1960-1977 1960-1977 Döneminde Türkiye Döneminde Türkiye

EkonomisiEkonomisi

Altıncı BölümAltıncı Bölüm

http://www.http://www.yakupkucukkaleyakupkucukkale.net.net adresinden adresinden indirebilirsiniz…indirebilirsiniz…

Dönemin BaşbakanlarıDönemin Başbakanları

Cemal Gürsel27 Mayıs 1960 – 5 Ocak 19615 Ocak 1961 – 27 Ekim 1961

Emin Fahrettin Özdilek27 Ekim 1961 – 20 Kasım 1961

Mustafa İsmet İnönü20 Kasım 1961 – 25 Haziran 196225 Haziran 1962 – 25 Aralık 196325 Aralık 1963 – 20 Şubat 1965

20 Şubat 1965 – 27 Ekim 1965

27 Ekim 1965 – 3 Kasım 19693 Kasım 1969 – 6 Mart 19706 Mart 1970 – 26 Mart 1971

Suat Hayri Ürgüplü

Sami Süleyman Gündoğdu Demirel

İsmail Nihat Erim26 Mart 1971 – 11 Aralık 197111 Aralık 1971 – 22 Mayıs 1972

Ferit Sadi Melen22 Mayıs 1972 – 15 Nisan 1973

Mehmet Naim Talu15 Nisan 1973 – 26 Ocak 1974

Mustafa Bülend Ecevit26 Ocak 1974 – 17 Kasım 1974

Mahmut Sadi Irmak17 Kasım 1974 – 31 Mart 1975

Sami Süleyman Gündoğdu Demirel31 Mart 1975 – 21 Haziran 1977

Neden Planlama?Neden Planlama?

1950-60 döneminde istikrarsız bir 1950-60 döneminde istikrarsız bir büyüme sürecine tanık olunmuştur.büyüme sürecine tanık olunmuştur.

Her ne kadar 1954’e kadar olan Her ne kadar 1954’e kadar olan dönemde, iç ve dış koşulların iyi dönemde, iç ve dış koşulların iyi gitmesiyle, hızlı bir kalkınma süreci gitmesiyle, hızlı bir kalkınma süreci yaşanmış olsa da, 1954’ten sonra, yaşanmış olsa da, 1954’ten sonra, döviz dar boğazı, yüksek enflasyon döviz dar boğazı, yüksek enflasyon ve artan dış açıklar gibi olaylarla kriz ve artan dış açıklar gibi olaylarla kriz yaşanmıştır (1956-58)yaşanmıştır (1956-58)

Bu krizin nedeni iç ve dış kaynakları Bu krizin nedeni iç ve dış kaynakları zorlayarak, dengesiz ve zorlayarak, dengesiz ve koordinasyonsuz bir kalkınma çabası koordinasyonsuz bir kalkınma çabası yürütmüş olmamızdır.yürütmüş olmamızdır.

II. Dünya Savaşı’ndan sonra dış kaynak II. Dünya Savaşı’ndan sonra dış kaynak kullanımı artmıştır. Bu kaynaklar kendini kullanımı artmıştır. Bu kaynaklar kendini geri ödeyecek yatırımlar yerine, altyapı geri ödeyecek yatırımlar yerine, altyapı yatırımlarına ya da iç talebi karşılmaya yatırımlarına ya da iç talebi karşılmaya yönelik yatırımlara kanalize edilmiştir.yönelik yatırımlara kanalize edilmiştir.

İthal ikameci strateji devam ettirilerek İthal ikameci strateji devam ettirilerek döviz tasarrufu sağlanmaya çalışılmış, döviz tasarrufu sağlanmaya çalışılmış, ancak çelişik bir sonuç olarak dışa ancak çelişik bir sonuç olarak dışa bağımlılık artmıştır.bağımlılık artmıştır.

Hedeflenen büyüme iç tasarruf ile Hedeflenen büyüme iç tasarruf ile finanse edilemediği için, dış kaynak finanse edilemediği için, dış kaynak kullanımı artarak devam etmiştir.kullanımı artarak devam etmiştir.

1950-60 döneminde kamu kesiminin 1950-60 döneminde kamu kesiminin ağırlığı istenildiği halde ağırlığı istenildiği halde azaltılamamıştır. Özel kesimin azaltılamamıştır. Özel kesimin yeterince güçlü olmaması nedeniyle yeterince güçlü olmaması nedeniyle yeni KİT’ler kurulmak zorunda yeni KİT’ler kurulmak zorunda kalınmıştır.kalınmıştır.

Altyapı yatırımlarına ağırlık verilmesi, Altyapı yatırımlarına ağırlık verilmesi, zaten kıt olan kaynakların etkin zaten kıt olan kaynakların etkin kullanımını engellemiştir.kullanımını engellemiştir.

Maliye politikası doğru Maliye politikası doğru oluşturulmadığı için kamu yatırımları oluşturulmadığı için kamu yatırımları ve zararları genelde TCMB kaynakları ve zararları genelde TCMB kaynakları ile finanse edilmiş, bu da enflasyonun ile finanse edilmiş, bu da enflasyonun artması ile sonuçlanmıştır.artması ile sonuçlanmıştır.

Artan enflasyon dış ticaretin açık Artan enflasyon dış ticaretin açık vermesi ile sonuçlanmıştır.vermesi ile sonuçlanmıştır.

Bir rivayete göre bu dönemde Türkiye Bir rivayete göre bu dönemde Türkiye dağınık bir şantiye görünümündedir. dağınık bir şantiye görünümündedir. Aynı anda bir çok proje yürütülmek Aynı anda bir çok proje yürütülmek istenmiş, ancak koordinasyon istenmiş, ancak koordinasyon olmadığı için sonuç iyi olmamıştır.olmadığı için sonuç iyi olmamıştır.

Dönemin sonlarına doğru ekonominin Dönemin sonlarına doğru ekonominin bir makro plana bağlanması görüşleri bir makro plana bağlanması görüşleri ağırlık kazanmaya başlamıştır. Ancak ağırlık kazanmaya başlamıştır. Ancak DP buna yanaşmasa bile, yatırım DP buna yanaşmasa bile, yatırım bankaları arasında koordinasyon bankaları arasında koordinasyon oluşması için bir “Koordinasyon oluşması için bir “Koordinasyon Bakanlığı (1958)” kurmuştur.Bakanlığı (1958)” kurmuştur.

1960 yılındaki askeri darbeden sonra, 1960 yılındaki askeri darbeden sonra, planlama yapılması kabul edilmiş ve planlama yapılması kabul edilmiş ve bu karar 1961 Anayasa’sında yer bu karar 1961 Anayasa’sında yer almıştır.almıştır.

Koordinasyon VekiliKoordinasyon Vekili

Ahmet Sebati Ataman

Planlamayı en çok savunan kesim sivil ve Planlamayı en çok savunan kesim sivil ve askeri bürokratlardır. Bürokratların 1950-askeri bürokratlardır. Bürokratların 1950-60 döneminde etkinliği azalmıştır.60 döneminde etkinliği azalmıştır.

DP’nin demokrasi anlayışı salt çoğunluk DP’nin demokrasi anlayışı salt çoğunluk şeklinde olduğu için, organize olan askeri şeklinde olduğu için, organize olan askeri ve sivil bürokrasiyi hafife almıştır.ve sivil bürokrasiyi hafife almıştır.

Bu kesimler ekonomik güç ve toplumsal Bu kesimler ekonomik güç ve toplumsal prestij kaybına uğratılmıştır.prestij kaybına uğratılmıştır.

İşte bu yüzden bürokratlar, ekonominin İşte bu yüzden bürokratlar, ekonominin plana bağlanması ile kaybettikleri plana bağlanması ile kaybettikleri güçlerini geri kazanmayı beklemişlerdir.güçlerini geri kazanmayı beklemişlerdir.

Zaten öteden beri gelen, her türlü Zaten öteden beri gelen, her türlü düzenlemenin mutlaka yasalarla düzenlemenin mutlaka yasalarla olması gerektiği şeklindeki görüş de olması gerektiği şeklindeki görüş de bunda etkili olmuştur.bunda etkili olmuştur.

Yaşanan ekonomik bunalım da bu Yaşanan ekonomik bunalım da bu düşünceyi güçlendirmiştir.düşünceyi güçlendirmiştir.

Planlamayı isteyen bir diğer kesim Planlamayı isteyen bir diğer kesim ise sanayicilerdir.ise sanayicilerdir.

1950-60 döneminde sanayiye daha 1950-60 döneminde sanayiye daha düşük pay ayrılması, sanayi düşük pay ayrılması, sanayi sektörünün görece geri kalmasına yol sektörünün görece geri kalmasına yol açmıştır.açmıştır.

Kaynakların üretken olmayan altyapı Kaynakların üretken olmayan altyapı yatırımlarına yönlendirilmesi de bunda yatırımlarına yönlendirilmesi de bunda etkili olmuştur.etkili olmuştur.

Yaşanan yüksek enflasyon olgusu da Yaşanan yüksek enflasyon olgusu da yatırımların daha çok spekülatif yatırımların daha çok spekülatif alanlara kaymasına yol açmıştır.alanlara kaymasına yol açmıştır.

Sanayiciler, ekonomik bunalımdan Sanayiciler, ekonomik bunalımdan çıkmak için planın şart olduğunu, çıkmak için planın şart olduğunu, bunalımdan çıkınca sanayi sektörünün bunalımdan çıkınca sanayi sektörünün yeniden canlanacağını yeniden canlanacağını düşünmektedirler.düşünmektedirler.

Bu yüzden onlar da planlama Bu yüzden onlar da planlama istemektedir.istemektedir.

Dış kredi çevreleri de Türkiye’nin planlama Dış kredi çevreleri de Türkiye’nin planlama yapması gerektiğine inanmaktadır.yapması gerektiğine inanmaktadır.

Nitekim bu kesimler, 1950-60 döneminde Nitekim bu kesimler, 1950-60 döneminde Türkiye’ye açılan kredilerin etkin Türkiye’ye açılan kredilerin etkin kullanılmadığını, bu yüzden dış kaynak kullanılmadığını, bu yüzden dış kaynak ihtiyacının azalmayıp tam tersine arttığını ihtiyacının azalmayıp tam tersine arttığını düşünmektedirler.düşünmektedirler.

Alacaklarını zamanında tahsil edebilmek için Alacaklarını zamanında tahsil edebilmek için verdikleri kredilerin bir plan dahilinde verdikleri kredilerin bir plan dahilinde üretken alanlara yöneltilmesini istiyorlardı.üretken alanlara yöneltilmesini istiyorlardı.

Özetle bu dönemde planlama, Türkiye’yi Özetle bu dönemde planlama, Türkiye’yi düze çıkaracak olan sihirli bir değnek gibi düze çıkaracak olan sihirli bir değnek gibi görülüyordu.görülüyordu.

Nitekim bu dönem, kapitalist Nitekim bu dönem, kapitalist ekonomilerin bile Keynesçi politikalar ekonomilerin bile Keynesçi politikalar uyguladığı bir dönemdir.uyguladığı bir dönemdir.

İktisat literatüründe kalkınma ve İktisat literatüründe kalkınma ve büyüme ön plana geçmiştir. Yeni büyüme ön plana geçmiştir. Yeni makro büyüme modelleri geliştirilmiş makro büyüme modelleri geliştirilmiş ve hükümetlere önerilmiştir. ve hükümetlere önerilmiştir. Gelişmekte olan ülkeler ve AGÜ’ler Gelişmekte olan ülkeler ve AGÜ’ler için popüler olan bu modeller, Fransa için popüler olan bu modeller, Fransa ve İsviçre gibi gelişmiş ekonomiler de ve İsviçre gibi gelişmiş ekonomiler de bile uygulanmaktadır.bile uygulanmaktadır.

Bütün bu amiller çerçevesinde, Bütün bu amiller çerçevesinde, planlama 1961 Anayasa’sına planlama 1961 Anayasa’sına girmiştir.girmiştir.

1961 Anayasa’sında karma ekonomi 1961 Anayasa’sında karma ekonomi politikası uygulanması ilkesi politikası uygulanması ilkesi benimsenmiş, böylece “Kamu mu?” benimsenmiş, böylece “Kamu mu?” “Yoksa Özel Kesim mi?” tartışmasına “Yoksa Özel Kesim mi?” tartışmasına son verilmek istenmiştir.son verilmek istenmiştir.

Bu yaklaşımla birlikte “Hem Kamu Bu yaklaşımla birlikte “Hem Kamu hem Özel Kesim, birlikte” anlayışı hem Özel Kesim, birlikte” anlayışı hakim olmuştur.hakim olmuştur.

1961 yılında “Devlet Planlama 1961 yılında “Devlet Planlama Teşkilatı” kurulmuştur. Bu kuruluş Teşkilatı” kurulmuştur. Bu kuruluş kalkınma planlarının yürütülmesinden kalkınma planlarının yürütülmesinden sorumlu tutulmuştur.sorumlu tutulmuştur.

Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1962’ye yetişmediği için, 1962 yılına 1962’ye yetişmediği için, 1962 yılına has tek yıllık bir plan uygulanmıştır.has tek yıllık bir plan uygulanmıştır.

BBYKP 1963-1967 yılları arası BBYKP 1963-1967 yılları arası uygulanmıştır.uygulanmıştır.

Bu plan 15 yıllık uzun vadeli bir planın Bu plan 15 yıllık uzun vadeli bir planın ilk 5 yıllık halkasını oluşturmuştur.ilk 5 yıllık halkasını oluşturmuştur.

Planların Özellikleri ve Planların Özellikleri ve StratejisiStratejisi

1.1. 1962’den sonra uygulamaya konulan 1962’den sonra uygulamaya konulan planlar, 1930’lardaki gibi kısmi değil makro planlar, 1930’lardaki gibi kısmi değil makro planlardır,planlardır,

2.2. Planlarda kamu kesimi faaliyetleri Planlarda kamu kesimi faaliyetleri doğrudan, özel kesim faaliyetleri dolaylı doğrudan, özel kesim faaliyetleri dolaylı şekilde planlanmıştır,şekilde planlanmıştır,

Destekleme fiyatları, ayrıcalıklı kredi Destekleme fiyatları, ayrıcalıklı kredi uygulamaları, prim gibi özendirici uygulamaları, prim gibi özendirici tedbirlerin yanı sıra; artan oranlı vergi ve tedbirlerin yanı sıra; artan oranlı vergi ve masrafa katılmaya zorlama gibi caydırıcı masrafa katılmaya zorlama gibi caydırıcı tedbirlerle özel kesime yön verilmeye tedbirlerle özel kesime yön verilmeye çalışılmıştır.çalışılmıştır.

Kamu harcamalarını belli alanlara Kamu harcamalarını belli alanlara kaydırma da bu önlemlerden biridir.kaydırma da bu önlemlerden biridir.

Bu önlemlere ve teşviklere bakarak Bu önlemlere ve teşviklere bakarak kamu harcamalarının bu planlarda kamu harcamalarının bu planlarda dışsal olduğu düşünülmemelidir.dışsal olduğu düşünülmemelidir.

Kamu harcamaları; özel kesim Kamu harcamaları; özel kesim faaliyetlerinden, özel kesimin ulaştığı faaliyetlerinden, özel kesimin ulaştığı ya da ulaşacağı seviyeden ya da ulaşacağı seviyeden etkilenmektedir. Bu nedenle içseldir. etkilenmektedir. Bu nedenle içseldir. Nitekim hedeflenen kamu harcamalar Nitekim hedeflenen kamu harcamalar ile gerçekleşen harcamalar arasında ile gerçekleşen harcamalar arasında farklılıklar olduğu görülmüştür.farklılıklar olduğu görülmüştür.

3.3. Kalkınma planları, planlamayı kısa orta ve Kalkınma planları, planlamayı kısa orta ve uzun olarak planlamayı düşünmektedir. uzun olarak planlamayı düşünmektedir. Yıllık planlarda yıl içi projeler planlanmış, 5 Yıllık planlarda yıl içi projeler planlanmış, 5 yıllık planlar 5 yıllık projeleri ve kaynak yıllık planlar 5 yıllık projeleri ve kaynak kullanımını planlamış, 3 tane 5 yıllık plan kullanımını planlamış, 3 tane 5 yıllık plan uzun vadeli planlamayı hedeflemiştir. Uzun uzun vadeli planlamayı hedeflemiştir. Uzun vadeli planlar yapısal dönüşümleri vadeli planlar yapısal dönüşümleri planlamaktadırplanlamaktadır

4.4. Temel amaç yıllık büyüme rakamlarına Temel amaç yıllık büyüme rakamlarına ulaşmaktır. Fakat bunun dışında ulaşmaktır. Fakat bunun dışında birbirleriyle çelişen çok sayıda sosyo-birbirleriyle çelişen çok sayıda sosyo-ekonomik yapı değişikliği öngörülmüş, ekonomik yapı değişikliği öngörülmüş, bunlara nasıl ulaşılacağına değinilmemiştir.bunlara nasıl ulaşılacağına değinilmemiştir.

Tüm planlarda sanayileşme öncelikli Tüm planlarda sanayileşme öncelikli hedeftir. Doğal olarak planlar da bu hedeftir. Doğal olarak planlar da bu doğrultuda hazırlanmıştır.doğrultuda hazırlanmıştır.

Ancak sanayileşmeye her plan aynı Ancak sanayileşmeye her plan aynı şekilde yaklaşmamıştır. Öncelikle 30’lu şekilde yaklaşmamıştır. Öncelikle 30’lu yılların anlayışı gibi sadece sanayileşme yılların anlayışı gibi sadece sanayileşme hedeflenmemiştir. Verilen ağırlıklarda hedeflenmemiştir. Verilen ağırlıklarda da farklılıklar vardır. Örneğin İBYKP, da farklılıklar vardır. Örneğin İBYKP, Birinciye göre sanayileşmeye daha Birinciye göre sanayileşmeye daha fazla ağırlık vermiştir. BBYKP, ikinciye fazla ağırlık vermiştir. BBYKP, ikinciye göre daha sosyal içeriklidir. Kırsal göre daha sosyal içeriklidir. Kırsal kesimin kalkınmasına daha fazla ağırlık kesimin kalkınmasına daha fazla ağırlık vermiştir.vermiştir.

5.5. Planların tüm ekonomiyi kapsaması, Planların tüm ekonomiyi kapsaması, makro değişkenlerin birbirleri makro değişkenlerin birbirleri arasındaki ilişkiler dikkate alınarak arasındaki ilişkiler dikkate alınarak gerçekleştirilmiştir. Örneğin planlanan gerçekleştirilmiştir. Örneğin planlanan GSMH büyümesine ulaşmak için, veri GSMH büyümesine ulaşmak için, veri bir sermaye/hasıla oranında ne kadar bir sermaye/hasıla oranında ne kadar yatırım yapılması gerektiği yatırım yapılması gerektiği hesaplanmıştır. Bu yatırımlar iç ve dış hesaplanmıştır. Bu yatırımlar iç ve dış kaynak kullanımı ile finanse kaynak kullanımı ile finanse edileceğinden, büyüme aslında edileceğinden, büyüme aslında marjinal tasarruf meyline ve dış marjinal tasarruf meyline ve dış kaynak teminine bağlıdır.kaynak teminine bağlıdır.

6.6. Planlarda ekonomik ve toplumsal yapı Planlarda ekonomik ve toplumsal yapı veri kabul edilmiştir. Yalnız ÜBYKP’da veri kabul edilmiştir. Yalnız ÜBYKP’da bazı toplumsal dönüşümler yapılması bazı toplumsal dönüşümler yapılması gerektiği vurgulanmış ve bu gereklilik gerektiği vurgulanmış ve bu gereklilik hedefler arasında yer almıştır.hedefler arasında yer almıştır.

