1878’den 1931’e kibris’ta enosİs taleplerİ ve İngİltere
TRANSCRIPT
* Okt. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi,
([email protected])
1878’DEN 1931’E KIBRIS’TA ENOSS TALEPLER VE NGLTERE’NN YAKLAIMI
Gürhan YELLCE*
Özet Bu çalmada 1878’den 1931 ylna kadar geçen süreçte Kbrs’ta Rumlarn Enosis
talepleri ve ngiliz yönetiminin bu talepler karsnda izlemi olduu politika ele alnd. Ayrca 1931 ylnda Kbrsl Rumlar tarafndan gerçekletirilen terör eylemlerinin temelini oluturan tarihsel krlma noktalar ve bu sürecin Kbrs Rum toplumunda yaratm olduu etkilere deinildi. Bu sürecin anlalmas Kbrs’ta 1950 ylndan itibaren yeniden ivme kazanan Enosis taleplerinin ve 1955’te balayan terör eylemlerinin nedenlerinin de anlalmasn açsndan önemlidir.
Anahtar Kelimler: Kbrsl Rumlar, Enosis, terör, Yunanistan, ngiltere.
ENOSIS DEMANDS IN CYPRUS FROM 1878 TO 1931 AND BRITISH POLICY AGAINST IT
Abstract In this work, Enosis demans of the Greek Cypriots in Cyprus and the policy adopted
by the British administration in the face of these demands were discussed in the entire period from 1878 to 1931. Besides, historical break points that form the basis of acts of terrorism carried out by Greek Cypriots in 1931 and effects of this process on Greek Cypriots were mentioned. Understanding this process can pave the way for discovering Enosis demands after 1950’s and terorism started 1955.
Key Words: Greek Cypriots, Enosis, terror, Greece, British.
Gürhan YELLCE
Giri
Enosis, Yunan Megali dea’snn deimeyen hedeflerinden biridir ve adann Yunanistan’la birlemesi anlamna gelmektedir. Denilebilir ki etkileri günümüzde de devam eden Kbrs sorununun temel nedenlerinden birisi Enosis çabasdr ve bu ideal, bir anlamda Yunan milleti yaratma idealinin bir parçasdr1. Yunan millet yaratma ideali ise genellikle Megali dea olarak isimlendirilir. “Büyük Fikir” anlamna gelen Megali dea, Yunan air ve ulusal kahramanlarndan Rigas Ferreros tarafndan ilk kez 1791’de bir harita olarak ortaya konulmu, bu haritada Yunanistan’n bamszl ve ardndan sahip olmas gereken yerler çizilmiti. Bat Anadolu, Bat-Dou Trakya, Ege Adalar, Girit, Rodos, Kbrs, hatta stanbul Yunan topraklar olarak gösterilmi ve tüm bu bölgeler alnmas gereken yerler olarak ifade edilmiti. Bu haritada ayrca Yunanca konuulan tüm yerlerin Büyük Bir Helen Cumhuriyeti çats altna alnmas da öngörülmütü. Yunanistan’n 1830 ylnda bamszl ile balayan bu süreçle birlikte Yunanistan Osmanl topraklar aleyhine genilemesini sürdürmü ve Rumca konuan ve bu haritada belirtilmi baz yerleri almay baarmt.
Kbrsl Rum sosyolog Kyriacos Markides Yunan Megali ideasn tanmlarken tüm Yunanllarn Bizans mparatorluunun yeninden canlandrlaca ve tüm Yunan topraklarnn bir kez daha büyük Yunanistan bayra altnda birleecei hayali olarak tanmlar ve bu Panhellenik ideolojiyi stanbul’un Türkler tarafndan fethine kadar götürür. Ayrca Markides’e göre Kbrsl Rumlar kültürel ve tarihsel olarak Yunan olduklarn düündükleri için Megali dea geni kitlelere hitap etmitir. Yabanc yönetim altndaki Yunan dünyasn her bölgesinde gerçekletirilmek istenir. “Yunanistan’la birlemek için halk savamaya çarldnda onlar ayaklandrmak için çok çaba sarf etmesi de gerekmiyordu” yorumunda bulunan Markides’e göre, Enosis eski Bizans uygarln canlandrmak isteyen Yunan entelektüellerinin zihninden çkm ve Kbrs’ta Kilisenin toplum nezdindeki etkisiyle de hareket güç kazanmtr2.
Amerikal tarihçi Christopher Hitchens’a göre, Osmanllardan bamszln kazanan Yunanistan’n genileme projesi dâhilinde, Atina, Teselya, Girit’in bir ksm ve Yunan adalar elde edilmi ancak Makedonya, Trakya, Sisam Adas, 12 Adalar alnamam, alnmas hedeflenmiti. Bu proje kapsamnda son olarak Yunanistan’a balanan yer Girit’ti. te bu amaçla Yunanistan’n Enosis’i gerçekletirmeyi hedefledii yerlerden birisi de Kbrs’t.
1 Christopher Hitchens, Hostage to History: Cyprus From the Ottomans to Kissinger, Verso yay., Londra, 1997, s.33.
2 Kyriacos C. Markides, Rise and Fall of the Cyprus Republic, Yale University Press, US, 1977. Karlatrma için bkz.Vamk D. Volkan, Cyprus-War and Adaptation: A Psychoanalytic History of Two Ethnic Groups in Conflict, Çev.:Berna klnçer, Everest Yay, 2008, s.31.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
15
Kbrs’ta Enosis taleplerinin ilk kez ortaya çkt tarih olarak Yunan bamszlk savann balam olduu 1821 tarihi balangç alnabilir3. Bu tarihte Avrupa’nn desteiyle Yunanllar Mora’da ayaklandnda ayn zamanda hem Kbrs hem de Girit’te isyan konusunda bir heyecan yaanm ancak adada Osmanl egemenlii devam ettiinden bu heyecan ve beklenti ciddi bir etki yaratmamt. Ancak Osmanl döneminde psikolojik olarak Kilise tarafndan Kbrs Rum halknn zihinlerinde yer almaya balayan Enosis, ngiliz egemenlii döneminde daha sk gündeme tanmaya balanacak ve bir anlamda Enosis bir Anglo-Cypriot sorunu kimlii kazanacaktr. Öyle ki Kbrs 1878’de ngiliz egemenliine geçtiinde, Yunanistan ve Enosis taraftar Kbrsl Rumlar bu durumu Enosis’e ulama konusunda önemli aama olarak deerlendirdiler. 1878 tarihi Enosis konusunda Kbrsl Rumlar açsndan ilk önemli dönüm noktasyd. Ancak Kbrsl Rumlarn beklentisinin aksine ngiltere’nin Kbrs’n Yunanistan’a devredilmesine yönelik bir plan yoktu.
ngiltere, en önemli sömürgelerinden Hindistan’a giden yollarn güvenlii ve giderek etkisini kaybeden Osmanl mparatorluu’na kar Dou Akdeniz’deki hâkimiyetini güçlendirmek ve bölgeye olan Rus ilgisini denetleyebilmek amacyla, Karadeniz’de Rusya’ya kar Osmanl’y koruma bahanesiyle Akdeniz’de kendi hâkimiyetini salamlatrabilecei bir üs olarak Kbrs’a yerlemek istedi. ngiliz Büyükelçisi Henry Austin Layard ve Bab- Ali arasnda yaplan gizli bir anlamayla 4 Haziran 1878’de ada idaresinin ngiltere’ye devredilmesi resmen kabul edildi4. Ayn yl ngiltere Babakan Benjamin Disraeli, “Kbrs’ almamzdaki temel amaç, Akdeniz deildir, Hindistan’dr” sözleriyle Kbrs’n kendileri açsndan önemini ortaya koydu5. Kbrs’n Osmanllardan alnmasna yönelik eletirilere kar Disraeli, Kbrs’n özellikle “1869 ylnda açlm olan Süvey kanaln korur ve kontrol eder konumdaki stratejik önemine” dikkat çekmi ve bununla birlikte “en büyük sömürge Hindistan’a giden yollar üzerinde çok önemli bir üs görevi görebilir” uyarsnda bulunmutu6. Ayrca Disraeli’ye göre “Kbrs stratejik konumu nedeniyle Akdeniz’de, bölgeye yönelik olas bir Rus saldrsna kar “place d’armes” (cephanelik) ve askerlerin geçici olarak konumlandrlabilecei önemli bir üs ilevi görebilir, ekonomik olarak ise Hindistan’a giden ticaret yollarnn güvenlii konusunda etkili olabilir”di.”7
Kbrsl Rumlarn beklentisinin aksine Kbrs’a kendi sömürge çkarlar açsndan yerleen ngiltere, Kbrs’ Osmanllardan devraldnda adada yaklak 200,000 kii yaamaktayd ve bunlardan %80’i Rum, %18’i Türk ve
3 Nancy Crawshaw, “The Future of Cyprus, A Clamour for Union”, The Guardian, 9 July 1952, p.6. 4 Ersi Demetriadou, Contested Visions: Colonialist Politics in Cyprus Under British Rule, 1878-1890,
Department of History (Yaymlanmam Doktora Tezi), New York, September 1998, s.7. 5 John Reddaway, Burdened With Cyprus: The British Connection, Rüstem yay., Lefkoa, 2001, s.9. 6 “Cyprus”, The Atheneaum, October 1878, s.s.525-527. 7 “Anglo-Turkish Alliance: The Occupation of Cyprus”, The Guardian, 9 July 1878, s.5;
“Communication with British India”, The Times, 17 June 1878, s.6.
Gürhan YELLCE
%2’si dierlerinden olumaktayd8. Enosis taraftarlarna göre çounlukta olmalar adann kaderini belirleyebilecekleri anlamna geliyordu ve bu amaçla Kilise öncülüünde 1878 ylndan itibaren ngiltere’ye Enosis yönünde bask oluturmaya balayacaklard9.
Kbrs’ta ngiliz Egemenlii ve Enosis Talepleri
Ada idaresinin ngilizlere geçmesinden ksa bir süre sonra 22 Temmuz 1878’de ngiliz General Wolseley’in Larnaka’ya üzerinden adaya geldiinde onu karlayanlar arasnda bulunan Girne Piskoposu “Kbrs’n daha önce Yunan adalar örneinde olduu üzere Yunanistan’a verilmesi” talebinde bulunmu ve yeni sömürge idaresinin Kbrsl Rumlar tarafndan ancak bu artlarda kabul edilebileceini dile getirmiti10. Ancak bu talep ngiltere tarafndan dikkate alnmamt.
Franszlarn 1881 ylnda Tunus’u igal etmesi ve ardndan bölgedeki Arap isyanlarnn Süvey kanaln ve bölgedeki ngiliz etkisini tehdit etmeye balamas üzerine, ngiltere, 1882’de Msr’a yerleti. Bu durum Kbrs’n stratejik deerini gölgeledi ve ada ngiltere tarafndan geri plana itildi. ngiltere, Hindistan yollarnn güvenlii için ekonomik olarak daha önce hiçbir yatrm yaplmam olan Kbrs limanlar yerine Msr’daki skenderiye limann kullanmay ve gelitirmeyi tercih etti. Böylece Kbrs ngiltere için “yedek stratejik bir ada ilevi” konumuna geriledi. ngiltere buna ramen Rumlarn Enosis taleplerini dikkate almad ve Kbrs’n statüsünde bir deiiklik yapma yoluna gitmedi. Msr’ igal ettii yl Kbrs tarihinde ilk kez serbest seçimler yapld ve bir yasama meclisi oluturuldu. Toplamda 18 kiiden oluturulan Yasama Meclisinde Rumlara 9, Türklere 3 ve ngilizlere 6 sandalye verildi.
