ΑΙΠΟΣ 2012 – ‘Ερευνα πεδίουΑν κάποιος περπατήσει στο οροπέδιο του Αίπους θα παρατηρήσει, σε θέσεις που

εξασφαλίζουν τουλάχιστον ευρεία θέα της γύρω περιοχής, πέτρες στοιβαγμένες απο ανθρώπιναχέρια που συμπληρώνουν φυσικά αντερείσματα ή , όταν το έδαφος δεν διαθέτει τέτοιες εξάρσεις,τοποθετημένες σε ημικυκλική διάταξη με ύψος ογδόντα εκατοστά με ένα μέτρο και έκταση τόσηώστε να χωράει έναν ή δύο άνθρώπους ξαπλωμένους σε θέση πρηνηδόν. Παρατηρώνταςπροσεκτικότερα θα διαπιστώσει κανείς ότι το σημείο που είναι απέναντι απο το τόξο του ημικύκλιουείναι είτε ένα αναπτεταμένο πεδίο είτε μια κορυφογραμμή είτε μια ισχυρή αμυντική τοποθεσία.Οπως θα καταλάβατε, αυτές οι κατασκευές είναι θέσεις μάχης , τα κοινώς αποκαλούμεναταμπούρια και χρονολογούνται απο τις μάχες του χειμώνα του 1912.

Οι βοσκοί της περιοχής συνήθιζαν να κτίζουν παρόμοιες κατασκευές για να προστατεύσουντον εαυτό τους ή νεαρά ζώα από τα στοιχεία της φύσης με την διαφορά ότι οι κατασκευές αυτές ,άν και ίδιου ύψους, φαίνονται πολύ μονιμότερες δηλαδή το πάχος και η έκταση (3-4 τετραγ.μέτρα) ) που καταλαμβάνουν είναι σαφώς μεγαλύτερα, και το χτίσιμο πιο προσεγμένο με μικρέςπέτρες να συμπληρώνουν τα κενά των μεγαλύτερων. Η θέση των είναι διαλεγμένη ώστε ναπροστατεύονται απο τα στοιχεία της φύσης δηλαδή είναι συνήθως απάνεμες (απο τον βοριά) καιποτέ στην κορφή των υψωμάτων. Τα ταμπούρια συγκριτικά είναι πιο πρόχειρες κατασκευές, με μιάμονή σειρά από μεγάλες πέτρες και είναι συχνά κατάκορφα κτισμένα, στις εξόδους των μονοπατιώνστα οροπέδια ή στα φρύδια των κορυφογραμμών.

Ελληνικό ταμπούρι στην Σελάδα . Εδώ δόθηκε από τους πεζοναύτες του Δεμέστιχα ηαιματηρότερη μάχη της απελευθέρωσης της Χίου στις 15-11-1912. Οι Τούρκοι μετά τηναρχική τους υποχώρηση οχυρώθηκαν στην κορυφή και προξένησαν σημαντικές απώλειεςστους πεζοναύτες και στο πεζικό που τους υποστήριζε.

Η Σελάδα όπως φαίνεται από την θάλασσα ανοικτά της Δασκαλόπετρας. Από το σημείοαυτό έβαλε η «Μακεδονία» και επέτρεψε των απεγκλωβισμό των πεζοναυτών στις 15-11-1912.

Ας πάμε σε ένα ταμπούρι τώρα. Αν γονατίσουμε και καλυφθούμε πίσω απο ένα ταμπούριαποκτάμε μια καλή άποψη της φυσιογνωμίας των μαχών εκείνης της εποχής. Ο εχθρός βρίσκεταιστα 800 μέτρα και είναι εκτεθειμένος στα πυρά μας άν προσπαθήσει να μας πλησιάσει. Δεξιά καιαριστερά στα 50 μέτρα βλέπουμε γειτονικά ταμπούρια και η πρόσβαση σ'αυτά γίνεται από το πίσωμέρος (φυσικά το αντίθετο του ημικύκλιου) που βρίσκεται στο απυρόβλητο. Συστάδες ταμπουριωναποτελούν την αμυντική τοποθεσία.

Παρατηρώντας προσεκτικότερα ένα ταμπούρι θα εκπλαγούμε με το τί θα ανακαλύψουμεΑρχικά κάνουμε μιά προσεκτική παρατήρηση στην διάταξη των πετρών. Κανείς δεν θέλει ναπυροβολάει γονατιστός ή πρυνηδόν πάνω σε μυτερές πέτρες. Ανασηκώνουμε λοιπόν τις πέτρες πουέχουν πέσει στο δάπεδο (έχουν περάσει 100 χρόνια και τα κατσίκια αδιαφορούν για την ιστορία)και με ένα φακό ψάχνουμε προσεκτικά τις σχισμές στο εσωτερικό του ταμπουριού. Το πιόσυνηθισμένο αντικείμενο που θα βρούμε είναι ένα ταπεινό σκουριασμένο σιδεράκι διαστάσεων 5 επι1 εκατοστών συχνά σχεδόν λιωμένο.