7.7. İlk 2 planda ölçek ve teknoloji İlk 2 planda ölçek ve teknoloji seçimine ilişkin açık bir karar seçimine ilişkin açık bir karar bulunmamaktadır. Fakat ÜBYKP’dan bulunmamaktadır. Fakat ÜBYKP’dan itibaren bu konuya açıklık getiren itibaren bu konuya açıklık getiren kararlar söz konusu olmuştur.kararlar söz konusu olmuştur.

Oluşturulan her plan, onu hazırlayan Oluşturulan her plan, onu hazırlayan siyasi iktidarın görüşlerini siyasi iktidarın görüşlerini yansıtmıştır.yansıtmıştır.

Planların Öncelikli HedefleriPlanların Öncelikli Hedefleri

a)a) Değişmez hedef GSMH’nin yüksek Değişmez hedef GSMH’nin yüksek ve istikrarlı bir şekilde artmasıdır. ve istikrarlı bir şekilde artmasıdır. BBYKP’da %7, İBYKP’da %7.9 ve BBYKP’da %7, İBYKP’da %7.9 ve ÜBYKP’da %8.2 gibi oldukça yüksek ÜBYKP’da %8.2 gibi oldukça yüksek büyüme rakamları hedeflenmiştir.büyüme rakamları hedeflenmiştir.

Hedefler belirlenirken basit Harrod-Hedefler belirlenirken basit Harrod-Domar modelinden yararlanılmıştır. Domar modelinden yararlanılmıştır. g=I/kg=I/k

Burada g, hedeflenen büyüme oranını; Burada g, hedeflenen büyüme oranını; I, GSMH’nin bir oranı olarak yatırım ya I, GSMH’nin bir oranı olarak yatırım ya da tasarruf oranını; k ise, marjinal da tasarruf oranını; k ise, marjinal sermaye hasıla oranını temsil sermaye hasıla oranını temsil etmektedir.etmektedir.

k, ekonominin gelişme düzeyi, k, ekonominin gelişme düzeyi, sektörlerin GSMH payları, girdi çıktı sektörlerin GSMH payları, girdi çıktı ilişkileri ve kullanılan teknoloji gibi bazı ilişkileri ve kullanılan teknoloji gibi bazı değişkenlerden etkilenmektedir. Birinci değişkenlerden etkilenmektedir. Birinci planda 2.6 olarak veri alınmıştır.planda 2.6 olarak veri alınmıştır.

Bu durumda hedef olan %7’lik büyüme Bu durumda hedef olan %7’lik büyüme için, GSMH’nin %18.2’si oranında için, GSMH’nin %18.2’si oranında yatırım ya da tasarruf yapılmalıdır.yatırım ya da tasarruf yapılmalıdır.

İBYKP’da da yine %7 büyüme hedef İBYKP’da da yine %7 büyüme hedef alınmış, ancak bu sefer sermaye alınmış, ancak bu sefer sermaye hasıla katsayısı 3.2 varsayılmıştır. Bu hasıla katsayısı 3.2 varsayılmıştır. Bu durumda ise GSMH’nin %22.4’ünün durumda ise GSMH’nin %22.4’ünün yatırımlara ayrılması gerekmektedir.yatırımlara ayrılması gerekmektedir.

ÜBYKP’da amaçlanan kalkınma hızı ÜBYKP’da amaçlanan kalkınma hızı yıllık ortalama %7.9 ve sermaye yıllık ortalama %7.9 ve sermaye hasıla katsayısı (ICOR) 3.2 olarak hasıla katsayısı (ICOR) 3.2 olarak alınmıştır. Bu durumda ise GSMH’nin alınmıştır. Bu durumda ise GSMH’nin %25.3’ünün yatırımlara ayrılması %25.3’ünün yatırımlara ayrılması gerekmektedir.gerekmektedir.

Kalkınma planlarındaki temel hedef Kalkınma planlarındaki temel hedef GSMH’nin yüksek oranlarda artması GSMH’nin yüksek oranlarda artması ve bu büyümenin temel olarak ve bu büyümenin temel olarak sanayileşme ile sağlanmasıdır.sanayileşme ile sağlanmasıdır.

Bunu başarma konusunda Bunu başarma konusunda karşılaşılan en büyük zorluk, yukarıda karşılaşılan en büyük zorluk, yukarıda da görüldüğü gibi, yüksek düzeyde da görüldüğü gibi, yüksek düzeyde yatırım yapılması gerekliliği ve bunu yatırım yapılması gerekliliği ve bunu başarmak için yurt içi tasarrufların başarmak için yurt içi tasarrufların yetersiz oluşudur. Diğer taraftan yetersiz oluşudur. Diğer taraftan yatırım mallarını ithal eden bir ülke yatırım mallarını ithal eden bir ülke için döviz temini de oldukça zordur.için döviz temini de oldukça zordur.

Bu zorluklar planlanan yatırımların Bu zorluklar planlanan yatırımların gerçekleşmesini engellediği gibi, gerçekleşmesini engellediği gibi, mevcut tesislerin de optimal kapasite mevcut tesislerin de optimal kapasite ile çalışmasını engellemiştir.ile çalışmasını engellemiştir.

Yatırımların sektörel dağılımı da Yatırımların sektörel dağılımı da planlanan büyüme rakamlarına planlanan büyüme rakamlarına ulaşmada oldukça önemlidir. Çünkü ulaşmada oldukça önemlidir. Çünkü her sektörün ICOR’u aynı değildir. Bu her sektörün ICOR’u aynı değildir. Bu başarılmazsa planlanan büyüme başarılmazsa planlanan büyüme rakamına da ulaşılamamaktadır.rakamına da ulaşılamamaktadır.

b)b) Diğer bir öncelikli hedef Diğer bir öncelikli hedef sanayileşmedir.sanayileşmedir.

Her ne kadar dengeli bir büyümeden, Her ne kadar dengeli bir büyümeden, ileriye ve geriye dönük bağlantılardan ileriye ve geriye dönük bağlantılardan söz edilse de, sanayileşmeye her söz edilse de, sanayileşmeye her zaman öncelik verilmiştir.zaman öncelik verilmiştir.

Çünkü sanayileşme toplumun yaşam Çünkü sanayileşme toplumun yaşam standartlarını yükseltecek bir büyüme standartlarını yükseltecek bir büyüme aracı ve toplumsal ve ekonomik aracı ve toplumsal ve ekonomik gelişmenin temel şartı olarak kabul gelişmenin temel şartı olarak kabul edilmiştir.edilmiştir.

Sanayileşmeden amaç sadece sınai Sanayileşmeden amaç sadece sınai hasılanın artması değil, sanayide hasılanın artması değil, sanayide yapısal bir dönüşümün yapılmasını yapısal bir dönüşümün yapılmasını da içermektedir.da içermektedir.

Sanayideki yapısal dönüşümden Sanayideki yapısal dönüşümden kasıt, tüketim malları üretimine kasıt, tüketim malları üretimine ağırlık veren mevcut sanayi ağırlık veren mevcut sanayi yapısından uzaklaşıp ara ve yatırım yapısından uzaklaşıp ara ve yatırım malları üretimine yönelmektir. malları üretimine yönelmektir. Teknolojiyi ilerletmek ve hatta Teknolojiyi ilerletmek ve hatta teknoloji üretmektir.teknoloji üretmektir.

O dönemki Türkiye’nin gelişmişlik düzeyi, O dönemki Türkiye’nin gelişmişlik düzeyi, neredeyse refleksif olarak ithal ikameci neredeyse refleksif olarak ithal ikameci sanayileşme stratejisini seçmeyi sanayileşme stratejisini seçmeyi gerektirmektedir. Nitekim yine öyle gerektirmektedir. Nitekim yine öyle olmuş ve ithal ikameci strateji olmuş ve ithal ikameci strateji benimsenmiştir.benimsenmiştir.

BBYKP’da kamu kesimi de dayanıklı BBYKP’da kamu kesimi de dayanıklı tüketim malları ikamesine ağırlık tüketim malları ikamesine ağırlık vermiştir.vermiştir.

İBYKP ve ÜBYKP’da özel kesim nispeten İBYKP ve ÜBYKP’da özel kesim nispeten daha karlı olan dayanıklı tüketim malları daha karlı olan dayanıklı tüketim malları üretiminde kalınca, ara ve yatırım malları üretiminde kalınca, ara ve yatırım malları üretimi kamu kesiminin üzerine kalmıştır.üretimi kamu kesiminin üzerine kalmıştır.

BBYKP’da plan hedeflerine ulaşma BBYKP’da plan hedeflerine ulaşma konusunda kamu kesimine daha fazla konusunda kamu kesimine daha fazla rol biçilmiştir.rol biçilmiştir.

Ekonomiye doğrudan müdahaleler ve Ekonomiye doğrudan müdahaleler ve kamu yatırımları bu amaca yönelik kamu yatırımları bu amaca yönelik olarak kullanılmıştır.olarak kullanılmıştır.

İBYKP’da ise hedeflere ulaşmak için İBYKP’da ise hedeflere ulaşmak için piyasa mekanizmasına güvenilmesi piyasa mekanizmasına güvenilmesi gerektiği vurgulanmış; ucuz kredi, gerektiği vurgulanmış; ucuz kredi, yatırım indirimi, vergi indirimi, gümrük yatırım indirimi, vergi indirimi, gümrük muafiyeti, düşük vergi oranı ve muafiyeti, düşük vergi oranı ve ayrıcalıklı döviz tahsisi gibi teşvikler ayrıcalıklı döviz tahsisi gibi teşvikler uygulanmıştır.uygulanmıştır.

İhraç malları üretimine ağırlık verilmesi İhraç malları üretimine ağırlık verilmesi DBYKP’da yer almış olsa da, temelde bir DBYKP’da yer almış olsa da, temelde bir strateji dönüşümü olmamış yani etkisiz strateji dönüşümü olmamış yani etkisiz kalmıştır. Bu strateji dönüşümü ancak 24 kalmıştır. Bu strateji dönüşümü ancak 24 Ocak 1980 kararları ile başarılabilmiştir.Ocak 1980 kararları ile başarılabilmiştir.

c)c) Bir diğer amaç da ödemeler bilançosu Bir diğer amaç da ödemeler bilançosu açıklarının kapatılması, dış kaynak açıklarının kapatılması, dış kaynak ihtiyacının azaltılmasıdır.ihtiyacının azaltılmasıdır.

BBYKP, İBYKP ve ÜBYKP’da bu hedef BBYKP, İBYKP ve ÜBYKP’da bu hedef sürekli gözetilmiş, ancak bunun sürekli gözetilmiş, ancak bunun başarılamadığı görüldükten sonra, başarılamadığı görüldükten sonra, DBYKP’dan itibaren bilinçli bir borçlanma DBYKP’dan itibaren bilinçli bir borçlanma politikası uygulanması gerektiği politikası uygulanması gerektiği belirtilmiştir.belirtilmiştir.

d)d) Ek istihdam olanaklarının oluşturulması Ek istihdam olanaklarının oluşturulması uzun vadeli hedeflerden biridir.uzun vadeli hedeflerden biridir.

Fakat bu hedefe uygun davranıldığını Fakat bu hedefe uygun davranıldığını söylemek güçtür. Ekonomik gelişmenin söylemek güçtür. Ekonomik gelişmenin sağlanması ile istihdam sorununun sağlanması ile istihdam sorununun kendiliğinden çözüleceği düşünülmüştür.kendiliğinden çözüleceği düşünülmüştür.

Planların istihdam sorununa yaklaşımları Planların istihdam sorununa yaklaşımları da farklılıklar göstermiştir. Örneğin da farklılıklar göstermiştir. Örneğin BYKP’da açık işsizliğin artmasını BYKP’da açık işsizliğin artmasını önlemek için kırsaldan kente göçün önlemek için kırsaldan kente göçün önlenmesi gerektiği, bu nedenle de önlenmesi gerektiği, bu nedenle de tarım sektörüne ağırlık verilmesi tarım sektörüne ağırlık verilmesi gerektiği belirtilirken,gerektiği belirtilirken,

İBYKP’da istihdam sorunu sanayileşme İBYKP’da istihdam sorunu sanayileşme ile birlikte aşılacak sorunlardan biri ile birlikte aşılacak sorunlardan biri olarak görülmüştür. Sanayileşme olarak görülmüştür. Sanayileşme açısından kentleşme teşvik bile açısından kentleşme teşvik bile edilmiştir.edilmiştir.

ÜBYKP’da kısa dönemde sanayileşme ile ÜBYKP’da kısa dönemde sanayileşme ile istihdam hedeflerinin çatıştığı istihdam hedeflerinin çatıştığı söylenmekte, istihdam sorunu uzun söylenmekte, istihdam sorunu uzun vadede çözülmek üzere terk vadede çözülmek üzere terk edilmektedir.edilmektedir.

DBYKP’da ise istihdamdan bahis dahi DBYKP’da ise istihdamdan bahis dahi edilmektedir. Sadece nitelikli eleman edilmektedir. Sadece nitelikli eleman yetiştirilmesi üzerinde durulmaktadır.yetiştirilmesi üzerinde durulmaktadır.

e.e. Gelir dağılımının düzeltilmesi için mali Gelir dağılımının düzeltilmesi için mali ve sosyal politikalar uygulanması ve sosyal politikalar uygulanması gerektiği vurgulanmıştır. Fırsat eşitliği gerektiği vurgulanmıştır. Fırsat eşitliği için uygulanacak politikalardan söz için uygulanacak politikalardan söz edilmiştir.edilmiştir.

BBYKP’da çalışanların sosyal güvenlik ve BBYKP’da çalışanların sosyal güvenlik ve sendikal haklarını yasa bağlamında sendikal haklarını yasa bağlamında güvence altına almaya yönelik hedefler güvence altına almaya yönelik hedefler vardır.vardır.

Nitekim ilk 3 plan döneminde uygulanan Nitekim ilk 3 plan döneminde uygulanan Keynesçi politikalar ile bilinçli bir şekilde Keynesçi politikalar ile bilinçli bir şekilde emekçi kesimin gelir dağılımından aldığı emekçi kesimin gelir dağılımından aldığı pay artırılmaya çalışılmıştır.pay artırılmaya çalışılmıştır.

1970-79 döneminde emek gelirlerinin 1970-79 döneminde emek gelirlerinin milli gelir içindeki payı artmıştır.milli gelir içindeki payı artmıştır.

İmalat sanayiinde TÜFE’ye göre İmalat sanayiinde TÜFE’ye göre hesaplanan reel ücretlerin 1963-75 hesaplanan reel ücretlerin 1963-75 döneminde %73, 1976-79 döneminde döneminde %73, 1976-79 döneminde %45 yükseldiği görülmüştür.%45 yükseldiği görülmüştür.

Kalkınma planları sosyal amaçların Kalkınma planları sosyal amaçların çokluğu ile dikkat çekmektedir. Bu çokluğu ile dikkat çekmektedir. Bu kadar amacın hepsine birden ulaşmak kadar amacın hepsine birden ulaşmak olanaksızdır. Nitekim DBYKP’da dahi olanaksızdır. Nitekim DBYKP’da dahi bu hedeflerin olması, hedeflere bu hedeflerin olması, hedeflere ulaşılamadığının bir göstergesidir.ulaşılamadığının bir göstergesidir.

f)f) Zaman içerisinde değişen Zaman içerisinde değişen konjonktüre göre farklı amaçlar konjonktüre göre farklı amaçlar planlarda yer almıştır.planlarda yer almıştır.

Örneğin AT’ye üye olmak ve üye Örneğin AT’ye üye olmak ve üye olabilmek için ekonomiyi gerekli olabilmek için ekonomiyi gerekli gelişmişlik düzeyine taşımak gelişmişlik düzeyine taşımak ÜBYKP’nın hedefleri arasındadır.ÜBYKP’nın hedefleri arasındadır.

ÜBYKP ile önceki 15 yıllık uzun vadeli ÜBYKP ile önceki 15 yıllık uzun vadeli strateji terk edilmiş, yeni bir 22 yıllık strateji terk edilmiş, yeni bir 22 yıllık uzun vadeli plan yapılmıştır.uzun vadeli plan yapılmıştır.

Bu yeni uzun vadeli planın yeni Bu yeni uzun vadeli planın yeni amacı ekonomiyi AT’ye hazırlamaktır.amacı ekonomiyi AT’ye hazırlamaktır.

g)g) Yukarıda sayılan temel amaçların yanı sıra, Yukarıda sayılan temel amaçların yanı sıra, bir çok amaca daha yer verilmiştir.bir çok amaca daha yer verilmiştir.

Örneğin, bölgesel kalkınma farklılıklarının Örneğin, bölgesel kalkınma farklılıklarının giderilmesi, kooperatifleşmenin giderilmesi, kooperatifleşmenin geliştirilmesi, KİT’lerin yeniden geliştirilmesi, KİT’lerin yeniden organizasyonu, doğal çevrenin korunması, organizasyonu, doğal çevrenin korunması, verimliliğin artırılması, sağlıklı kentleşmenin verimliliğin artırılması, sağlıklı kentleşmenin sağlanması vb.sağlanması vb.

Bu kadar amacın nasıl finanse edileceği ve Bu kadar amacın nasıl finanse edileceği ve nasıl koordine edileceğine değinilmemiştirnasıl koordine edileceğine değinilmemiştir

Planlara yöneltilen en büyük eleştiri, Planlara yöneltilen en büyük eleştiri, amaçların bolluğu ve amaçların fazla amaçların bolluğu ve amaçların fazla iyimser oluşudur.iyimser oluşudur.

Ekonomide Büyüme ve Yapısal Ekonomide Büyüme ve Yapısal DeğişmeDeğişme

1962-77 döneminde GSMH 73.3 milyar 1962-77 döneminde GSMH 73.3 milyar TL’den 209.8 milyar TL’ye yükselmiştir. TL’den 209.8 milyar TL’ye yükselmiştir. Yani yaklaşık 3 katı artmıştır.Yani yaklaşık 3 katı artmıştır.

1963-77 döneminde GSMH yılda 1963-77 döneminde GSMH yılda ortalama %6.7 oranında artmıştır.ortalama %6.7 oranında artmıştır.

Tarım sektöründeki büyüme, hep plan Tarım sektöründeki büyüme, hep plan hedeflerinin gerisinde kalmıştır.hedeflerinin gerisinde kalmıştır.

1963-77 döneminde tarım sektörü yıllık 1963-77 döneminde tarım sektörü yıllık ortalama %3.2 oranında büyümüştür.ortalama %3.2 oranında büyümüştür.

Aynı dönemde nüfusun yıllık ortalama Aynı dönemde nüfusun yıllık ortalama %2.6 oranında arttığı düşünülürse, kişi %2.6 oranında arttığı düşünülürse, kişi başına düşen tarımsal hasıla %0.6 başına düşen tarımsal hasıla %0.6 oranında artmıştır denilebilir.oranında artmıştır denilebilir.

Hizmetler sektöründe her 3 plan Hizmetler sektöründe her 3 plan döneminde de hedefler aşılmıştır.döneminde de hedefler aşılmıştır.

Dönem boyunca tarımın GSMH içerisindeki Dönem boyunca tarımın GSMH içerisindeki payı giderek azalırken, hizmetler ve sanayi payı giderek azalırken, hizmetler ve sanayi sektörlerinin payları giderek artmıştır.sektörlerinin payları giderek artmıştır.

ÜBYKP döneminde tarımın GSMH ÜBYKP döneminde tarımın GSMH içerisindeki payı, sanayinin gerisinde içerisindeki payı, sanayinin gerisinde kalmıştır.kalmıştır.