1893 ylna gelindiinde Meclisteki Kbrsl Rumlar, ngiliz Yüksek komiserine bir dilekçe yazarak Yasama Meclisinde Enosis’in tartmaya açlmas önerisinde bulundu. Öneriyi Sömürge yönetimine danan Yüksek Komiser öyle bir yant ald: “Yasama meclisinde böylesi bir durum ortaya çkacak olursa, size nasl bir tavr alacanz konusunda özel talimat vermemize gerek yoktur. Kbrsl Rumlar gayet iyi bir ekilde farkndadlar ki Kbrs Yunanistan’a verilemez. Çünkü Rumlarn
8 Bu rakamlar 1881 ylnda yaplan nufüs saymdan hareketle ifade edilmitir. Bkz.: Cyprus: Annual Report, 1958, s.15.
9 Osmanl Devletinin uygulad “millet” sistemi, adadaki Ortodoks Kilisesine toplum üzerinde etkili olma izni veriyordu. Bu durum tarihsel süreçte Kilisenin halk nezdinde ciddi bir otorite halini almasna imkân vermi ve Enosis’in kilise tarafndan savunulmas bu hareketin halk nezdinde de kilise araclyla etkili olmasna neden olmutur. Buradan hareketle Enosis’in bu kadar kolay taraftar bulmasnda Kilisenin toplum üzerindeki olaanüstü otoritesi en önemli neden olarak gösterilebilir. Ayrntl bilgi için bkz. Robert Holland, Britain and the Revolt in Cyprus, 1954-1959, Oxford University Pres, London, 1998, s.s.5-6; Owen Tweedy, “Enosis: The Outbreak in Cyprus”, Fortnightly Rewiew, No:130, November 1931, s.766.
10 Owen Tweedy, a.g.m., s.766; George Hill, A History of Cyprus, Cambridge University Press, London,1952, s.297.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
17
olduu kadar Türklerin de böylesi bir durum için rzas gerekmektedir”11. ngiltere, Kbrsl Rumlar ikna etmek için adann hala Osmanl’ya ait olduu gerçeini öne sürüyor ve bu taleplerin önüne geçmeyi hedefliyordu12. Ayrca Kbrs’ta yaayan dier toplum Türklerin de adann kaderine ortak olmas gerektiini dile getiriyordu. Kbrs’taki ngiliz yönetimi bu savunmann kendi çkarlar açsndan tehlikeli olabileceini düünmü ve Enosis konusunda toplumsal bir bask altnda kalacaklarna kanaat getirmi olsa gerek ki 1897’de Osmanllar ve Yunanllar arasnda çkan savan etkilerinin adaya yansyabilecei endiesiyle Kbrsl Rumlar ve Türkler arasndaki husumeti trmandracak toplant, miting vb. tüm faaliyetlerin resmi gazetede verdii bir talimatla yasaklanmas emri vermiti. Kendi çkarlar açsndan bu tarihte böylesi bir uygulamaya giden ngiltere, dier taraftan Kbrs’ta iki toplumun eitim yoluyla kendi kimliklerini keskinletirerek bir dierine yabanclamasna dolayl olarak izin veriyordu. Örnein 1878 ylnda 65 Müslüman 93 de Hristiyan Okulu vard. 1921 ylnda ise okul says 741’e örenci says ise 6,776’dan 471,877’ye yükselmiti13. Özellikle Yunan okullarnda anavatan “Yunanistan hayranl” ve “Enosis ülküsü” temel olarak konu edilmekteydi. Kbrs’n Yunan olduu ve bir gün “anas Yunanistan’n kollarna geri dönecei” Yunanistan’dan gelen öretmenlerin ve eitim sisteminin öne çkard konularn banda geliyordu. Eski Yunan uygarl ve Bizans’n görkemiyle Ortodoksluk, Kbrs Rum eitim sistemin temelini oluturuyordu14.
Kbrs’ta Rumlarn Enosis talepleri konusunda ikinci önemli dönüm noktas 1907 ylnda yaand. Bu tarihte Churchill aday ziyaret etti ve burada yapm olduu konuma Kbrsl Rumlar yeniden Enosis konusunda umutlandrd. 5 Ekim 1907’de Sömürgeler Bakanl Sekreteri göreviyle Winston Churchill aday ziyaret ettiinde ada nüfusu ortalama 237.000 civarndayd ve bu dönemin genel atmosferine bakldnda Kbrsl Türkler genellikle ngiliz idaresi ile iyi ilikiler kuruyor buna karn Rumlar ise Sömürge daresine Kilisenin tevikiyle Enosis talebinin yaratt bir kzgnlkla yaklayorlard15. Churchill burada bulunduu srada Enosis taleplerine yönelik öyle bir konuma yapt: “Yunan kökenli Kbrsllar için anavatanlar olarak gördükleri Yunanistanla coku, gayret ve samimiyetle birlikte hareket etme ideali doal karlanmaldr. Bu tür duygular Yunan milletine özgü asil ve vatansever ballk gösteren duygulardr…unu ifade edebilirim ki tarafma iletilen düünceler ngiliz hükümetinin saygyla karlamakta tereddüt etmeyecei
11 “Meade to Fairfield”, 11 February 1893, PRO CO 67/79’dan, akt., Reed Coughlan & WilliamMallinson, “Enosis, Socio-Cultural Imperialism and Strategy: Difficult Bedfellows”, Middle Eastern Studies, No. 41, June, 2005, s.577.
12 “The Greek Question”, The Guardian, 22 July 1879, s.5. 13 Cyprus Annual Report 1920-21’den akt.: Reed Coughlan&WilliamMallinson, “Enosis, Socio-
Cultural Imperialism and Strategy: Difficult Bedfellows”, Middle Eastern Studies, Vol.41, No.4, Haziran, 2005, s.577.
14 Niyazi Kzlyürek, Glafkos Klerides: Tarihten Güncellii Bir Kbrs Yolculuu, letiim yay, stanbul, 2007, s.18.
15 “Mr. Churchill’s Visit to Cyprus”, The Guardian, 22 October 1907, s.7; “Mr. Churchill’s Tour”, The Observer, 22 September 1907, s.7.
Gürhan YELLCE
türdendir”16. Churchill her ne kadar konumasnn detaylarnda adann gerçek sahibinin Osmanl mparatorluu olduunu bu nedenle Kbrs’n kaderinin belirlenmesinin ngiliz mparatorluunun inisiyatifinde olmadn ortaya koymaya çalm olsa da bu sözleri ateli Enosis taraftarlarn yüreklendirmeye yetiyordu. Enosis taraftarlar için bir vaat olarak deerlendirilebilecek bu konumada ayn zamanda Churchill, adada iki farkl etnisitenin yaadna dikkat çekiyor ve adann statüsünde yaplacak bir deiikliin bu iki toplum için de kötü sonuçlara neden olabileceini vurguluyordu17. Kbrsl Rumlarn anavatan Yunanistan’la birleme idealinin saygyla karlanmas gerektiini dile getirmi olan Churchill benzer bir durumun Kbrs’l Türkler için de geçerli olduunun özellikle üzerinde duracakt. Rumlarn Churchill’den Enosis talebi politik bir dille reddedilmiti ancak bu konuma Kbrsl Rumlar açsndan “önemli bir milat” anlamna gelecekti18.
Kbrsl Rumlarn Enosis konusundaki beklentileri süreç içerisinde sadece ngiliz yönetimine deil, ayn zamanda adada yaayan dier toplum Türklere kar da bir nefretin domasna yol açt. Bu nefretin oluumunda üphesiz Osmanllarn çözülmesi aamasnda Yunanistan’n Osmanl aleyhine daha fazla genileme stratejisi ve tüm Yunanllarn yaad bölgeleri kendi egemenliine katma planlarnn da etkisi vardr. Bilindii üzere talya’nn 1911’de balad Trablusgarp igali 1912 ylna gelindiinde Rodos ve Oniki adalara yaylmt. Bu arada Ekim aynda Osmanl Devleti’nin zor durumundan istifade etmek isteyen Balkan devletleri Osmanllara sava ilan etmi, bunun üzerine Osmanl Devleti talyanlarla anlaarak Trablusgarp’tan ayrlmt. Ayrca bu anlamayla Rodos ve Oniki adalar Yunanistan’n igalinden çekinildii için geçici olarak talya’ya braklmt. Balkan savayla birlikte Ege adalarn igal etmeye balayan Yunanistan Girit’i ilhak ettiini açklam ve böylece burada Enosis’i gerçekletirmiti.
Kbrs resmi olarak hala Osmanl toprayd ancak fiili olarak ngiliz yönetimindeydi ancak yine de Kbrsl Rumlar benzer bir durumun Kbrs’ta da gerçekleecei beklentisine girmilerdi. te bu süreç içerisinde Trablusgarb’taki sava nedeniyle adada Kbrsl Rum ve Türkler arasnda ciddi bir gerginlik yaanmaya balam, 24 Nisan ve 27 Mays tarihleri arasnda Yüksek Komiser
16 Christopher Hitchens, a.g.e., s.34. Ayrca Churchill’e iletilen mektup için bkz.: “Letter of Greek members of Legislative Council, appended to letter of King-Harmonto Secretary of State for Colonies”, PRO CO 67/149, 21 Ekim 1907. Churchill’in bu ziyareti, Yunan okullarnda onun Enosis idealine scak bakt eklinde yorumlanyordu. Bkz. G.S. Georghallides, “Cyprus and Winston Churchill’s 1907 Visit”, Thetis, 2-3 (1995), 177-194’ten akt.: Robert F. Holland, a.g.e., s.39; “Mr. Churchill’s Visit to Cyprus”, The Guardian, 22 October 1907, s.7.
17 “Mr. Churchill in Cyprus”, The Times, October 14, 1907, s.5. 18 Enosis taraftar Rumlarn kzgnlna yol açan bir baka neden, ngiltere’nin adaya uygulam
olduu ar vergi yüküydü. Bu vergi yükünün Osmanl mparatorluu’na ödenmesi gereken borçtan kaynaklandn bu ziyareti srasnda açklayan Churchill, adaya yönelik mali yardmlarn artaca sözünü veriyordu. Bu tarihten itibaren adaya yönelik ekonomik bir reform paketi uygulanacak ve özellikle ticaret konusunda ada az da olsa gelime kaydedecekti. M. Ronald Burrows “Cyprus: Restoration to Greece”, The Guardian, 28 February 1919, s.4.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
19
Sir Hamilton Goold-Adams adadaki politik durum ve yükselen tansiyonla ilgili sömürge idaresine gönderdii telgraflarda taraflar arasndaki gerginliin ciddi çatmalara neden olabilecei uyarsnda bulunmutu19. 27 Mays 1912’de taraflar arasnda çkan çatmalarda nedeniyle 5 kii öldü ve 134 kii de yaraland. Olaylarn nedeni Kilise tarafndan tevik edilen Rumlarn Türklere yönelik tacizkar tutumlaryd20. Girit benzeri bir durumun Kbrs’ta da gerçekleecei yönündeki beklentinin yannda Kbrsl Rumlarn bu saldrgan tutumunun ardnda yatan bir dier önemli nokta, ngiltere’nin Enosis konusunda Kbrsl Rumlara kar dururken adann hala Osmanl’ya ait olduu gerekçesini öne sürmesi olabilir. Belki de ada hala Osmanl Devletine ait olduu için Kbrsl Türklerin psikolojik de olsa devam eden ayrcalkl konumlarndan rahatszlk duymalarndan kaynaklanyor olabilir. Ayrca süreç içerisinde Türklerin kendilerini ngiliz idaresine yaklatrmalar da Rumlarn tepkisine neden olacaktr.
