1950-1960 dönemİ türkİye-abd İlİŞkİlerİ - ufuk.edu. · pdf file1950-1960...
TRANSCRIPT
T.C.
UFUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI
ULUSLARARASI LKLER BLM DALI
1950-1960 DNEM
TRKYE-ABD LKLER
Yksek Lisans Tezi
Hazrlayan
Ayhan BALAN
Tez Danman
Yrd.Do.Dr.zlen KNEK ELEB
ANKARA-2014
1950-1960 DNEM
TRKYE-ABD LKLER
Hazrlayan
Ayhan BALAN
T.C.
UFUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI
ULUSLARARASI LKLER BLM DALI
Yksek Lisans Tezi
ANKARA-2014
BLDRM
Hazrladm tezin tamamen kendi almam olduunu ve her alntya kaynak
gsterdiimi taahht eder, tezimin kat ve elektronik kopyalarnn Ufuk niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits arivlerinde aada belirttiim koullarda saklanmasna izin
verdiimi onaylarm.
Tezimin tamam her yerden eriime alabilir.
17 ubat 2014
Ayhan BALAN
i
TEEKKR
Tez almam srasnda deerli katklaryla beni ynlendiren ve her zaman sabr ve
hogrsyle bana yardmc olan tez danmanm Sayn Yrd.Do.Dr.zlen KNEK
ELEBye, deerli jri yeleri Sayn Prof.Dr.rsan .AKBULUT ve Sayn
Yrd.Do.Dr.Elif GZDAOLU KKALOLUna, niversitemizin saygdeer
retim yeleri ve idari personeline sonsuz sayg ve teekkrlerimi sunarm.
almamda srekli bana destek olan sevgili eim Sakine BALAN ve oullarm lhan
Kaan BALAN ve Orhan Selim BALAN `a da ok teekkr ediyorum.
ii
ZET:
Bu tez, 1950-1960 dnemi Trkiye-ABD ilikilerini detayl bir ekilde incelemeyi
amalayp, szkonusu zaman diliminde, iki lke ilikilerinde ortaya kan nemli
olaylara dikkat ekmektedir.
Ayrca kinci Dnya Sava sonrasnda, Trkiyenin neden Batya yneldiini, Souk
Sava dneminde, ABDden bamsz bir d politika izleyip/izleyemediini detayl bir
ekilde incelemektedir.
Anahtar Kelimeler: Trkiye, ABD, D Politika ve Souk Sava.
iii
ABSTRACT:
This thesis aims to elaborate on Turkey-USA relations between 1950 and 1960. It
attempts to give an account of the major developments and trends in the relations
between the two countries in the selected timeframe.
It examines also to find out why Turkey turned to West at the end of the World War II,
and analyse in detail whether Turkey has followed a relatively more independent
foreign policy separate from United States of America during the Cold War.
Keywords: Turkey, United States of America, Foreign Policy and Cold War.