Bu durum tarım sektörüne önem verilmediği Bu durum tarım sektörüne önem verilmediği ya da tarımsal üretimin gerilediği şeklinde ya da tarımsal üretimin gerilediği şeklinde yorumlanmamalıdır.yorumlanmamalıdır.

Hizmetler ve sanayi sektörleri tarımdan Hizmetler ve sanayi sektörleri tarımdan daha hızlı büyüdüğü için tarım nispi daha hızlı büyüdüğü için tarım nispi anlamda gerilemiştir.anlamda gerilemiştir.

Nitekim 1978’de tarımın payı artarken diğer Nitekim 1978’de tarımın payı artarken diğer sektörlerin payı azalmıştır. Bunun da nedeni sektörlerin payı azalmıştır. Bunun da nedeni o yıllarda yaşanan krizdir.o yıllarda yaşanan krizdir.

1978 krizinde; yüksek enflasyon, ödemeler 1978 krizinde; yüksek enflasyon, ödemeler bilançosu açıkları, döviz darboğazı, enerji bilançosu açıkları, döviz darboğazı, enerji kıtlığı ve eksik kapasite kullanımı ön kıtlığı ve eksik kapasite kullanımı ön plandadır.plandadır.

Bu sıkıntılar tarımdan daha ziyade sanayi Bu sıkıntılar tarımdan daha ziyade sanayi sektörünü olumsuz yönde etkilemiştir.sektörünü olumsuz yönde etkilemiştir.

Nitekim, ÜBYKP döneminde yıllık ortalama Nitekim, ÜBYKP döneminde yıllık ortalama %9.9 oranında büyüyen sanayi sektörü, %9.9 oranında büyüyen sanayi sektörü, 1978’de sadece %3.7 büyümüştür.1978’de sadece %3.7 büyümüştür.

---- Sektörel gelişmelerin incelenmesinde Sektörel gelişmelerin incelenmesinde

kullanılan bir diğer yaklaşım, büyüme kullanılan bir diğer yaklaşım, büyüme esnekliği yaklaşımıdır.esnekliği yaklaşımıdır.

Büyüme esnekliği, tüm ekonomi %1 Büyüme esnekliği, tüm ekonomi %1 büyüdüğünde alt sektörlerin % kaç büyüdüğünde alt sektörlerin % kaç büyüdüğünü göstermektedir.büyüdüğünü göstermektedir.

Büyüme esnekliği en yüksek olan sektör, Büyüme esnekliği en yüksek olan sektör, ekonomiye en çok marjinal ve ortalama ekonomiye en çok marjinal ve ortalama hasıla katkısı yapan sektördür.hasıla katkısı yapan sektördür.

1965-75 dönemine ilişkin veriler 1965-75 dönemine ilişkin veriler incelendiğinde, Türkiye ekonomisine en incelendiğinde, Türkiye ekonomisine en çok katkı sağlayan sektörün sanayi sektörü çok katkı sağlayan sektörün sanayi sektörü olduğu görülür (1.397)olduğu görülür (1.397)

En az katkıyı ise tarım sektörü En az katkıyı ise tarım sektörü sağlamaktadır (0.484)sağlamaktadır (0.484)

Bu manzara İtalya için de geçerli olmakla Bu manzara İtalya için de geçerli olmakla birlikte, İtalya’da sanayinin ekonomiye birlikte, İtalya’da sanayinin ekonomiye katkısı daha yüksektir (1.559)katkısı daha yüksektir (1.559)

Aslına bakılırsa hizmetler sektörünün Aslına bakılırsa hizmetler sektörünün gelişmesi 1950-60 döneminde başlayan, gelişmesi 1950-60 döneminde başlayan, planlı dönemde de devam eden ve pek planlı dönemde de devam eden ve pek de sağlıklı olmayan bir gelişmedir.de sağlıklı olmayan bir gelişmedir.

İlk 3 plan döneminde hizmetler İlk 3 plan döneminde hizmetler sektörünün planlanandan daha fazla sektörünün planlanandan daha fazla gelişmesi, bu sektöre planlanandan gelişmesi, bu sektöre planlanandan daha fazla yatırım yapılması daha fazla yatırım yapılması nedeniyledir.nedeniyledir.

Bu dönemde toplam sabit sermaye Bu dönemde toplam sabit sermaye yatırımlarının %50’den fazlası hizmetler yatırımlarının %50’den fazlası hizmetler sektörüne (konut ve ulaştırma) sektörüne (konut ve ulaştırma) yapılmıştır.yapılmıştır.

Normal koşullarda hizmetler sektörü, Normal koşullarda hizmetler sektörü, reel sektörlerin gelişmesine paralel reel sektörlerin gelişmesine paralel bir şekilde gelişmelidir.bir şekilde gelişmelidir.

Reel sektördeki gelişmelerin önüne Reel sektördeki gelişmelerin önüne geçen bir hizmetler sektörü geçen bir hizmetler sektörü gelişmesi, toplumsal rantların gelişmesi, toplumsal rantların oluşmasına ve kaynak dağılımının oluşmasına ve kaynak dağılımının bozulmasına yol açar.bozulmasına yol açar.

Tarım Sektöründeki Tarım Sektöründeki GelişmelerGelişmeler

Bir önceki kısımda tarımın ekonomi Bir önceki kısımda tarımın ekonomi içindeki ağırlığının azaldığını, sanayi içindeki ağırlığının azaldığını, sanayi ve hizmetler sektörlerinin ve hizmetler sektörlerinin ağırlıklarının arttığını belirtmiştik.ağırlıklarının arttığını belirtmiştik.

Bu oldukça normal bir gelişmedir. Bu oldukça normal bir gelişmedir. Büyüme teorilerinin de öngörüsü Büyüme teorilerinin de öngörüsü zaten bu doğrultudadır.zaten bu doğrultudadır.

Ekonomik gelişme arttıkça zaten Ekonomik gelişme arttıkça zaten bunun böyle olması beklenmektedir.bunun böyle olması beklenmektedir.

Ekonominin gelişmişlik düzeyi arttıkça, Ekonominin gelişmişlik düzeyi arttıkça, tarımın sadece GSMH’ye olan katkısı değil, tarımın sadece GSMH’ye olan katkısı değil, aynı zamanda; tarımın döviz katkısı, kaynak aynı zamanda; tarımın döviz katkısı, kaynak kullanımı ve piyasa katkısı da azalacaktır.kullanımı ve piyasa katkısı da azalacaktır.

Bu durum Türkiye için de aynen beklenildiği Bu durum Türkiye için de aynen beklenildiği gibi olmuştur.gibi olmuştur.

Tarımın 1960’da istihdamdaki payı %75 Tarımın 1960’da istihdamdaki payı %75 iken, 1980’de %57.6’ya inmiştir.iken, 1980’de %57.6’ya inmiştir.

Üstelik kırsal kesimde doğurganlık oranı Üstelik kırsal kesimde doğurganlık oranı daha yüksektir. Buna rağmen göçler daha yüksektir. Buna rağmen göçler nedeniyle, tarım sektörü diğer sektörlere nedeniyle, tarım sektörü diğer sektörlere işgücü transfer ettiği için bu oran azalmıştır.işgücü transfer ettiği için bu oran azalmıştır.

Planlı dönemin başında ihracat Planlı dönemin başında ihracat gelirlerinin yaklaşık %79.3’ü tarımsal gelirlerinin yaklaşık %79.3’ü tarımsal ürünlerden elde edilirken, bu oran ürünlerden elde edilirken, bu oran 1978’de %67.4’e gerilemiştir.1978’de %67.4’e gerilemiştir.

Oran her ne kadar ciddi bir düşüş Oran her ne kadar ciddi bir düşüş gösterse de, ihracatımız bu dönem gösterse de, ihracatımız bu dönem itibariyle hala tarımsal ürünlerin itibariyle hala tarımsal ürünlerin ağırlığını taşımaktadır.ağırlığını taşımaktadır.

Bu oran 1980’li yıllardan sonra, Bu oran 1980’li yıllardan sonra, ihracata dayalı sanayileşme ihracata dayalı sanayileşme stratejisinin uygulanması ile birlikte stratejisinin uygulanması ile birlikte süratle düşmüştür. 1985’de %21.6 ve süratle düşmüştür. 1985’de %21.6 ve 1987’de %18.2 olmuştur.1987’de %18.2 olmuştur.

Tarımın ekonomi içerisindeki payının giderek Tarımın ekonomi içerisindeki payının giderek azalması, geçimini bu sektörden sağlayanların azalması, geçimini bu sektörden sağlayanların nispi olarak fakirleşmesi ile sonuçlanmıştır.nispi olarak fakirleşmesi ile sonuçlanmıştır.

Tarım sektöründe yaratılan ortalama katma Tarım sektöründe yaratılan ortalama katma değer, yıllar itibariyle giderek azalmıştır.değer, yıllar itibariyle giderek azalmıştır.

---- Tarım sektöründeki düşük büyüme ve buna Tarım sektöründeki düşük büyüme ve buna

karşılık tarımın hala ekonomide ciddi bir pay karşılık tarımın hala ekonomide ciddi bir pay sahibi olması; iktisadi büyümenin düşük sahibi olması; iktisadi büyümenin düşük kalmasına, devresel dalgalanmalara ve kalmasına, devresel dalgalanmalara ve ekonomik büyümede istikrarsızlıklara yol ekonomik büyümede istikrarsızlıklara yol açmıştır. Piyasalar arası bütünleşmeyi ve para açmıştır. Piyasalar arası bütünleşmeyi ve para kullanımının yaygınlaşmasını engellemiştir.kullanımının yaygınlaşmasını engellemiştir.

Her ne kadar tarımın payı giderek azalıyor Her ne kadar tarımın payı giderek azalıyor desek de, Orta Gelirli Ülkeler (OGÜ) ile desek de, Orta Gelirli Ülkeler (OGÜ) ile karşılaştırıldığında tarımın payı hala karşılaştırıldığında tarımın payı hala oldukça yüksektir.oldukça yüksektir.

Örneğin 1980 yılında Türkiye için tarımın Örneğin 1980 yılında Türkiye için tarımın GSMH’deki payı %24.1 ve istihdamdaki GSMH’deki payı %24.1 ve istihdamdaki payı %57’dir.payı %57’dir.

Oysa bu değerler OGÜ ortalaması olarak Oysa bu değerler OGÜ ortalaması olarak sırasıyla %16.1 ve %30.7’dir.sırasıyla %16.1 ve %30.7’dir.

Yani özetle Türkiye OGÜ’ler arasında hala Yani özetle Türkiye OGÜ’ler arasında hala daha tarımsal ve daha köylü bir görünüm daha tarımsal ve daha köylü bir görünüm arz etmektedir.arz etmektedir.

Tarımda Yapısal ve Kurumsal Tarımda Yapısal ve Kurumsal DeğişmeDeğişme

1963-80 döneminde tarımsal işletme 1963-80 döneminde tarımsal işletme sayısı 3.1 milyondan 3.7 milyonasayısı 3.1 milyondan 3.7 milyona

İşlenen arazi miktarı 16.7 milyon İşlenen arazi miktarı 16.7 milyon hektardan 22.6 milyon hektara hektardan 22.6 milyon hektara yükselmiştir.yükselmiştir.

Ekilen arazi büyüklüğü işletme Ekilen arazi büyüklüğü işletme sayısından daha hızlı arttığı için, sayısından daha hızlı arttığı için, işletme başına ekilen alan 5.4 işletme başına ekilen alan 5.4 hektardan 6.2 hektara yükselmiştir.hektardan 6.2 hektara yükselmiştir.

Fakat cüce işletme sayısı oldukça fazladır ve Fakat cüce işletme sayısı oldukça fazladır ve zaman içinde artmıştır.zaman içinde artmıştır.

İşletmelerin yaklaşık %62’si 50 hektardan İşletmelerin yaklaşık %62’si 50 hektardan küçük arazi üzerinde faaliyette küçük arazi üzerinde faaliyette bulunmaktadır.bulunmaktadır.

1971 yılında toprak reformu yapmak için 1971 yılında toprak reformu yapmak için “Tarım ve Toprak Reformu Kanunu” “Tarım ve Toprak Reformu Kanunu” çıkarılmış, ancak Anayasa Mahkemesi bu çıkarılmış, ancak Anayasa Mahkemesi bu kanunu iptal ettiği için sonuçsuz kalmıştır.kanunu iptal ettiği için sonuçsuz kalmıştır.

Cüce işletmelerin yanı sıra; yarıcılık, Cüce işletmelerin yanı sıra; yarıcılık, marabalık ve kiracılık gibi çağ dışı toprak marabalık ve kiracılık gibi çağ dışı toprak usullerinin devam etmesi, sermaye birikimini usullerinin devam etmesi, sermaye birikimini ve teknolojik gelişmeyi engellemiştir.ve teknolojik gelişmeyi engellemiştir.

Tarımsal toprakların işletmeler Tarımsal toprakların işletmeler arasındaki dağılımı adaletsizdir ve bu arasındaki dağılımı adaletsizdir ve bu adaletsizlik giderek artmıştır.adaletsizlik giderek artmıştır.

1980 yıllara doğru cüce işletmeler 1980 yıllara doğru cüce işletmeler gibi topraksız köylülerin de arttığı gibi topraksız köylülerin de arttığı görülmektedir.görülmektedir.

1962-77 döneminde tarımda çağdaş 1962-77 döneminde tarımda çağdaş sermaye kullanımı ve ortalama sermaye kullanımı ve ortalama verimlilik artmıştır.verimlilik artmıştır.

Tarımda makineleşme devam Tarımda makineleşme devam etmiştir.etmiştir.

Ekilen alanlar genişlemiştir.Ekilen alanlar genişlemiştir. Verim artırıcı girdilerin kullanımı Verim artırıcı girdilerin kullanımı

artmıştır.artmıştır. Verim artırıcı girdilerdeki artış, özellikle Verim artırıcı girdilerdeki artış, özellikle

sınai bitki ve yağlı tohum üretimini sınai bitki ve yağlı tohum üretimini artırmıştır.artırmıştır.

Neticede tarımsal üretimde bir artış söz Neticede tarımsal üretimde bir artış söz konusudur.konusudur.

Bütün bunlara rağmen, Türkiye Bütün bunlara rağmen, Türkiye tarımındaki modern girdi kullanımına tarımındaki modern girdi kullanımına bakıldığında, halen Akdeniz ülkelerinden bakıldığında, halen Akdeniz ülkelerinden oldukça geri olduğu görülmektedir.oldukça geri olduğu görülmektedir.

Örneğin 1978 yılı verilerine göre, Türkiye Örneğin 1978 yılı verilerine göre, Türkiye her 100 hektar başına 1.9 traktör ve 518 her 100 hektar başına 1.9 traktör ve 518 kg kimyasal gübre kullanılırken, bu oranlar kg kimyasal gübre kullanılırken, bu oranlar İtalya için 7.7 ve 1805, İspanya için 2.2 ve İtalya için 7.7 ve 1805, İspanya için 2.2 ve 787 ve Yunanistan için 3.1 ve 1463’tür.787 ve Yunanistan için 3.1 ve 1463’tür.

---- Türkiye tarımında hem üretim payı hem de Türkiye tarımında hem üretim payı hem de

istihdam açısından en büyük pay bitkisel istihdam açısından en büyük pay bitkisel üretimdedir.üretimdedir.

Tarımsal üretimin bileşiminde cumhuriyet Tarımsal üretimin bileşiminde cumhuriyet tarihi boyunca pek bir değişiklik tarihi boyunca pek bir değişiklik olmamıştır.olmamıştır.

1962-77 döneminde toplam tarımsal 1962-77 döneminde toplam tarımsal üretimin %58-62’si bitkisel üretim iken üretimin %58-62’si bitkisel üretim iken %33-38’i hayvani üretimdir.%33-38’i hayvani üretimdir.

Tarımın önemli olduğu Batı Avrupa Tarımın önemli olduğu Batı Avrupa ülkelerinde (Hollanda, Danimarka ve ülkelerinde (Hollanda, Danimarka ve Norveç gibi) bu görünüm daha farklıdır.Norveç gibi) bu görünüm daha farklıdır.

Bu ülkelerde; hayvancılık, su ve orman Bu ülkelerde; hayvancılık, su ve orman ürünlerinin de payı oldukça yüksektir.ürünlerinin de payı oldukça yüksektir.

Bunun nedeni; halkımızın kültür yapısı, Bunun nedeni; halkımızın kültür yapısı, gelenekleri, beslenme alışkanlıkları, gelenekleri, beslenme alışkanlıkları, ülkenin iklimi ve topgrafik yapısıdır.ülkenin iklimi ve topgrafik yapısıdır.

1962-77 döneminde tarımsal ürün 1962-77 döneminde tarımsal ürün bileşiminin hayvancılık aleyhine bileşiminin hayvancılık aleyhine değişmesi büyük ölçüde uygulanan değişmesi büyük ölçüde uygulanan politikaların bir sonucudur ve politikaların bir sonucudur ve ekonomik gelişme sürecine aykırıdır.ekonomik gelişme sürecine aykırıdır.

Bu dönemde hayvani ürün arzı talebin Bu dönemde hayvani ürün arzı talebin gerisinde, bitkisel ürün arzı ise talebin gerisinde, bitkisel ürün arzı ise talebin üzerinde seyretmiştir. Gelişmeyle üzerinde seyretmiştir. Gelişmeyle birlikte artacak olan hayvani protein birlikte artacak olan hayvani protein talebi planlarda dikkate alınmamıştır.talebi planlarda dikkate alınmamıştır.

Bu dengesizlik günümüzde de devam Bu dengesizlik günümüzde de devam etmektedir.etmektedir.

Sanayi Sektöründe Sanayi Sektöründe GelişmelerGelişmeler

Kalkınma planlarında sanayileşme ile Kalkınma planlarında sanayileşme ile ekonomik gelişme eş anlamlı kabul ekonomik gelişme eş anlamlı kabul edilmiştir. Bunu daha önce edilmiştir. Bunu daha önce belirtmiştik.belirtmiştik.

Çünkü bu planlara göre üretim ve Çünkü bu planlara göre üretim ve gelir yaratan her iktisadi faaliyet aynı gelir yaratan her iktisadi faaliyet aynı derecede önemli değildir. Bu açıdan derecede önemli değildir. Bu açıdan sanayileşmenin üstünlüğü vardır.sanayileşmenin üstünlüğü vardır.

Bu nedenle sanayileşme ekonomik Bu nedenle sanayileşme ekonomik gelişmenin odak noktasındadır.gelişmenin odak noktasındadır.

İlk 3 plan döneminde sanayi kesimi İlk 3 plan döneminde sanayi kesimi için hedeflenen değerlere oldukça için hedeflenen değerlere oldukça yaklaşılmıştır.yaklaşılmıştır.

Buna rağmen ÜBYKP’dan itibaren Buna rağmen ÜBYKP’dan itibaren giderek ağırlaşan bir ekonomik giderek ağırlaşan bir ekonomik bunalıma girilmiştir.bunalıma girilmiştir.

Bu nedenle planların sayısal Bu nedenle planların sayısal gelişmelerinden daha ziyade gelişmelerinden daha ziyade niteliksel özellikleri ele alınmalıdır.niteliksel özellikleri ele alınmalıdır.

Sanayileşme PolitikasıSanayileşme Politikası

Planlı dönemde Cumhuriyetin ilk Planlı dönemde Cumhuriyetin ilk yıllarından bu yana uygulanan ithal yıllarından bu yana uygulanan ithal ikameci sanayileşme modeli ikameci sanayileşme modeli uygulanmıştır.uygulanmıştır.

Temel tüketim mallarının ithal ikamesi Temel tüketim mallarının ithal ikamesi büyük ölçüde önceden başarıldığı için, büyük ölçüde önceden başarıldığı için, ilk 3 plan döneminde dayanıklı tüketim ilk 3 plan döneminde dayanıklı tüketim malları, ara ve yatırım mallarının ithal malları, ara ve yatırım mallarının ithal ikamesine öncelik verilmiştir.ikamesine öncelik verilmiştir.

