda Azerbaycan'a saldran ah Abbas, Ruslara bir kez daha eli
gnderdi. Elinin grevi Ruslarortak bir asker harekta ikna etmekten ziyade dolayl
yoldan da olsa Osmanl Devleti'ni g duruma sokacak Kafkasya'ya ynelik bir
saldrda bulunup bulunamayacaklarn renmekti. Ancak Ruslar bu srada salgn
hastalk, ktlk, taht kavgalar ve Lehlilerin saldrlaryla boumakta olduklarndan31,
Safevilerin teklifleriyle ilgilenecek durumda deillerdi. Ruslarn bu gsz durumu
Safevilere Azerbaycan'a ynelik istilaydaha kuzeye yani Dastan ve Grcistan'a kadar
geniletme cesareti verdi. ah Abbas'n Ruslarla ilikisi azalarak da olsa saltanatnn son
yllarna dein devam etti. Fakat hibir zaman Osmanl Devleti aleyhinde siyas ve
asker bir ittifak ile sonulanmad32 . Yalnz btn bu diplomatik temaslar iki lke
30Rudi Matthee, Anti-Ottoman Concerns and Caucasian Interest, Diplomatic Relations between Iran andRussia, 15871639, Safavid Iran and her Neighbors, (edt. Michel Mazzaoui), St. Lake City 2003, s.108-110.
31
Akdes Nimet Kurat,Rusya Tarihi, Balangtan 1917'ye Kadar, Ankara 1993, s. 181-182, 193-211.32Matthee, a.g.m., s. 110-120.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
25/322
arasnda ticaretin giderek gelimesine ve yldan yla artan miktarda ipein ran'dan
Rusya'ya gnderilmesine yol at33.
1578'de karlklsnr aknlaryla balayan ve on iki yl sren bu uzun ve etin
savan g koullara ramen Osmanl ordular Grcistan, Azerbaycan ve irvan'da
birok yeri fethettiler. Ele geirilen yerler arasnda eski Safevi bakenti Tebriz de
bulunuyordu. Lakin bitmek bilmeyen savan asker ihtiyacnkarlamak iin reayadan
binlerce kiinin orduya yazlmas, sonra bunlarn fetih blgelerindeki tmarlarda,
kalelerde ve ocaklarda dirlik ve kap sahibi olmalar Osmanl dzeninin temel ilkesi
olan reaya ve asker ayr
m
n
temelinden sarsm
t
. Daha kts sava
n ortaya
kard
maddi klfetti. Saysyz bini aan ordunun iae ve ikmali iin yaplan byk masraflar
maliyenin gelir-gider dengesini bozmutu. yle ki, fethedilen blgelerin imarna para
ayrlamad gibi askerlerin ulufe demeleri bile aksamaktayd. Buna bir de yllardr
sren sava yznden psikolojisi bozulan askerlerin yaratt huzursuzluklar
(dzensizlik, emre itaatsizlik, isyan, firar) eklenince zbek HanAbdullah'n itirazlarna
ramen baryapmak kanlmaz bir hal almt.
Safevi cephesinde durum daha da ktyd. Malubiyetler ordunun moralinibozmu, saray entrikalarartm, Kzlbabeyleri arasndaki iktidar mcadelesi savan
nne gemiti. Bu ortamda Muhammed Hdabende (15771587) tahttan indirilip
yerine Abbas geirildi. ah Abbas zayf konumuna ramen savadevam ettirmekten
yanayd. Fakat zbeklerin 1588 ylnda doudan saldrya geerek Herat bata olmak
zere bazkentleri ele geirmeleri34zerine OsmanlDevleti'yle baryapmaya mecbur
kald. Nihayet 1590 ylnda Ferhat Paa Antlamas ile Safeviler, Tebriz, Karacada,
Gence, Karaba, irvan, Grcistan, Nihavend, Luristan, ehrizor'daki Osmanl
egemenliini tandlar. Ayrca Hz. Muhammed'in ashab ve halifeleriyle Snnlere
ynelik hakaret ieren ifadeler kullanmamaya sz verdiler35. Haydar Mirza adlSafevi
33 Rudi Matthee, Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silkbetween Safavid Iran and Muscovy, Cahiers du Monde Russe, XXXV/4, (1994), s. 748-750.
34R.D. McChesney, The Conquest of Herat 9956/15878: Sources for the Study of Safavid / Qizilbash-
Shibanid / Uzbek Relations,Etudes Safavides, (edt. Jean Calmard), Paris-Teheran 1993, s. 69-107.35Mneat's-seltn, II, s. 249-252.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
26/322
ehzadesi de antlamann devamn temin iin rehine olarak stanbul'a gnderildi36.
Safeviler karsnda 1514'ten sonra ilk kez bu kadar parlak bir baar elde eden
Osmanllar yeniden Orta Avrupa meselelerine yneldiler. ah Abbas ise byk toprak
kayplarna ramen bu antlamayla kendisi ve lkesi iin en nemli tehdidi bertaraf
etmiti. Bylece dikkatini ierde istikrarsalamaya ve douda zbeklerle mcadeleye
younlatrabilecekti.
XVI. yzyln son eyrei Osmanllar iin olduka zor bir dnemdi. Douda ve
batda giriilen uzun savalarn ortaya kard problemler, nfus art, batnn yeni
asker teknolojisi, finansal bunal
m vb. faktrlerin olumsuz sonular
yla birleincelkeyi siyasal, sosyal ve ekonomik bakmdan ciddi bir kriz ortamna srklemiti.
Nfus basksyzyln balarndan beri var olan bir gelimeydi. Bununla birlikte fetihler
srdke ve yeni yerler iskna aldka bu basknn etkisi fazla hissedilmiyordu.
Yzyln ortalarnda fetihler yavalaynca bu basknn iddeti artmaya balad.
Topraksz ve isiz binlerce insan areyi beylere, paalara ve saraya kaplanmakta buldu.
Safeviler ve Habsburglarla yaplan savalarda tmarl sipahilerden ziyade tfek
kullanabilen piyade askerine olan ihtiya kapkulu saysndaha da arttrd. Maalasker
saysndaki plansz artfinansmanda sorun yaratnca devlet areyi bu insanlarn bar
zamanlarnda orduyla ilikilerini kesmekte buldu. Bylelikle savazamanlarnda askere
alnp, barzamanlarnda babo braklan, sekban ve sarca diye adlandrlan silahl
gruplar ortaya kt37.