Κλιπ συγκράτησης 5 φυσιγγίων Μάνλιχερ αριστερά και Μάουζερ δεξιά

Και όμως αυτό το σκουριασμένο σιδεράκι είναι η αρχή του μύτου που θα ξετυλίξει τηνιστορία. Το σιδεράκι αυτό είναι το κλίπ ενός γεμιστήρα 5 φυσιγγίων που χρησιμοποιούσαν και οιδύο αντιμαχόμενοι και δείχνει ότι ο κάτοχος του ταμπουριού πυροβόλησε τουλάχιστον μία φορά.Ετσι λοιπόν αν είμαστε λίγο περισσότερο τυχεροί θα βρούμε με λίγο ψάξιμο ακόμη στις σχισμές καιστο δάπεδο το πρώτο μας σημαντικό εύρημα: έναν χάλκινο κάλυκα.

Γιατί η εύρεση ενός κάλυκα είναι τόσο σημαντική; Διότι μας αποκαλύπτει τον τύπο τουόπλου που πυροβόλησε , συνεπώς την εθνικότητα του κατόχου του, και με προυποθέσεις τηνμονάδα του, την χρονική στιγμή που πυροβόλησε και την ένταση της μάχης. Συλλέγονταςπολλαπλές τέτοιες πληροφορίες από ένα πεδίο μάχης και συνδιάζοντάς τις με την γεωγραφία τηςπεριοχής και τις διαθέσιμες ιστορικές πηγές αποκτούμε πλήρη εικόνα των γεγονότων.

Ο Ελληνικός στρατός στους βαλκανικούς πολέμους χρησιμοποιούσε σαν όπλο πεζικού το(εξαίρετο) Αυστριακής κατασκευής και σχεδίασης τυφέκιο Mannlicher-Schoenauer M1903(συντομογραφία MS) με κλίπ πέντε φυσιγγίων διαμετρήματος 6,5x53,5mm .

Στο Αίπος θα βρούμε κάλυκες MS με στοιχεία Ε|Η|Σ|1908 και Ε|Η|Σ|1910 κατασκευασμένουςστην Αυστρία από την Hirtenberger Patronen Zündhütchen und Metallwarenfabrik (από τοπρώτο γράμμα της λέξης Hirtenberger είναι το Η ) και E|GR|Σ|1910 κατασκευασμένους απο τηνGeorg Roth στην Βιέννη (το GR είναι το μονόγραμμα της εταιρείας Georg Roth).

Κάλυκες Μανλιχερ της Hirtenberger (H) αριστερά και της Georg Roth (GR) δεξιά

Οι πεζοναύτες και τα εθελοντικά σώματα (Κρήτες,Βουρλιώτες,Ικάριοι,Καρδαμυλίτες καιάλλοι Χιώτες ) χρησιμοποιούσαν το παλιό γαλλικό μονόβολο Gras M80 1874 (οι θρυλικές γράδες)με φυσσίγιο 11x60Rmm. Κάποια Gras ήταν μετασκευές του ακόμη παλιότερου γαλλικούChassepot 1866 .

Αν είμαστε εξαιρετικά τυχεροί και προσεκτικοί θα βρούμε κάλυκες από Gras με στοιχείαE|GR|Σ|1886 κατασκευασμένους απο την Georg Roth στην Βιέννη. Πρέπει να σημειώσουμε τηνθέση που τους βρήκαμε γιατί αυτοί οι κάλυκες χρησιμοποιήθηκαν κατα την δραματική επέλαση τωνπεζοναυτών του υποπλοιάρχου Δεμέστιχα στις 15 του Νοέμβρη του 1912, την χειρότερη για τηνΕλληνική πλευρά μέρα του πολέμου για την απελευθέρωση της Χίου. Τέτοιοι κάλυκες βρέθηκαν σεταμπούρια 150 μέτρα ανατολικά της κορυφής της Σελάδας στο ακρότατο σημείο προώθησης καιεγλωβισμού των Ελλήνων πεζοναυτών κατα την τραγική εκείνη μέρα , στις χουβέλες (σωρούς τηςΓριάς) , και κατα μήκος της πορείας των μαχόμενων πεζοναυτών από το Καστέλλι προς την Σελάδαδια μέσου του Ρικοπού όπου σκοτώθηκε ο Ανθυποπλοίαρχος Νικόλαος Ρίτσος.