1970’li yılların 2’inci yarısında da ara 1970’li yılların 2’inci yarısında da ara malları ikamesinde önemli bir aşamaya malları ikamesinde önemli bir aşamaya gelinmiştir. Fakat yatırım malları gelinmiştir. Fakat yatırım malları ikamesinde pek bir gelişme olmamıştır.ikamesinde pek bir gelişme olmamıştır.

Bir ülkenin sanayileşme düzeyi yatırım Bir ülkenin sanayileşme düzeyi yatırım malları sanayisinin sanayi sektörü içindeki malları sanayisinin sanayi sektörü içindeki payına göre değerlendirilebilir.payına göre değerlendirilebilir.

Ancak bu da tek başına yeterli değildir.Ancak bu da tek başına yeterli değildir. Gerçek bir sanayileşme, sanayileşmede Gerçek bir sanayileşme, sanayileşmede

ulaşılan her aşamada kullanılan teknoloji, ulaşılan her aşamada kullanılan teknoloji, verimlilik, maliyet ve ileriye ve geriye verimlilik, maliyet ve ileriye ve geriye dönük bağlantılar açısından gösterdiği dönük bağlantılar açısından gösterdiği performans önemlidir.performans önemlidir.

Önceki aşamaların tam Önceki aşamaların tam özümsenmediği, her aşamaya uygun özümsenmediği, her aşamaya uygun teknolojinin kullanılmadığı ve sektörler teknolojinin kullanılmadığı ve sektörler arasında ileriye ve geriye dönük arasında ileriye ve geriye dönük bağlantıların sağlanmadığı ülkelerde, bağlantıların sağlanmadığı ülkelerde, sanayileşmenin ileri aşamalarına sanayileşmenin ileri aşamalarına geçildikçe ekonominin dışa bağımlılığı geçildikçe ekonominin dışa bağımlılığı azalacağı yerde artar. Ekonomide azalacağı yerde artar. Ekonomide tıkanıklıklar baş gösterir.tıkanıklıklar baş gösterir.

Bu tıkanıklık kullanılan teknoloji ve Bu tıkanıklık kullanılan teknoloji ve girdiler bakımından dışa bağımlılığın girdiler bakımından dışa bağımlılığın artmasından ileri gelmektedir.artmasından ileri gelmektedir.

ÜBYKP döneminde yaşanan kriz, büyük ÜBYKP döneminde yaşanan kriz, büyük ölçüde bu tıkanıklıktan kaynaklanmıştır.ölçüde bu tıkanıklıktan kaynaklanmıştır.

Petrol fiyatlarındaki yükseliş, Kıbrıs Barış Petrol fiyatlarındaki yükseliş, Kıbrıs Barış Harekatı ve anarşi gibi etkenler Harekatı ve anarşi gibi etkenler olmasaydı bile, bu kriz zaten olmasaydı bile, bu kriz zaten yaşanacaktı.yaşanacaktı.

Çünkü Türkiye için temel sorun kendi Çünkü Türkiye için temel sorun kendi kalkınmasını kendi kaynakları ile finanse kalkınmasını kendi kaynakları ile finanse edememesi ve dışa bağımlı kalmasıdır.edememesi ve dışa bağımlı kalmasıdır.

Dışa bağımlılık ise kaynak yetersizliği Dışa bağımlılık ise kaynak yetersizliği değil, kaynakların yanlış kullanılması değil, kaynakların yanlış kullanılması yani kaynak israfıdır.yani kaynak israfıdır.

İthal ikameci strateji döviz kazanmayı İthal ikameci strateji döviz kazanmayı değil, döviz tasarruf etmeyi amaçlar.değil, döviz tasarruf etmeyi amaçlar.

Sanayileşmenin bu aşamasında, Sanayileşmenin bu aşamasında, yatırım malları, yedek parça ve ara yatırım malları, yedek parça ve ara girdi ihtiyacı tamamen yurt dışından girdi ihtiyacı tamamen yurt dışından temin edildiği için, ya sanayi üretimi temin edildiği için, ya sanayi üretimi kısılacak ya da döviz darboğazı kısılacak ya da döviz darboğazı yaşanacaktır.yaşanacaktır.

Türkiye ikinci problemi yaşamıştır.Türkiye ikinci problemi yaşamıştır. 40 Cent’e muhtaç olduğumuz yıllar 40 Cent’e muhtaç olduğumuz yıllar

bu yıllardır.bu yıllardır.

Nüfusu az ve iç pazarı dar olan ülkelerde Nüfusu az ve iç pazarı dar olan ülkelerde ithal ikameci strateji uygulamak rasyonel ithal ikameci strateji uygulamak rasyonel değildir.değildir.

Dayanıklı tüketim malları açısından Dayanıklı tüketim malları açısından herhangi bir sorun yaşamamışız.herhangi bir sorun yaşamamışız.

Fakat ara ve yatırım malları üretimi için Fakat ara ve yatırım malları üretimi için daha büyük ölçekli ve daha ileri teknoloji daha büyük ölçekli ve daha ileri teknoloji kullanan bir üretim gerekmektedir.kullanan bir üretim gerekmektedir.

Teknoloji temin etme sorunu bir tarafa, Teknoloji temin etme sorunu bir tarafa, büyük ölçekli tesisi kurmak için gerekli olan büyük ölçekli tesisi kurmak için gerekli olan sermaye mallarını temin etmek daha da sermaye mallarını temin etmek daha da büyük bir problem olarak karşımıza büyük bir problem olarak karşımıza çıkmıştır.çıkmıştır.

Kurulan tesislerin tam kapasite ile Kurulan tesislerin tam kapasite ile çalıştırılıp maliyetin düşürülmesi de çalıştırılıp maliyetin düşürülmesi de ayrı bir sorun olagelmiştir.ayrı bir sorun olagelmiştir.

Bu problemlerin aşılması için büyük Bu problemlerin aşılması için büyük bir piyasa gerekmektedir.bir piyasa gerekmektedir.

---- İthal ikameci strateji büyük bir iç İthal ikameci strateji büyük bir iç

Pazar gerektirdiğinden koruma da Pazar gerektirdiğinden koruma da gerektirir.gerektirir.

Ancak uzun süreli bir koruma, ülke içi Ancak uzun süreli bir koruma, ülke içi ekonomik etkinliği azalttığı gibi, ekonomik etkinliği azalttığı gibi, tekelleşmelere de neden olur.tekelleşmelere de neden olur.

Etkisiz ya da kısa süreli bir koruma Etkisiz ya da kısa süreli bir koruma ise, yerli sanayinin yeterince ise, yerli sanayinin yeterince gelişememesi sorununu doğurur.gelişememesi sorununu doğurur.

İşte 1970’li yaşanan sıkıntılardan biri İşte 1970’li yaşanan sıkıntılardan biri de budur. Uzun süreli koruma, de budur. Uzun süreli koruma, Türkiye’de montaj sanayiine dayalı Türkiye’de montaj sanayiine dayalı tekelci bir yapının oluşmasına yol tekelci bir yapının oluşmasına yol açmıştır.açmıştır.

---- İthal ikameci stratejide uygulanan bir İthal ikameci stratejide uygulanan bir

diğer politika da özendirmedir, yani diğer politika da özendirmedir, yani teşviklerdir.teşviklerdir.

Ancak uygulanan bu teşvikler Ancak uygulanan bu teşvikler ekonomide kaynak dağılımını bozucu ekonomide kaynak dağılımını bozucu bir etki yapar.bir etki yapar.

İBYKP’dan itibaren sanayi sektöründe İBYKP’dan itibaren sanayi sektöründe yoğun bir teşvik sistemi yoğun bir teşvik sistemi uygulanmıştır.uygulanmıştır.

Bunlardan bazıları şunlardır: yatırım Bunlardan bazıları şunlardır: yatırım indirimi, gümrük vergi ve resimlerinin indirimi, gümrük vergi ve resimlerinin taksitlendirilmesi, kredi kolaylıkları taksitlendirilmesi, kredi kolaylıkları ve gümrük vergisi muafiyetleridir.ve gümrük vergisi muafiyetleridir.

İmalat Sanayinde Yapısal İmalat Sanayinde Yapısal DeğişmeDeğişme

Yerli sanayinin yoğun bir şekilde Yerli sanayinin yoğun bir şekilde korunmuş olması;korunmuş olması;

1.1. Rekabetçi olmayan,Rekabetçi olmayan,

2.2. Geri teknoloji kullanan,Geri teknoloji kullanan,

3.3. Ölçek ekonomilerinden Ölçek ekonomilerinden yararlanmayan,yararlanmayan,

4.4. Eksik kapasite ile çalışan bir sanayi Eksik kapasite ile çalışan bir sanayi yapısının ortaya çıkmasına neden yapısının ortaya çıkmasına neden olmuştur.olmuştur.

Her ne kadar planlanan büyüme Her ne kadar planlanan büyüme hedeflerinin gerisinde kalmış olsa da, hedeflerinin gerisinde kalmış olsa da, sanayi sektörünün hızlı bir şekilde sanayi sektörünün hızlı bir şekilde büyümüş olması,büyümüş olması,

Hatta GSMH artış hızından daha hızlı Hatta GSMH artış hızından daha hızlı büyümüş olması, sanayi sektörünün büyümüş olması, sanayi sektörünün GSMH içerisindeki payının artması ile GSMH içerisindeki payının artması ile sonuçlanmıştır.sonuçlanmıştır.

Sanayi sektöründeki bu gelişme, Sanayi sektöründeki bu gelişme, kapasite ve üretim miktarlarının kapasite ve üretim miktarlarının artması şeklindeki nicel bir gelişmedir. artması şeklindeki nicel bir gelişmedir. Teknoloji ve nitel gelişmeler sınırlı Teknoloji ve nitel gelişmeler sınırlı kalmıştır.kalmıştır.

Sanayi sektöründe istihdam edilen Sanayi sektöründe istihdam edilen emek miktarı gibi tüm sayısal veriler emek miktarı gibi tüm sayısal veriler artarken, verim artışı ve kalite artarken, verim artışı ve kalite iyileşmesi oldukça düşük kalmıştır.iyileşmesi oldukça düşük kalmıştır.

Sanayinin rekabet gücünde de gözle Sanayinin rekabet gücünde de gözle görülür bir artış olmamıştır.görülür bir artış olmamıştır.

Nitelikten ziyade nicel gelişmelerin Nitelikten ziyade nicel gelişmelerin olması şu nedenlere bağlanabilir:olması şu nedenlere bağlanabilir:

1.1. Düşük veya negatif faiz uygulanması,Düşük veya negatif faiz uygulanması,2.2. TL’nin aşırı değerlenmesi üzerine TL’nin aşırı değerlenmesi üzerine

kurulu bir kur politikası,kurulu bir kur politikası,

3.3. Yurtiçi üretimin çeşitli politikalarla yüksek Yurtiçi üretimin çeşitli politikalarla yüksek oranda korunması,oranda korunması,

4.4. Çeşitli politikalarla sanayiye yurt içi Çeşitli politikalarla sanayiye yurt içi piyasalarda tekel gücü kazandırılması.piyasalarda tekel gücü kazandırılması.

Bu gibi nedenlerle öz sermaye kullanmak Bu gibi nedenlerle öz sermaye kullanmak yerine kredi kullanımı artmıştır.yerine kredi kullanımı artmıştır.

Aşırı karlılık zaman zaman Aşırı karlılık zaman zaman otofinansmandan da yararlanma yollarını otofinansmandan da yararlanma yollarını açmıştır.açmıştır.

Sanayi sektörü bu şekilde mutlak ve nispi Sanayi sektörü bu şekilde mutlak ve nispi olarak büyürken yapısal değişim de olarak büyürken yapısal değişim de geçirmiştir.geçirmiştir.

Yapısal değişimden kastedilen şey, ara ve Yapısal değişimden kastedilen şey, ara ve yatırım malları üretmeye başlamaktır.yatırım malları üretmeye başlamaktır.

Nitekim İBYKP döneminden itibaren, ara ve Nitekim İBYKP döneminden itibaren, ara ve yatırım malları üreten alt sanayi dallarında bir yatırım malları üreten alt sanayi dallarında bir gelişme gözlemlenmiştir.gelişme gözlemlenmiştir.

Sanayi sektörü; imalat sanayi, madencilik Sanayi sektörü; imalat sanayi, madencilik sanayi ve elektrik, su ve gaz üretimi sanayi ve elektrik, su ve gaz üretimi faaliyetlerini kapsamaktadır. Ama ağırlık imalat faaliyetlerini kapsamaktadır. Ama ağırlık imalat sanayindedir.sanayindedir.

1963-77 döneminde sanayi sektöründe 1963-77 döneminde sanayi sektöründe yaratılan hasılanın %85’i imalat sanayinde yaratılan hasılanın %85’i imalat sanayinde yaratılmıştır.yaratılmıştır.

İmalat sanayinde çalışanlar, sanayi sektöründe İmalat sanayinde çalışanlar, sanayi sektöründe çalışanların %90’ını oluşturmaktadır.çalışanların %90’ını oluşturmaktadır.

İş yeri sayısı, istihdam, üretim değeri İş yeri sayısı, istihdam, üretim değeri ve katma değer açısından, ara ve ve katma değer açısından, ara ve yatırım mallarının payı sürekli yatırım mallarının payı sürekli artarken, tüketim mallarının payı artarken, tüketim mallarının payı giderek azalmaktadır (Tablo 6.7)giderek azalmaktadır (Tablo 6.7)

1978 yılında ulaşılan % değerler, 1978 yılında ulaşılan % değerler, 1970 yılı gelişmekte olan ülkelere ait 1970 yılı gelişmekte olan ülkelere ait değerlere benzemektedir (Tablo 6.8)değerlere benzemektedir (Tablo 6.8)

Ara ve yatırım mallarının nispi payının Ara ve yatırım mallarının nispi payının artıp, tüketim mallarının nispi payının artıp, tüketim mallarının nispi payının azalması, ekonominin sanayileşmeye azalması, ekonominin sanayileşmeye başladığını göstermektedir.başladığını göstermektedir.

Bu yapısal değişim iyi bir şey olmasına Bu yapısal değişim iyi bir şey olmasına karşılık, ekonominin dışa bağımlılığının karşılık, ekonominin dışa bağımlılığının artmasına yol açmıştır. Bu değişim artmasına yol açmıştır. Bu değişim Tablo 6.9’dan izlenebilir.Tablo 6.9’dan izlenebilir.

Söz konusu bu yapısal değişim Söz konusu bu yapısal değişim planların öngördüğü doğrultuda planların öngördüğü doğrultuda olmasına rağmen, planların öngördüğü olmasına rağmen, planların öngördüğü düzeyde olmamıştır.düzeyde olmamıştır.

Ara ve yatırım malları üretimindeki Ara ve yatırım malları üretimindeki gelişme plan hedeflerinin gerisinde gelişme plan hedeflerinin gerisinde kalırken, dayanıklı tüketim kalırken, dayanıklı tüketim mallarındaki gelişme öngörülenin mallarındaki gelişme öngörülenin üzerinde olmuştur.üzerinde olmuştur.

Bir iddiaya göre bu dönemde yaşanan Bir iddiaya göre bu dönemde yaşanan yapısal değişim, sanayileşme yapısal değişim, sanayileşme sürecinin doğal bir evresi olduğu ve sürecinin doğal bir evresi olduğu ve planların bu noktada bir etkisinin planların bu noktada bir etkisinin olmadığı şeklindedir.olmadığı şeklindedir.

Çünkü planlarda koruma ve Çünkü planlarda koruma ve özendirme araçları etkili ve seçici bir özendirme araçları etkili ve seçici bir şekilde oluşturulmamıştır.şekilde oluşturulmamıştır.

Nitekim bu dönemde özel kesim Nitekim bu dönemde özel kesim tarafından üretilen dayanıklı tüketim tarafından üretilen dayanıklı tüketim malları oldukça fazla kar getirmiştir.malları oldukça fazla kar getirmiştir.

Bu karlılığın nedenleri şunlardır:Bu karlılığın nedenleri şunlardır:

1.1. Bu ürünlere olan iç talebin hızlı bir Bu ürünlere olan iç talebin hızlı bir şekilde artması,şekilde artması,

2.2. Yurtdışı rekabete karşı yoğun Yurtdışı rekabete karşı yoğun şekilde korunmuş olması,şekilde korunmuş olması,

3.3. KİT ürünlerinin bu ürünleri üreten KİT ürünlerinin bu ürünleri üreten özel kesim kuruluşları tarafından özel kesim kuruluşları tarafından ucuza temin edilmesi veucuza temin edilmesi ve

4.4. Diğer özendirme tedbirlerinin seçici Diğer özendirme tedbirlerinin seçici bir şekilde kullanılmamasıdır.bir şekilde kullanılmamasıdır.

İmalat sanayinde küçük işyerleri İmalat sanayinde küçük işyerleri çoğunluktadır. 1980 sayımında tespit çoğunluktadır. 1980 sayımında tespit edilen 182 binin üzerindeki işyerinden edilen 182 binin üzerindeki işyerinden sadece 9009 tanesi yani %4.95’i 10 sadece 9009 tanesi yani %4.95’i 10 kişiden fazla işçi çalıştırmaktadır.kişiden fazla işçi çalıştırmaktadır.

Sanayide küçük işletmelerin çoğunlukta Sanayide küçük işletmelerin çoğunlukta olması şu sakıncalara yol açmaktadır:olması şu sakıncalara yol açmaktadır:

1.1. İleri teknoloji kullanımı güçleşir,İleri teknoloji kullanımı güçleşir,

2.2. Ölçek ekonomilerinden yararlanarak Ölçek ekonomilerinden yararlanarak maliyetleri düşürmek mümkün olmaz,maliyetleri düşürmek mümkün olmaz,

3.3. Üretimde standartlaşmaya gitmek zorlaşır,Üretimde standartlaşmaya gitmek zorlaşır,

4.4. Sektör düzeyinde üretim planlaması Sektör düzeyinde üretim planlaması yapmak zorlaşır,yapmak zorlaşır,

5.5. Sanayileşmenin ileri aşamalarına geçmek Sanayileşmenin ileri aşamalarına geçmek zorlaşır vezorlaşır ve

6.6. Muhasebe denetimi yapmak veya etkin Muhasebe denetimi yapmak veya etkin şekilde vergilendirmek güçleşir.şekilde vergilendirmek güçleşir.

Nitekim ÜBYKP döneminde dayanıklı Nitekim ÜBYKP döneminde dayanıklı tüketim malları üretiminin nispi payının tüketim malları üretiminin nispi payının beklenildiği kadar düşmemesi, büyük beklenildiği kadar düşmemesi, büyük ölçüde küçük işletme sayısının ölçüde küçük işletme sayısının fazlalığından kaynaklanmaktadır.fazlalığından kaynaklanmaktadır.

Dayanıklı tüketim malları üreten Dayanıklı tüketim malları üreten sanayi dallarında aynı malı üreten sanayi dallarında aynı malı üreten çok sayıda işletme çok sayıda işletme bulunabilmektedir.bulunabilmektedir.

Bu olgu 2 nedene bağlanabilir:Bu olgu 2 nedene bağlanabilir:

1.1. Bu dönemde sermaye piyasası Bu dönemde sermaye piyasası gelişmemiş ve sermaye şirketleri gelişmemiş ve sermaye şirketleri yaygınlaşmamıştır,yaygınlaşmamıştır,

2.2. Sınai işletmelerin genelde ticari Sınai işletmelerin genelde ticari kazançlarla oluşturulan sermaye kazançlarla oluşturulan sermaye kullanılarak kurulmuş olması.kullanılarak kurulmuş olması.