Dnemin bir baka sknts mal krizdi. 1580'lerden itibaren Osmanl
piyasalar youn ekilde Amerika'dan gelen gmn etkisi altna girmiti. Buna
savalar
n getirdii maddi yk de eklenince hazine a
klar
byd ve devlet 158586'da parann deerini drmek zorunda kald38. Hazine aklarnn kapatlmasiin bir
dier are ise vergilerin eitlendirilmesi ve avarz trnden vergilerin dzenli hle
getirilmesiydi. Fakat hazineye gelir salama amacndaki bu teebbsler geni halk
36 Kad Ahmed-i Kum, Hlsat't-tevrh, (Translated and edited by Hans Mller as Die ChronikHulsat at-tawrh des QzAhmad Qum: Der Abschnitt ber Schah Abbs I), Wiesbaden 1964, s. 44-47.
37Bu konuda geni bilgi iin bkz. Halil nalck, Military and Fiscal Transformation in the OttomanEmpire, 16001700,AO, VI, (1980), s. 283-337.
38
158586 taiinin nedenleri ve Osmanl ekonomisine etkisi hakknda bir deerlendirme iin bkz.evket Pamuk, Osmanlmparatorluu'nda Parann Tarihi, stanbul 1999, s. 143-161.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
27/322
kitleleri zerinde honutsuzluk yaratt. siz gsz kalabalklarn, sarca ve sekbanlarn,
tmarlar ellerinden alnm sipahilerin, savatan kaan kapkullar ve yenierilerin en
nemli insan kaynan oluturduu Cell ad verilen silahl etelerin isyan XVI.
yzyln son on ylnda Anadolu'nun her yanna yayld. Bunlar XVII. yzyl balarnda
Karayazc, Deli Hasan, Kalenderolu gibi bazCell liderlerinin etrafnda toplanarak
Osmanl dzenli ordularyla savaan, ehirleri yamalayan byk organize etelere
dntler. Celllerin zulmnden kaan halk kalelere, palangalara ve byk ehirlere
snmak zorunda kald. Anadolu'da zira ve ticar faaliyetler durma noktasna geldi.
Devletin otoritesini ve btnln ciddi ekilde tehdit eden bu eteler 16071610
yllararasnda Kuyucu Murad Paa'nn iddetli tedbirleriyle ortadan kaldrld39.
Osmanllkesinde bunlar yaanrken ah Abbas; hem iktidarnpekitirmekte,
hem de devleti glendirme ve yeniden yaplandrma yolunda bir takm reformlar
gerekletirmekte idi. O, 1587'de tahta ktktan sonra iki cephede birden sava
srdrrken, dhildeki en nemli meselesi Kzlbalarn ynetimdeki nfuzlaryd.
Aslnda beyler devletin kuruluundan beri lkenin ynetiminde etkindiler. Fakat etkileri
Muhammed Hdabende'nin zayf iktidarnda daha da artmt. stelik aralarndaki
amansz rekabet ve dmanlk, dhilde srekli isyanlar kmasna neden oluyordu.
Byle hallerde lkenin karlarve savunmaspek nemsenmediinden, devlet giderek
zayflamaktayd. te bu ortamda tahta kan ah Abbas, Kzlba umerann gcn
bertaraf edip merkez otoriteyi temin iin kendisine baldaimi bir ordu oluturmak iin
kollar svad. Zira Kzlba zmresine dayanan bir ordunun hkmdarlarna ball
beylerin iyi niyet ve sadakatleri lsndeydi. Kzlba beylerin ordudaki gcn
azaltmak maksadyla gen ah ahseven 40 adyla anlan dorudan kendine bal
asker bir birlik oluturdu. Ancak bu aba yeterli gelmeyince Osmanl kapkulu
tekilatnandran tarzda Kafkasya'da yaayan Hristiyan topluluklarn (Grc, Ermeni
ve erkez) mensuplarndan oluan ve cretleri merkez hazineden denen Gulmn-
Hssa-i erife adyla ateli silahlarla donatlm bir ordu tekil etti. Dier taraftan
39 Cell isyanlar hakknda geni bilgi iin bkz. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve DzenlikKavgas, Celal syanlar, stanbul 1995; William J. Griswold, Anadolu'da Byk syan, 15911611,(ev. lkn Tansel), stanbul 2000; Mcteba lgrel, Celali syanlar,DA, VII, s. 252-257.
40 ahseven hakknda bkz. Richard Tapper, Shahsevan; El, IX, s. 221; Ayn Yazar, ran'n Snr
Boylarnda Gebeler, ahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi, (ev. F. Dilek zdemir), Ankara2004.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
28/322
Kzlba korcularnn says azaltlrken mahall beylere bal kuvvetler de datld.
Daha sonra Fars ve Tacik unsurlardan oluturulan tfeki ve esirlerden devirilen
topularn da katlmyla bu ordunun mevcudu krk bine ulat41.
ktidarnpekitirme ve devleti yeniden yaplandrma faaliyetleri erevesinde
yeni ordunun tekiliyle uraan ah Abbas, ayrca lke iindeki muhalif unsurlara kar
harekete geti. ncelikle tahta kmasnda nemli pay sahibi ve hlihazrda vekl-i
divn-lsi olan Ustaclu Aireti'nin kudretli beyi Mrid-kulu Han'ortadan kaldrd
(1589). Ardndan Irak-Acem, Fars, Kirman ve Luristan'daki ayaklanmalarbastrarak
gvenlii salad
. Glan ve Mazenderan'
n yerel hanedanlar
na Safevi hkimiyetinikabul ettirdi42.
Dhil istikrarsalayan ah Abbas dikkatini zbekler tarafndan istila edilen
topraklara yneltti. Batda Osmanllar ile savatm iddetiyle devam ederken doudan
saldran zbekler; Herat, Mehed, Niabur gibi nemli Safevi kentlerini ele
geirmilerdi (1588). Buna 1591'de uzun sredir Safevilerin elinde bulunan Kandahar
da eklendi. zbekler on yl kadar bu blgeleri ellerinde tuttular. Ancak gl
hkmdarlar Abdullah Han'n 1598'de lmyle balayan saltanat mcadeleleri ahAbbas'a aradfrsatverdi. Ani bir saldryla zbekleri ar bir malubiyete urattve
Herat ehrini geri ald. ki tarafn sava1603'e kadar devam etti ve bu srete Safeviler
ar kayplara ramen Horasan'n batsna byk lde hkim oldular43.
zbeklerle mcadele srasnda Safevi ah ieride de radikal deiiklikler
gerekletiriyordu. Bunlardan birisi bakentin Kazvin'den Isfahan'a tanmasyd. Bu
teebbs dnemin tarihisi skender Mn tarafndan belirtilen sebeplerin 44 aksine,
jeopolitik kayglar, ekonomik beklentiler ve devlet ynetimini Kzlba nfuzundan
41Laurance Lockhart, The Persian Army in the Safavid Period, Der Islam, XXXIV, (1959), s. 91-93;Tadhkrat al-Mulk, A Manual of Safavid Administration, (Translated and expained by V. Minorsky),London-Cambridge 1980, s. 33-34;Savory,Iran under the Safavids, s. 78-80.