Kbrs’ta Enosis’e ulama konusunda belki de en önemli krlma noktalarndan birisi 1915 ylnda yaand. Önce ngiltere 1878 ylnda kiralad Kbrs’ I. Dünya Savann hemen banda 5 Kasm 1914’te kar cephede savat Osmanl Devletinden ilhak ettiini açklad. Bu durum ayn zamanda ngiltere’nin “Kbrs Osmanl Devletine aittir, o nedenle Yunanistan’a balanamaz” tezinin de son bulmas anlamna geliyordu. Öyle ki bu durumu frsat bilen Kilise adann Yunanistan’a balanmas yönündeki basklarn artrmaya balad. Öyle ki ngiliz Yüksek Komiser Goold-Adams Sömürge Yönetimi sekreterliine, yazd bir mektupta Rumlarn Enosis konusundaki tavrlarnn sertleebilecei uyarsnda bulunur21. Ayrca Adams “kendisiyle görümeye gelen Kad’nn ngilizlerden adann Yunanistan’a verilmeyeceini yönünde güvence talep ettiklerini” belirtir. Buradan anlalan Enosis konusunda Rumlarn
19 “The Disturbances in Cyprus”, The Times, 30 May 1912, s.3; “Goold-Adams to Secretary of State for Colonies”, April, May 1912, PRO CO 67/166’den akt.: Reed Coughlan & WilliamMallinson, a.g.m., s.580.
20 lginçtir Adaya gönderdii talimatta ise Koloni daresi merkezi bir izin olmakszn herhangi bir tutuklama ya da sürgün olmamasn emrediyordu Hill’e göre olaylar, Trablusgarb’ta Osmanl yenilince adada yaayan Türklerin Limasol’da Rumlar tarafndan tahrik edilmesi nedeniyle balamt. Olaylarn yatmamas üzerine polis ayaklananlar bastrmak üzere ate açm olaylar neticesinde 5 kii yaamn yitirmiti. Bkz.: PRO CO 67/166 W.N. “Bolton to Chief Secretary”, 2 June 1912. Reed Coughlan & WilliamMallinson, a.g.m., s.581; Taraflar arasndaki çatmalar ada tarihinde özellikle 1955 ylndan sonra EOKA’nn Türkleri de hedef almaya balamasndan sonraki sürece kadar neredeyse hiç yaanmamt. Osmanl Devleti ve Yunanistan, hatta I. Dünya Sava ve Yunanllarn Anadolu çkarmasnda dahi taraflar arasnda çok önemli saylabilecek gerginlikler yaanmamt. Bu bakmdan bu olaylar ada tarihinde istisnadr ve ngilizlerin bu olaylar karsnda ciddi tedbirler alma ihtiyacnda bulunmamas kendi egemenliine tehdit içeren bir olay yaanmadkça harekete geçme kaygsnn olmadnn göstermesi bakmndan çok önemlidir. 1931 ylndaki Enosis isyannda ise 6 kii ölmü, 68 kii de yaralanmt. A. J. Toynbee, “Cyprus, The British Empire and Greece”, Survey of International Affairs, 1931, s.385’ten, akt., Reed Coughlan & WilliamMallinson, “Enosis, Socio- Cultural Imperialism and Strategy: Difficult Bedfellows”, Middle Eastern Studies, No: 41, June, 2005, s.581.
21 PRO CO 67/174 “Goold-Adams to Harcourt”, 20 November 1914’ten akt., Reed Coughlan &William Mallinson, a.g.m., s.581.
Gürhan YELLCE
basks artarken Türkler gelecekleri konusunda daha da endieli bir çizgiye kayyordu.
Kbrsl Türkleri üzecek, Rumlarn sevindirecek beklenen gelime ise çok geçmeden yaand. 1915 ylnda Kbrs’ kendi koullarnda savaa katlmas karlnda Yunanistan’a vermeyi teklif etti. Enosis taraftar Kbrsl Rumlarn beklentisi, “hayali” neredeyse gerçek olmak üzereydi22. Enosis taraftarlarna göre bu durum ngiliz yönetimine sürekli olarak yapm olduklar bavurunun sonucunda gerçeklemi bir olayd ve bu öneri 1907 ylndaki Churchill’in açklamalaryla birletirildiinde ngiltere’nin politikasnn adann Yunanistan’a balanmasn uzun bir süredir ngiltere’nin planlar arasnda yer ald anlamna geliyordu. Ancak Kbrsl Rumlarn beklentisi gerçeklemedi. ngiltere’nin sunmu olduu önerilerin kendileri açsndan ar yükümlülükler getirdiini düünen Yunan Kral Constantine öneriyi kabul etmedi. Youn bask üzerine teklifi kabul etmek zorunda kaldnda ise artk çok geçti. Enosis taraftarlar için bu durum büyük bir dü krkl yaratt.
I. Dünya Sava sonras toplanan Paris Bar konferansnda Yunanistan Babakan Venizelos’un toprak talepleri arasnda Bat Anadolu ile birlikte Kbrs’ta yer alyordu. Bat Anadolu’yu igal etmesine izin verilmi ancak Kbrs ngiltere hâkimiyetinde olduundan bu teklifi kabul edilmemiti. Yine de Enosis taraftar Kbrsl Rumlarn zihinlerinde zmir’le balayan Bat Anadolu igalinin ardndan ngiltere’nin Kbrs’ da Yunanistan’a verebilecei yönünde bir beklenti olumutu.
15 Mays 1919’da zmir çkarmasyla balayan Bat Anadolu igali süreci Kbrs’taki Rumlar’n Enosis heyecann en üst noktaya çkarmt. Anadolu’daki Türk Yunan mücadelesinin scak çatmaya dönütüü 1921 Mart ve Nisan aylarnda ngiliz Sömürge yönetimine gelen telgraflarda adadaki huzursuzlua dikkat çekiliyor ve taraflar arasnda 1912 ylnda olduu üzere Türk-Yunan sava nedeniyle çatmalar çkabilecei uyarsnda bulunuyordu23. Ancak 1922 yl Austos ay sonunda Yunanllarn yenilgisi Enosis taraftarlarn bir kez daha hayal krklna uratt. mzalanan Lozan anlamasyla hem Türkiye hem de Yunanistan Kbrs’n ngiltere’ye ait olduunu kabul etti ve 1925 ylnda ngiltere aday dorudan sömürge idaresine balaynca adada resmen ngiliz idaresi balam oldu. Bu tarihten itibaren Kbrs’a Yüksek Komiser yerine Vali atamas uygulamas balad. Hedeflerine ulaamayan Kbrsl Rumlar ise yeniden ngiliz idaresi üzerindeki basklarn artrmaya baladlar. Durumdan tedirgin olmaya balayan Türkler ise ngiliz hâkimiyetinin devamndan yana tavr aldlar. Aksi bir durumun kendileri için bir son olaca bilincindeydiler. Önlerinde Girit örnei vard. Hatrlanaca üzere 1912-1913 yllar arasndaki Balkan savalar
22 “Greece and Cyprus”, The Times, 22 October 1915; Ayrca sömürge idaresi bu teklifle birlikte aday Osmanl’dan ilhak etmenin ardndan adada yaayan Müslüman Türk nüfusa kar nasl bir politika izlediine aktaran bir makale için bkz.: “The Moslems in Cyprus”, The Times, 4 December 1915, s.7.
23 Reed Coughlan &William Mallinson, a.g.m., s.575.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
21
neticesinde Osmanl mparatorluu Girit’e bamszlk tanmak durumunda kalmt. Girit’te halkn çounluunu Rumlar oluturmaktayd ve bamszln ardndan burada bulunan Türkleri göçe zorlamlard. imdi Kbrsl Türklerin Kbrs’taki Enosis konusundaki algs ise benzerdi. Eer Kbrs, Girit gibi bamszl tannrsa adada yaayan Türk kalmayacakt.
Bilindii üzere ngiltere 1878’den bu yana adann gerçek sahibi Osmanllar olduu gerekçesiyle Kbrs’ta Enosis’e raz gelmemiti. Aday ilhak ettikten sonra gönülsüz olarak aday Yunanistan’a vermeyi teklif etmi sonra bir kez daha böylesi bir teklifte bulunmamt. Lozan anlamasn müteakip ngilizler 1925 ylnda aday Kraliyet ta kolonisi ilan ettikten sonra farkl bir tez benimseyecek ve bu kez Enosis taleplerine adada yaayan dier bir millet olarak Türklerin de düüncelerinin de dikkate alnmas gerektiini savunarak kar çkacaklard. Bu tez, ngiliz idaresinin son zamanlarna doru Rumlarn self determinasyon taleplerine kar ngilizlerin “Türklerin de self determinasyon hakk olmaldr” kar tezini sunmasyla birletirildiinde Türklerin adada Rumlara kar dengeleyici bir unsur olarak görülmesinin adadaki gerçek ngiliz hâkimiyetinin balad bu tarihlere kadar götürülebilir. ngiltere kendi etkisini sürdürmek için yeni gerekçesi adada iki toplumun varl meselesiydi.
Doal olarak 1925 ylnda ise ada ngilizler tarafndan “Kraliyet Taç Kolonisi” ilan edildiinde bundan en az memnun olan taraf üphesiz Kbrsl Rumlar, ada Rumlara devredilmedii için rahat bir nefes alan taraf ise Türklerdi24. Enosis’in gerçeklememesi ve birdaha gerçekleemeyecei düüncesine kaplan ve toplum nezdindeki otoritesinin kaybolaca endiesi tayan Kilise ngiliz koloni idaresine ar eletiriler yöneltmeye balamt. Kilise önderliinde protestolar, bildiriler, dilekçeler, sözlü talepler sürekli olarak gelmeye devam ediyordu25. Tüm bu eletirilere ve Enosis taleplerine karn ngiliz yönetiminin yant Enosis’in gündemlerinde olmad yönündeydi. Her ne kadar Kbrs’ bir üs olarak kullanmay tercih etmese de ngilizler Kbrs’ hâkimiyet altnda bulundurmay tercih ediyordu. Bu zamana kadar çeitli zamanlarda yaplan açklamalar ve özellikle I. Dünya savanda adann Yunanistan teklifi ngiliz politikasnn net olmadn gösterirken, ngiltere’nin bu tarihten sonra adaya tam egemen olmak istediini anlyoruz26.
Kbrsl Rumlarn Enosis syan ve ngiltere’nin Tepkisi
Enosis taraftar Kbrsl Rumlarn takip eden yllarda bu basklarnn ve zamanla artan sonraki kzgnlklarnn iddete dönümesi ise uzun sürmedi. 1929 Dünya ekonomik bunalm nedeniyle zor bir dönem geçiren Kbrs’ta
24 “New Status of Cyprus: Proclaimed a Colony”, The Times, 2 May 1925, s.14. 25 Naomi Rosenbaum, “Success in Foreign Policy: The British in Cyprus, 1878-1960”, Canadian
Journal of Political Science, Vol.3, No.4, December 1970, s.622. 26 Owen Tweedy, a.g.m., s.767.
Gürhan YELLCE
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)
Yasama Meclisinde gümrük vergilendirmesi ile ilgili bir yasa konusunda uzlamazlk çkt. ngiliz idaresi yasa konusunda deiiklii dayatnca da Kilise ve milliyetçiler ayakland. 17 Ekim 1931’de Kavanin Meclisi üyeliinden ayrlan Larnaka Piskoposu Nikedemos Mylonas, üç gün sonra 20 Ekim’de, Limasol’da, kitleri harekete geçirmek amaçl kkrtc bir konuma yapacak ve sözlerini, “Biz Yunan bayra altnda hür yaamak istiyoruz, yaasn hür halk” diyerek tamamlayacakt27. Bu gelime tetikte bekleyen Rumlar için barda taran son damla oldu. Kilise 1931 ylnda ilk kez tüm aday kapsayan geni çapl ve katlml bir isyan organize etti28.