Oysa ara ve yatırım malları üretimi büyük Oysa ara ve yatırım malları üretimi büyük ölçek ve ileri teknoloji kullanmayı gerektirir.ölçek ve ileri teknoloji kullanmayı gerektirir.

Ara ve yatırım malları üreten işletmeler, Ara ve yatırım malları üreten işletmeler, dayanıklı tüketim malları üreten dayanıklı tüketim malları üreten işletmelerle ileriye doğru bağlantılıdır.işletmelerle ileriye doğru bağlantılıdır.

Ekonomide çok sayıda küçük ölçekli işletme Ekonomide çok sayıda küçük ölçekli işletme bulunması, ara ve yatırım malları bulunması, ara ve yatırım malları üretiminde standartlaşmayı üretiminde standartlaşmayı engellemektedir.engellemektedir.

ÜBYKP döneminde plan hedeflerine ÜBYKP döneminde plan hedeflerine ulaşmayı engelleyen en önemli hususlardan ulaşmayı engelleyen en önemli hususlardan biridir.biridir.

Gelir elastikiyeti de sanayi alt dallarını Gelir elastikiyeti de sanayi alt dallarını etkileyen önemli bir unsurdur.etkileyen önemli bir unsurdur.

Gelir elastikiyeti düşük olan malların Gelir elastikiyeti düşük olan malların talebi gelir artışı kadar olmaz. Yani bu talebi gelir artışı kadar olmaz. Yani bu malların talebi nispi anlamda azalır.malların talebi nispi anlamda azalır.

İç talep düzeyi bu elastikiyetlerden İç talep düzeyi bu elastikiyetlerden önemli ölçüde etkilenirken, sanayi alt önemli ölçüde etkilenirken, sanayi alt dallarının üretim düzeyini de etkilemiş dallarının üretim düzeyini de etkilemiş olur.olur.

İç talebin yanı sıra dış talep de bu İç talebin yanı sıra dış talep de bu noktada oldukça önemlidir.noktada oldukça önemlidir.

Nitekim Türkiye imalat sanayinde gıda Nitekim Türkiye imalat sanayinde gıda maddeleri, dokuma, giyim ve deri maddeleri, dokuma, giyim ve deri mamullerinin ihracattaki payı önemli ölçüde mamullerinin ihracattaki payı önemli ölçüde artmıştır.artmıştır.

Bu malların arzı iç talebi aşmış olsa da, dış Bu malların arzı iç talebi aşmış olsa da, dış talep sayesinde bu ürünleri üreten alt sanayi talep sayesinde bu ürünleri üreten alt sanayi dallarında üretim ve istihdam gerilememiştir.dallarında üretim ve istihdam gerilememiştir.

---- 1960-80 döneminde gelişme gösteren bir 1960-80 döneminde gelişme gösteren bir

diğer imalat sanayi alt dalı metal eşya diğer imalat sanayi alt dalı metal eşya sanayidir. Özel imalat sanayinde çalışanların sanayidir. Özel imalat sanayinde çalışanların %41’i bu alanda çalışmaktadır. 300 büyük %41’i bu alanda çalışmaktadır. 300 büyük firmanın 19’u bu alanda faaliyet firmanın 19’u bu alanda faaliyet göstermektedir. Yabancı sermaye göstermektedir. Yabancı sermaye kuruluşlarının da %38’i bu alandadır.kuruluşlarının da %38’i bu alandadır.

İmalat sanayindeki yapısal değişim ve alt İmalat sanayindeki yapısal değişim ve alt sanayi dallarının farklı oranlarda sanayi dallarının farklı oranlarda gelişmesi şu nedenlere bağlanabilir:gelişmesi şu nedenlere bağlanabilir:

1.1. Sınai malların farklı iç tüketim elastikiyetiSınai malların farklı iç tüketim elastikiyeti2.2. Her alt sanayi dalı için farklı ihracat ve Her alt sanayi dalı için farklı ihracat ve

ithalat olanaklarıithalat olanakları3.3. Her alt sanayi dalında yatırımların Her alt sanayi dalında yatırımların

marjinal etkinliğinin farklı olmasımarjinal etkinliğinin farklı olması4.4. Farklı özendirme, farklı kur, farklı faiz ve Farklı özendirme, farklı kur, farklı faiz ve

farklı gümrük uygulamalarıfarklı gümrük uygulamaları5.5. Piyasa mekanizması dışında fiyat Piyasa mekanizması dışında fiyat

belirleme olanakları, tekel gücünün belirleme olanakları, tekel gücünün derecesi.derecesi.

İmalat Sanayinde Kamu İmalat Sanayinde Kamu Kesiminin AğırlığıKesiminin Ağırlığı

Türkiye’de devlete ait ekonomik işletmelerin Türkiye’de devlete ait ekonomik işletmelerin en fazla bulunduğu alan imalat sanayidir.en fazla bulunduğu alan imalat sanayidir.

İmalat sanayinde devlete işletmelerin İmalat sanayinde devlete işletmelerin tamamı büyük işletme tanımlamasına tamamı büyük işletme tanımlamasına uymaktadır.uymaktadır.

Devletin büyük işletmelerin %4.9’una Devletin büyük işletmelerin %4.9’una sahiptir. Bunların istihdamdaki payı sahiptir. Bunların istihdamdaki payı %35.8’dir. Büyük işletmelerin toplam %35.8’dir. Büyük işletmelerin toplam üretimi içerisindeki payı da %33.4’tür. Tablo üretimi içerisindeki payı da %33.4’tür. Tablo 6.10’dan takip edebilirsiniz.6.10’dan takip edebilirsiniz.

Sanayi sektöründe kamu kesiminin bu Sanayi sektöründe kamu kesiminin bu kadar ağırlıklı olması şu nedenlere kadar ağırlıklı olması şu nedenlere bağlanabilir:bağlanabilir:

1.1. 1930’lardan itibaren sanayileşme KİT’ler 1930’lardan itibaren sanayileşme KİT’ler vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir.vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir.

2.2. Geri kalmış yörelerin kalkındırılması ve Geri kalmış yörelerin kalkındırılması ve özel kesimin ilgi duymadığı alanlara KİT özel kesimin ilgi duymadığı alanlara KİT yatırımları yapılmıştır.yatırımları yapılmıştır.

3.3. KİT’ler politik yatırım aracı, istihdam aracı, KİT’ler politik yatırım aracı, istihdam aracı, bölgesel kalkınma aracı, fiyat kontrol ve bölgesel kalkınma aracı, fiyat kontrol ve düzenleme aracı ve devlete gelir sağlama düzenleme aracı ve devlete gelir sağlama aracı olarak kullanılmıştır.aracı olarak kullanılmıştır.

4.4. KİT’ler gerçekten de sanayileşme amacı KİT’ler gerçekten de sanayileşme amacı ile kurulmuştur.ile kurulmuştur.

1963-78 döneminde kamu kesiminin 1963-78 döneminde kamu kesiminin bu ağırlıklı payının giderek azaldığı bu ağırlıklı payının giderek azaldığı görülür.görülür.

Özellikle de tüketim malları üreten Özellikle de tüketim malları üreten alanlarda hızlı bir gerileme olmuştur.alanlarda hızlı bir gerileme olmuştur.

ÜBYKP döneminde tüketim mallarının ÜBYKP döneminde tüketim mallarının %67’si özel kesim tarafından %67’si özel kesim tarafından üretilmiştir. Oysa planlı dönemin üretilmiştir. Oysa planlı dönemin başında bu oran %50’nin altındadır.başında bu oran %50’nin altındadır.

1975 yılında kamunun üretiminde en 1975 yılında kamunun üretiminde en yüksek paya sahip olduğu imalat yüksek paya sahip olduğu imalat sanayi alt dalları şunlardır:sanayi alt dalları şunlardır:

1.1. Kimya, petrol ve lastik %58Kimya, petrol ve lastik %58

2.2. Kağıt ve basım sanayi ürünleri %51Kağıt ve basım sanayi ürünleri %51

3.3. Temel metaller %49Temel metaller %49

4.4. Yiyecek, içecek ve tütün %48Yiyecek, içecek ve tütün %48 Devletin en düşük paya sahip Devletin en düşük paya sahip

olduğu alanlar ise şunlardır:olduğu alanlar ise şunlardır:

1.1. Metal ürünleri ve makineler %12Metal ürünleri ve makineler %12

2.2. Tekstil ve giyim eşyası %15Tekstil ve giyim eşyası %15

İmalat sanayi içinde kamu kesiminin İmalat sanayi içinde kamu kesiminin payının azalması, KİT’lerin içinde payının azalması, KİT’lerin içinde bulunduğu sorunlar kadar, devletin bulunduğu sorunlar kadar, devletin altyapı yatırımlarına yönelip üretime altyapı yatırımlarına yönelip üretime yönelik yatırımları ikinci plana yönelik yatırımları ikinci plana atmasından da kaynaklanmaktadır.atmasından da kaynaklanmaktadır.

Kaynak Kullanımı ve Kaynak Kullanımı ve Yatırımların FinansmanıYatırımların Finansmanı

Kalkınma planlarının en önemli amacı, Kalkınma planlarının en önemli amacı, daha önce de belirtildiği üzere, daha önce de belirtildiği üzere, hedeflenen büyüme rakamlarına hedeflenen büyüme rakamlarına ulaşılmasıdır.ulaşılmasıdır.

Bu hedeflere ulaşabilmenin de yolu, Bu hedeflere ulaşabilmenin de yolu, diğer şartlar veri iken ve ICOR’ların diğer şartlar veri iken ve ICOR’ların doğru hesaplandığı varsayımları altında, doğru hesaplandığı varsayımları altında, planlanan yatırımları gerçekleştirmektir.planlanan yatırımları gerçekleştirmektir.

Ayrıca yatırımların dağılımı da planlarda Ayrıca yatırımların dağılımı da planlarda öngörülenlere uygun olmalıdır.öngörülenlere uygun olmalıdır.

İlk 3 plan döneminde hedeflenen İlk 3 plan döneminde hedeflenen yatırım düzeylerine ulaşılamamıştır.yatırım düzeylerine ulaşılamamıştır.

Bu nedenle hedeflenen büyüme Bu nedenle hedeflenen büyüme oranlarına da ulaşılamamıştır.oranlarına da ulaşılamamıştır.

Hedeflenen büyüme oranlarına Hedeflenen büyüme oranlarına ulaşılamamasının tek nedeni ulaşılamamasının tek nedeni hedeflenen yatırım düzeylerine hedeflenen yatırım düzeylerine ulaşamamak değildir. Bunun 2 nedeni ulaşamamak değildir. Bunun 2 nedeni daha vardır:daha vardır:

1.1. Alt sektör ICOR’ları yanlış Alt sektör ICOR’ları yanlış hesaplanmıştır.hesaplanmıştır.

2.2. Yatırımların sektörel dağılımında plan Yatırımların sektörel dağılımında plan hedeflerine uyulmamıştır.hedeflerine uyulmamıştır.

Yatırımların Sektörel Yatırımların Sektörel DağılımıDağılımı

Yatırımların sektörel dağılımı, Tablo Yatırımların sektörel dağılımı, Tablo 6.11’den de görülebileceği gibi, plan 6.11’den de görülebileceği gibi, plan hedeflerine uymamaktadır.hedeflerine uymamaktadır.

Konut, ulaştırma ve imalat sanayi alt Konut, ulaştırma ve imalat sanayi alt dallarına planlanandan daha fazla dallarına planlanandan daha fazla yatırım yapılırken,yatırım yapılırken,

Tarım ve madencilik sektörlerine Tarım ve madencilik sektörlerine planlanandan daha az yatırım planlanandan daha az yatırım yapılmıştır.yapılmıştır.

1950-60 arasında yatırımların 1950-60 arasında yatırımların %20’sini alan tarım sektörü, 1960-77 %20’sini alan tarım sektörü, 1960-77 döneminde ancak %12.4’ünü döneminde ancak %12.4’ünü alabilmiştir.alabilmiştir.

Özellikle ÜBYKP döneminde hizmetler Özellikle ÜBYKP döneminde hizmetler sektörü planlanandan fazla yatırım sektörü planlanandan fazla yatırım almıştır.almıştır.

---- İlk 3 plan döneminde ekonominin dışa İlk 3 plan döneminde ekonominin dışa

bağımlılığının azaltılması hedeflenmiş bağımlılığının azaltılması hedeflenmiş olsa da, kaynak açısından dışa olsa da, kaynak açısından dışa bağımlılık azalmamıştır.bağımlılık azalmamıştır.

İzlenen sanayileşme stratejisi, daha önce de İzlenen sanayileşme stratejisi, daha önce de belirtildiği üzere, döviz tasarrufu belirtildiği üzere, döviz tasarrufu sağlamamıştır.sağlamamıştır.

İhracatın kompozisyonu değişmediği için, İhracatın kompozisyonu değişmediği için, geleneksel ihraç ürünlerinin ihraç edilen geleneksel ihraç ürünlerinin ihraç edilen miktarlarını artırarak, dış ödemeler bilançosu miktarlarını artırarak, dış ödemeler bilançosu açıkları kapatılamamıştır.açıkları kapatılamamıştır.

Fakat işçi dövizleri bu dönemde önemli bir Fakat işçi dövizleri bu dönemde önemli bir kaynak haline gelmiştir.kaynak haline gelmiştir.

BBYKP’da yatırımların %19’unun dış kaynak BBYKP’da yatırımların %19’unun dış kaynak ile karşılanacağı öngörülmüş, ancak bu kadar ile karşılanacağı öngörülmüş, ancak bu kadar dış kaynak temin edilememiştir. Ancak dış kaynak temin edilememiştir. Ancak %11.3’ü dış kaynak ile finanse edilmiştir.%11.3’ü dış kaynak ile finanse edilmiştir.

İBYKP’da dış kaynak ihtiyacı bu durum İBYKP’da dış kaynak ihtiyacı bu durum nedeniyle azaltılmış, ancak hedef yine de nedeniyle azaltılmış, ancak hedef yine de tutturulamamıştır.tutturulamamıştır.

ÜBYKP’da ise tam tersi olmuş, yatırımların ÜBYKP’da ise tam tersi olmuş, yatırımların %20’den fazlası dış kaynak ile finanse %20’den fazlası dış kaynak ile finanse edilmiştir.edilmiştir.

---- İlk 3 plan döneminde kamunun İlk 3 plan döneminde kamunun

ekonomideki ağırlığı (yatırımlar açısından) ekonomideki ağırlığı (yatırımlar açısından) azalmamıştır. Toplam sabit sermaye azalmamıştır. Toplam sabit sermaye yatırımlarının %52.7’si kamu, %47.3’ü özel yatırımlarının %52.7’si kamu, %47.3’ü özel kesim tarafından gerçekleştirilmiştir.kesim tarafından gerçekleştirilmiştir.

İBYKP döneminde kamu kesimi yatırımları İBYKP döneminde kamu kesimi yatırımları ancak beklenenin %83’ü kadar olmuştur.ancak beklenenin %83’ü kadar olmuştur.

Yatırımların beklenen düzeyin altında Yatırımların beklenen düzeyin altında kalması, iç tasarrufların yetersiz kalması, iç tasarrufların yetersiz oluşu ve beklenildiği kadar oluşu ve beklenildiği kadar artmamasıdır.artmamasıdır.

Ayrıca tasarrufların tamamı sermaye Ayrıca tasarrufların tamamı sermaye piyasasına çekilememiş ve piyasasına çekilememiş ve yatırımlara yönlendirilememiştir.yatırımlara yönlendirilememiştir.

Türkiye’de 1963-77 döneminde iç Türkiye’de 1963-77 döneminde iç tasarrufların GSMH’ye oranı %18 tasarrufların GSMH’ye oranı %18 iken, Yunanistan’da %20, İspanya’da iken, Yunanistan’da %20, İspanya’da %22.3 ve Portekiz’de %13.5’tir.%22.3 ve Portekiz’de %13.5’tir.

Ayrıca Yunanistan ve İspanya’da Ayrıca Yunanistan ve İspanya’da toplam yatırımların dış kaynaklarla toplam yatırımların dış kaynaklarla finanse edilen kısmı oldukça azdır. finanse edilen kısmı oldukça azdır. İspanya 1969’dan sonra borç İspanya 1969’dan sonra borç verebilecek bir düzeye ulaşmıştır.verebilecek bir düzeye ulaşmıştır.

Dış kaynaklara bağımlılığın tek nedeni, Dış kaynaklara bağımlılığın tek nedeni, iç tasarrufların yetersizliği değildir. iç tasarrufların yetersizliği değildir. İthal ikameci sanayileşme stratejisinin İthal ikameci sanayileşme stratejisinin de bunda payı bulunmaktadır.de bunda payı bulunmaktadır.

Sanayileşmenin ilerleyen Sanayileşmenin ilerleyen aşamalarında, yatırımların ithalata aşamalarında, yatırımların ithalata bağımlılığı artmıştır.bağımlılığı artmıştır.

Yatırımların FinansmanıYatırımların Finansmanı

1963-77 döneminde toplam sabit sermaye 1963-77 döneminde toplam sabit sermaye yatırımlarının %52.7’sini kamu, %47.3’ünü yatırımlarının %52.7’sini kamu, %47.3’ünü özel kesim gerçekleştirmiştir.özel kesim gerçekleştirmiştir.

Buna karşılık aynı dönemde tasarrufların Buna karşılık aynı dönemde tasarrufların %45’i kamu, %55’i özel kesim tarafından %45’i kamu, %55’i özel kesim tarafından yapılmıştır.yapılmıştır.

Dönem boyunca kamu yatırımları hep Dönem boyunca kamu yatırımları hep hedeflenenden daha fazla olmuştur.hedeflenenden daha fazla olmuştur.

Kamu kesimi tasarruf açığı iç ve dış Kamu kesimi tasarruf açığı iç ve dış borçlanma ile kapatılmaya çalışılmıştır.borçlanma ile kapatılmaya çalışılmıştır.

Özel kesim yatırımları 1. ve 3. plan Özel kesim yatırımları 1. ve 3. plan döneminde hedefleri aşmıştır. Özel döneminde hedefleri aşmıştır. Özel kesim tasarruf açığı ise, yabancı özel kesim tasarruf açığı ise, yabancı özel sermaye ve özel kesime açılan dış sermaye ve özel kesime açılan dış kredilerle finanse edilmiştir.kredilerle finanse edilmiştir.

---- Kamu kesiminde yatırımcı kuruluşlar Kamu kesiminde yatırımcı kuruluşlar

sadece yatırımlarını finanse etmek sadece yatırımlarını finanse etmek için değil, aynı zamanda işletme için değil, aynı zamanda işletme zararlarını ve ek döner sermaye zararlarını ve ek döner sermaye ihtiyaçlarını karşılamak için de kredi ihtiyaçlarını karşılamak için de kredi kullanmışlardır.kullanmışlardır.

Kamu yatırımcı kuruluşların kredi ihtiyaçları Kamu yatırımcı kuruluşların kredi ihtiyaçları sürekli artış göstermiştir (bkz: Tablo 6.12)sürekli artış göstermiştir (bkz: Tablo 6.12)

Ancak bu artış büyük ölçüde işletme Ancak bu artış büyük ölçüde işletme zararlarını finanse etmek için olmuştur.zararlarını finanse etmek için olmuştur.

Örneğin kamu kredi ihtiyacı 1970’de %16.4 Örneğin kamu kredi ihtiyacı 1970’de %16.4 oranında işletme zararlarından oranında işletme zararlarından kaynaklanırken, bu oran 1978 yılında kaynaklanırken, bu oran 1978 yılında %30.5’e yükselmiştir.%30.5’e yükselmiştir.