42KadAhmed Kum,Hlsat't-tevrh, s. 32-42; Roger Savory, Abbas I,EI, I, s. 7.43Roger Savory, Abbas I,EIr, I, s. 73; Remer, The Safavid Period, s. 267.44 skender Mn; ehrin havasnn gzellii, suyunun bolluu ve topraklarnn verimliliinden sz
ederek bir anlamda ah'n tercihinde bunlarn etkili olduunu vurgulamaktadr, bkz. Trih-i lem-r-yAbbs, I, s. 544.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
29/322
uzaklatrmakla ilgiliydi45 . ln ortasnda merkez bir konuma sahip olan Isfahan
bakent yaplduktan sonra gerekletirilen imar ve ina faaliyetleriyle nemli bir siyas
ve ticar merkez haline gelmi, meydan, saray ve bahelerinin gzelliiyle hret
bulmutur46.
eride otoritesini glendiren ve douda zbeklere kar zafer kazanan ah
Abbas yzn batya evirerek Avrupa devletleri ve Papalk ile mnasebet kurdu.
Bunda 1598'de ran'a gelip hizmetine giren Sherley kardelerin etkisi bykt. Sherley
kardelerin en by Anthony, Essex Lordu adna 1598'de ngiltere'den yola km,
Safevi ah
'n
Trkler aleyhine H
ristiyan hkmdarlar
yla bir ittifaka raz
etmek vengiltere ile ran arasnda ticar mnasebetler kurmak iin ran'a gelmiti47. Anthony
Sherley ertesi yl ah tarafndan beraberinde Hseyin Ali Bey'in banda bulunduu bir
Safevi elilik heyeti ile birlikte Papa, Habsburg mparatoru, spanya, Fransa, Lehistan
ve skoya krallaryla, ngiltere Kraliesiyle ve Venedik Dojuyla grp Osmanl
kartittifakn gerekletirilmesi iin Avrupa'ya gnderildi48. Daha gvenli olduu iin
Rusya zerinden Avrupa'ya doru yola kan elilik heyeti nce alt ay kaldklar
Moskova'da Rus ar Boris Godunov (15981605), sonra 1600 ylnn Ekim'inde
Prag'da Habsburg mparatoru II. Rudolph (15761612) ile grt. Buradan Toskana'ya
geen heyet Toskana dkas tarafndan kabul edildikten sonra Papa VIII. Clement'in
(15921605) huzuruna kt. Yolculuun bandan beri Anthony Sherley ile Hseyin Ali
Bey arasnda var olan anlamazlk burada kavgaya dnt ve Sherley heyetin
mihmandarln brakt. Dier taraftan Safevi elilik heyetinin baz mensuplar
Hristiyan olup ayrldlar. Yanndaki adamlarn hemen her gn eksilmesine ramen
Hseyin Ali Bey, spanya'ya geti ve III. Philip (15981621) tarafndan kabul edildi.
Fakat yanndakilerden bir kann daha tanassur etmesiyle heyeti iyice zayflaynca
45Remer, The Safavid Period, s. 270-271; Stephen P.Blake, Shah Abbas and the Transfer of theSafavid Capital from Qazvin to Isfahan, Society and Culture in the Early Modern Middle East, Studieson Iran in the Safavid Period, (edt. Andrew J.Newman), Leiden-Boston 2003, s. 146.
46Savory,Iran under the Safavids, s. 154-176; Stephen P.Blake,Half the World: The Social Architectureof Safavid Isfahan, 1590-1722, Costa Mesa, California 1999.
47Antony Sherley'in ran yolculuunun ayrntlariin bkz. Sir Antony Sherley his Relation of his Travelsinto Persia, London 1613; The Three Brothers; The Travels and Adventures of Sir Antony, Sir Robert &Sir Thomas Sherley, in Persia, Russia, Turkey, Spain erc. with Portraits, London 1825.
48The Three Brothers, s. 21-22;Don Juan of Persia, A Shiah Catholic, 15601604, (edt. G. La Strange),
London and New York 1926, s. 232-233; Ayrca bkz. Roger Savory, The Sherley Myth, Studies on theHistory of Safavid Iran, London 1987, s. 73-81.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
30/322
ngiltere, Fransa, skoya ve Lehistan krallar nezdinde yaplacak grmelerden
vazgeerek 1602 ylnda ran'a dnmek zere Lizbon'dan yola kt49.
Hseyin Ali Bey'in banda bulunduu elilik heyeti vastasyla iletilen cazip
teklifler Habsburg mparatoru II. Rudolph ile spanya KralIII. Philip'in ilgisini ektiyse
de karlk olarak bo vaatlerde bulundular. Buna ramen ah Abbas, niyetinin
ciddiliini gstermek iin Papa'ya bizzat mektuplar gndererek Hristiyan misyonerlerin
ran'da rahat seyahat etmelerine izin vermi, Hrmz'e gidecek Hristiyan tacirlere
serbestlik tanm, masraflar bizzat devlet hazinesinden karlayarak Isfahan'da bir
kilise ile manast
r dahi ina ettirmiti
50
. Bununla da yetinmeyip 1607'de Vatikan elisiPaul Simon araclyla Papa'ya Hristiyan gleri Halep'e saldrrsa, kendisinin de
Diyarbekir'e yryeceini bildirmiti51. Papa'nn gsterdii alaka ve spanyollarn Basra
Krfezi'ne saldrmayacaklarna dair verdikleri garanti ah Abbas' sava amak
konusunda cesaretlendirmiti52. stelik Osmanllar batcephesinde Avusturya ile sava
srdrrken, dhilde de Cell fetretiyle meguldler. Bu durumun iini daha da
kolaylatracan bilen Safevi ah 1603'te Azerbaycan topraklarna ani bir saldr
balatt.