Ekonomik zorluklarn ve dayatmalarn yaratt politik iklimde ortaya çkan isyann amac, Enosis konusunda ngiliz idaresinin ve dünyann dikkatini toplamakt29. syan özelikle Vali Ronald Storrs’un yapaca ksa Londra ziyaretinden bir gün öncesi için planlanmt. Çok iyi organize edildii sonradan anlalan ve hzl gelien bu isyana kar önlemler alma konusunda ngiliz polisi hazrlksz yakalanmt. syann daha geni bir corafyaya yaylmasna da engel olamayan ngiliz polisi yaanan dier olaylarn ardndan Msr’dan adaya takviye birlikler sevk etmek durumunda kalmt30. Times isyan günü atmosferini u ekilde aktarr: “5.000 kiiye yakn kalabalk bir grup akam saatlerinde Enosis slogan atarak ve Yunan milli marn söyleyerek yamaladklar dükkânlardan aldklar malzemelerle vali konana doru yürüdüler. Kalabalk, vali konann tüm pencerelerini krd ve evi atee verdi. Vali Ronald Storrs tamamyla yanan evden güçlükle kaçmay baard”31.
Olaylarn ardndan aralarnda Yasama meclisi üyesi Hadgipavlou ve Theodotou’nun da bulunduu Lefkoa ve Limasol’daki papazlar, isyan tevik ettikleri gerekçesiyle tutuklanm, isyana öncülük ettii iddia edilen Larnaka piskoposu Nikedemos Mylonas ise sürgüne gönderilmiti32. Ayrca Kbrs Rum toplumuna hükümet malna zarar verdikleri gerekçesiyle 34,315 Sterlinlik bir ceza kesilmi, yarglanan 3359 kiiden, 2606’ hüküm giymiti33. EOKA lideri Grivas’n deyimiyle isyana öncülük ettii gerekçesiyle “kilisenin çanlar”
27 “The Riots in Cyprus, Bishop of Kition Arrested”, The Times, 26 October 1931, s.14. 28 “All Cyprus in Revolt”, The Guardian, 23 October 1931, s.9; “Cyprus Mobs Fight for Union
With Greece”, The New York Times, 23 October 1931, s.1: “Rioting in Cyprus: Government House Stormed”, The Times, 23 October 1931.
29 “Cyprus Asks Attention”, The New York Times, 24 October 1931, s.7. 30 “More Riots in Cyprus: Nicosia Quiet, More Troops Arrive”, The Times, 24 October 1931, s.8;
“Further Riots in Cyprus: More Troops Land”, The Times, 27 October 1931, s.8. 31 “Rioting in Cyprus: Government House Stormed”, The Times, 23 October 1931. Ronald Storrs daha
sonra yapt açklamada farkl bir yorumda bulunacak ve buna neden olan olayn 1929 ylnda Yasama meclisinde eitimle ilgili yaplan bir kanun deiikliinden kaynaklandn ifade edecekti. Bkz. Reed Coughlan &WilliamMallinson, a.g.m., s.586.
32 “The Riots In Cyprus: Bishop of Kition Arrested”, The Times, 26 Ocotober 1931, s.8; Kypros Chrysostomides, The Republic Of Cyprus: A Study In International Law, Martinus Nijhoff Press., London, 2000, s.22.
33 Kypros Chrysostomides, a.g.e., , s.23.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
23
da susturulmutu34. Yunan ve Türk bayraklar ve ulusal kahramanlarnn resimlerinin aslmasn yasaklanm, eitim sistemi üzerinde ciddi bir denetim salamaya çalan sömürge idaresi, müfredattan Türk ve Helen milliyetçiliini tevik eden konu ve bölümleri çkartmt. Böylece yönetime tam hakim olma kararnda olduu anlalan ngiliz daresi ardndan basn üzerinde de ciddi bir sansür uygulamasna geçmi ve 1882’den beridir uygulanan liberal safhaya da son vermiti35. Ayrca kapatlan yasama meclisi yerine bir danma meclisi oluturulmutu. Kbrs toplumunun gerçek anlamda ngiliz skyönetiminden kurtulmalar ise ancak 1960 ylnda kurulan cumhuriyetle mümkün olacakt.
syan ngiliz parlamentosunda adeta bir deprem etkisi yaratt ve mecliste nedenleleri ile ilgili uzun tartmalar yapld. syanla ilgili açklamalarda bulunan ve bu olayn sadece Kbrs’taki Enosis taleplerinden kaynaklanmadn savunan ngiliz Parlementosunun Milliyetçi kanadnn lideri J. H. Thomas, “tüm dünya çapnda imparatorluu çökerme adna hologanizmin desteklendiini, ngiliz imparatorluunun çökmesi halinde ise dünyann çökecei” iddiasnda bulunuyordu. syanda vali konann yaklmasna kadar ilerleyecek Kbrsl Rum milliyetçi isyan tüm dünya çapnda ngiliz mparatorluuna kar gerçekletirilen holiganizmin sadece bir belirtisi olarak görenn Thomas, bu isyann d dümanlar tarafndan desteklendiine kesinlikle emin olduunu ifade ediyordu36. Belli ki sorun Thomas’a göre ngiltere ve onun egemeliine kar olanlar arasnda bir sorundu. Thomas’n ifadeleri her ne kadar ngiliz d siyasetinin genel görüü olarak deerlendirilemeyecek olsa da, ngilizlerin isyan neticesinde aldklar önlemlere bakldnda, egemenliklerine kar yaplacak herhangi bir eyleme annda kar koyma ve olaylar denetim altna alma konusunda kendilerini çok güçlü gördükleri kuvvetle muhtemeldir. ngilizler özellikle dünya ekonomik bunalm nedeniyle ve sömürgeleri üzerindeki etkinliklerinin azalmas nedeniyle çözülmekte olan ekonomilerine karn halen dünyann en güçlü ekonomisine sahip ülkelerinden birisiydi ve en büyük emperyal gücüydü. ngilizlerin isyan neticesinde aldklar bu sert önlemler, 1955 ylndaki EOKA isyanyla kyaslandnda ngilizlerin dünya siyasetindeki azalan etkileri ve deien dünya koullar çok iyi anlalabilir.
34 1931 ylna kadar geçen zaman içinde ngiliz idaresine yazlan dilekçelerde, Londra’ya gönderilen delegelerde “özgürlük” talep edilmiti. 1955 ylndan sonra aday terörize ederek sesini duyuracak olan Grivas, anlarnda isyanla ilgili u bilgilere yer verir: “1931 ylna gelindiinde iyice gerilen ortamda Hükümet binas atee verildi. Çkan olaylardan sonra iki bishop sürgüne gönderildi, yüzlerce Enosis yanls hapse atld, ve anayasa askya alnd. Kilisenin çanlar susturuldu, Yunan bayraklar yrtld ve Yunanistan’la birlemeyi konumak yasakland. Tüm bunlar Sir Ronald Storrs idaresinde oldu”. The Memoirs of General Grivas, (Ed. Charles Foley), Longmans Press, 1964, London, s.12. Kimi tarihçilere göre Enosis yönündeki ilk büyük eylem olmas nedeniyle bu isyan Kbrs sorununun da balangc olarak kabul edilmektedir. Bkz.: Vamk D. Volkan, a.g.e., s.15.
35 Polyvios G. Polyviou, Cyprus: Tragedy and the Challange, John Swain & Son Press., London, 1975, s.2.
36 “Lessons of Cyprus: Mr. Thomas and Enemies of the Empire, Events in Cyprus”, The Times, 26 October 1931, s.8.
Gürhan YELLCE
Sonuç
1931 isyan 1878 ylnda Kbrs’ta egemenlii ile hz kazanan Enosis taleplerine kar ngiltere’nin gelitirmeye çalm olduu denge siyasetinin bir sonucuydu. ngiltere bir taraftan stratejik olarak kendisi açsndan Msr hâkimiyetinden sonra çok önem arz etmese de aday hâkimiyet altnda bulundurma politikas izlemi, dier taraftan Kbrsl Rumlar tarafndan dillendirilen Enosis taleplerine kar, önce “ada Osmanl Devletine ait olduu için Enosis’e izin veremeyiz politikasn” sonrasnda ise “adada iki toplum yaad için Enosis’e izin veremeyiz” politikasn benimsemitir. te bu durum, yani Kbrsl Rumlarn ngiltere tarafndan kandrldklar düüncesi nihayetinde 1931 isyanna neden olmu ve bu isyan neticesinde Kbrs’ta balayan skyönetim rejimi II. Dünya sava sonuna kadar etkili olmutur. Uygulanan bu skyönetim rejimi ise süreç içerisinde Kbrs’ta komünizmin güç kazanmasna olanak vermi ve bilhassa sava sonrasnda ngiltere bu kez komünizme kar Kiliseyi güçlendirerek bir denge siyaseti izleme yoluna gitmitir. Bir anlamda ngiltere ald ar tedbirlerle Kbrs’taki milliyetçilii dizginleme politikas izlerken dier taraftan gelecekte kendisi için büyük bir tehdit halini alacak komünizmin güçlenmesinin de yolunu açm oldu. Kilise, alnan önlemlerin ardndan çok ciddi itibar kaybna urad ve ekonomik olarak güç durumdaki yoksul halk komünizmi alternatif bir çk olarak görmeye balad.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
25
KAYNAKÇA
II. Kitap, Makale ve Tezler
BURROWS, M. Ronald, “Cyprus: Restoration to Greece”, The Guardian, 28 February 1919, p.4.
CHRYSOSTOMIDES, Kypros, The Republic Of Cyprus: A Study In International Law, Martinus Nijhoff Press., London, 2000, s.22.
COUGHLAN, Reed & MALLNSON, William “Enosis, Socio-Cultural Imperialism and Strategy: Difficult Bedfellows”, Middle Eastern Studies, No. 41, June, 2005, s.577.
CRAWSHAW, Nancy, “The Future of Cyprus, A Clamour for Union”, The Guardian, 9 July 1952, p.6.
DEMETRADOU, Ersi, Contested Visions: Colonialist Politics in Cyprus Under British Rule, 1878-1890, Department of History (Yaymlanmam Doktora Tezi), New York, September 1998.
HILL, George, A History of Cyprus, Cambridge University Press, London, 1952.
HTCHENS, Christopher, Hostage to History: Cyprus From the Ottomans to Kissinger, Verso Press., London, 1997.
HOLLAND, Robert, Britain and the Revolt in Cyprus, 1954-1959, Oxford University Pres, London, 1998.
FOLEY, Charles, The Memoirs of General Grivas, Longmans Press, 1964, London.
KIZILYÜREK, Niyazi, Glafkos Klerides: Tarihten Güncellii Bir Kbrs Yolculuu, letiim yay, stanbul, 2007.
POLYVIOU, G., Polyvios, Cyprus: Tragedy and the Challange, John Swain & Son
Gürhan YELLCE
REDDAWAY, John, Burdened With Cyprus: The British Connection, Rüstem yay., Lefkoa, 2001.
ROSENBAUM, Naomi, “Success in Foreign Policy: The British in Cyprus, 1878- 1960”, Canadian Journal of Political Science, Vol.3, No.4, December 1970.
TWEEDY, Owen, “Enosis: The Outbreak in Cyprus”, Fortnightly Rewiew, No.130, November 1931.
