meufeanania.infomeufeanania.info/wp-content/uploads/2020/06/... · 2 saqartvelos samociqulo...
TRANSCRIPT
1
mitropoliti
anania jafariZe
saqarTvelos samociqulo
eklesiis istoria 10 ტომად
ტომი I
2
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoriის aTtomeulში gadmocemulia ჩვენი ერის
სულიერი ცხოვრება uZvelesi xanidan vidre XXI saukunemde.
Pპirveli oTxi tomi uSualoდ saqarTvelos eklეsiiს istorias warmoadgens. masSi wmida
mociqulebis epoqidanve srulfasovnad aris aRwerili Cveni eklesiis cxovreba uamravi
wyarosa da literaturis darTviT, amasTan, mas win uZRvis qarTvelTa winaprebis
sarwmunoebrivi cxovrebis mimoxilva da ufali RmerTis mier qarTveli xalxis
mravalsaukunovani momzadeba qristianobis misaRebad.
MsaqarTvelos samociqulo eklesiis me-5 tomis saxelia “arian qarTli, saepikoposoebi
istoriul iveriaSi”. Mme-6 tomis saxelia – “qaldea, saepiskoposoebi lazikaSi”, me-7 tomis
saxelia – “qarTvelTა denacionalizacia XVII-XX საუკუნეებში“, მე-8 ტომის სახელია -„
საქართველოს საეკლესიო კანონები“, მე-9 ტომის სახელია -„საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია
ჩრდილოეთ კავკასიაში“, მე-10 ტომის სახელია- „საქართველოს ეკლესიის ისტორიის ატლასი,
რუკების კრებული წყაროების გამოყენებით“.
ყველა ეს ტომი რამდენჯერმე დაიბეჭდა სხვადასხვა გამომცემლობის მიერ, ამჟამად კი პირველად
იბეჭდება ერთად თავმოყრილი, ზოგადი სახელით, რადგანაც ყველა ეს ტომი ერთობლიობაში
წარმოადგენს საქართველოს წმიდა მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის ისტორიას.
მადლობა უფალს, ყოვლადწმიდა სამებას, რომლის სადიდებლადაც დაიწერა ეს ტომეულები.
დიდება და მადლობა უფალს.
mitropoliti anania jafariZe
3
მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიძის „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“
ათტომეულის წინასიტყვაობა
მეუფე ანანია ჯაფარიძის წიგნი „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის
ისტორია“ რამდენჯერმე გამოიცა.
პირველად მისი პირველი ტომი, მომზადებული ახალციხეში, დაიბეჭდა
1988 წელს, ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის დროს, არაოფიციალურად, იატაკქვეშა
სტამბაში.
მეორეჯერ ის დაბეჭდა ოთხტომეულის სახით გამომცემლობა „მერანმა“ 1996-
1998 წლებში.
მესამედ, 2009 წელს დაბეჭდა გამომცემლობა „ალილომ“ ერთ დიდ ტომად,
ხოლო შემდეგში ასევე ოთხტომეულის სახით დაბეჭდა გამომცემლობა „გუმბათმა“
2012 წელს.
ამჟამად იბეჭდება სრულიად სხვა, შევსებული, უკვე 10 ტომეულის სახით.
1-4 ტომი უშუალოდ საქართველოს ეკლესიის ისტორიას ეხება.
ამ წიგნის, „საქართელოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორიის“, დაწერა
დაკავშირებულია ჩვენი ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის ღვაწლთან.
ვმადლობთ უფალს, რომ 1990 წელს კონსტანტინოპოლის მსოფლიო
საპატრიარქომ აღიარა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, მაგრამ მას გააჩნდა
თავისი დაძაბული წინაისტორია.
ეპისკოპოსად კურთხევის შემდეგ 1981 წელს უწმიდესმა პატრიარქმა მეუფე
ანანია დანიშნა საქართველოს საპატრიარქოს საგარეო განყოფილების
თავმჯდომარის მოადგილედ. ამიტომ მას ევალებოდა გაცნობოდა უცხოეთიდან
მოსულ შესაბამის წერილებსს. ამ დროისათვის პატრიარქი დიდ მნიშვნელობას
ანიჭებდა მსოფლიო საპატრიარქოსთან და ბერძნულ სხვა საპატრიარქოებთან
ურთიერთობას. იგზავნებოდა და იქედანაც მოდიოდა წერილები. როგორც მეუფე
ბრძანებს მას, იჟამად ახალგაზრდა ეპისკოპოსს, აოცებდა ის, რომ
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოდან მოსულ წერილებში ჩვენი პატრიარქი
არასოდეს მოიხსენებოდა პატრიარქად, მას ამ წერილებში ეწოდებოდა „უნეტარესი
კათალიკოსი“.