On ylakn bir sredir Azerbaycan'elinde bulunduran OsmanlDevleti, bat
cephesinde sren sava, Cell isyanlarve mal yetersizlikler sebebiyle burada sistemli
bir iskn politikas uygulayamam ve blgenin i halk zerinde otorite tesis
edememiti. Bizzat ah tarafndan idare edilen Safevi ordusu nce Osmanl
kuvvetlerinin ekilmek zorunda kald Tebriz'i, ardndan Nahvan' ele geirdi. Az
sonra 1603'n Ekim ay ortalarnda blgedeki en byk Osmanl garnizonunun
bulunduu Revan Kalesi'ni kuatt
. Kaledeki kuvvetler Revan Beylerbeyi erif Paakumandasnda aylarca direnmelerine ramen Erzurum tarafndan beklenen yardm bir
49Mesela bu heyettekilerden biri olan Oru Bey Hristiyan olup Portekiz kralnn hizmetine girmi veDon Juan adn almtr. Elilik heyetinin spanya'daki faaliyetleri ve geri dn hakknda bkz. Don
Juan of Persia, s. 281-301.50ah Abbas'n Papa ile mektuplamas iin bkz. A Chronicle of the Carmelites, I, s. 92-96; Avrupa
devletleri ile olan mnasebetler iin bkz. Laurance Lockhart, European Contact with Persia, 13501736, CHIr, VI, s. 386-390; Ktkolu, a.g.e., s. 249-254; Sykes,A History of Persia, II, s. 269-283.
51
A Chronicle of the Carmelites, I, s. 130-131.52Ktkolu, a.g.e., s. 254.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
31/322
trl gelmeyince teslim olmak zorunda kaldlar (8 Haziran 1604)53. Bylece Safeviler
bir yl iinde 1590 baryla kaybettikleri topraklarn neredeyse tamamn geri
almlard.
Safevi saldrs Osmanl Devleti'ni hazrlksz yakalamt. Ordunun byk
ksm bat cephesinde savata iken, sadece dou eyaletlerinin askerleriyle Safevi
tehdidini bertaraf etmenin mmkn olmadn bakentteki yneticiler gayet iyi
bilmekte idiler. Zira eyalet kuvvetlerinin mhim bir ksmda Cell etelerini takip ve
tediple meguldler. Tam bu srada III. Mehmed'in vefat (1603) Osmanlordularnn
hemen harekete gemesini imkns
z k
ld
. Nihayet 1604 y
l
nda Cigalazde Sinan Paakomutasnda bir ordu hem Celllerin hakkndan gelmek, hem de Safevilerle savamak
zere douya doru yola kt. Ordu, Kars'a ulatnda Safevilerin geri ekildii haberi
geldi. Sinan Paa, Safevi ordusunun peine dt ise de hem kn yaklamas, hem de
ah Abbas'n atalarndan kalma bir taktikle ekildii yerleri yakp ykmas ordunun
ilerlemesini gletirdiinden geri dnld. Diyarbekir'de klamas yolundaki tm
tavsiyelere ramen Van'da konaklamay tercih eden Vezir Sinan Paa ani bir Safevi
baskn zerine orduyu yeniden toparlamak zere Erzurum'a ekilmek zorunda kald.
Baharn geliiyle birlikte Osmanlordusu toplanp yeniden harekete geti. 1605 ylnn
Mays aynda iki taraf Tebriz yaknlarnda karlat. Ancak Sinan Paa, ah Abbas
karsnda ummad bir yenilgi alnca ordunun btn arlklar ve hazineyi sava
meydannda brakarak geri ekildi 54 . stanbul'da ok etkisi yaratan bu yenilginin
ardndan dou cephesine yeni bir serdarn tayini gndeme geldiyse de siyas ekimeler
nedeniyle bu iki yldan nce mmkn olmad. Safeviler bu srete Azerbaycan,
Grcistan ve irvan'daki btn Osmanl garnizonlarn ele geirdiler. 1606 yl
balarnda Gence, yaklak bir yl sonra da emahSafevi hkimiyetine geti55.
Yeni serdar Kuyucu Murad Paa, 1607 ylnn Haziran aynda skdar'dan
orduyla hareket etti. htiyar veziriazamn hedefi ncelikle Canbolad-olu ve Kalender-
olu gibi byk Cell eflerinin tedibiydi. Birka yl devam eden iddetli takibat
53AynEser, s. 259-267.54Mustafa Sf'nin Zbdet't-tevrh'i, II, (Haz. brahim Hakkuhadar), Ankara 2003, s. 29-45; Trih-i
Peev, II, s. 263-267.55Ktkolu, a.g.e., s. 270-277.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
32/322
sayesinde Celller dize getirilip Anadolu'da dirlik ve dzen temin edilince sra ran
zerine yrmeye geldi (1610). Tebriz'e kadar ilerleyen Osmanl ordusu karsnda
meydan savandan srarla kanan ah Abbas, Kuyucu Murad Paa'nn btn meydan
okumalarna ramen ortaya kmad. Bunun zerine ordu, gelecek sefer mevsimine
kadar klaklara dnd. Kuyucu Murad Paa'nn Diyarbekir'de kladsrada iki taraf
arasnda balayan diplomatik temaslar, Paa'nn 1611'de lmne ramen halefi sabk
Diyarbekir Beylerbeyi Nasuh Paa tarafndan srdrld ve nihayet 1612 ylnda barla
neticelendi56.
Kuyucu Murad Paa'n
n ran zerine yrme haz
rl
klar
yapt
s
rada ahAbbas bir kez daha Avrupa'ya eli gnderdi. nce Prag'da Habsburg mparatoru ile
gren Robert Sherley 1609 yl sonlarnda talya'ya ulatve Papa tarafndan kabul
edildi. ranllar gibi giyinen, kadife kumatan altn ilemeli siyah bir pelerin takan ve
stnde ha bulunan saryla ayn zamanda samimi bir Katolik olduu izlenimini
vermeye alan Sherley, Safevi ah'nn Papa'ya iyi dileklerini iletti. zenle
hazrlanm konumasnda ah Abbas'n Trklere kar kazand zaferlerden bahsetti
ve Papa'nn liderliinde oluturulacak bir Hristiyan ittifaknn Trklerden stanbul'u
alabileceini ileri srd. Bu gerekleirse ah'n Hristiyan olmaya hazr olduunu ifade
etti. Ancak elinin gsterii ve uuk kak vaatleri Papa'ypek etkilemediinden olsa
gerek Sherley bir ey elde edemeden Roma'dan ayrld57.