1878’DEN 1931’E KIBRIS’TA ENOSS TALEPLER VE NGLTERE’NN YAKLAIMI
Gürhan YELLCE*
Özet Bu çalmada 1878’den 1931 ylna kadar geçen süreçte Kbrs’ta Rumlarn Enosis
talepleri ve ngiliz yönetiminin bu talepler karsnda izlemi olduu politika ele alnd. Ayrca 1931 ylnda Kbrsl Rumlar tarafndan gerçekletirilen terör eylemlerinin temelini oluturan tarihsel krlma noktalar ve bu sürecin Kbrs Rum toplumunda yaratm olduu etkilere deinildi. Bu sürecin anlalmas Kbrs’ta 1950 ylndan itibaren yeniden ivme kazanan Enosis taleplerinin ve 1955’te balayan terör eylemlerinin nedenlerinin de anlalmasn açsndan önemlidir.
Anahtar Kelimler: Kbrsl Rumlar, Enosis, terör, Yunanistan, ngiltere.
ENOSIS DEMANDS IN CYPRUS FROM 1878 TO 1931 AND BRITISH POLICY AGAINST IT
Abstract In this work, Enosis demans of the Greek Cypriots in Cyprus and the policy adopted
by the British administration in the face of these demands were discussed in the entire period from 1878 to 1931. Besides, historical break points that form the basis of acts of terrorism carried out by Greek Cypriots in 1931 and effects of this process on Greek Cypriots were mentioned. Understanding this process can pave the way for discovering Enosis demands after 1950’s and terorism started 1955.
Key Words: Greek Cypriots, Enosis, terror, Greece, British.
Gürhan YELLCE
Giri
Enosis, Yunan Megali dea’snn deimeyen hedeflerinden biridir ve adann Yunanistan’la birlemesi anlamna gelmektedir. Denilebilir ki etkileri günümüzde de devam eden Kbrs sorununun temel nedenlerinden birisi Enosis çabasdr ve bu ideal, bir anlamda Yunan milleti yaratma idealinin bir parçasdr1. Yunan millet yaratma ideali ise genellikle Megali dea olarak isimlendirilir. “Büyük Fikir” anlamna gelen Megali dea, Yunan air ve ulusal kahramanlarndan Rigas Ferreros tarafndan ilk kez 1791’de bir harita olarak ortaya konulmu, bu haritada Yunanistan’n bamszl ve ardndan sahip olmas gereken yerler çizilmiti. Bat Anadolu, Bat-Dou Trakya, Ege Adalar, Girit, Rodos, Kbrs, hatta stanbul Yunan topraklar olarak gösterilmi ve tüm bu bölgeler alnmas gereken yerler olarak ifade edilmiti. Bu haritada ayrca Yunanca konuulan tüm yerlerin Büyük Bir Helen Cumhuriyeti çats altna alnmas da öngörülmütü. Yunanistan’n 1830 ylnda bamszl ile balayan bu süreçle birlikte Yunanistan Osmanl topraklar aleyhine genilemesini sürdürmü ve Rumca konuan ve bu haritada belirtilmi baz yerleri almay baarmt.
Kbrsl Rum sosyolog Kyriacos Markides Yunan Megali ideasn tanmlarken tüm Yunanllarn Bizans mparatorluunun yeninden canlandrlaca ve tüm Yunan topraklarnn bir kez daha büyük Yunanistan bayra altnda birleecei hayali olarak tanmlar ve bu Panhellenik ideolojiyi stanbul’un Türkler tarafndan fethine kadar götürür. Ayrca Markides’e göre Kbrsl Rumlar kültürel ve tarihsel olarak Yunan olduklarn düündükleri için Megali dea geni kitlelere hitap etmitir. Yabanc yönetim altndaki Yunan dünyasn her bölgesinde gerçekletirilmek istenir. “Yunanistan’la birlemek için halk savamaya çarldnda onlar ayaklandrmak için çok çaba sarf etmesi de gerekmiyordu” yorumunda bulunan Markides’e göre, Enosis eski Bizans uygarln canlandrmak isteyen Yunan entelektüellerinin zihninden çkm ve Kbrs’ta Kilisenin toplum nezdindeki etkisiyle de hareket güç kazanmtr2.
Amerikal tarihçi Christopher Hitchens’a göre, Osmanllardan bamszln kazanan Yunanistan’n genileme projesi dâhilinde, Atina, Teselya, Girit’in bir ksm ve Yunan adalar elde edilmi ancak Makedonya, Trakya, Sisam Adas, 12 Adalar alnamam, alnmas hedeflenmiti. Bu proje kapsamnda son olarak Yunanistan’a balanan yer Girit’ti. te bu amaçla Yunanistan’n Enosis’i gerçekletirmeyi hedefledii yerlerden birisi de Kbrs’t.
1 Christopher Hitchens, Hostage to History: Cyprus From the Ottomans to Kissinger, Verso yay., Londra, 1997, s.33.
2 Kyriacos C. Markides, Rise and Fall of the Cyprus Republic, Yale University Press, US, 1977. Karlatrma için bkz.Vamk D. Volkan, Cyprus-War and Adaptation: A Psychoanalytic History of Two Ethnic Groups in Conflict, Çev.:Berna klnçer, Everest Yay, 2008, s.31.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
15
Kbrs’ta Enosis taleplerinin ilk kez ortaya çkt tarih olarak Yunan bamszlk savann balam olduu 1821 tarihi balangç alnabilir3. Bu tarihte Avrupa’nn desteiyle Yunanllar Mora’da ayaklandnda ayn zamanda hem Kbrs hem de Girit’te isyan konusunda bir heyecan yaanm ancak adada Osmanl egemenlii devam ettiinden bu heyecan ve beklenti ciddi bir etki yaratmamt. Ancak Osmanl döneminde psikolojik olarak Kilise tarafndan Kbrs Rum halknn zihinlerinde yer almaya balayan Enosis, ngiliz egemenlii döneminde daha sk gündeme tanmaya balanacak ve bir anlamda Enosis bir Anglo-Cypriot sorunu kimlii kazanacaktr. Öyle ki Kbrs 1878’de ngiliz egemenliine geçtiinde, Yunanistan ve Enosis taraftar Kbrsl Rumlar bu durumu Enosis’e ulama konusunda önemli aama olarak deerlendirdiler. 1878 tarihi Enosis konusunda Kbrsl Rumlar açsndan ilk önemli dönüm noktasyd. Ancak Kbrsl Rumlarn beklentisinin aksine ngiltere’nin Kbrs’n Yunanistan’a devredilmesine yönelik bir plan yoktu.
ngiltere, en önemli sömürgelerinden Hindistan’a giden yollarn güvenlii ve giderek etkisini kaybeden Osmanl mparatorluu’na kar Dou Akdeniz’deki hâkimiyetini güçlendirmek ve bölgeye olan Rus ilgisini denetleyebilmek amacyla, Karadeniz’de Rusya’ya kar Osmanl’y koruma bahanesiyle Akdeniz’de kendi hâkimiyetini salamlatrabilecei bir üs olarak Kbrs’a yerlemek istedi. ngiliz Büyükelçisi Henry Austin Layard ve Bab- Ali arasnda yaplan gizli bir anlamayla 4 Haziran 1878’de ada idaresinin ngiltere’ye devredilmesi resmen kabul edildi4. Ayn yl ngiltere Babakan Benjamin Disraeli, “Kbrs’ almamzdaki temel amaç, Akdeniz deildir, Hindistan’dr” sözleriyle Kbrs’n kendileri açsndan önemini ortaya koydu5. Kbrs’n Osmanllardan alnmasna yönelik eletirilere kar Disraeli, Kbrs’n özellikle “1869 ylnda açlm olan Süvey kanaln korur ve kontrol eder konumdaki stratejik önemine” dikkat çekmi ve bununla birlikte “en büyük sömürge Hindistan’a giden yollar üzerinde çok önemli bir üs görevi görebilir” uyarsnda bulunmutu6. Ayrca Disraeli’ye göre “Kbrs stratejik konumu nedeniyle Akdeniz’de, bölgeye yönelik olas bir Rus saldrsna kar “place d’armes” (cephanelik) ve askerlerin geçici olarak konumlandrlabilecei önemli bir üs ilevi görebilir, ekonomik olarak ise Hindistan’a giden ticaret yollarnn güvenlii konusunda etkili olabilir”di.”7
Kbrsl Rumlarn beklentisinin aksine Kbrs’a kendi sömürge çkarlar açsndan yerleen ngiltere, Kbrs’ Osmanllardan devraldnda adada yaklak 200,000 kii yaamaktayd ve bunlardan %80’i Rum, %18’i Türk ve
3 Nancy Crawshaw, “The Future of Cyprus, A Clamour for Union”, The Guardian, 9 July 1952, p.6. 4 Ersi Demetriadou, Contested Visions: Colonialist Politics in Cyprus Under British Rule, 1878-1890,
Department of History (Yaymlanmam Doktora Tezi), New York, September 1998, s.7. 5 John Reddaway, Burdened With Cyprus: The British Connection, Rüstem yay., Lefkoa, 2001, s.9. 6 “Cyprus”, The Atheneaum, October 1878, s.s.525-527. 7 “Anglo-Turkish Alliance: The Occupation of Cyprus”, The Guardian, 9 July 1878, s.5;
“Communication with British India”, The Times, 17 June 1878, s.6.
Gürhan YELLCE
%2’si dierlerinden olumaktayd8. Enosis taraftarlarna göre çounlukta olmalar adann kaderini belirleyebilecekleri anlamna geliyordu ve bu amaçla Kilise öncülüünde 1878 ylndan itibaren ngiltere’ye Enosis yönünde bask oluturmaya balayacaklard9.
Kbrs’ta ngiliz Egemenlii ve Enosis Talepleri
Ada idaresinin ngilizlere geçmesinden ksa bir süre sonra 22 Temmuz 1878’de ngiliz General Wolseley’in Larnaka’ya üzerinden adaya geldiinde onu karlayanlar arasnda bulunan Girne Piskoposu “Kbrs’n daha önce Yunan adalar örneinde olduu üzere Yunanistan’a verilmesi” talebinde bulunmu ve yeni sömürge idaresinin Kbrsl Rumlar tarafndan ancak bu artlarda kabul edilebileceini dile getirmiti10. Ancak bu talep ngiltere tarafndan dikkate alnmamt.
Franszlarn 1881 ylnda Tunus’u igal etmesi ve ardndan bölgedeki Arap isyanlarnn Süvey kanaln ve bölgedeki ngiliz etkisini tehdit etmeye balamas üzerine, ngiltere, 1882’de Msr’a yerleti. Bu durum Kbrs’n stratejik deerini gölgeledi ve ada ngiltere tarafndan geri plana itildi. ngiltere, Hindistan yollarnn güvenlii için ekonomik olarak daha önce hiçbir yatrm yaplmam olan Kbrs limanlar yerine Msr’daki skenderiye limann kullanmay ve gelitirmeyi tercih etti. Böylece Kbrs ngiltere için “yedek stratejik bir ada ilevi” konumuna geriledi. ngiltere buna ramen Rumlarn Enosis taleplerini dikkate almad ve Kbrs’n statüsünde bir deiiklik yapma yoluna gitmedi. Msr’ igal ettii yl Kbrs tarihinde ilk kez serbest seçimler yapld ve bir yasama meclisi oluturuldu. Toplamda 18 kiiden oluturulan Yasama Meclisinde Rumlara 9, Türklere 3 ve ngilizlere 6 sandalye verildi.