iv
NDEKLER TABLOSU
I. BLM
1950 NCES TRKYE-ABD LKLER
1. 1950 ncesi Trkiye-ABD likilerine Genel Bir Bak.4
1.1. Osmanl mparatorluu-ABD likileri..4
1.2. Lozan Bar Antlamas ve nemi...10
1.3. Lozan Konferasnda ABDnin Tutumu21
1.4. Cumhuriyet Dnemi Trkiye-ABD likileri...24
II. BLM
1950-1960 DNEM TRKYE-ABD LKLER
2. 1950-1960 Dnemi Trkiye-ABD likileri......26
2.1. Truman Doktrini ............................31
2.2. Marshall Yardm ...........................42
2.3. Trkiyenin Kore Savana Katlmas ..........................46
2.4. NATOnun Kuruluu ve Trkiyenin NATOya ye Olmas...................... .51
2.5. ABD ile Yaplan kili Anlamalar......55
2.5.1. Ortak Gvenlik Antlamas .......56
2.5.2. NATO Kuvvetleri Stats Szlemesi...................56
2.5.3. Askeri Tesisler Anlamas..................................57
2.5.4. Vergi Muafiyetleri Anlamas ...58
2.5.5. Atom Enerjisi Anlamas ...................58
2.5.6. Trk-Amerikan Gvenlik birlii Anlamas ...................61
2.5.7. Jpiter Fzeleri Anlamas:.61
2.5.8. ncirlik ss`nn Kullanlmas Anlamas.....63
2.6. Balkan ttifak.65
v
2.7. Badat Pakt...............68
2.8. Bandung Konferans.......71
2.9. Eisenhower Doktrini...73
2.10. Suriye Krizi...................................74
2.11. ABDnin Trkiyeye lk Fzeleri Gndermesi................................................77
2.12. Lbnan Krizi.....................................77
2.13. rdn Krizi...................................78
2.14. Kbrs Sorunu....................79
2.14.1. Kbrsn Tarihine Ksa Bir Bak ......................................................80
2.14.2. kinci Dnya Sava Sonras Kbrs Sorunu .......................................82
2.14.2.1. Zurich Konferans............................................................................84
2.14.2.2. Londra Antlamas...........................................................................86
2.14.2.3. Zrich-Londra Andlamalarnn hlali ve Trk-ABD
likilerine Etkisi..87
2.14.2.4. ABDnin Trkiyeye Uygulad Kbrs Ambargosu......................91
2.15. U-2 Olay ve Trkiyeye Etkileri ....................................98
III. BLM
1950-1960 DNEM TRKYE-SSCB LKLER VE ABDNN TRKYEYE
BAKII
3. 1950-1960 Dnemi Trkiye-SSCB likileri ..103
3.1. kinci Dnya Sava Sresince Trkiye-SSCB likileri..104
3.2. kinci Dnya Sava Sonras Trkiye-SSCB likileri..105
3.3. SSCBnin Boazlara Ynelik Talepleri106
3.4. SSCBnin Dou llerine Ynelik Talepleri...107
3.5. Trkiye-SSCB likileri ve ABDnin Tutumu..109
3.6. Kbrs Sorununda Trkiye-SSCB likileri...115
SONU.....120
KAYNAKLAR.125
vi
KISALTMALAR
ABD : Amerika Birleik Devletleri
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
BM : Birlemi Milletler
BMM : Byk Millet Meclisi
CEEC : Conference of European Economic Cooperation - Avrupa Ekonomik
birlii Konferans
CENTO : Central Treaty Organization - Merkezi Antlama Tekilat
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
CIA : Central Intelligence Agency - Merkezi stihbarat Tekilat
EOKA : Kbrsllarn Mill Mcadele rgt
FAA : Federal Aviation Administration - Amerikan Sivil Havaclk Otoritesi
FMS : Foreign Military Sales - Yabanc Askeri Satlar
IMF : International Monetary Fund Uluslararas Para Fonu
LOA : Letter of Offer and Acceptance - Teklif ve Kabul Mektubu
MSB : Milli Savunma Bakanl
NASA : National Aeronautics and Space Administration ABD Ulusal
Havaclk ve Uzay Dairesi
NATO : North Atlantic Treaty Organization - Kuzey Atlantik Antlamas
rgt
ODC-T : Office of Defense Cooperation Turkey - Trkiye Savunma birlii Ofisi
OEEC : Organisation for European Economic Cooperation - Avrupa ktisadi birlii
Tekilat
SBKP : Sovyetler Birlii Komnist Partisi
SEATO : Southeast Asia Treaty Organization - Gneydou Asya Antlamas rgt
SOFA : Statue of Forces Agreement - NATO Kuvvetleri Stats Szlemesi
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birlii
s. : sayfa
TAEK : Trkiye Atom Enerjisi Kurumu
TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi
WUDO : Western Union Defense Organization - Bat Birlii Savunma rgt
vii
NSZ
Bu almada, 1950-1960 dnemi Trkiye-ABD ilikilerinin, tarihsel bir sre
ierisinde, tarihsel gerekliin farkl bak alar ve eletirilmesi balamnda
incelenmesi amalanmtr.