Btn bu savalar sresince Osmanl-Safevi rekabetinin iki blge zerinde
odaklanddikkati ekmektedir. Bunlardan birisi Kafkasya blgesi iken, dieri Irak-
Arap topraklaryd. Bu blgeler iki devlet iin de iktisad olduu kadar siyas ve
jeopolitik hedefler bak
m
ndan da nem ta
maktayd
. Zira Kafkasya'ya egemen olandevlet doal olarak Grcler ve Ermeniler gibi Kafkasya kavimleriyle Azerbaycan
hanlklarzerinde otorite kurabilmekteydi. Bu nedenle OsmanlDevleti'nin yneticileri
XVI. yzyln ikinci yars boyunca Kafkasya'ya ynelik youn bir faaliyet ierisine
girimilerdi. Buras ele geirildii takdirde Ruslarn Kafkasya'ya inmesinin ve Hazar
56 Ktkolu, a.g.e., s. 277-278. Sz konusu anlama iin bkz. Mnet's-seltn, II, s. 257-261;Dstr'l-in, nr. 3332, 162b-166b.
57Calendar of State Papers, Relating to English Affairs in the Archives of Venice, 16071610, Volume
XI, (edt. Horatio F. Brown), London 1904, belge no: 524, 531, 541, 648; Sherley'in tekliflerinin reddi veRoma'dan ayrlmashakknda bkz.belge no: 661. Bu konuda ayrca bkz. The Three Brothers, s. 141.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
33/322
Denizi kylarna ulamasnn engellenebilecei, Orta Asya'dan gelip Hazar Denizi'nin
kuzeyinden geen ticaret yollarnn kontrol altna alnacave dnyann en nemli ipek
retim blgesinin Osmanltopraklarna katlacadnlyordu. Ancak Azerbaycan'n
gneyinde i halkn ounlukta olmasbu blgenin Osmanllardan ziyade Safevilere
temaylne neden oluyordu. Zira buras Safevi Devleti'nin doduu topraklard ve
Safevi hanedanyla tarih-din balar olduka glyd. Yine Tebriz, Glan, irvan gibi
nemli ipek retim merkezlerinin burada bulunmas Safeviler iin blgeyi daha da
mhim klyordu58. Bundan dolaySafeviler de hem ipek retimini, hem de balantl
ticaret yollar zerinde denetim salayabilmek iin Osmanl Devleti ile mcadele
ediyorlard. Bununla birlikte Kafkasya'nn kuzeyine yaylmak, lke snrlarn
Karadeniz kylarna ulatrmak da Safevilerin dnceleri arasndayd ve bu uurda
Ruslarla ittifak yapmaktan bile ekinmemilerdi.
Kafkasya dnda mcadelenin cereyan ettii bir dier blge ise Irak- Arap
topraklaryd. Blge hem Snn hem de i slm'n nemli din merkezlerini
barndrmann yan sra Hindistan'dan gelip Basra Krfezi yoluyla Akdeniz'e ulaan
ticaret yollarnn getii blgeydi. Dolaysyla buraya egemen olan devlet bu yollarn
denetimini elinde bulundurmakla ayn zamanda dnya ticaretine hkim oluyordu.
Ayrca Irak- Arap ve Arabistan'daki airetler zerinde otorite tesis etmek de
kolaylayordu.
te bu iki blge iin Osmanlile Safevi devletleri arasnda batan beri var olan
rekabet 1612 barndan ksa sre sonra Kafkasya'da, ardndan da Irak-Arap'ta tekrar
baladve mcadeleler 1639'daki niha bara kadar da devam etti.
58
Bu blgelerin ekonomik konumlarve Safeviler iin nemi hakknda bkz. Hooshang Jabbari, Trade andCommerce Between Iran and India during the Safavid Period (1555-1707), Delhi 2003, s. 31-37.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
34/322
I. BLM
18. YZYILIN BALARINDAN AFGAN STLASINA KADAR SAFEV
DEVLETNN KN HAZIRLAYAN SYASGELMELER
(1703-1721)
18. yzyln ilk eyrei boyunca cereyan eden ve Safev Devletinin sonunu getiren
olaylar, birbirlerini zincirleme ekilde tetiklemiti. Bu olaylar, birbirlerinden uzak
corafyalarda meydana gelmiolmalarna ramen birbirlerinin etkilerini glendirerek
dier olaylarn meydana gelmesine ortam hazrlamlard.
Bir manada Afgan Glzaylar, Safev Devletinin Kandahar Beylerbeyliinde, 1709
ylnda bir domina tana dokunmakla , o tarihte byk ihtimalle kimsenin hayal bile
etmedii uzun bir sreci, yani Safev Devletinin yklnbalatmoldular.
1709-1721 yllar arasndaki gelimeler; Kandahardan Dastana, Basra
Krfezinden Isfahana, Moskovadan stanbula kadarki bir corafyada, ok sayda
insann, topluluun ve kurumun varlnderinden etkiledi. Afganistannn bugn dnya
siyasetinin merkezlerinden birinde durmasnn ve Rusyann Kafkaslardaki varlnn
yol atsonularn kkenleri, 18. yzyln ilk eyreinde ran corafyasnda meydana
gelen olaylarn iinde kk salmtr.
Safev Devletinin 18. yzyln ilk eyreinde zlmeye balamasnn sadece
Afganllarn ya da Dastan Snnlerinin ayaklanmas ile kendin gsteren bir sre
olduunu dnmek yanltcolur. Bahreyn Araplar, Luristan Krtleri, hatta Mugannn
i ahseven airetinin mensuplar bile, Safev ynetiminden duyduklar
memnuniyetsizlii, bu dnem iinde silahl isyanlarla aka ortaya koymulard.