---- Kamu kuruluşlarına en çok kredi veren Kamu kuruluşlarına en çok kredi veren

kuruluşların başında “Devlet Yatırım kuruluşların başında “Devlet Yatırım Bankası” gelmektedir.Bankası” gelmektedir.

Bu banka, kamu yatırımlarını finanse etmek Bu banka, kamu yatırımlarını finanse etmek için 1964 yılında kurulmuştur.için 1964 yılında kurulmuştur.

Hükümet sübvansiyonları, sosyal güvenlik Hükümet sübvansiyonları, sosyal güvenlik kuruluşlarının tahvil satışları ve dış krediler kuruluşlarının tahvil satışları ve dış krediler bankanın gelir kaynaklarıdır.bankanın gelir kaynaklarıdır.

Zaman içerisinde söz konusu bankanın Zaman içerisinde söz konusu bankanın gelirleri, KİT’lerin kredi ihtiyacını gelirleri, KİT’lerin kredi ihtiyacını karşılamaya yetmediği için, TCMB karşılamaya yetmediği için, TCMB kaynaklarına müracaat edilmiştir.kaynaklarına müracaat edilmiştir.

Tablo 6.12’nin ilk kısımlarında KİT’lerin pek Tablo 6.12’nin ilk kısımlarında KİT’lerin pek fazla MB kaynağı kullanmadığı gibi bir fazla MB kaynağı kullanmadığı gibi bir izlenim oluşmaktadır. Ancak bu izlenim izlenim oluşmaktadır. Ancak bu izlenim yanlıştır. KİT zararları bütçeden finanse yanlıştır. KİT zararları bütçeden finanse edilirken, bütçe açıkları MB kaynakları ile edilirken, bütçe açıkları MB kaynakları ile finanse edilmiştir. Yani dolaylı olarak MB finanse edilmiştir. Yani dolaylı olarak MB kaynakları bu dönemde de kullanılmıştır.kaynakları bu dönemde de kullanılmıştır.

Nitekim bu dönemde TCMB kamu Nitekim bu dönemde TCMB kamu kesiminin en büyük kredi kaynağıdır.kesiminin en büyük kredi kaynağıdır.

1963-77 döneminde banka 1963-77 döneminde banka kredilerinin %62’si kamu kesimine kredilerinin %62’si kamu kesimine ayrılmıştır. Kamunun normal ayrılmıştır. Kamunun normal bankacılık sisteminden aldığı bankacılık sisteminden aldığı kredilerin payı ise sadece %10 kredilerin payı ise sadece %10 civarındadır.civarındadır.

MB’nın kamuya açtığı krediler şu MB’nın kamuya açtığı krediler şu kanallardan yatırımcı kuruluşlara kanallardan yatırımcı kuruluşlara ulaşmaktadır:ulaşmaktadır:

1.1. Bütçe ihtiyaçları için Hazine’ye doğrudan Bütçe ihtiyaçları için Hazine’ye doğrudan avans,avans,

2.2. Katma bütçeli kuruluşlardan Tekel’e Katma bütçeli kuruluşlardan Tekel’e avans niteliğinde kredi,avans niteliğinde kredi,

3.3. Bazı KİT’lere (TŞF, TMO, DYB ve 1974ten Bazı KİT’lere (TŞF, TMO, DYB ve 1974ten sonra doğrudan bazı KİT’lere) finansman sonra doğrudan bazı KİT’lere) finansman kredisi.kredisi.

---- 1970’lerdeki enflasyonun en büyük 1970’lerdeki enflasyonun en büyük

nedenlerinden biri de KİT açıklarının nedenlerinden biri de KİT açıklarının finansmanı için TCMB kaynaklarının finansmanı için TCMB kaynaklarının kullanılmış olmasıdır.kullanılmış olmasıdır.

KİT ürünleri idari kararlarla KİT ürünleri idari kararlarla maliyetlerinin altında satılmıştır.maliyetlerinin altında satılmıştır.

KİT’lerde; organizasyon bozuklukları, KİT’lerde; organizasyon bozuklukları, aşırı istihdam, yatırımlarım aşırı istihdam, yatırımlarım zamanında yenilenmemesi, eksik zamanında yenilenmemesi, eksik kapasite ile çalışmaları ve politik kapasite ile çalışmaları ve politik müdahaleler bu kuruluşların yüksek müdahaleler bu kuruluşların yüksek maliyetle çalışmasına yol açmıştır.maliyetle çalışmasına yol açmıştır.

KİT ürünleri maliyetinin altında satılıp KİT ürünleri maliyetinin altında satılıp zarar ortaya çıkınca, bu zararlar bütçe zarar ortaya çıkınca, bu zararlar bütçe ve MB kaynakları ile finanse edilmiş, ve MB kaynakları ile finanse edilmiş, neticede para arzı genişlemiştir.neticede para arzı genişlemiştir.

Bu politikalar hem ekonomik Bu politikalar hem ekonomik istikrarsızlığın temelini oluşturmuş, istikrarsızlığın temelini oluşturmuş, hem de KİT ürünlerini ucuza alan özel hem de KİT ürünlerini ucuza alan özel kesime kaynak aktarıldığı için, kaynak kesime kaynak aktarıldığı için, kaynak dağılımında etkinlikten uzaklaşılmıştır.dağılımında etkinlikten uzaklaşılmıştır.

---- Toplam sermaye yatırımlarının BBYKP Toplam sermaye yatırımlarının BBYKP

döneminde %11.3’ü, İBYKP döneminde döneminde %11.3’ü, İBYKP döneminde %3.7’si ve ÜBYKP döneminde %20.8’i %3.7’si ve ÜBYKP döneminde %20.8’i dış kaynak ile finanse edilmiştir.dış kaynak ile finanse edilmiştir.

Dış kaynağı daha fazla kullanan Dış kaynağı daha fazla kullanan kesim kamu kesimi olmuştur.kesim kamu kesimi olmuştur.

Yabancı kaynaklar genelde şu 3 Yabancı kaynaklar genelde şu 3 başlık altında toplanmıştır:başlık altında toplanmıştır:

1.1. Resmi proje ve program kredileri,Resmi proje ve program kredileri,

2.2. Özel ticari krediler ve satıcı kredileri,Özel ticari krediler ve satıcı kredileri,

3.3. Özel yabancı yatırımlar.Özel yabancı yatırımlar. 1963-77 döneminde borç 1963-77 döneminde borç

ertelemeleri de dahil olmak üzere, ertelemeleri de dahil olmak üzere, 7288 milyon dolar yabancı kaynak 7288 milyon dolar yabancı kaynak temin edilmiştir.temin edilmiştir.

Bunun 4598 milyon doları (borç Bunun 4598 milyon doları (borç ertelemeleri de dahil) proje ve ertelemeleri de dahil) proje ve program kredileri, 2111 milyon doları program kredileri, 2111 milyon doları özel ticari ve özel satıcı kredileri ve özel ticari ve özel satıcı kredileri ve 579 milyon doları özel yabancı 579 milyon doları özel yabancı yatırımlardır.yatırımlardır.

1975’ten sonra özel ticari kredilerde 1975’ten sonra özel ticari kredilerde çok süratli bir artış olmuş ve 1977’de çok süratli bir artış olmuş ve 1977’de bu kanaldan giren dış kaynak miktarı bu kanaldan giren dış kaynak miktarı 1162 milyon dolara ulaşmıştır.1162 milyon dolara ulaşmıştır.

Bu artış büyük ölçüde “Dövize Bu artış büyük ölçüde “Dövize Çevrilebilir Mevduat (DÇM)” Çevrilebilir Mevduat (DÇM)” uygulamasından kaynaklanmıştır.uygulamasından kaynaklanmıştır.

Hükümet bu dönemde, artan dış Hükümet bu dönemde, artan dış ödeme güçlükleri karşısında, kur ödeme güçlükleri karşısında, kur garantili kısa vadeli ticari kredi garantili kısa vadeli ticari kredi kullanmak zorunda kalmıştır.kullanmak zorunda kalmıştır.

1977-78 yıllarında proje ve program 1977-78 yıllarında proje ve program kredilerinde de önemli artışlar kredilerinde de önemli artışlar olmuştur. Ancak bu kalemdeki artışlar olmuştur. Ancak bu kalemdeki artışlar taze kredi kullanımından değil, borç taze kredi kullanımından değil, borç ertelemeden kaynaklanmıştır.ertelemeden kaynaklanmıştır.

Özel kesim yatırımlarının nasıl finanse Özel kesim yatırımlarının nasıl finanse edildiği ve ne kadar kredi kullanıldığını edildiği ve ne kadar kredi kullanıldığını tespit etmek oldukça güçtür.tespit etmek oldukça güçtür.

Büyük ölçüde küçük ölçekli olan bu Büyük ölçüde küçük ölçekli olan bu işletmelerin sağlam muhasebe işletmelerin sağlam muhasebe kayıtları yoktur ve olanlara da ulaşmak kayıtları yoktur ve olanlara da ulaşmak oldukça zordur.oldukça zordur.

Özel kesimdeki küçük işletmeler Özel kesimdeki küçük işletmeler yatırımlarını büyük ölçüde öz yatırımlarını büyük ölçüde öz kaynaklarıyla ve yakın çevrelerinden kaynaklarıyla ve yakın çevrelerinden edindikleri kredilerle finanse edindikleri kredilerle finanse etmişlerdir.etmişlerdir.

W. Hale, küçük özel işletmelerin kredi W. Hale, küçük özel işletmelerin kredi ihtiyaçlarının ancak %40’ının örgütlü ihtiyaçlarının ancak %40’ının örgütlü kredi piyasalarından temin edildiğini kredi piyasalarından temin edildiğini düşünmektedir.düşünmektedir.

Özel kesimdeki büyük ölçekli Özel kesimdeki büyük ölçekli işletmeler ise 2 kaynaktan kredi işletmeler ise 2 kaynaktan kredi bulmaktadır.bulmaktadır.

1.1. Doğrudan ticaret veya yatırım Doğrudan ticaret veya yatırım bankaları kredilerine başvurmak,bankaları kredilerine başvurmak,

2.2. Sermaye piyasasına hisse senedi Sermaye piyasasına hisse senedi veya tahvil çıkarmak.veya tahvil çıkarmak.

Genelde holdingleşen büyük ölçekli Genelde holdingleşen büyük ölçekli özel kesim işletmeleri, kendi özel kesim işletmeleri, kendi bankalarını kurmak suretiyle finans bankalarını kurmak suretiyle finans ihtiyaçlarını karşılamışlardır.ihtiyaçlarını karşılamışlardır.

Kredi arzı talebine oranla yetersiz Kredi arzı talebine oranla yetersiz kalmıştır. Bu nedenle kredi kalmıştır. Bu nedenle kredi maliyetleri yüksek olmuştur.maliyetleri yüksek olmuştur.

1980 öncesinde mevduat faizleri 1980 öncesinde mevduat faizleri hükümet tarafından düşük hükümet tarafından düşük belirlenmiştir. Arzı yetersiz talebi belirlenmiştir. Arzı yetersiz talebi fazla olan iktisadi bir büyüklüğün fazla olan iktisadi bir büyüklüğün fiyatını düşük tutmak, tabii ki fiyatını düşük tutmak, tabii ki rasyonel bir davranış değildir. Bu rasyonel bir davranış değildir. Bu büyüklüğün ticaretini yapanlar büyük büyüklüğün ticaretini yapanlar büyük kazançlar elde ederler.kazançlar elde ederler.

Nitekim 1980 öncesinde de böyle Nitekim 1980 öncesinde de böyle olmuş ve örgütsüz kredi piyasaları olmuş ve örgütsüz kredi piyasaları genişlemiştir.genişlemiştir.

Bankalar da müşterilerine açtıkları Bankalar da müşterilerine açtıkları kredilerin maliyetlerini, komisyonlarla kredilerin maliyetlerini, komisyonlarla ve şişirme işlem masraflarıyla ve şişirme işlem masraflarıyla yükseltmişlerdir.yükseltmişlerdir.

Özel işletmeler kredi maliyetindeki Özel işletmeler kredi maliyetindeki bu artışları kolayca ürettikleri bu artışları kolayca ürettikleri ürünlere yansıttıkları için pek fazla ürünlere yansıttıkları için pek fazla şikayetçi olmamışlardır.şikayetçi olmamışlardır.

Bu dönemde banka kredilerinin %90’ı Bu dönemde banka kredilerinin %90’ı özel kesim %10’u kamu kesimi özel kesim %10’u kamu kesimi tarafından kullanılmıştır.tarafından kullanılmıştır.

Özel kesime açılan kredilerin %30’un Özel kesime açılan kredilerin %30’un altındaki kısmı doğrudan üretken altındaki kısmı doğrudan üretken alanlara giderken, %70’den fazlası alanlara giderken, %70’den fazlası konut ve ticarete gitmiştir.konut ve ticarete gitmiştir.

1970’lerin sonlarına doğru artışa 1970’lerin sonlarına doğru artışa geçen enflasyon, ticaret sektöründeki geçen enflasyon, ticaret sektöründeki karları artırdığı için, bu türden bir karları artırdığı için, bu türden bir dağılım ortaya çıkmıştır.dağılım ortaya çıkmıştır.

Tarım ve esnaflık gibi küçük ölçekli Tarım ve esnaflık gibi küçük ölçekli işletmelerin hakim olduğu alanlara işletmelerin hakim olduğu alanlara zaten kar amacı gütmeyen kamu zaten kar amacı gütmeyen kamu bankaları açmaktadır.bankaları açmaktadır.

Alınan kredilerin genelde ticaret Alınan kredilerin genelde ticaret sektöründe kullanılması, Yakup sektöründe kullanılması, Yakup Kepenek’in de işaret ettiği gibi, Kepenek’in de işaret ettiği gibi, oldukça normaldir. Çünkü ticari oldukça normaldir. Çünkü ticari sermayenin sınai yatırıma dönüşmesi sermayenin sınai yatırıma dönüşmesi için, sanayi sektörünün göreceli daha için, sanayi sektörünün göreceli daha karlı hale gelmesi gerekir.karlı hale gelmesi gerekir.

Para ve Maliye PolitikalarıPara ve Maliye Politikaları

1963-70 dönemi yüksek büyüme ile düşük 1963-70 dönemi yüksek büyüme ile düşük enflasyonun birlikte yaşandığı bir dönem enflasyonun birlikte yaşandığı bir dönem olmuştur.olmuştur.

Büyüme ortalama %6.3 iken, enflasyon Büyüme ortalama %6.3 iken, enflasyon ortalama %5.3 civarında olmuştur.ortalama %5.3 civarında olmuştur.

Yüksek büyüme 1970’den sonra da devam Yüksek büyüme 1970’den sonra da devam etmiş, ancak düşük enflasyon düzeyi etmiş, ancak düşük enflasyon düzeyi korunamamıştır.korunamamıştır.

Fiyatlar Genel Seviyesindeki DeğişmelerFiyatlar Genel Seviyesindeki Değişmeler

1974 yılı hariç tutulduğunda, 1971-76 1974 yılı hariç tutulduğunda, 1971-76 arasında enflasyonun %10 ile %20 arasında enflasyonun %10 ile %20 arasında olduğu görülmektedir.arasında olduğu görülmektedir.

1974’teki Kıbrıs Barış Harekatı, askeri 1974’teki Kıbrıs Barış Harekatı, askeri harcamaları artırdığı için, enflasyon da harcamaları artırdığı için, enflasyon da %30’lara tırmanmıştır.%30’lara tırmanmıştır.

Ama 1975’te %9.9 ve 1976’da %15.7 gibi Ama 1975’te %9.9 ve 1976’da %15.7 gibi düzeylere indirilebilmiştir.düzeylere indirilebilmiştir.

1971-76 dönemi, yüksek büyümenin 1971-76 dönemi, yüksek büyümenin olduğu, fiyat istikrarının bozulduğu, buna olduğu, fiyat istikrarının bozulduğu, buna rağmen enflasyonun %20 düzeylerinde rağmen enflasyonun %20 düzeylerinde tutulduğu bir dönemdir.tutulduğu bir dönemdir.

1977’den sonra ise hem fiyat istikrarı 1977’den sonra ise hem fiyat istikrarı bozulmuş, hem enflasyon artmış hem de bozulmuş, hem enflasyon artmış hem de büyüme oranları düşmeye başlamıştır.büyüme oranları düşmeye başlamıştır.

1979’da büyüme oranı sadece %1’dir.1979’da büyüme oranı sadece %1’dir. 1980 yılında enflasyon %100’ü geçmiş, 1980 yılında enflasyon %100’ü geçmiş,

büyüme negatif olmuştur.büyüme negatif olmuştur. Tablo 6.15 incelendiğinde, fiyat istikrarı Tablo 6.15 incelendiğinde, fiyat istikrarı

yaşanan yıllarda yüksek büyüme yaşanan yıllarda yüksek büyüme rakamları tutturulduğu görülmektedir. rakamları tutturulduğu görülmektedir. Yani arada bir ilişki var gibi Yani arada bir ilişki var gibi görünmektedir.görünmektedir.

1970’li yılların sonlarında, enflasyon 1970’li yılların sonlarında, enflasyon kontrolden çıkınca, büyüme oranları da kontrolden çıkınca, büyüme oranları da küçülmeye başlamıştır.küçülmeye başlamıştır.

Ama aradaki ilişki doğrudan bir ilişki değil, Ama aradaki ilişki doğrudan bir ilişki değil, dolaylı bir ilişkidir.dolaylı bir ilişkidir.

1970’li yılların ikinci yarısında yaşanan 1970’li yılların ikinci yarısında yaşanan döviz darboğazı hem enflasyonu döviz darboğazı hem enflasyonu yükseltmiş hem de büyümeyi sekteye yükseltmiş hem de büyümeyi sekteye uğratmıştır.uğratmıştır.

1970’li yılların sonlarındaki yüksek 1970’li yılların sonlarındaki yüksek enflasyonun nedenleri şu şekilde enflasyonun nedenleri şu şekilde sıralanabilir:sıralanabilir:

1.1. Kamu harcamalarının artması nedeniyle Kamu harcamalarının artması nedeniyle para arzının genişlemesi,para arzının genişlemesi,

2.2. Ağustos 1970’de yapılan devalüasyon,Ağustos 1970’de yapılan devalüasyon,3.3. İthal malları fiyatlarının (özellikle de İthal malları fiyatlarının (özellikle de

petrolün) artmış olması,petrolün) artmış olması,4.4. Tarım ürünleri taban fiyatlarının Tarım ürünleri taban fiyatlarının

yükseltilmesi,yükseltilmesi,5.5. Memur maaşlarının yükseltilmesi,Memur maaşlarının yükseltilmesi,6.6. Sendikalı işçilerin, enflasyon nedeniyle Sendikalı işçilerin, enflasyon nedeniyle

ücretlerinin artırılması,ücretlerinin artırılması,7.7. Kıbrıs Barış Harekatı nedeniyle Kıbrıs Barış Harekatı nedeniyle

Türkiye’ye uygulanan ambargolar ve Türkiye’ye uygulanan ambargolar ve yardımların kesilmiş olması.yardımların kesilmiş olması.

Para Arzı ve FiyatlarPara Arzı ve Fiyatlar

1963-79 aralığında yıllık ortalama 1963-79 aralığında yıllık ortalama para arzı artışı %23.9’dur. Anılan para arzı artışı %23.9’dur. Anılan dönemde kümülatif olarak para dönemde kümülatif olarak para arzının 40 kat arttığı söylenebilir.arzının 40 kat arttığı söylenebilir.

1970 öncesinde kaydi para asli 1970 öncesinde kaydi para asli paradan daha hızlı genişlemiştir.paradan daha hızlı genişlemiştir.