1893 ylna gelindiinde Meclisteki Kbrsl Rumlar, ngiliz Yüksek komiserine bir dilekçe yazarak Yasama Meclisinde Enosis’in tartmaya açlmas önerisinde bulundu. Öneriyi Sömürge yönetimine danan Yüksek Komiser öyle bir yant ald: “Yasama meclisinde böylesi bir durum ortaya çkacak olursa, size nasl bir tavr alacanz konusunda özel talimat vermemize gerek yoktur. Kbrsl Rumlar gayet iyi bir ekilde farkndadlar ki Kbrs Yunanistan’a verilemez. Çünkü Rumlarn
8 Bu rakamlar 1881 ylnda yaplan nufüs saymdan hareketle ifade edilmitir. Bkz.: Cyprus: Annual Report, 1958, s.15.
9 Osmanl Devletinin uygulad “millet” sistemi, adadaki Ortodoks Kilisesine toplum üzerinde etkili olma izni veriyordu. Bu durum tarihsel süreçte Kilisenin halk nezdinde ciddi bir otorite halini almasna imkân vermi ve Enosis’in kilise tarafndan savunulmas bu hareketin halk nezdinde de kilise araclyla etkili olmasna neden olmutur. Buradan hareketle Enosis’in bu kadar kolay taraftar bulmasnda Kilisenin toplum üzerindeki olaanüstü otoritesi en önemli neden olarak gösterilebilir. Ayrntl bilgi için bkz. Robert Holland, Britain and the Revolt in Cyprus, 1954-1959, Oxford University Pres, London, 1998, s.s.5-6; Owen Tweedy, “Enosis: The Outbreak in Cyprus”, Fortnightly Rewiew, No:130, November 1931, s.766.
10 Owen Tweedy, a.g.m., s.766; George Hill, A History of Cyprus, Cambridge University Press, London,1952, s.297.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
17
olduu kadar Türklerin de böylesi bir durum için rzas gerekmektedir”11. ngiltere, Kbrsl Rumlar ikna etmek için adann hala Osmanl’ya ait olduu gerçeini öne sürüyor ve bu taleplerin önüne geçmeyi hedefliyordu12. Ayrca Kbrs’ta yaayan dier toplum Türklerin de adann kaderine ortak olmas gerektiini dile getiriyordu. Kbrs’taki ngiliz yönetimi bu savunmann kendi çkarlar açsndan tehlikeli olabileceini düünmü ve Enosis konusunda toplumsal bir bask altnda kalacaklarna kanaat getirmi olsa gerek ki 1897’de Osmanllar ve Yunanllar arasnda çkan savan etkilerinin adaya yansyabilecei endiesiyle Kbrsl Rumlar ve Türkler arasndaki husumeti trmandracak toplant, miting vb. tüm faaliyetlerin resmi gazetede verdii bir talimatla yasaklanmas emri vermiti. Kendi çkarlar açsndan bu tarihte böylesi bir uygulamaya giden ngiltere, dier taraftan Kbrs’ta iki toplumun eitim yoluyla kendi kimliklerini keskinletirerek bir dierine yabanclamasna dolayl olarak izin veriyordu. Örnein 1878 ylnda 65 Müslüman 93 de Hristiyan Okulu vard. 1921 ylnda ise okul says 741’e örenci says ise 6,776’dan 471,877’ye yükselmiti13. Özellikle Yunan okullarnda anavatan “Yunanistan hayranl” ve “Enosis ülküsü” temel olarak konu edilmekteydi. Kbrs’n Yunan olduu ve bir gün “anas Yunanistan’n kollarna geri dönecei” Yunanistan’dan gelen öretmenlerin ve eitim sisteminin öne çkard konularn banda geliyordu. Eski Yunan uygarl ve Bizans’n görkemiyle Ortodoksluk, Kbrs Rum eitim sistemin temelini oluturuyordu14.
Kbrs’ta Rumlarn Enosis talepleri konusunda ikinci önemli dönüm noktas 1907 ylnda yaand. Bu tarihte Churchill aday ziyaret etti ve burada yapm olduu konuma Kbrsl Rumlar yeniden Enosis konusunda umutlandrd. 5 Ekim 1907’de Sömürgeler Bakanl Sekreteri göreviyle Winston Churchill aday ziyaret ettiinde ada nüfusu ortalama 237.000 civarndayd ve bu dönemin genel atmosferine bakldnda Kbrsl Türkler genellikle ngiliz idaresi ile iyi ilikiler kuruyor buna karn Rumlar ise Sömürge daresine Kilisenin tevikiyle Enosis talebinin yaratt bir kzgnlkla yaklayorlard15. Churchill burada bulunduu srada Enosis taleplerine yönelik öyle bir konuma yapt: “Yunan kökenli Kbrsllar için anavatanlar olarak gördükleri Yunanistanla coku, gayret ve samimiyetle birlikte hareket etme ideali doal karlanmaldr. Bu tür duygular Yunan milletine özgü asil ve vatansever ballk gösteren duygulardr…unu ifade edebilirim ki tarafma iletilen düünceler ngiliz hükümetinin saygyla karlamakta tereddüt etmeyecei
11 “Meade to Fairfield”, 11 February 1893, PRO CO 67/79’dan, akt., Reed Coughlan & WilliamMallinson, “Enosis, Socio-Cultural Imperialism and Strategy: Difficult Bedfellows”, Middle Eastern Studies, No. 41, June, 2005, s.577.
12 “The Greek Question”, The Guardian, 22 July 1879, s.5. 13 Cyprus Annual Report 1920-21’den akt.: Reed Coughlan&WilliamMallinson, “Enosis, Socio-
Cultural Imperialism and Strategy: Difficult Bedfellows”, Middle Eastern Studies, Vol.41, No.4, Haziran, 2005, s.577.
14 Niyazi Kzlyürek, Glafkos Klerides: Tarihten Güncellii Bir Kbrs Yolculuu, letiim yay, stanbul, 2007, s.18.
15 “Mr. Churchill’s Visit to Cyprus”, The Guardian, 22 October 1907, s.7; “Mr. Churchill’s Tour”, The Observer, 22 September 1907, s.7.
Gürhan YELLCE
türdendir”16. Churchill her ne kadar konumasnn detaylarnda adann gerçek sahibinin Osmanl mparatorluu olduunu bu nedenle Kbrs’n kaderinin belirlenmesinin ngiliz mparatorluunun inisiyatifinde olmadn ortaya koymaya çalm olsa da bu sözleri ateli Enosis taraftarlarn yüreklendirmeye yetiyordu. Enosis taraftarlar için bir vaat olarak deerlendirilebilecek bu konumada ayn zamanda Churchill, adada iki farkl etnisitenin yaadna dikkat çekiyor ve adann statüsünde yaplacak bir deiikliin bu iki toplum için de kötü sonuçlara neden olabileceini vurguluyordu17. Kbrsl Rumlarn anavatan Yunanistan’la birleme idealinin saygyla karlanmas gerektiini dile getirmi olan Churchill benzer bir durumun Kbrs’l Türkler için de geçerli olduunun özellikle üzerinde duracakt. Rumlarn Churchill’den Enosis talebi politik bir dille reddedilmiti ancak bu konuma Kbrsl Rumlar açsndan “önemli bir milat” anlamna gelecekti18.
Kbrsl Rumlarn Enosis konusundaki beklentileri süreç içerisinde sadece ngiliz yönetimine deil, ayn zamanda adada yaayan dier toplum Türklere kar da bir nefretin domasna yol açt. Bu nefretin oluumunda üphesiz Osmanllarn çözülmesi aamasnda Yunanistan’n Osmanl aleyhine daha fazla genileme stratejisi ve tüm Yunanllarn yaad bölgeleri kendi egemenliine katma planlarnn da etkisi vardr. Bilindii üzere talya’nn 1911’de balad Trablusgarp igali 1912 ylna gelindiinde Rodos ve Oniki adalara yaylmt. Bu arada Ekim aynda Osmanl Devleti’nin zor durumundan istifade etmek isteyen Balkan devletleri Osmanllara sava ilan etmi, bunun üzerine Osmanl Devleti talyanlarla anlaarak Trablusgarp’tan ayrlmt. Ayrca bu anlamayla Rodos ve Oniki adalar Yunanistan’n igalinden çekinildii için geçici olarak talya’ya braklmt. Balkan savayla birlikte Ege adalarn igal etmeye balayan Yunanistan Girit’i ilhak ettiini açklam ve böylece burada Enosis’i gerçekletirmiti.
Kbrs resmi olarak hala Osmanl toprayd ancak fiili olarak ngiliz yönetimindeydi ancak yine de Kbrsl Rumlar benzer bir durumun Kbrs’ta da gerçekleecei beklentisine girmilerdi. te bu süreç içerisinde Trablusgarb’taki sava nedeniyle adada Kbrsl Rum ve Türkler arasnda ciddi bir gerginlik yaanmaya balam, 24 Nisan ve 27 Mays tarihleri arasnda Yüksek Komiser
16 Christopher Hitchens, a.g.e., s.34. Ayrca Churchill’e iletilen mektup için bkz.: “Letter of Greek members of Legislative Council, appended to letter of King-Harmonto Secretary of State for Colonies”, PRO CO 67/149, 21 Ekim 1907. Churchill’in bu ziyareti, Yunan okullarnda onun Enosis idealine scak bakt eklinde yorumlanyordu. Bkz. G.S. Georghallides, “Cyprus and Winston Churchill’s 1907 Visit”, Thetis, 2-3 (1995), 177-194’ten akt.: Robert F. Holland, a.g.e., s.39; “Mr. Churchill’s Visit to Cyprus”, The Guardian, 22 October 1907, s.7.
17 “Mr. Churchill in Cyprus”, The Times, October 14, 1907, s.5. 18 Enosis taraftar Rumlarn kzgnlna yol açan bir baka neden, ngiltere’nin adaya uygulam
olduu ar vergi yüküydü. Bu vergi yükünün Osmanl mparatorluu’na ödenmesi gereken borçtan kaynaklandn bu ziyareti srasnda açklayan Churchill, adaya yönelik mali yardmlarn artaca sözünü veriyordu. Bu tarihten itibaren adaya yönelik ekonomik bir reform paketi uygulanacak ve özellikle ticaret konusunda ada az da olsa gelime kaydedecekti. M. Ronald Burrows “Cyprus: Restoration to Greece”, The Guardian, 28 February 1919, s.4.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
19
Sir Hamilton Goold-Adams adadaki politik durum ve yükselen tansiyonla ilgili sömürge idaresine gönderdii telgraflarda taraflar arasndaki gerginliin ciddi çatmalara neden olabilecei uyarsnda bulunmutu19. 27 Mays 1912’de taraflar arasnda çkan çatmalarda nedeniyle 5 kii öldü ve 134 kii de yaraland. Olaylarn nedeni Kilise tarafndan tevik edilen Rumlarn Türklere yönelik tacizkar tutumlaryd20. Girit benzeri bir durumun Kbrs’ta da gerçekleecei yönündeki beklentinin yannda Kbrsl Rumlarn bu saldrgan tutumunun ardnda yatan bir dier önemli nokta, ngiltere’nin Enosis konusunda Kbrsl Rumlara kar dururken adann hala Osmanl’ya ait olduu gerekçesini öne sürmesi olabilir. Belki de ada hala Osmanl Devletine ait olduu için Kbrsl Türklerin psikolojik de olsa devam eden ayrcalkl konumlarndan rahatszlk duymalarndan kaynaklanyor olabilir. Ayrca süreç içerisinde Türklerin kendilerini ngiliz idaresine yaklatrmalar da Rumlarn tepkisine neden olacaktr.