Safev Devletini ykma gtren olaylarn balangcn temsil eden Afgan Glzay
isyan ile Osmanl Devletinin ran meselesine mdahil olmasna yol aan DastanSnnlerinin isyan ve Rusyann Kafkaslara asker sokmas meselesinin anlalmas;
bata OsmanlDevletinin olmak zere, bu dnemde iran corafyasnda siyas faaliyet
gsteren dier i ve daktrlerin faaliyet ve fiillerinin anlalmasnhi phe yokki
kolaylatracaktr.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
35/322
A)randa Afganstilasnn Ayak Sesleri
I)Safevlerin Dou Snrndaki Temel Siyas Problem: Kandahar Meselesi ve
Mir veys syan
Kandahar1 blgesinin kime ait olduu meselesi, Safev Devletinin 1648de
Kandahar Babrl Devletinden ald zamandan beri2 Babrl mparatorluu ile
Safevler arasnda anlamazlk konusuydu. ki byk Snn Afgan kabilesinin
hakimiyeti altndaki blgenin bu halklar da, kendi aralarnda bu konuda siyas bir
mutabakat salayamamt. Blgenin hakimiyeti konusunda Glzaylar3 Babrlleri;
Abdaller ise, Safevleri destekliyordu.4
ah Hseyin dneminde5 balayan ve Safev Devletinin sonunu hazrlayan
Kandahar olaylarnn, ah Hseyinin Kandahar valisi olarak, Abdullah Han tayin
etmesi ile ortaya kt sylenebilir. Abdullah Han Kandahar valisi olarak 1698de
tayin edilm; ancak iyi bir ynetim gsteremiti. Bu durum karsnda Kandahar
halknn, kendilerine iyi davranmayan Abdullah Han ile ilgili ikyetleri ise Isfahan
tarafndan dikkate alnmamt.6 Kandaharllar ile vali arasndaki gerginlik devam
ederken, Babrl mparatorunun ikinci olu ah Alem, Kabile vali olarak atand7ve
grevinin bana gelir gelmez Kandahardaki Glzaylar, Safev Devletine karisyana
tevik etmeye balad. ah Alem bu yolla Kandahartekrar Babrllere kazandrmay
umuyordu. Babrllerin bu teviklerinin 1709da isyan eden Glzaylar
cesaretlendirdiine phe yoktur.8
1
Eski Kandahar; Tarnak ile Argantab nehirleri aras
nda yksek bir tepe zerine kurulmutu. Kabil ileHerat arasndaki yolun zerindedir. Eski Kandahar, bugnk Kandaharn 2.5 km uzandadr, M.Longworth Dames.2Lockhart.3Mehmed Saray, Glzaylarn Trk kkenli olduunu sylyor. Ancak bu iddia, bu alanla ilgilenen btnaratrmaclar tarafndan kabul edilmdeildir.4Richard Tapper ;Mehmet Saray; smail Mehmetov, 2001 ylndan beri Afganistan devlet bakanolanHamid Karzayinin, Glzay airetine mensup olduunu iddia ediyor; Blgenin Babr Devleti ile SafevDevleti arasnda ekime konusu olmas, Abdal ve Glzaylarn burada nisbeten daha rahat hareketetmelerine imkan veriyordu.5ah Hseyinin saltanatnn ilk yllarnda, Safev Devletinin yanltcihtiamhakknda faydalbir zetiin bkz., Michael Axworthy; ah Hseyin, erkes bir anneden 1669da domutur, Rudi Matthee,6Djafar-Pour.7
Enver Konuku.8Lockhart.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
36/322
ah Alem Glzaylar isyana kkrtrken dier yandan diplomatik yollar da
denemi, greve geldikten hemen sonra Isfahana gnderdii eli ile Safev
Devletinden Kandahargeri isteyip niyetini aka ortaya koymutu. ah Hseyin bu
istei doal olarak geri evirmiti.9
ah Hseyin, Kandahardaki huzursuzluu ve Babrllerin Kandaharda gz
olduunu bildii halde, ne Kandaharllarn Abdullah Han ile ilgili ikyetlerini dikkate
alm ne de Kandahar halk ile Babrller arasndaki yaknlamay engelleyecek bir
giriimde bulunmutu.10Sanki Kandaharllardaha da kzdrmak istermiesine blgede
mfrit bir i politika izlenmesine gz yumarken11, 1704 ylnn Haziran aynda
Kandahara, bu sefer Grc asll bir vali tayin etmiti.12 Bu durum zaten Isfahan
ynetimi ile ilikileri gergin olan Snn Kandahar halkniyice fkelendirmiti.13
Fars kaynaklarnda, Gurgin Han olarak isimlendirilen ve asl ismi XI. Giorgi olan
bu vali, grnte Mslman olduktan sonra ahnevaz Han ismini almt.14
Kendilerine, Abdullah Han gibi, kt davranan Gurgin Hann zulmnden bkan15
Kandaharllar, durumu Isfahana tekrar ikyet ettiler. Bunu renen Gurgin Han, hem
Kandaharllara daha sert davranmaya balad16hem de kendisine rakip olarak grd
Glzaylarn Hutek kabilesi reisi ah Alem olu Mir veys'i blgedeki karklklarn
sorumlusu ilan ederek ortadan kaldrlmas talebiyle Isfahana gnderdi.17
9Lockhart.10ah Hseyin; Avrupalelilerce, devlet ynetimi ile ilgili olmayan, mlayim, mimari ve mzie ilgiduyan biri olarak tasvir edilmtir. izilen bu portre, ah Hseyinin olan biten karsndaki acziniaklamaktadr, Sibylle Schuster Walser; i din adamlarnn etkisi altndaki ah Hseyin, tahta ktktanksa sre sonra ikiye de altrlnca zaten pek ilgi duymad devlet ilerinden de iyice kopmutu,Laurence Lockhart.11 iliin yaygnlatrlmas ve Snnlere ve Zerdtlere iliin zorla kabul ettirilmesi hareketinin
ba
nda, Safev tarihinin en radikal figrlerinden biri olan Mollaba
Muhammed Bak
r Meclisi vard
,Hamid Algar; Fahameddin Baar; David Morgan; Muhammed Bakr Meclisinin 1699da lmndensonra iletirme politikasnn bayran, rencisi Muhammed Hseyin Meclisi devralmtr, HamidAlgar; ah Hseyin, i mtehidlerin o kadar etkisi altnda kalmtki onun dnemini Din Monariolarak tanmlayan aratrmaclar olmutur, R. M. Savory.12Mara;Mstevf; Muhammed Haim Asafi;Krozinski; Jonas Hanway;Lockhart; smail Aka.13Merv I.14Djafar-Pour.15 Muhammed Kazm Mervye gre, Gurgin Han insanlarn malna zorla el koyuyor, bakire kzlarsarayna getirtiyor ve srekli iki iiyordu; benzer bilgiler iin bkz., Mara; Kandaharllar, Gurgin Haniin eytann tohumu vensanln dman diyorlard, Arnold Fletcher.16Cihangua.17 Jonas Hanway; T. H. Weir; smail Aka; Krozinsk; Lockhart; Nokili Bojko; Orhan Yazc, Mir
veysin nce isyan ettiini ve bu isyanzorla bastran Gurgin Hann Mir veysi Isfahana bu yzdengnderdiini sylyor. Fars kaynaklarnda bu iddiaykantlayacak bir bilgiye rastlamadk; Rudi Matthee
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
37/322
Isfahana geldikten sonra ah Hseyin ile ricaline ok deerli hediyeler sunan ve
devletin merkezindeki Grc nfuzuna karmcadele eden devlet ricalinin tarafnda
hareket eden Mir veys 18, kendin Isfahanda ksa srede sevdirdi19ve bu sayede bir
sulu gibi deil de misafir gibi muamele grmeye balad.