Bunun nedeni özel kesimin ticari Bunun nedeni özel kesimin ticari banka kredilerini yoğun şekilde banka kredilerini yoğun şekilde kullanmasıdır.kullanmasıdır.

1970’den sonra emisyon genişlemesinin 1970’den sonra emisyon genişlemesinin daha hızlı olduğu görülmektedir.daha hızlı olduğu görülmektedir.

Bu dönemde fiyatlar genel düzeyindeki Bu dönemde fiyatlar genel düzeyindeki yükseliş, paranın satın alma gücünü yükseliş, paranın satın alma gücünü düşürdüğü için, paraya olan talebi düşürdüğü için, paraya olan talebi artırmıştır.artırmıştır.

Bir diğer nedeni de kamu harcamalarındaki Bir diğer nedeni de kamu harcamalarındaki artışın TCMB kaynakları ile finanse edilmiş artışın TCMB kaynakları ile finanse edilmiş olmasıdır.olmasıdır.

Dönemin sonlarında TCMB’nin özel kesime Dönemin sonlarında TCMB’nin özel kesime verdiği kredinin payı %25’e kadar verdiği kredinin payı %25’e kadar gerilerken, hazineye ve KİT’lere verilen gerilerken, hazineye ve KİT’lere verilen kredinin payı sürekli artmıştır.kredinin payı sürekli artmıştır.

TCMB yasası değiştirilmiş, Hazine’ye TCMB yasası değiştirilmiş, Hazine’ye verilen krediler sınırlandırılmak verilen krediler sınırlandırılmak istenmiş, ama bütçe kanunlarına istenmiş, ama bütçe kanunlarına konulan ek maddelerle bu kısıtlar konulan ek maddelerle bu kısıtlar sürekli aşılmıştır. TCMB resmen sürekli aşılmıştır. TCMB resmen devletin finans kaynağı haline devletin finans kaynağı haline getirilmiştir.getirilmiştir.

Artan döviz sıkıntısı karşısında Artan döviz sıkıntısı karşısında 1975’te tekrar uygulamaya konulan 1975’te tekrar uygulamaya konulan DÇM’ler, 1976 yılında parasal tabanın DÇM’ler, 1976 yılında parasal tabanın %30 oranında artmasına yol açmıştır.%30 oranında artmasına yol açmıştır.

Maliye PolitikasıMaliye Politikası

1970’li yıllara vergi reformu ile giren 1970’li yıllara vergi reformu ile giren Türkiye ekonomisi, kamu gelirlerini Türkiye ekonomisi, kamu gelirlerini artırmayı başarmış, bu olumlu artırmayı başarmış, bu olumlu gelişme 1978-79’a kadar sürmüştür.gelişme 1978-79’a kadar sürmüştür.

1970’li yılların sonlarında yükselen 1970’li yılların sonlarında yükselen enflasyon, kamu gelirlerinin enflasyon, kamu gelirlerinin azalmasına yol açmış ve maliye azalmasına yol açmış ve maliye politikası etkinliğini yitirmiştir.politikası etkinliğini yitirmiştir.

1970’de çıkarılan “Finansman 1970’de çıkarılan “Finansman Yasası” bu olumlu gelişmede önemli Yasası” bu olumlu gelişmede önemli bir rol oynamıştır.bir rol oynamıştır.

Ancak dönemin sonlarına doğru, Ancak dönemin sonlarına doğru, parasal genişlemede en önemli parasal genişlemede en önemli etkenlerden biri de maliye politikası etkenlerden biri de maliye politikası olmuş ve istikrarsızlığı olmuş ve istikrarsızlığı körüklemiştir.körüklemiştir.

Bir ekonomide maliye politikasının 2 Bir ekonomide maliye politikasının 2 temel işlevi vardır:temel işlevi vardır:

1.1. Ekonomik gelişmeyi istikrar içinde Ekonomik gelişmeyi istikrar içinde sürdürmeye yardımcı olmalıdır,sürdürmeye yardımcı olmalıdır,

2.2. Sosyal adaleti sağlayacak bir vergi Sosyal adaleti sağlayacak bir vergi ve harcama politikası oluşturmalıdır.ve harcama politikası oluşturmalıdır.

Ama ne yazık ki, bu 2 amacı Ama ne yazık ki, bu 2 amacı gerçekleştirecek bir maliye politikası gerçekleştirecek bir maliye politikası hiç bir zaman oluşturulamamıştır.hiç bir zaman oluşturulamamıştır.

BBYKP döneminde oldukça düşük BBYKP döneminde oldukça düşük düzeylerde kalan bütçe açıkları, düzeylerde kalan bütçe açıkları, 1971’den sonra önemli ölçüde artmış 1971’den sonra önemli ölçüde artmış ve ek finansman ihtiyacı oluşmuştur.ve ek finansman ihtiyacı oluşmuştur.

Ek finansman ihtiyacı iç ve dış Ek finansman ihtiyacı iç ve dış borçlanma ve MB kaynaklarından borçlanma ve MB kaynaklarından karşılanmıştır.karşılanmıştır.

Bu açıktan finansman olayı tabii ki Bu açıktan finansman olayı tabii ki para arzını genişletmiş, bu da para arzını genişletmiş, bu da enflasyonun artışında önemli bir rol enflasyonun artışında önemli bir rol oynamıştır.oynamıştır.

Türkiye’de bütçe disiplini pek fazla Türkiye’de bütçe disiplini pek fazla ciddiye alınmamıştır.ciddiye alınmamıştır.

TBMM’nin hükümete verdiği harcama TBMM’nin hükümete verdiği harcama yetkisi, çeşitli kanunlarla ve kanun yetkisi, çeşitli kanunlarla ve kanun hükmündeki kararnamelerle aşılmış, hükmündeki kararnamelerle aşılmış, oluşan açıklıklar Hazine ve MB oluşan açıklıklar Hazine ve MB kaynaklarından karşılanmıştır.kaynaklarından karşılanmıştır.

Bütçe harcamalarını denetleme işlemi Bütçe harcamalarını denetleme işlemi genelde 4-5 yıl gecikmeyle yapılmış, pek de genelde 4-5 yıl gecikmeyle yapılmış, pek de önemsenmemiştir.önemsenmemiştir.

1975’ten sonra kamu kesimi iç borçları da 1975’ten sonra kamu kesimi iç borçları da oldukça önemli düzeyde artmıştır.oldukça önemli düzeyde artmıştır.

1963’te 10.4 milyar TL olan iç borç stoku, 1963’te 10.4 milyar TL olan iç borç stoku, 1978’de 178.7 milyar TL’ye ulaşmıştır.1978’de 178.7 milyar TL’ye ulaşmıştır.

1975-78 döneminde iç borç yıllık ortalama 1975-78 döneminde iç borç yıllık ortalama artış hızı %43’tür.artış hızı %43’tür.

Ek finansman ihtiyacının bu kadar yüksek Ek finansman ihtiyacının bu kadar yüksek olması, ve bu ihtiyacın iç borçlanma ile olması, ve bu ihtiyacın iç borçlanma ile kapatılmaya çalışılması, vergilendirilebilir kapatılmaya çalışılması, vergilendirilebilir gelirin az olduğu şeklinde gelirin az olduğu şeklinde yorumlanmamalıdır.yorumlanmamalıdır.

Asıl problem vergi mevzuatının Asıl problem vergi mevzuatının güncel gelişmelere göre güncel gelişmelere göre uyarlanmaması ve vergilerin etkin bir uyarlanmaması ve vergilerin etkin bir şekilde tahsil edilmemesidir.şekilde tahsil edilmemesidir.

Kısacası 1970’lerin sonlarında artışa Kısacası 1970’lerin sonlarında artışa geçen enflasyon olgusunda, bir çok iç geçen enflasyon olgusunda, bir çok iç ve dış etken bulunmakla birlikte, en ve dış etken bulunmakla birlikte, en önemli 2 neden parasal genişleme ve önemli 2 neden parasal genişleme ve kamu kesimi açıklarıdır.kamu kesimi açıklarıdır.

Dış Ekonomik GelişmelerDış Ekonomik Gelişmeler

Bu dönemde dış ekonomik ilişkilerdeki Bu dönemde dış ekonomik ilişkilerdeki gelişmeler daha önceki yıllarda olanların gelişmeler daha önceki yıllarda olanların doğrultusunda şekillenmiştir.doğrultusunda şekillenmiştir.

İthal ikameci ve yerli sanayiyi korumacı İthal ikameci ve yerli sanayiyi korumacı anlayış bu dönemde de sürdürülmüştür.anlayış bu dönemde de sürdürülmüştür.

İhracat yine büyük ölçüde tarımsal İhracat yine büyük ölçüde tarımsal ürünlere dayalıdır.ürünlere dayalıdır.

İthalat hacminde bir miktar artış olsa da, İthalat hacminde bir miktar artış olsa da, yine de kotalar, ikili antlaşmalar ve yine de kotalar, ikili antlaşmalar ve kambiyo rejimleri ile sınırlandırılmaya kambiyo rejimleri ile sınırlandırılmaya çalışılmıştır.çalışılmıştır.

Bu nedenlerle dış ticaret hacmi, Bu nedenlerle dış ticaret hacmi, gelişmekte olan ülkeler kategorisinde gelişmekte olan ülkeler kategorisinde oldukça düşük düzeyde kalmıştır.oldukça düşük düzeyde kalmıştır.

Türkiye dış ticaretinin bir diğer Türkiye dış ticaretinin bir diğer önemli özelliği de uzun vadede önemli özelliği de uzun vadede ekonomik gelişmeyi sağlayıcı olmak ekonomik gelişmeyi sağlayıcı olmak yerine kısıtlayıcı olmasıdır.yerine kısıtlayıcı olmasıdır.

Bu açıdan bakıldığında, aynı Bu açıdan bakıldığında, aynı kategoride bulunduğumuz bir çok kategoride bulunduğumuz bir çok ekonomiye kıyasla oldukça kapalı bir ekonomiye kıyasla oldukça kapalı bir ekonomi olduğumuz söylenebilir.ekonomi olduğumuz söylenebilir.

Örneğin ÜBYKP döneminde dış ticaret Örneğin ÜBYKP döneminde dış ticaret hacminin GSMH’ye oranı sadece hacminin GSMH’ye oranı sadece %16’dır. Oysa AGÜ ortalaması bile %16’dır. Oysa AGÜ ortalaması bile %30.3’tür.%30.3’tür.

Bu durum takip edilen sanayileşme Bu durum takip edilen sanayileşme stratejisi kadar, aşırı korumacılık, stratejisi kadar, aşırı korumacılık, ekonominin gelişmişlik düzeyi ve doğal ekonominin gelişmişlik düzeyi ve doğal faktör donanımı ile de açıklanabilir.faktör donanımı ile de açıklanabilir.

İthal ikameci strateji, korumacı politika İthal ikameci strateji, korumacı politika ve sıkı kambiyo denetimleri ekonomiyi ve sıkı kambiyo denetimleri ekonomiyi içe dönük hale getirmiştir.içe dönük hale getirmiştir.

1962’de çıkarılan TPKK kanunu 1962’de çıkarılan TPKK kanunu hakkındaki 17 sayılı KHK kambiyo hakkındaki 17 sayılı KHK kambiyo rejimini daha sıkı hale getirmiştir.rejimini daha sıkı hale getirmiştir.

Ancak ithal ikameci strateji, ara ve Ancak ithal ikameci strateji, ara ve yatırım mallarının ithal edilmesini yatırım mallarının ithal edilmesini gerektirdiği için ekonominin döviz gerektirdiği için ekonominin döviz ihtiyacı artmıştır.ihtiyacı artmıştır.

Döviz ihtiyacını karşılayacak olan ihracat Döviz ihtiyacını karşılayacak olan ihracat ise, iç piyasaların karlı olması nedeniyle ise, iç piyasaların karlı olması nedeniyle bir türlü artırılamamış, ihracat yine bir türlü artırılamamış, ihracat yine tarımsal ürünlerle devam ettirilmiştir.tarımsal ürünlerle devam ettirilmiştir.

1980 öncesi ithalat programı üç 1980 öncesi ithalat programı üç listeden oluşmaktaydı:listeden oluşmaktaydı:

1.1. Liberasyon listeleri,Liberasyon listeleri,

2.2. Kotaya tabi ithal mallar listesi,Kotaya tabi ithal mallar listesi,

3.3. İkili antlaşmalar kapsamında ithal İkili antlaşmalar kapsamında ithal edilen ürünler listesiedilen ürünler listesi

Liberasyon listesi de iki kısımdan Liberasyon listesi de iki kısımdan oluşmaktaydı. Birinci kısım serbest oluşmaktaydı. Birinci kısım serbest ticaret listesidir.ticaret listesidir.

Bu listede kalkınma programlarının Bu listede kalkınma programlarının uygulanması için gerekli olan sermaye uygulanması için gerekli olan sermaye malları, ara malları, yedek parçalar ve malları, ara malları, yedek parçalar ve hammadde bulunmaktadır.hammadde bulunmaktadır.

İkinci liberasyon listesi kısıtlandırılmış İkinci liberasyon listesi kısıtlandırılmış listedir ve yarı mamul malları listedir ve yarı mamul malları içermektedir.içermektedir.

---- Türkiye ekonomisi iklimin iyi geçtiği Türkiye ekonomisi iklimin iyi geçtiği

dönemlerde kendine yeter bir dönemlerde kendine yeter bir görünüm arz etmekteydi.görünüm arz etmekteydi.

Türkiye her ne kadar bir ürünün Türkiye her ne kadar bir ürünün temel ihracatçısı olmasa da dünya temel ihracatçısı olmasa da dünya ekonomisindeki dalgalanmalardan ekonomisindeki dalgalanmalardan etkilenmeye başlamıştır.etkilenmeye başlamıştır.

Bazı malların ithalatında karşılaşılan Bazı malların ithalatında karşılaşılan zorluklar ekonomiyi tıkanma zorluklar ekonomiyi tıkanma noktasına getirmektedir.noktasına getirmektedir.

Nitekim, 1958-60 ve 1978-80 Nitekim, 1958-60 ve 1978-80 yıllarında yaşanan ekonomik sıkıntılar yıllarında yaşanan ekonomik sıkıntılar büyük ölçüde bu darboğazlardan büyük ölçüde bu darboğazlardan kaynaklanmıştır.kaynaklanmıştır.

1960-77 döneminde 1973 yılı hariç 1960-77 döneminde 1973 yılı hariç sürekli dış açık vermişiz.sürekli dış açık vermişiz.

Yani özetle net sermaye ithalatçısı bir Yani özetle net sermaye ithalatçısı bir ekonomi haline gelmişiz.ekonomi haline gelmişiz.

Ağustos 1970 DevalüasyonuAğustos 1970 Devalüasyonu

1970’li yıllara girilirken dış ticaret 1970’li yıllara girilirken dış ticaret açıkları artmıştır. Dış kaynak girişleri açıkları artmıştır. Dış kaynak girişleri de beklenenin altında kalınca döviz de beklenenin altında kalınca döviz darboğazı yaşanmaya başlanmıştır.darboğazı yaşanmaya başlanmıştır.

Aslında 1960’lı yılların ortalarından beri Aslında 1960’lı yılların ortalarından beri devalüasyon beklentisi oluşmuştu.devalüasyon beklentisi oluşmuştu.

1969 sonlarında verilen ithalat 1969 sonlarında verilen ithalat lisansları, döviz tahsis edilemediği için, lisansları, döviz tahsis edilemediği için, 30-40 haftalık gecikmelerle 30-40 haftalık gecikmelerle gerçekleşmiştir.gerçekleşmiştir.

İlk başta devalüasyon yapılmamış, İlk başta devalüasyon yapılmamış, çoklu kur sistemi ile dış ticaret çoklu kur sistemi ile dış ticaret açıkları kapatılmaya çalışılmıştır.açıkları kapatılmaya çalışılmıştır.

En sonunda dış finans çevrelerinin de En sonunda dış finans çevrelerinin de baskısıyla, Ağustos 1970’de baskısıyla, Ağustos 1970’de devalüasyonu da içeren bir dizi devalüasyonu da içeren bir dizi önlem alınmıştır.önlem alınmıştır.

1 ABD doları 9 TL’den 15 TL’ye 1 ABD doları 9 TL’den 15 TL’ye yükseltilerek yaklaşık %40 oranında yükseltilerek yaklaşık %40 oranında devalüe edilmiştir.devalüe edilmiştir.

Ancak çoklu kur uygulaması yine Ancak çoklu kur uygulaması yine devam ettirilmiştir.devam ettirilmiştir.

Dizi önlemler arasında ihracatı Dizi önlemler arasında ihracatı özendirecek vergi indirimleri ve kredi özendirecek vergi indirimleri ve kredi kolaylıkları da bulunmaktaydı.kolaylıkları da bulunmaktaydı.

Dış ticareti etkileyen miktar Dış ticareti etkileyen miktar kısıtlamaları değiştirilmiş, iç fiyatlarda kısıtlamaları değiştirilmiş, iç fiyatlarda ayarlamalar yapılmış, reeskont ve faiz ayarlamalar yapılmış, reeskont ve faiz oranları yükseltilmiştir.oranları yükseltilmiştir.

1970’de uygulamaya konulan bu 1970’de uygulamaya konulan bu paket 4 yıl boyunca olumlu sonuçlar paket 4 yıl boyunca olumlu sonuçlar vermiş ve dış ticaret açıkları bir vermiş ve dış ticaret açıkları bir miktar kapanmıştır.miktar kapanmıştır.

İşçi dövizleri de beklenenin üzerinde İşçi dövizleri de beklenenin üzerinde bir artış gösterince 1972 yılında dış bir artış gösterince 1972 yılında dış ticaret bilançosu açığı sadece 8 ticaret bilançosu açığı sadece 8 milyon dolar olmuştur.milyon dolar olmuştur.

Hatta 1973 yılında 484 milyon dolar Hatta 1973 yılında 484 milyon dolar fazla bile vermiştir.fazla bile vermiştir.

İşçi dövizleri 1970’li yıllarda Türkiye İşçi dövizleri 1970’li yıllarda Türkiye ekonomisinin neredeyse kurtarıcısı ekonomisinin neredeyse kurtarıcısı olmuştur.olmuştur.

Yılda 1 milyar doları bulan işçi Yılda 1 milyar doları bulan işçi dövizleri, ihracat gelirlerinin %70-dövizleri, ihracat gelirlerinin %70-95’ine ulaşmıştır.95’ine ulaşmıştır.

1970-73 döneminde Türkiye’nin döviz 1970-73 döneminde Türkiye’nin döviz rezervleri 1.8 milyar dolar artış rezervleri 1.8 milyar dolar artış göstermiştir.göstermiştir.

Bu olumlu hava 1973’te petrol Bu olumlu hava 1973’te petrol fiyatlarının 4 kat yükselmesiyle fiyatlarının 4 kat yükselmesiyle bozulmaya başladı. İthalat harcamaları bozulmaya başladı. İthalat harcamaları 2 milyar dolardan 6 milyar dolar 2 milyar dolardan 6 milyar dolar düzeylerine yükseldi.düzeylerine yükseldi.

Dünya konjonktürünün daralma Dünya konjonktürünün daralma sürecine girmesi ve TL’nin yeniden aşırı sürecine girmesi ve TL’nin yeniden aşırı değerli hale gelmesi, ihracat artışlarını değerli hale gelmesi, ihracat artışlarını frenlemiş ve 5 yılda sadece 400 milyon frenlemiş ve 5 yılda sadece 400 milyon dolarlık bir artış sağlanmıştır.dolarlık bir artış sağlanmıştır.