Kbrs’ta Enosis’e ulama konusunda belki de en önemli krlma noktalarndan birisi 1915 ylnda yaand. Önce ngiltere 1878 ylnda kiralad Kbrs’ I. Dünya Savann hemen banda 5 Kasm 1914’te kar cephede savat Osmanl Devletinden ilhak ettiini açklad. Bu durum ayn zamanda ngiltere’nin “Kbrs Osmanl Devletine aittir, o nedenle Yunanistan’a balanamaz” tezinin de son bulmas anlamna geliyordu. Öyle ki bu durumu frsat bilen Kilise adann Yunanistan’a balanmas yönündeki basklarn artrmaya balad. Öyle ki ngiliz Yüksek Komiser Goold-Adams Sömürge Yönetimi sekreterliine, yazd bir mektupta Rumlarn Enosis konusundaki tavrlarnn sertleebilecei uyarsnda bulunur21. Ayrca Adams “kendisiyle görümeye gelen Kad’nn ngilizlerden adann Yunanistan’a verilmeyeceini yönünde güvence talep ettiklerini” belirtir. Buradan anlalan Enosis konusunda Rumlarn
19 “The Disturbances in Cyprus”, The Times, 30 May 1912, s.3; “Goold-Adams to Secretary of State for Colonies”, April, May 1912, PRO CO 67/166’den akt.: Reed Coughlan & WilliamMallinson, a.g.m., s.580.
20 lginçtir Adaya gönderdii talimatta ise Koloni daresi merkezi bir izin olmakszn herhangi bir tutuklama ya da sürgün olmamasn emrediyordu Hill’e göre olaylar, Trablusgarb’ta Osmanl yenilince adada yaayan Türklerin Limasol’da Rumlar tarafndan tahrik edilmesi nedeniyle balamt. Olaylarn yatmamas üzerine polis ayaklananlar bastrmak üzere ate açm olaylar neticesinde 5 kii yaamn yitirmiti. Bkz.: PRO CO 67/166 W.N. “Bolton to Chief Secretary”, 2 June 1912. Reed Coughlan & WilliamMallinson, a.g.m., s.581; Taraflar arasndaki çatmalar ada tarihinde özellikle 1955 ylndan sonra EOKA’nn Türkleri de hedef almaya balamasndan sonraki sürece kadar neredeyse hiç yaanmamt. Osmanl Devleti ve Yunanistan, hatta I. Dünya Sava ve Yunanllarn Anadolu çkarmasnda dahi taraflar arasnda çok önemli saylabilecek gerginlikler yaanmamt. Bu bakmdan bu olaylar ada tarihinde istisnadr ve ngilizlerin bu olaylar karsnda ciddi tedbirler alma ihtiyacnda bulunmamas kendi egemenliine tehdit içeren bir olay yaanmadkça harekete geçme kaygsnn olmadnn göstermesi bakmndan çok önemlidir. 1931 ylndaki Enosis isyannda ise 6 kii ölmü, 68 kii de yaralanmt. A. J. Toynbee, “Cyprus, The British Empire and Greece”, Survey of International Affairs, 1931, s.385’ten, akt., Reed Coughlan & WilliamMallinson, “Enosis, Socio- Cultural Imperialism and Strategy: Difficult Bedfellows”, Middle Eastern Studies, No: 41, June, 2005, s.581.
21 PRO CO 67/174 “Goold-Adams to Harcourt”, 20 November 1914’ten akt., Reed Coughlan &William Mallinson, a.g.m., s.581.
Gürhan YELLCE
basks artarken Türkler gelecekleri konusunda daha da endieli bir çizgiye kayyordu.
Kbrsl Türkleri üzecek, Rumlarn sevindirecek beklenen gelime ise çok geçmeden yaand. 1915 ylnda Kbrs’ kendi koullarnda savaa katlmas karlnda Yunanistan’a vermeyi teklif etti. Enosis taraftar Kbrsl Rumlarn beklentisi, “hayali” neredeyse gerçek olmak üzereydi22. Enosis taraftarlarna göre bu durum ngiliz yönetimine sürekli olarak yapm olduklar bavurunun sonucunda gerçeklemi bir olayd ve bu öneri 1907 ylndaki Churchill’in açklamalaryla birletirildiinde ngiltere’nin politikasnn adann Yunanistan’a balanmasn uzun bir süredir ngiltere’nin planlar arasnda yer ald anlamna geliyordu. Ancak Kbrsl Rumlarn beklentisi gerçeklemedi. ngiltere’nin sunmu olduu önerilerin kendileri açsndan ar yükümlülükler getirdiini düünen Yunan Kral Constantine öneriyi kabul etmedi. Youn bask üzerine teklifi kabul etmek zorunda kaldnda ise artk çok geçti. Enosis taraftarlar için bu durum büyük bir dü krkl yaratt.
I. Dünya Sava sonras toplanan Paris Bar konferansnda Yunanistan Babakan Venizelos’un toprak talepleri arasnda Bat Anadolu ile birlikte Kbrs’ta yer alyordu. Bat Anadolu’yu igal etmesine izin verilmi ancak Kbrs ngiltere hâkimiyetinde olduundan bu teklifi kabul edilmemiti. Yine de Enosis taraftar Kbrsl Rumlarn zihinlerinde zmir’le balayan Bat Anadolu igalinin ardndan ngiltere’nin Kbrs’ da Yunanistan’a verebilecei yönünde bir beklenti olumutu.
15 Mays 1919’da zmir çkarmasyla balayan Bat Anadolu igali süreci Kbrs’taki Rumlar’n Enosis heyecann en üst noktaya çkarmt. Anadolu’daki Türk Yunan mücadelesinin scak çatmaya dönütüü 1921 Mart ve Nisan aylarnda ngiliz Sömürge yönetimine gelen telgraflarda adadaki huzursuzlua dikkat çekiliyor ve taraflar arasnda 1912 ylnda olduu üzere Türk-Yunan sava nedeniyle çatmalar çkabilecei uyarsnda bulunuyordu23. Ancak 1922 yl Austos ay sonunda Yunanllarn yenilgisi Enosis taraftarlarn bir kez daha hayal krklna uratt. mzalanan Lozan anlamasyla hem Türkiye hem de Yunanistan Kbrs’n ngiltere’ye ait olduunu kabul etti ve 1925 ylnda ngiltere aday dorudan sömürge idaresine balaynca adada resmen ngiliz idaresi balam oldu. Bu tarihten itibaren Kbrs’a Yüksek Komiser yerine Vali atamas uygulamas balad. Hedeflerine ulaamayan Kbrsl Rumlar ise yeniden ngiliz idaresi üzerindeki basklarn artrmaya baladlar. Durumdan tedirgin olmaya balayan Türkler ise ngiliz hâkimiyetinin devamndan yana tavr aldlar. Aksi bir durumun kendileri için bir son olaca bilincindeydiler. Önlerinde Girit örnei vard. Hatrlanaca üzere 1912-1913 yllar arasndaki Balkan savalar
22 “Greece and Cyprus”, The Times, 22 October 1915; Ayrca sömürge idaresi bu teklifle birlikte aday Osmanl’dan ilhak etmenin ardndan adada yaayan Müslüman Türk nüfusa kar nasl bir politika izlediine aktaran bir makale için bkz.: “The Moslems in Cyprus”, The Times, 4 December 1915, s.7.
23 Reed Coughlan &William Mallinson, a.g.m., s.575.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
21
neticesinde Osmanl mparatorluu Girit’e bamszlk tanmak durumunda kalmt. Girit’te halkn çounluunu Rumlar oluturmaktayd ve bamszln ardndan burada bulunan Türkleri göçe zorlamlard. imdi Kbrsl Türklerin Kbrs’taki Enosis konusundaki algs ise benzerdi. Eer Kbrs, Girit gibi bamszl tannrsa adada yaayan Türk kalmayacakt.
Bilindii üzere ngiltere 1878’den bu yana adann gerçek sahibi Osmanllar olduu gerekçesiyle Kbrs’ta Enosis’e raz gelmemiti. Aday ilhak ettikten sonra gönülsüz olarak aday Yunanistan’a vermeyi teklif etmi sonra bir kez daha böylesi bir teklifte bulunmamt. Lozan anlamasn müteakip ngilizler 1925 ylnda aday Kraliyet ta kolonisi ilan ettikten sonra farkl bir tez benimseyecek ve bu kez Enosis taleplerine adada yaayan dier bir millet olarak Türklerin de düüncelerinin de dikkate alnmas gerektiini savunarak kar çkacaklard. Bu tez, ngiliz idaresinin son zamanlarna doru Rumlarn self determinasyon taleplerine kar ngilizlerin “Türklerin de self determinasyon hakk olmaldr” kar tezini sunmasyla birletirildiinde Türklerin adada Rumlara kar dengeleyici bir unsur olarak görülmesinin adadaki gerçek ngiliz hâkimiyetinin balad bu tarihlere kadar götürülebilir. ngiltere kendi etkisini sürdürmek için yeni gerekçesi adada iki toplumun varl meselesiydi.
Doal olarak 1925 ylnda ise ada ngilizler tarafndan “Kraliyet Taç Kolonisi” ilan edildiinde bundan en az memnun olan taraf üphesiz Kbrsl Rumlar, ada Rumlara devredilmedii için rahat bir nefes alan taraf ise Türklerdi24. Enosis’in gerçeklememesi ve birdaha gerçekleemeyecei düüncesine kaplan ve toplum nezdindeki otoritesinin kaybolaca endiesi tayan Kilise ngiliz koloni idaresine ar eletiriler yöneltmeye balamt. Kilise önderliinde protestolar, bildiriler, dilekçeler, sözlü talepler sürekli olarak gelmeye devam ediyordu25. Tüm bu eletirilere ve Enosis taleplerine karn ngiliz yönetiminin yant Enosis’in gündemlerinde olmad yönündeydi. Her ne kadar Kbrs’ bir üs olarak kullanmay tercih etmese de ngilizler Kbrs’ hâkimiyet altnda bulundurmay tercih ediyordu. Bu zamana kadar çeitli zamanlarda yaplan açklamalar ve özellikle I. Dünya savanda adann Yunanistan teklifi ngiliz politikasnn net olmadn gösterirken, ngiltere’nin bu tarihten sonra adaya tam egemen olmak istediini anlyoruz26.
Kbrsl Rumlarn Enosis syan ve ngiltere’nin Tepkisi
Enosis taraftar Kbrsl Rumlarn takip eden yllarda bu basklarnn ve zamanla artan sonraki kzgnlklarnn iddete dönümesi ise uzun sürmedi. 1929 Dünya ekonomik bunalm nedeniyle zor bir dönem geçiren Kbrs’ta
24 “New Status of Cyprus: Proclaimed a Colony”, The Times, 2 May 1925, s.14. 25 Naomi Rosenbaum, “Success in Foreign Policy: The British in Cyprus, 1878-1960”, Canadian
Journal of Political Science, Vol.3, No.4, December 1970, s.622. 26 Owen Tweedy, a.g.m., s.767.
Gürhan YELLCE
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)
Yasama Meclisinde gümrük vergilendirmesi ile ilgili bir yasa konusunda uzlamazlk çkt. ngiliz idaresi yasa konusunda deiiklii dayatnca da Kilise ve milliyetçiler ayakland. 17 Ekim 1931’de Kavanin Meclisi üyeliinden ayrlan Larnaka Piskoposu Nikedemos Mylonas, üç gün sonra 20 Ekim’de, Limasol’da, kitleri harekete geçirmek amaçl kkrtc bir konuma yapacak ve sözlerini, “Biz Yunan bayra altnda hür yaamak istiyoruz, yaasn hür halk” diyerek tamamlayacakt27. Bu gelime tetikte bekleyen Rumlar için barda taran son damla oldu. Kilise 1931 ylnda ilk kez tüm aday kapsayan geni çapl ve katlml bir isyan organize etti28.