Mir veys, Isfahanda iken Safev Devletinin iinde bulunduu durumu ve ah
Hseyinnin iktidarnn zayflnyakndan grme frsatyakalamt. ah Hseyinin,
1706 ylnn Austos aynda balayan byk Mehed gezisi devam ederken 20 ah
Hseyinin yerine, kardei Abbasn karlmas teebbsne de byk ihtimalle tank
olmutu. syan, Grc birlikleri tarafndan bastrlmt.21ah Hseyin tahta kal 12
sene olmutu ama halk ondan imdiden bkmt. Ayrca ah Hseyin artk tahtn
korumak iin Grc birliklerine muhta konumdayd. Safev iktidarnn iinde
bulunduu bu durum, hi phe yok ki Mir veysi cesaretlendirmiti.
zgrce hareket etme imkanna kavuan Mir veys, 1708in balarnda hacca
gitti22ve Mekkedeki ulemadan ilerin katline dair fetvalar alarak23 1708 ylnn yaz
mevsiminde Isfahana geri dnd.24
Mir veys Isfahana dndnde; Safev ricalinin, I. Petronun gnderdii ve
Isfahana gelmek iin emahda kendisine izin verilmesini bekleyen srail Ori isimli
Rus elisini kabul edip etmeme konusunda skntyaadn grd.25 Mir veys, bu
korkuyu kendi karna uygun ekilde ustaca tahrik etti. I. Petronun ranigal etmeye
de ayniddiayne srmtkr; Mirza Muhammed Halil Mara-i Safev, Mir veysin Isfahana GurginHanikyet etmek amacyla kendi istei ile gittiini syler; Muhammed Haim Asafi de ayniddiayne srer; Mir veysin lakab Sultan d, Mstevf; Mehmet Saray, Mir veysin adn Vaiz Hanolarak verirken yanlyor.18Mara; Chronicle; Mir veys; kabilesinin lideri olmasnn yansra, Hindistan ile ticaret yapan okzengin bir tccard, Lockhart; Madde yazarna gre Mir veys, Babrl Sultan I. Alem ile Safev
hakimiyetine kar
entrika evirdii iin Isfahana gnderilmtir; ayn
iddiay
M. Longworth Dames detekrarlamtr.19Cihangua;Lockhart; Grcler, randa ciddi bir baskgrubu oluturuyordu. Grc kkenlilerin randaoturduklarblgelerin ve yerleim birimlerinin bir envanteri iin bkz, Pierre Oberling.20Glcan Sarolu.21
Lockhart.22Mara; Jonas Hanway;Krozinski; Chronicle23 Cihangua; Krozinski; Hanway; Chronicle; Resul Caferiyan; Glzaylarn, Mir veysin ald bufetvalara binaen Isfahan zerine yrdn sylyor. Bu fetvalarn alnmas ile Glzaylarn Isfahanzerine yrmesi arasnda 14 sene vardr. Glzaylarn, 1722de Isfahan zerine yrmesinin, Mekkeulemasnn 1708de verdii bir fetva ile aklanamayacak kadar derinlikli bir mesele olduukanaatindeyiz.24Mara; Lockhart; M. Longworth Dames; Mir veysin hac dn Isfahan yerine Kandahara
dndn sylerken yanlyor.25David Marshall Lang; Bir iddiaya gre Mir veys, srail Ori ile bizzat grmtr, Filiz eliker.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
38/322
hazrland, Grcistan ve Ermenistan da ilhak edecei sylentisini yayarken,
Kandahar Valisi Gurgin Hann da Grc birlikleri ile ona katlmayplanladn ileri
sryordu.26 Mir veys, bu propangadasnn faydasnksa srede grd. Grclerin ve
Gurgin Hann Ruslarla ibirlii yapabileceine kanaat getiren Isfahandaki devlet
adamlar, Gurgin Hana karbir tedbir olarak, Mir veysi Kandahar komutanolarak
tayin ettiler. Mir veys, 1709un balarnda Isfahandan Kandahara geri dnd.
Gurgin Hana da, Mir veyse iyi davranmasemredilmiti.27
Mir veys, Kandahara dndkten sonra gerekli hazrlklarn ksa srede
tamamlayp 1709 ylnn Nisannda isyan etti28ve Gurgin Han da bu isyan srasnda
ldrld.29 Bylece, 1648 ylndan beri Safev Devletine bal olan Kandaharda
ynetim, Afganllarn eline gemioldu.30
Mir veys, Gurgin Han'n ldrldn haber alan ah Hseyinin gnderdii
eliyi haps ettirdi.31ah Hseyinin gnderdii ikinci eli de aynakbete uraynca32
ah, Gurgin Hann yeeni Keyhsrevi, 1709un Austos aynda, 33 Mir veys
26Lockhart; Lang.27
Cihangua; Hanwa; Karsl Bedreddinzade Mirliva Ali Bey; Mir veysin hacda iken, airetinesaldrldn duyunca Kandahara dndn sylerken yanlyor; Mara; Muhammed Haim Asafi;
Nokili Bojko;Krozinski; WillemFloor; Mir veysin, 1712 ylnda hl Isfahanda olduunu sylerkenyanlyor.28 Cihangua; Mstevf; Mara; Sadk Seccadi; Azmi zcan; u mellifler bu olayn tarihini yanlvermilerdir: Yusuf Hikmet Bayur, 1706, Ahmet Taal, 1708, smail Hakk Uzunarl 1712,Rouhollah K. Ramazani, 1711; R. N. Frye, 1707; Mehdi Bamdad, 1701-1702; M. Alaaddin Yalnkaya,
1712.29 Mirza Muhammed Halil Mara-i Safev, Gurgin Hann ldrlmesini ve Kandahar kalesinin elegeiriliini anlatrken, Mir veysin Gurgin HanKandahar dnda ldrdn ve Kandaharda birhile ile ele geirdiini syler; T. H. Weir; Jonas Hanway; Merv; Mstevf; Muhammed Haim Asafi;Krozinski; Baka bir iddiaya gre ise, Mir veys, Gurgin Han, bir ziyafete davet ederek hile ileldrtmtr, M. Longworth Dames; M. Alaaddin Yalnkaya, Mahmud Hann 1712 ylndaKandahardaki Safev valisini ldrdn ve Kandaharele geirdiini sylyor. Gurgin HanldrenMahmud Han deil, Mir veysdir ve olayn tarihi de 1709dur; Keith Hitchins; Gurgin Han n, ahHseyinin sarayndaki Grc karthizip tarafndan ldrldn sylyor ve Mir veysin adnbileanmyor.30R. M. Savory.31Lockhart.32Lockhart.33
R. M. Savory.
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
39/322
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
40/322
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
41/322
dndkten sonra; Kirmann hakimliine, Hseyin Han Sistani yerine Rstem
Muhammed Han tayin edilmti. Rstem Muhammed Hann ilk ii de Kirmana gl
bir hisar yaptrmak olmutu.53
Kirmann yeni yaptrlan i kalesini alamayan Mir Mahmud, daha fazla vakit
kaybetmek istemedii iin54 Rstem Muhammed Hann teklifini kabul etti. Rstem
Muhammed Han, kendisi ve Kirman halk adna, Afgan ordusunun Isfahan ele
geirmesi durumunda Afgan hakimiyetini tanyacana dair sz vermiti. Mir Mahmud,
bu arta dayanan bir antlama yaparak 1722 Ocak aynda Yezd zerine yrd.55Fakat
Yezd kuatmas ile de vakit kaybetmek istemedii iin, burada bir miktar asker
brakarak, ubat 1722de Isfahan zerine hareket etti.56 Mir Mahmud ile Isfahan
arasnda artk ciddi bir engel kalmamt.