TL’nin aşırı değerlenmesi nedeniyle işçi TL’nin aşırı değerlenmesi nedeniyle işçi dövizleri de 1,5 milyar dolar düzeylerinden 1 dövizleri de 1,5 milyar dolar düzeylerinden 1 milyar dolar düzeylerine gerilemiştir.milyar dolar düzeylerine gerilemiştir.

Sonuçta dış ödemeler bilançosu görülmemiş Sonuçta dış ödemeler bilançosu görülmemiş bir biçimde artarak 3.4 milyar dolara bir biçimde artarak 3.4 milyar dolara ulaşmıştır.ulaşmıştır.

Bu ciddi dış açık, elverişsiz koşullarda kısa Bu ciddi dış açık, elverişsiz koşullarda kısa vadeli dış borçlanmanın artmasına neden oldu.vadeli dış borçlanmanın artmasına neden oldu.

Türkiye’ye uzun vadeli kredi açanların başında; Türkiye’ye uzun vadeli kredi açanların başında; Batı Almanya, ABD, Dünya Bankası, Batı Almanya, ABD, Dünya Bankası, International Development Association (IDA), International Development Association (IDA), International Finance Corporation (IFC) ve International Finance Corporation (IFC) ve uluslararası diğer kuruluşlar gelmektedir.uluslararası diğer kuruluşlar gelmektedir.

1978’de DÇM’ler 3.1 milyar dolara 1978’de DÇM’ler 3.1 milyar dolara ulaşmıştır. Bu miktar toplam kısa vadeli ulaşmıştır. Bu miktar toplam kısa vadeli kredilerin %41’ine karşılık gelmektedir.kredilerin %41’ine karşılık gelmektedir.

Kısa vadeli kredilerin geri kalan kısmı; Kısa vadeli kredilerin geri kalan kısmı; banker kredilerinden, kamu kesimine banker kredilerinden, kamu kesimine açıktan ödemelerden, özel ithalatçılara açıktan ödemelerden, özel ithalatçılara kabul kredilerinden ve ithal malı kabul kredilerinden ve ithal malı karşılığında ticari kredilerden karşılığında ticari kredilerden oluşmaktadır.oluşmaktadır.

Bu dönemde kısa vadeli borçları sıkça Bu dönemde kısa vadeli borçları sıkça kullanan tek ülke Türkiye değildi. OPEC kullanan tek ülke Türkiye değildi. OPEC üyesi ülkelerin ellerinde biriken fonlar, üyesi ülkelerin ellerinde biriken fonlar, AGÜ’lere kredi olarak verildiği için, bir çok AGÜ’lere kredi olarak verildiği için, bir çok ülke kısa vadeli borçlanma yapmıştır.ülke kısa vadeli borçlanma yapmıştır.

1970’li yılların sonlarında artan dış borç 1970’li yılların sonlarında artan dış borç ana para ve faiz yükümlülüklerine, ana para ve faiz yükümlülüklerine, artan petrol harcamaları da eklenince, artan petrol harcamaları da eklenince, meydana çıkan döviz talebini meydana çıkan döviz talebini karşılamak için, 1978 yılı ihracat karşılamak için, 1978 yılı ihracat gelirleri artı işçi dövizlerinin %84.3’ünün gelirleri artı işçi dövizlerinin %84.3’ünün tahsis edilmesi gerekli hale gelmiştir.tahsis edilmesi gerekli hale gelmiştir.

Bu içinden çıkılmaz durum, kısa vadeli Bu içinden çıkılmaz durum, kısa vadeli borçların uzun vadeli borçlara borçların uzun vadeli borçlara dönüştürülmesi ve taze kaynak dönüştürülmesi ve taze kaynak bulunması çabalarını hızlandırmıştır. IMF bulunması çabalarını hızlandırmıştır. IMF ile ilişkiler belirleyici olmaya başladı.ile ilişkiler belirleyici olmaya başladı.

Yaşanan döviz darboğazı ve ekonomik Yaşanan döviz darboğazı ve ekonomik bunalım ithalat üzerindeki kontrolleri bunalım ithalat üzerindeki kontrolleri artırmayı gerekli hale getirdi.artırmayı gerekli hale getirdi.

Bunun sonucu olarak da hem ihraç Bunun sonucu olarak da hem ihraç ürünlerinde hem de ithal ürünlerinde ürünlerinde hem de ithal ürünlerinde yaygın bir karaborsa ortaya çıktı.yaygın bir karaborsa ortaya çıktı.

Yapılan bir tahmine göre yasal olmayan Yapılan bir tahmine göre yasal olmayan yollardan yapılan ithalat 2 milyar dolara yollardan yapılan ithalat 2 milyar dolara ulaşmıştır. Aşağı yukarı bu büyüklükteki ulaşmıştır. Aşağı yukarı bu büyüklükteki bir ihracat da kayıt dışına kaymıştır.bir ihracat da kayıt dışına kaymıştır.

1979 yılında kayıt dışı ithalatın 4 1979 yılında kayıt dışı ithalatın 4 milyar dolara ulaştığı, bunun da yine milyar dolara ulaştığı, bunun da yine büyük ölçüde kayıt dışı ihracat gelirleri büyük ölçüde kayıt dışı ihracat gelirleri ile karşılandığı iddia edilmiştir.ile karşılandığı iddia edilmiştir.

Kayıt dışı döviz kazançları; Kayıt dışı döviz kazançları; karaborsaya akan işçi dövizleri, beyan karaborsaya akan işçi dövizleri, beyan edilmemiş ihracat ve yasa dışı madde edilmemiş ihracat ve yasa dışı madde kaçakçılığından elde edilmekteydi.kaçakçılığından elde edilmekteydi.

Kayıt dışı ithalat ise; altın ve silah Kayıt dışı ithalat ise; altın ve silah ticareti, döviz yokluğu nedeniyle ticareti, döviz yokluğu nedeniyle alınamayan tüketim, yatırım ve ara alınamayan tüketim, yatırım ve ara mallarından oluşmaktaydı.mallarından oluşmaktaydı.

Kayıt dışı dış ticaretin 1977-79 döneminde Kayıt dışı dış ticaretin 1977-79 döneminde resmi dış ticaretten daha fazla olduğu resmi dış ticaretten daha fazla olduğu iddialar arasındadır.iddialar arasındadır.

W. Hale’e göre, bu kayıt dışı ara ve yatırım W. Hale’e göre, bu kayıt dışı ara ve yatırım malları ithalatı olmasaydı, kapasite malları ithalatı olmasaydı, kapasite kullanım oranları daha da düşük olacaktı.kullanım oranları daha da düşük olacaktı.

---- İlk 3 plan döneminde dış ticaretin İlk 3 plan döneminde dış ticaretin

yapısında ciddi değişmeler oldu.yapısında ciddi değişmeler oldu. BBYKP döneminde toplam ihracat gelirleri BBYKP döneminde toplam ihracat gelirleri

içerisinde tarımsal ürünlerin payı %79.3 içerisinde tarımsal ürünlerin payı %79.3 iken, ÜBYKP döneminde %60’lara geriledi.iken, ÜBYKP döneminde %60’lara geriledi.

Buna karşılık sınai mal ihracı aynı Buna karşılık sınai mal ihracı aynı dönemde %16.7’den %34.2’ye ulaştı.dönemde %16.7’den %34.2’ye ulaştı.

1970’lerin ikinci yarısında tahıl ihracatı 1970’lerin ikinci yarısında tahıl ihracatı toplam ihracatın %10’una ulaştı ve toplam ihracatın %10’una ulaştı ve orada sabitlendi.orada sabitlendi.

Hatırlanacağı üzere bazı dönemlerde Hatırlanacağı üzere bazı dönemlerde (1950-60 arası ve 1970’lerin ilk (1950-60 arası ve 1970’lerin ilk yarısında) tahıl ithal ettiğimiz olmuştur.yarısında) tahıl ithal ettiğimiz olmuştur.

Bu dönemde dış ticarette yaşanan Bu dönemde dış ticarette yaşanan dönüşüm sınırlı kalmıştır. Bu dönüşüm dönüşüm sınırlı kalmıştır. Bu dönüşüm 1980 sonrasında hız kazanmıştır.1980 sonrasında hız kazanmıştır.

1987’de tarım ürünlerinin toplam ihracat 1987’de tarım ürünlerinin toplam ihracat içindeki payı %18.2’ye düşerken, sınai içindeki payı %18.2’ye düşerken, sınai malların oranı %79.1’e yükselmiştir.malların oranı %79.1’e yükselmiştir.

1963-77 döneminde ithalatın bileşiminde 1963-77 döneminde ithalatın bileşiminde de bazı değişimler yaşanmıştır.de bazı değişimler yaşanmıştır.

Ara malları ve yatırım malları ithalatı oran Ara malları ve yatırım malları ithalatı oran olarak artarken, tüketim mallarının olarak artarken, tüketim mallarının ithalattaki payı %3.5’e gerilemiştir.ithalattaki payı %3.5’e gerilemiştir.

Bu durum ekonominin dışa bağımlılığını Bu durum ekonominin dışa bağımlılığını artırmıştır. 1973-78 döneminde petrol artırmıştır. 1973-78 döneminde petrol ithalatının payı %22.3’e yükselmiştir. Oysa ithalatının payı %22.3’e yükselmiştir. Oysa bu oran BBYKP döneminde %9.3 idi.bu oran BBYKP döneminde %9.3 idi.

1950’li yıllarda olduğu gibi, yine en 1950’li yıllarda olduğu gibi, yine en önemli dış ticaret partnerimiz Batı önemli dış ticaret partnerimiz Batı Avrupa’dır.Avrupa’dır.

AET ve EFTA’nın Türkiye dış AET ve EFTA’nın Türkiye dış ticaretindeki payı %50.7’dir.ticaretindeki payı %50.7’dir.

ABD ve Kanada’nın payı ise %24’ü ABD ve Kanada’nın payı ise %24’ü aşmıştır.aşmıştır.

Doğu bloku ülkeleri ile olan dış ticaret Doğu bloku ülkeleri ile olan dış ticaret ise %9 gibi düşük bir düzeyde kalmıştır.ise %9 gibi düşük bir düzeyde kalmıştır.

İBYKP döneminde ABD’nin payı bir İBYKP döneminde ABD’nin payı bir miktar gerilerken, Batı Avrupa ve Doğu miktar gerilerken, Batı Avrupa ve Doğu Bloku’nun payı bir miktar artmıştır.Bloku’nun payı bir miktar artmıştır.

ÜBYKP döneminde ise Üçüncü Dünya ÜBYKP döneminde ise Üçüncü Dünya ülkelerine doğru bir kayış yaşanmıştır.ülkelerine doğru bir kayış yaşanmıştır.

Dış ticaretimizde bu ülkelerin payı Dış ticaretimizde bu ülkelerin payı %38’lere ulaşırken, AET’nin payı %38’lere ulaşırken, AET’nin payı %46’ya, ABD’nin payı %8.4’e ve Doğu %46’ya, ABD’nin payı %8.4’e ve Doğu Bloku ülkelerinin payı da %7.6’ya Bloku ülkelerinin payı da %7.6’ya düşmüştür.düşmüştür.

Ekonomik bunalım döneminde ise dış Ekonomik bunalım döneminde ise dış ticaretimiz daha çok Orta Doğu ile ticaretimiz daha çok Orta Doğu ile olmuştur.olmuştur.

----

Dış ticaret hadlerindeki aleyhte Dış ticaret hadlerindeki aleyhte gelişme, 1970’lerin sonlarına doğru gelişme, 1970’lerin sonlarına doğru hızlanmıştır.hızlanmıştır.

Dış ticaret bilançosu açıklarının Dış ticaret bilançosu açıklarının artmasında, diğer faktörlerin yanı artmasında, diğer faktörlerin yanı sıra, bunun da etkisi olmuştur.sıra, bunun da etkisi olmuştur.

Dış ticaret hadleri 1968=100 olmak Dış ticaret hadleri 1968=100 olmak üzere, petrol şokuyla birlikte 1974’te üzere, petrol şokuyla birlikte 1974’te 84.6, 1976’da 81.6 ve 1977’de 84.6, 1976’da 81.6 ve 1977’de 76.9’a gerilemiştir.76.9’a gerilemiştir.

----

Planlı dönemde Türkiye’nin dış ekonomik Planlı dönemde Türkiye’nin dış ekonomik ilişkilerine AET ile olan ilişkiler damga ilişkilerine AET ile olan ilişkiler damga vurmuştur.vurmuştur.

1963 Ankara Antlaşması’na göre, 1963 Ankara Antlaşması’na göre, Türkiye’nin AET’ye tam üyeliği üç aşamalı Türkiye’nin AET’ye tam üyeliği üç aşamalı bir sürecin sonunda olacaktır.bir sürecin sonunda olacaktır.

En erken 1980 ve en geç 1995 yılında tam En erken 1980 ve en geç 1995 yılında tam üye olacağımız öngörülmüştür.üye olacağımız öngörülmüştür.

Arada geçecek süre içerisinde Türkiye’nin Arada geçecek süre içerisinde Türkiye’nin ekonomisini diğer üye ülkelerin düzeyine ekonomisini diğer üye ülkelerin düzeyine getirmesi ve AET ülkelerinin de Türkiye’ye getirmesi ve AET ülkelerinin de Türkiye’ye yardım yapması karara bağlanmıştı.yardım yapması karara bağlanmıştı.

ÜBYKP bu amaçla oluşturulup yürürlüğe ÜBYKP bu amaçla oluşturulup yürürlüğe konuldu. Bu planın amacı, 1995 yılında konuldu. Bu planın amacı, 1995 yılında Türkiye ekonomisini İtalya’nın 1973’teki Türkiye ekonomisini İtalya’nın 1973’teki seviyesine getirmekti.seviyesine getirmekti.

Birinci aşama 1973 yılına kadar sürdü.Birinci aşama 1973 yılına kadar sürdü. İkinci aşamayı 1970 yılında imzalanan Ek İkinci aşamayı 1970 yılında imzalanan Ek

Protokol düzenliyordu. Bu Ek Protokol Protokol düzenliyordu. Bu Ek Protokol gümrük tarifelerinin kademeli bir şekilde gümrük tarifelerinin kademeli bir şekilde kaldırılmasını öngörüyordu.kaldırılmasını öngörüyordu.

Türkiye antlaşmaların tersine yeterli yardım Türkiye antlaşmaların tersine yeterli yardım görmedi. Katma Protokolde yer almasına görmedi. Katma Protokolde yer almasına rağmen serbest dolaşım hakkını vermediler.rağmen serbest dolaşım hakkını vermediler.

Tekstil ürünlerine kota uyguladılar. Tekstil ürünlerine kota uyguladılar. Tarım ürünlerini sınırlayıcı bir tutum Tarım ürünlerini sınırlayıcı bir tutum sergilediler. Hatta Türk vatandaşları sergilediler. Hatta Türk vatandaşları için vize uygulaması başlattılar.için vize uygulaması başlattılar.

Bu olumsuz gelişmeler neticesinde Bu olumsuz gelişmeler neticesinde Türkiye AET ile olan ilişkilerini 1978 Türkiye AET ile olan ilişkilerini 1978 yılında 5 yıllığına dondurdu.yılında 5 yıllığına dondurdu.

Buna rağmen AET ile olan ilişkilerimiz Buna rağmen AET ile olan ilişkilerimiz dış ilişkilerimizde odak noktasını dış ilişkilerimizde odak noktasını oluşturmaya devam etti.oluşturmaya devam etti.

1983 yılında yeniden sivil iktidara 1983 yılında yeniden sivil iktidara geçen Türkiye, AET ile olan ilişkileri geçen Türkiye, AET ile olan ilişkileri yeniden başlatmış ve 1987 yeniden başlatmış ve 1987 Mayıs’ında tam üyelik müracaatı Mayıs’ında tam üyelik müracaatı yapmıştır.yapmıştır.

Bu gelişmede Yunanistan’ın tam Bu gelişmede Yunanistan’ın tam üyelik alması önemli bir rol üyelik alması önemli bir rol oynamıştır. Çünkü Türkiye’nin AET ile oynamıştır. Çünkü Türkiye’nin AET ile olan ilişkilerinde ekonomiden daha olan ilişkilerinde ekonomiden daha ziyade siyasi unsurlar etkili olmuştur.ziyade siyasi unsurlar etkili olmuştur.

Gelişme Düzeyi ve Halkın Gelişme Düzeyi ve Halkın Refah SeviyesiRefah Seviyesi

İlk 3 plan döneminde küçümsenmeyecek İlk 3 plan döneminde küçümsenmeyecek bir büyüme trendi yakalanmıştır.bir büyüme trendi yakalanmıştır.

Özellikle 1963-70 arasında hem ortalama Özellikle 1963-70 arasında hem ortalama %6 gibi bir büyüme gerçekleştirilmiş %6 gibi bir büyüme gerçekleştirilmiş hem de fiyat istikrarı sağlanmıştır.hem de fiyat istikrarı sağlanmıştır.

Fakat 1970’lerdeki döviz darboğazı Fakat 1970’lerdeki döviz darboğazı 1976’da ciddi boyutlara ulaşmıştır.1976’da ciddi boyutlara ulaşmıştır.

1978-80 arasında ekonomideki reel 1978-80 arasında ekonomideki reel büyüme neredeyse durmuştur.büyüme neredeyse durmuştur.

1960-72 döneminde GSYİH büyüme 1960-72 döneminde GSYİH büyüme oranı ortalama %5.8, yıllık enflasyon oranı ortalama %5.8, yıllık enflasyon oranı %6.8 iken, 1973-78 döneminde oranı %6.8 iken, 1973-78 döneminde sırasıyla %3 ve %38.3 olmuştur.sırasıyla %3 ve %38.3 olmuştur.

1970-79 döneminde emek gelirlerinin 1970-79 döneminde emek gelirlerinin GSYİH’deki payının arttığı GSYİH’deki payının arttığı görülmüştür.görülmüştür.

Aynı şekilde imalat sanayinde Aynı şekilde imalat sanayinde ücretlerin katma değere oranı da ücretlerin katma değere oranı da artmıştır. 1976’da %31.7 olan bu artmıştır. 1976’da %31.7 olan bu oran, 1979’da %38.3 olmuştur.oran, 1979’da %38.3 olmuştur.

Özel imalat sanayinde ücret/kar oranı Özel imalat sanayinde ücret/kar oranı 1970-74’de %32.1 iken 1975-79’da 1970-74’de %32.1 iken 1975-79’da %34.1’e yükselmiştir.%34.1’e yükselmiştir.

1976-79 döneminde reel ücretler TFE 1976-79 döneminde reel ücretler TFE bazında %45 artmıştır. Bu artış bazında %45 artmıştır. Bu artış 1980’de son bulmuş ve reel ücretler 1980’de son bulmuş ve reel ücretler %25 gerilemiştir.%25 gerilemiştir.

---- 1970’li yıllarda Türkiye 55 ülkenin 1970’li yıllarda Türkiye 55 ülkenin

yer aldığı OGÜ’ler grubunun tam yer aldığı OGÜ’ler grubunun tam ortasında yer almıştır.ortasında yer almıştır.

OGÜ’lerde 1977 yılında kişi başına OGÜ’lerde 1977 yılında kişi başına ortalama gelir 700 dolar idi. Aynı yıl ortalama gelir 700 dolar idi. Aynı yıl Türkiye’de kişi başına gelir 705 dolar Türkiye’de kişi başına gelir 705 dolar olmuştur.olmuştur.

Yine de OGÜ’lerle kıyaslandığında Yine de OGÜ’lerle kıyaslandığında Türkiye’nin hala bir tarım ülkesi Türkiye’nin hala bir tarım ülkesi olduğu görülmektedir. Bu husus daha olduğu görülmektedir. Bu husus daha önce de belirtilmiştir.önce de belirtilmiştir.