მიზეზი ამისა, როგორც უწმიდესმა ბრძანა, იყო ის, რომ იმჟამად
კონსტანტინოპოლი არ აღიარებდა ჩვენი ეკლესიის საპატრიარქო ღირსებას,
მაშასადამე მათთვის ჩვენი პატრიარქი იყო არა პატრიარქი არამედ მხოლოდ
კათალიკოსი ანუ მიტროპოლიტის რანგის პირველიერარქი. უფრო მეტიც
კონსტანტინოპოლი იმჟამად არ აღიარებდა ჩვენი ეკლესიის ავტოკეფალიას და
აყენებდა ავტონომიურ ეკლესიათა რიგში.
მეუფეს ახსოვს, რომ იქედან მიღებული ზოგიერთი წერილი უწმიდესს ცუდ
ხასიათზე აყენებდა. მაგრამ უწმიდესი უკან მრავალ წერილ აგზავნიდა.
4
კონსტანტინოპოლიდან საპასუხოდ მოსულ წერილებში თანდათან
იცვლებოდა მათი განწობილება ჩვენი ეკლესიის სასარგებლოდ, ბოლოს ისინი
დაჟინებით მხოლოს იმას მოითხოვდნენ, რომ მათთან გაგზავნილიყო საქართველოს
ეკლესის ავტოკეფალიის შესახებ სამეცნიერო გამოკვლევა წყაროებით გაჯერებული.
აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ასეთი გამოკვლევა თანამედროვე სახისა,
ახალი მასალებით და მიდგომებით სათანადოდ გაჯერებული, არ არსებობდა,
ალბათ, მეცნიერებს მიაჩნდათ, რომ ავტოკეფალიის კვლევა უკვე აღარ იყო საჭირო.
მეუფე ბრძანებს, რომ მას ერთი საინტერესო მაგალითი შეემთხვა - ქუჩაში
შეხვდა ძველ ნაცნობი, ამჟამად ცნობილი, იმჟამად კი ახალგაზრდა ისტორიკოსი.
მან იცოდა მეუფის სიყვარული ისტორიის მიმართ და შეეკითხა თუ რა თემაზე
მუშაობდა. მეუფემ უპასუხა, რომ ვმუშაობს საკითხებზე საქართველოს ეკლესიის
ავტოკეფალიის მოსაპოვებლად. მან ირონიულად შემოხედა და უთხრა „ჩვენი
ეკლესიის ავტოკეფალია მე-11 საუკუნეში უკვე მოიპოვა გიორგი მთაწმინდელმა“,
უთხრა და მაშინვე გაშორდა, პასუხსაც არ დალოდებია.
ეს ნიშნავს, რომ მან, ახალგაზრდა ისტორიკოსმა, რომელსაც აინტერესებდა
ეკლესია და დაახლოვებული იყო სამეცნიერო წრეებთან, ოდნავადაც კი არ იცოდა
თუ რა საკითხები აშფოთებდა საპატრიარქოს იმჟამად 1980 -იანი წლების
დასაწყისში.
ეს ფაქტი ასახავს სურათს იმისა, რომ კომუნისტ-ათეისტურ ეპოქაში
მეცნიერები და საერთოდ ინტელიგენცია არა თუ იცნობდა ეკლესიას, პირიქით
ერიდებოდა მასთან კონტაქტს, შესაბამისად მათთვის უცნობი იყო არა მხოლოდ
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსთან არსებული ჩვენი პრობლებები, არამედ,
ზოგადი საეკლსეიო საკითხები.
მათ მისაზიდად უწმიდესს დიდი ძალისხმევა დასჭირდა.
საერთოდ, იმჟამად, პატრიარქი მათი მხრიდან გარკვეულ ვაკუუმში იყო,
ამასთანავე ის ერთეული ისტორიკოსებიც (მაგალითად საგანგებოდ მიწვეული
ძვირფასი ქალბატონი ბაბილინა ლომინაძე) ბოლომდე ვერ ერკვეოდა საეკლესიო
საერთაშორისო ურთიერთობის საკითხებში და თუ რა სახის ნაშრომებს
მოითხოვდნენ უცხოელები, საეკლესიო სპეციფიკა მათთვის გამოცანა იყო.
ამ მხრივ, როგორც ჩანს უფრო სასურველი იქნებოდა თუკი თვით
რომელიმე სასულიერო პირი თავის თავზე მიიღებდა ამ საკითხების კვლევას.
როგორც ჩანს უწმიდესიის თვალში ერთერთი მათგანი მეუფე ანანია იყო. 1980-იანი
წლების დასაწყისში უწმიდესმა მეუფე ანანიას თავდაპირველად დაავალა დაეწერა
თემა: „საქართველოს ეკლესიის ადგილი მართლმადიდებლურ დიპტიხში“, ეს იყო
სრულიად გამოუკვლეველი საკითხი.