B) Dastan Snnleri
I) Dastanda Snnlerin syan
Dastanllarn 1712de emahyalmalarile doruk noktasna ulaan isyanlarnn
balangc 1707 ylna dayanr. 1707 ylndaki ilk kprdanmalarn sebebi, ah
Hseyinin vergi oranlarnarttrmasyd.57Bu isyan hali, aralklarla, 1711 ylna kadar
devam etti.58
syann 1712de iyice alevlenmesinin grnrdeki sebebi ise, ah Hseyinin
mfrit i politikalar idi. Oysa asl mesele yine ekonomikti. Car u Tala Lezgileri,
ahn hazinesinden, Safev Devletinin Kafkasyadaki snrlarnkorumalarve ahn
tabiyetinden kmamalarkarlnda, her sene belli miktarda para alyorlard. Aslnda
yllk olarak aldklar bu para, Safev snrlarn korumalarndan ziyade Safev
topraklarna saldrmamalar iindi. Gnderilen paralarn son zamanlarda Safev
53Mara,54 Mustafa H. Eravc; Mir Mahmudun, hi direnme ile karlamadan Kirman aldn sylerkenyanlyor,55Mara,; Cihangua,; Nokili Bojko,; Jonas Hanway,; Marcel Bazin,56Hazin;Krozinski,57Sevda AlikzSleymanova; Azerbaycan .58 Gabil Camalov; smail Mehmetov, Dastan ve irvan Snnlerinin Safev ynetimine karayaklanlanmalarnda, Osmanl Devletinin blgeye gnderdii casuslarn da etkili olduunu sylyor.
Aratrlmaya deer olan bu iddia ile ilgili hibir Osmanlya da Fars kaynanda herhangi bir bilgiyerastlayamadk,
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
42/322
memurlarnca gasp edilmesi, dzenli para almaya alm olan Dastanllar
kzdrmt.59
Dastanllar, 1712de tekrar silaha sarldlar ve Gazi Kumuk amhal olak
Surhay Han ile anlaan Mderris HacDavud Han ve Ali Sultan nderliinde, abran
ve Ere ehirleri ile Hudat kalesini ele geirdilir. Daha sonra Kaytak usmisi Ahmed
Handa yanna alan HacDavud Han, irvan valisi Hseyin Ali Han komutasndaki bir
Safev birliini ekide imha etti.60Dastanllar, 20 bin kiilik bir kuvvet ile ve Snn
halkn da yardmyla Austos 1712de61 emah'yaldlar.62Bu olay srasnda Derbend
valisi Hseyin Han, Safev askerleri, i halk ve 30063kadar Rus ve Ermeni tccar da
katledildi.64
emah'da ldrlen Rus tccarlarnn can ve mallarnn tanzim edilmesini talep
eden I. Petronun bu isteine, Safev Devleti tarafndan olumlu ya da olumsuz
herhangi bir cevap verilmedi. Fakat Rusya, hem sve ile savahalinde olduundan
hem de OsmanlDevleti ile 1711de giritii savatan yenik kmolduu iin Safev
Devletine bu tarihte savailan edememiti.65Fakat I. Petro bu olay, Safev meselesine
mdahale etmek iin ileriki yllarda bahane olarak kullanacaktr.
HacDavud ise, 1714 ylnda Safev Devletine karRusyadan yardm istedi. I.
Petro, cevaben yazd mektupta Hac Davuda niyetinin ne olduunu sormu, Hac
Davud da amacnn, Rusyann yardm ile Safevlerin hakimiyetinden kurtulup
irvanda bamsz bir hanlk kurmak olduunu bildirmiti.66 I. Petro, HacDavudun
cevabndan holanmamolacak ki yardm sz vermemiti.
59 Mustafa Budak,; Sevda Alikz Sleymanova,; Lezgiler, bir hkmet sahibi olmadan ve baka
devletlerin hakimiyeti alt
na girmeden 18. Yzy
l
n sonuna kadar hayatlar
n
devam ettirmibir Kafkaskavmi idi. 8. yzylda balayan slmlamalar15. yzylda tamamlanmtr, Davud Dursun,60Esayi Hasan Jalaleants; Bilge,; Halil Altay Gde; Mehmed Ali Alizade,; Mustafa Aydn; Gazi Kumukhalknn, Kpak kkenli olduu kabul edilmektedir. Orta Dastanda yaayan Gazi Kumuklar, 16, 17 ve18. yzyl boyunca Kafkaslardaki Rus ilerlemesine karen sert direnii gsteren halk olmulardr, RzaKurtulu,; Kumuklar; irin Akner Mirza Bala; Mirza Bala,61Bilge,62Ziya Musa Buniyatov63Mustafazade Tevfik Teyybolu, igal srasnda ldrlen Rus tccarsaysnn yalnzca 5 olduunusyler64Sara Aurbeyli; erafeddin Erel; Abbas-Kulu Aka Bakihanof; George A. Bournoution, Rus tccarlarnldrld bu emah basknn, Lezgilerin 1721deki emah baskn ile kartrmtr; ayn hatayaMichael Axworthy ve Rza Rzazade Langarodi de dmtr,65
Bilge; Erel,66Gabil Camalov,
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
43/322
-
8/10/2019 18. Yzyln Ilk Yarsnda Osmanl-ran Siyasi Ilikileri (1703-1747)
44/322
mdahalesinin afanda, Azerbaycan topraklarnn nemli bir ksm Snn HacDavud
ve Sorhay Hann birliklerinin kontrolne gemiti.
C) Rusyann Kuzey Kafkasya veran PolitikasnDerinletirnmesi
I) I. Petronun Kuzey Kafkasya ile lgili Planlarve Hazrlklar
I. Petronun temel hedefi, Rusyay ran ve Orta Asya'da hakim klp Hind
Denizi'ne ulamakt.74 Karalarla ve donmu denizlerle evrili, gvenli bir deniz
yolculuu iin elverili yollar badndrmayan Avrasya kara ktlesinin snrlarn
amadan ve scak denizlere almadan Rusyann byk bir devlet olma ihtimali hi
denecek kadar azd.75 I. Petro, plann uygulamaya, bu amacnn nndeki ilk engel
olan Kafkaslarele geirmek ile balad.76
I. Petronun 1722 ncesi Hazar Denizi ve Kafkasya ile ilgili planvard:
1- Rusya ile Hindistan arasnda Hazar Deni