1950-1960 dnemi Trkiye-ABD ilikilerinin, Trkiye tarihininde zel bir yeri
olduunu dnmem, tez konusu olarak bu konuyu sememde belirleyici bir rol
oynamtr.
Bu dnemi zel klan, sonular ile uluslararas siyasetin ve corafyann yeniden
ekillenmesinde etkili olan Souk Sava Dneminin ve bu dnemin baat aktrlerden
ABD ve SSCB karsnda Trkiyenin, uluslararas karlarn bir srtme ve
atmaya yol amadan kar maksimizasyonunu azami klmak iin, ABDye baml
politikalarn youn bir ekilde yaand bir dnem olmasdr.
Yine bu dnemde, komnizmin yaylma tehlikesinin olduu algs srekli canl
tutulmak suretiyle, Trkiyenin d politikada youn bir ekilde Bat yanls tutumu,
Trkiye-SSCB ilikilerini olumsuz ynde etkilerken, o dnem yeni bamszln
kazanan Asya-Afrika devletleri karsnda da Trkiyenin byk bir itibar kaybna
uramasna sebep olmutur.
Trkiye ilk defa bu dnemde topraklar dnda bir lkeye Gney Koreye-
Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin ars zerine asker gndermi, NATOya
bu dnemde ye olmu, ABD ile ok boyutlu askeri ve ekonomik ibirlii antlamalar
yine bu dnemde imzalanmtr. Sz konusu ikili ibirlii antlamalar sonras, verilen
tek tarafl tavizler neticesinde nasl Trkiyenin bamsz bir d politikadan uzaklat
zerine analizler yaplmaya allmtr.
viii
Ayrca, Trkiyenin iinde bulunduu siyasi, askeri ve ekonomik zorluklar amak,
SSCBden gelebilecek tehditler karsnda, yalnzlk politikasndan syrlarak, kendisini
gvende hissedecei, ban ABDnin ektii Bat ittifak iinde gvenli bir yer
edinmek iin youn gayretler iinde olduu, siyasal sadakat dolaysyla da ABDnin
askeri ve ekonomik yardmlarna nasl kavutuu ayrntl bir ekilde incelenmitir.
Yine bu dnemde, zellikle 1960l yllardan itibaren Trkiye-ABD ilikilerinde
Kbrs meselesi nemli bir rol oynamaya balam, ABD Bakan Lyndon B. Johnson
tarafndan, Trkiye Babakan smet nnye 5 Haziran 1964 tarihinde gnderilen,
Trkiye'nin Kbrsa mdahalesini nlemek amacyla ve kaba bir slupla kaleme
alnm Johnson Mektubu sonras, Trkiye-ABD ilikilerinde byk krlmalar
yaanm ve en nihayetinde 1974teki Kbrs Bar Harekat sonras, ABDnin
Trkiyeye uygulad 1975-1978 yllar arasndaki yllk silah ambargosu, tarihte hi
grlmedii oranda iki lke ilikilerini derinden sarsmtr.
zetle, 1950-1960 dnemi Trkiyesinin iinde bulunduu ekonomik, teknolojik ve
askeri kapasitelerden yoksun olmas sebebiyle, tam bamsz bir siyasa retemeyip,
hegoman g olan ABDnin, Trkiyenin kendi gerekleri kadar deil, ancak ABDnin
ayrd kadar bir alanda siyasa retebilecek, kstl bir manevra alanna sahip olabildii
gereklii incelenmeye allmtr.
1
GR
kinci Dnya Sava sonrasnda, ngiltere ve Kta Avrupas uluslararas politika ve