Κάλυκες Gras 11mm της Georg Roth (GR) από την Σελάδα

Ο Οθωμανικός στρατός στους βαλκανικούς πολέμους και ειδικά στην Χίο χρησιμοποιούσεσαν όπλο πεζικού τα πολύ διαδεδομένα Γερμανικής κατασκευής και σχεδίασης τυφέκια Mauser(συντομογραφία M) με κλίπ πέντε φυσιγγίων διαμετρήματος 7.65x53mm . Στο Αίπος θα βρούμεκάλυκες M με σφραγίδες απο Εγίρας 1319 1327 1321 και 1322.

Τα στοιχεία που αναγράφονται στην βάση του κάλυκα σε Οσμανλική (παλιά τουρκική γραφή) είναι το έτος κατασκευής του φυσιγγίου, το διαμέτρημα (küçük=μικρό) και τα γράμματα MAVZRπου είναι συντομογραφία της λέξης MAUZER στα τούρκικα. Σε νεότερα φυσίγγια πουκατασκευάστηκαν σε νέο εργοστάσιο, διακρίνεται αριστερά της λέξεως MAVZR η τουρκικήημισέληνος.

Κάλυκες Μάουζερ 7,65 χιλιοστών του Οθωμανικού στρατού. Είναι το πιο συνηθισμένοκατάλοιπο των μαχών του 12. Θα τους βρούμε σχεδόν σε κάθε ταμπούρι στα όρια τηςτουρκικής ζώνης άμυνας.

Σύγκριση των διαμετρημάτων: Gras 11mm, Mannlicher 6,5mm και Mauser 7,65 mm

Κάλυκες Gras 11mm, Mannlicher 6,5mm και Mauser 7,65 mm

Τι άλλο μπορούμε να βρούμε στο Αίπος; Σε σημεία γύρω απο τα δεσπόζοντα υψώματα(Σελάδα, Βορόσκεπο, πανινό και κατινό Διβούνι, Αμυγδαλιά, μικρό και μεγάλο Πολύριζο, Κούτελα,Κέναυρο, Μισσόραχη, Κακοζύγωμα, Σιμόνι ) μπορούμε να βρούμε μικρά ή μεγάλα σιδερένιαθραύσματα οβίδων πυροβολικού. Ελληνες και Τούρκοι χρησιμοποίησαν οβίδες 75 χιλιοστων για ταορειβατικά πυροβόλα τους τύπου Krupp και Schneider-Danglis και το εξοπλισμένο εμπορικόΜακεδονία των (102 χιλιοστών ) από τα ναυτικά του πυροβόλα τύπου Bethlehem. Το πάχοςτων θραυσμάτων μας δείχνει και το διαμέτρημα. Αν το θραύσμα έχει μέσο πάχος 14mm είναι αποτα πυροβόλα της Μακεδονίας ενώ των 5mm απο οβίδα 75 mm. Πολλές τέτοιες οβίδες ολόσωμες,χωρίς την κεφαλή τους αλλα και άσκαστες , και θραύσματά τους βρίσκονται σε σπίτιαΒρονταδουσίων που οι πρόγονοί τους τα συνέλεξαν από το Αίπος.

Θραύσμα οβίδας 75 χιλιοστών στον Κέναυρο

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο οβίδες των τεσσάρων ιντσών που αναμφίβολαβλήθηκαν από τα αμερικανικής κατασκευής πυροβόλα τύπου Bethlehem του εξοπλισμένουεπίτακτου ατμόπλοιου «Μακεδονία». Η μία βρίσκονταν στο μουσείο του ΦΟΒ και η άλλη βρέθηκεστον Τσόυμπο του Αίπους από τον Μανόλη Γέμελο. Το σημείο που βρέθηκε συμπίπτει με το άκροτης βαλλιστικής τροχιάς η οποία ξεκινάει από την θάλασσα 1 μίλι ανατολικά της Δασκαλόπετρας(όπου βρισκόταν το Μακεδονία), περνά από την χαράδρα του Ράχτη , πάνω από την κορυφή τηςΣελάδας (όπου ήταν οχυρωμένοι οι Τούρκοι) και καταλήγει δυτικά στον Τσούμπο 7,5 χιλιόμετρααπό το σημείο βολής. Οι οβίδες ήταν ενεργές, διέθεταν αδρανειακό πυροκροτητή , γέμισμα απόΤΝΤ και μαύρη πυρίτιδα και γι αυτό τον λόγο καταστράφηκαν από πυροτεχνουργό του στρατούτον Ιούλιο του 2012.

Οβίδα των τεσσάρων ιντσών (102 χιλιοστών) από τα πυροβόλα του εξοπλισμένουεμπορικού «Μακεδονία». Το βλήμα βάρους 15 κιλών και μήκους 42 εκατοστών βρέθηκεστον Τσούμπο από τον Γεώργιο Ι. Γεόμελο.

.