Ekonomik zorluklarn ve dayatmalarn yaratt politik iklimde ortaya çkan isyann amac, Enosis konusunda ngiliz idaresinin ve dünyann dikkatini toplamakt29. syan özelikle Vali Ronald Storrs’un yapaca ksa Londra ziyaretinden bir gün öncesi için planlanmt. Çok iyi organize edildii sonradan anlalan ve hzl gelien bu isyana kar önlemler alma konusunda ngiliz polisi hazrlksz yakalanmt. syann daha geni bir corafyaya yaylmasna da engel olamayan ngiliz polisi yaanan dier olaylarn ardndan Msr’dan adaya takviye birlikler sevk etmek durumunda kalmt30. Times isyan günü atmosferini u ekilde aktarr: “5.000 kiiye yakn kalabalk bir grup akam saatlerinde Enosis slogan atarak ve Yunan milli marn söyleyerek yamaladklar dükkânlardan aldklar malzemelerle vali konana doru yürüdüler. Kalabalk, vali konann tüm pencerelerini krd ve evi atee verdi. Vali Ronald Storrs tamamyla yanan evden güçlükle kaçmay baard”31.
Olaylarn ardndan aralarnda Yasama meclisi üyesi Hadgipavlou ve Theodotou’nun da bulunduu Lefkoa ve Limasol’daki papazlar, isyan tevik ettikleri gerekçesiyle tutuklanm, isyana öncülük ettii iddia edilen Larnaka piskoposu Nikedemos Mylonas ise sürgüne gönderilmiti32. Ayrca Kbrs Rum toplumuna hükümet malna zarar verdikleri gerekçesiyle 34,315 Sterlinlik bir ceza kesilmi, yarglanan 3359 kiiden, 2606’ hüküm giymiti33. EOKA lideri Grivas’n deyimiyle isyana öncülük ettii gerekçesiyle “kilisenin çanlar”
27 “The Riots in Cyprus, Bishop of Kition Arrested”, The Times, 26 October 1931, s.14. 28 “All Cyprus in Revolt”, The Guardian, 23 October 1931, s.9; “Cyprus Mobs Fight for Union
With Greece”, The New York Times, 23 October 1931, s.1: “Rioting in Cyprus: Government House Stormed”, The Times, 23 October 1931.
29 “Cyprus Asks Attention”, The New York Times, 24 October 1931, s.7. 30 “More Riots in Cyprus: Nicosia Quiet, More Troops Arrive”, The Times, 24 October 1931, s.8;
“Further Riots in Cyprus: More Troops Land”, The Times, 27 October 1931, s.8. 31 “Rioting in Cyprus: Government House Stormed”, The Times, 23 October 1931. Ronald Storrs daha
sonra yapt açklamada farkl bir yorumda bulunacak ve buna neden olan olayn 1929 ylnda Yasama meclisinde eitimle ilgili yaplan bir kanun deiikliinden kaynaklandn ifade edecekti. Bkz. Reed Coughlan &WilliamMallinson, a.g.m., s.586.
32 “The Riots In Cyprus: Bishop of Kition Arrested”, The Times, 26 Ocotober 1931, s.8; Kypros Chrysostomides, The Republic Of Cyprus: A Study In International Law, Martinus Nijhoff Press., London, 2000, s.22.
33 Kypros Chrysostomides, a.g.e., , s.23.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
23
da susturulmutu34. Yunan ve Türk bayraklar ve ulusal kahramanlarnn resimlerinin aslmasn yasaklanm, eitim sistemi üzerinde ciddi bir denetim salamaya çalan sömürge idaresi, müfredattan Türk ve Helen milliyetçiliini tevik eden konu ve bölümleri çkartmt. Böylece yönetime tam hakim olma kararnda olduu anlalan ngiliz daresi ardndan basn üzerinde de ciddi bir sansür uygulamasna geçmi ve 1882’den beridir uygulanan liberal safhaya da son vermiti35. Ayrca kapatlan yasama meclisi yerine bir danma meclisi oluturulmutu. Kbrs toplumunun gerçek anlamda ngiliz skyönetiminden kurtulmalar ise ancak 1960 ylnda kurulan cumhuriyetle mümkün olacakt.
syan ngiliz parlamentosunda adeta bir deprem etkisi yaratt ve mecliste nedenleleri ile ilgili uzun tartmalar yapld. syanla ilgili açklamalarda bulunan ve bu olayn sadece Kbrs’taki Enosis taleplerinden kaynaklanmadn savunan ngiliz Parlementosunun Milliyetçi kanadnn lideri J. H. Thomas, “tüm dünya çapnda imparatorluu çökerme adna hologanizmin desteklendiini, ngiliz imparatorluunun çökmesi halinde ise dünyann çökecei” iddiasnda bulunuyordu. syanda vali konann yaklmasna kadar ilerleyecek Kbrsl Rum milliyetçi isyan tüm dünya çapnda ngiliz mparatorluuna kar gerçekletirilen holiganizmin sadece bir belirtisi olarak görenn Thomas, bu isyann d dümanlar tarafndan desteklendiine kesinlikle emin olduunu ifade ediyordu36. Belli ki sorun Thomas’a göre ngiltere ve onun egemeliine kar olanlar arasnda bir sorundu. Thomas’n ifadeleri her ne kadar ngiliz d siyasetinin genel görüü olarak deerlendirilemeyecek olsa da, ngilizlerin isyan neticesinde aldklar önlemlere bakldnda, egemenliklerine kar yaplacak herhangi bir eyleme annda kar koyma ve olaylar denetim altna alma konusunda kendilerini çok güçlü gördükleri kuvvetle muhtemeldir. ngilizler özellikle dünya ekonomik bunalm nedeniyle ve sömürgeleri üzerindeki etkinliklerinin azalmas nedeniyle çözülmekte olan ekonomilerine karn halen dünyann en güçlü ekonomisine sahip ülkelerinden birisiydi ve en büyük emperyal gücüydü. ngilizlerin isyan neticesinde aldklar bu sert önlemler, 1955 ylndaki EOKA isyanyla kyaslandnda ngilizlerin dünya siyasetindeki azalan etkileri ve deien dünya koullar çok iyi anlalabilir.
34 1931 ylna kadar geçen zaman içinde ngiliz idaresine yazlan dilekçelerde, Londra’ya gönderilen delegelerde “özgürlük” talep edilmiti. 1955 ylndan sonra aday terörize ederek sesini duyuracak olan Grivas, anlarnda isyanla ilgili u bilgilere yer verir: “1931 ylna gelindiinde iyice gerilen ortamda Hükümet binas atee verildi. Çkan olaylardan sonra iki bishop sürgüne gönderildi, yüzlerce Enosis yanls hapse atld, ve anayasa askya alnd. Kilisenin çanlar susturuldu, Yunan bayraklar yrtld ve Yunanistan’la birlemeyi konumak yasakland. Tüm bunlar Sir Ronald Storrs idaresinde oldu”. The Memoirs of General Grivas, (Ed. Charles Foley), Longmans Press, 1964, London, s.12. Kimi tarihçilere göre Enosis yönündeki ilk büyük eylem olmas nedeniyle bu isyan Kbrs sorununun da balangc olarak kabul edilmektedir. Bkz.: Vamk D. Volkan, a.g.e., s.15.
35 Polyvios G. Polyviou, Cyprus: Tragedy and the Challange, John Swain & Son Press., London, 1975, s.2.
36 “Lessons of Cyprus: Mr. Thomas and Enemies of the Empire, Events in Cyprus”, The Times, 26 October 1931, s.8.
Gürhan YELLCE
Sonuç
1931 isyan 1878 ylnda Kbrs’ta egemenlii ile hz kazanan Enosis taleplerine kar ngiltere’nin gelitirmeye çalm olduu denge siyasetinin bir sonucuydu. ngiltere bir taraftan stratejik olarak kendisi açsndan Msr hâkimiyetinden sonra çok önem arz etmese de aday hâkimiyet altnda bulundurma politikas izlemi, dier taraftan Kbrsl Rumlar tarafndan dillendirilen Enosis taleplerine kar, önce “ada Osmanl Devletine ait olduu için Enosis’e izin veremeyiz politikasn” sonrasnda ise “adada iki toplum yaad için Enosis’e izin veremeyiz” politikasn benimsemitir. te bu durum, yani Kbrsl Rumlarn ngiltere tarafndan kandrldklar düüncesi nihayetinde 1931 isyanna neden olmu ve bu isyan neticesinde Kbrs’ta balayan skyönetim rejimi II. Dünya sava sonuna kadar etkili olmutur. Uygulanan bu skyönetim rejimi ise süreç içerisinde Kbrs’ta komünizmin güç kazanmasna olanak vermi ve bilhassa sava sonrasnda ngiltere bu kez komünizme kar Kiliseyi güçlendirerek bir denge siyaseti izleme yoluna gitmitir. Bir anlamda ngiltere ald ar tedbirlerle Kbrs’taki milliyetçilii dizginleme politikas izlerken dier taraftan gelecekte kendisi için büyük bir tehdit halini alacak komünizmin güçlenmesinin de yolunu açm oldu. Kilise, alnan önlemlerin ardndan çok ciddi itibar kaybna urad ve ekonomik olarak güç durumdaki yoksul halk komünizmi alternatif bir çk olarak görmeye balad.
ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)1878’den 1931’e Kbrs’ta Enosis Talepleri ve ngiltere’nin...
25
KAYNAKÇA
II. Kitap, Makale ve Tezler
BURROWS, M. Ronald, “Cyprus: Restoration to Greece”, The Guardian, 28 February 1919, p.4.
CHRYSOSTOMIDES, Kypros, The Republic Of Cyprus: A Study In International Law, Martinus Nijhoff Press., London, 2000, s.22.
COUGHLAN, Reed & MALLNSON, William “Enosis, Socio-Cultural Imperialism and Strategy: Difficult Bedfellows”, Middle Eastern Studies, No. 41, June, 2005, s.577.
CRAWSHAW, Nancy, “The Future of Cyprus, A Clamour for Union”, The Guardian, 9 July 1952, p.6.
DEMETRADOU, Ersi, Contested Visions: Colonialist Politics in Cyprus Under British Rule, 1878-1890, Department of History (Yaymlanmam Doktora Tezi), New York, September 1998.
HILL, George, A History of Cyprus, Cambridge University Press, London, 1952.
HTCHENS, Christopher, Hostage to History: Cyprus From the Ottomans to Kissinger, Verso Press., London, 1997.
HOLLAND, Robert, Britain and the Revolt in Cyprus, 1954-1959, Oxford University Pres, London, 1998.
FOLEY, Charles, The Memoirs of General Grivas, Longmans Press, 1964, London.
KIZILYÜREK, Niyazi, Glafkos Klerides: Tarihten Güncellii Bir Kbrs Yolculuu, letiim yay, stanbul, 2007.
POLYVIOU, G., Polyvios, Cyprus: Tragedy and the Challange, John Swain & Son
Gürhan YELLCE
REDDAWAY, John, Burdened With Cyprus: The British Connection, Rüstem yay., Lefkoa, 2001.
ROSENBAUM, Naomi, “Success in Foreign Policy: The British in Cyprus, 1878- 1960”, Canadian Journal of Political Science, Vol.3, No.4, December 1970.
TWEEDY, Owen, “Enosis: The Outbreak in Cyprus”, Fortnightly Rewiew, No.130, November 1931.