Οβίδα της «Μακεδονίας» των τεσσάρων ιντσών που βρισκόταν πριν καταστραφεί απόπυροτεχνουργούς του στρατού στο μουσείο του ΦΟΒ.

Κάτι περίεργο τώρα. Σε τούρκικο ταμπούρι βρέθηκε ελληνικός κάλυκας και σφαίρατοποθετημένη απο ανθρώπινο χέρι σε χαρακτηριστική ρωγμή του βράχου. Αντίστοιχα σε ελληνικόταμπούρι βρέθηκε ολόκληρη άθικτη (άριχτη) σφαίρα από τούρκικο όπλο. Ας ριψοκινδυνεύσουμεμια υπόθεση : Τί παίρνει κάποιος στρατιώτης από τον νεκρό αντίπαλό του βιαστικά την ώρα τηςμάχης σαν ενθύμιο αλλα και σαν φυλαχτό για να ξωρκίσει την κακιά ώρα; Το πιό απλό καισυνηθισμένο : μια εχθρική σφαίρα. Ελληνικές άθικτες σφαίρες βρέθηκαν σε τούρκικα ταμπούριαόπως και τουρκικές σε ελληνικά .

Ελληνική σφαίρα σε τούρκικο ταμπούρι στα Κουτελα του Κέναυρου

Σε τούρκικο ταμπούρι στο Κακοζύγωμαβρέθηκε μεταξύ άλλων και μια μικρή μολυβένιασφαίρα διαμέτρου 1,27mm (μισή ίντσα) και βάρους10.7 γραμμαρίων. Μετά απο αναζήτηση στο internetμάθαμε ότι το Ελληνικό Πυροβολικό χρησιμοποίησεβολιδοφόρα βλήματα στο πυροβόλο Schneider-Danglis των 75 χιλιοστών και ότι αυτό το εύρημαείναι μία απο τις 280 μολύβδινες βολίδες που περιείχεένα τέτοιο βλήμα. Αυτόπτης μάρτυρας της τελικήςεπίθεσης στις 21 Δεκεμβρίου του 1912 ο παππούςμου αναφέρει1 ότι το ελληνικό πυροβολικόεξαπέλυσε εγκαιροφλεγείς οβίδες κατά των τούρκωνπου έσκαγαν λίγα μέτρα πάνω από τις θέσεις των «ενείδη στεφάνης» . Είναι πιθανόν να επρόκειτο γιατις ίδιες οβίδες που εξαπέλυαν τα σφαιρίδια πουβρήκαμε.

Κουμπιά, πόρπες από ταγάρια, καρφιά από παπούτσια και άλλα τέτοια μικροαντικείμεναείναι επίσης πιθανό να βρούμε στα σημεία που κάποιος σύρθηκε (ή τον έσυραν). Στο Κακοζύγωμαβρέθηκε ακόμα και τσατσάρα για ξεψείρισμα.

Πόρπες από ιμάντες, καρφιά παπουτσιών και κάλυκες σε τούρκικο ταμπούρι(Κακοζύγωμα)

1 Ρωξάνας Μ. Εμμανουήλ εφημερίδα «Χιακός Λαός» τ.5572 (10-11-1972)

Στην εικόνα που ακολουθεί φαίνονται τα σημεία πού έχουν βρεθεί ως τώρα (Ιούνιος του 2012)τεκμήρια των μαχών του 1912.

Φαίνονται οι θέσεις των αντιπάλων, η αμυντική διάταξη και τα αμυντικά στηρίγματα των Τούρκων(Κακοζύγωμα , Αμυγδαλιά, Σελάδα και Κέναυρος) καθώς και η πορεία που ακολούθησαν οιπεζοναύτες και οι πεζοί προς την Σελάδα την μοιραία μέρα της 15ης Νοεμβρίου του 12 (από τουςκάλυκες Gras που βρέθηκαν). Μάλιστα διακρίνονται και τα σημεία από τα οποία πλευροκοπήθηκανοι εγκλωβισμένου στην Σελάδα . Κάθε σημαιάκι έχει πληροφορίες γα το είδος, τα στοιχεία (πχημερομηνία στον κάλυκα, διαμέτρημα θραύσματος οβίδας), την ποσότητα, την θέση μεσυντεταγμένες από GPS και φυσικά την φωτογραφία του αντικειμένου που βρέθηκε.

100 χρόνια μετά, το Αίπος, αυτός ο «κρανίου τόπος» για τους περισσότερους που τοδιασχίζουν, κρύβει καλά διατηρημένα στα σπλάχνα του τα ενθύμια των μαχών του 12. Είναικαθήκον μας να τα αναδείξουμε γιατί λαός χωρίς ιστορική μνήμη είναι καταδικασμένος στην λήθητης ιστορίας.

Βροντάδος, καλοκαίρι του 2012Μανώλης Νικολάου Ρωξάνας