დიპტიხის საკითხი იყო სადავო მსოფლიო მართლამდიდებლურ სამყაროში,
იმდენად მნიშვნელოვანი, რომ შეყვანილი იყო იმ ათ თემას შორის, რომელიც უნდა
განეხილა სამომავლოდ „მსოფლიო საეკლესიო კრებას“, რომლის მოსაწვევადაც
იმჟამად აქტიურობდა კონსტანტინოპოლი.
5
ამ „მსოფლიო საეკლესიო კრების“ მოსამზადებლად იმჟამად ტარდებოდა
მრავალი საერთაშორისო შეხვედრა, ერთერთ მათგანს მეუფე ანანიაც ესწრებოდა
შამბეზში 1980-იანი წლების დასაწყისში.
ამ დროისათვის ყველა ეკლესიისაგან დაბეჯითებით მოთხოვეს, რათა მათ
მოემზადებინათ ათივე აღნიშნული საკითხის შესახებ თავიანთი კვლევები და
შეხედულებები.
დიპტიხის საკითხის შესახებ სხვადასხავა საპატრიარქომ მოამზადა სკუთარი
თემა.
მეუფე ანანიამ მაშინ მოიძია კონსტანტინოპოლის, მოსკოვისა და სხვა
საპატრიარქების, ასევე ელადის ეკლესიის მიერ მომზადებული თემები დიპტიხის
შესახებ.
ყველა მათგანში ცენტრალური ადგილი ეკავა მსჯელობას იმის შესახებ თუ
რა ადგილი ეკუთვნოდა დიპტიხში საქართველოს ეკლესიას. ამავე დროს კი ჩვენს
ეკლესიას არ ჰქონდა რაიმე გამოკვლევა დიპტიხის შესახებ. საჭირო იყო ჩვენს
ქართულ წყაროებში მოძებნილიყო დიტიხის შესახებ არსებული მასალა.
უნდა ითქვას, რომ მეუფე ანანიას 1980-იანი წლების შემდეგ მრავალი წელი,
თავდადებული შრომა დასჭირდა დიპტიხის თემის მოსამზადებლად, და ბოლოს
მან ეს ნამუშევარი ჩართო წიგნში „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“.
სამწუხაროდ, დიპტიხის საკითხი ამჟამადაც გადაუწყვეტელია, რადგანაც
რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ, 2016 წელს მოწვეულმა ე. წ. მსოფლიო
საეკლესიო კრებამ ეს სადავო საკითხი აღარ ჩართო დღის წესრიგში და თანაც ის
კრება ფაქტიურად ჩაიშალა.
საბედნიეროდ, 25 წლით უფრო ადრე, 1990 წელს, წარმატებით გადაიჭრა
საქართველოს ავტოკეფალიის აღიარებისა და მისი საპატრიარქო ღირსების
დადასტურების საკითხი ჩვენი უწმიდესის ღვაწლის შედეგად.
იქამდე, 1980-იანი წლების დასწყისში, როდესაც ჩვენი ეკლესიის
ავტოკეფალია ჯერ კიდევ არ იყო აღიარებული, დიპტიხის საკითხთან ერთად
მეუფე ანანიას უწმიდესმა ილია მეორემ დაავალა მომემზადებინა თემა
„საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია“.
უწმიდესი, ცხადია, ამ საკითხის კვლევას სხვა პირებსაც ავალებდა, მაგრამ
მეუფე ანანიას, ვფიქრობ, საგანგებო ყურადღება მიაპყრო, რაც იქედან გამოჩნდა,
რომ უწმიდესმა მას პირადად გადასცა სპეციალური ლიტერატურა, რომელიც,
ზოგადად, საეკლესიო ავტოკეფალიის საკითხს შეეხებოდა. კერძოდ, თავის
მეგობრებს მოსკოვში რუსულად ათარგმნინა ბერძენი კანონისტი მიტროპოლიტის
მაქსიმე სარდელის ნაშრომი „საქართველოს ეკლესია და მისი ავტოკეფალია“. ეს
წიგნი მიტროპოლიტ მაქსიმეს დაუბეჭდავს ათენის ჟურნალ თეოლოგიაში 1966
წელს ბერძნულ ენაზე, ის თარგმნეს, და ფაქტიურად ერთადერთი ხელის საბეჭდ
მანქანაზე დაბეჭდილი რუსული თარგმანის სახით გადმოუგზავნეს უწმიდესს. და,
ეს, როგორც ითქვა, ხელისსაბეჭდ მანქანაზე დაბეჭდილი ეკზემპლიარი უწმიდესმა
მეუფე ანანიას გადასცა, რათა მას ავტოკეფალიის თემაზე ემუშავა, ასევე ამავე
საჭიროებისათვის უწმიდესმა მეუფე ანანიას პირადად გადასცა ათეისტურ სსრკ-ში
6
იშვიათი, ცნობილი რუსი კანონისტის ა. კარტაშევის 1964 წელს პარიზში რუსულ
ენაზე დაბეჭდილი წიგნი “მსოფლიო საეკლესიო კრებები“. მათ გარდა უწმიდესმა
საგანგებოდ მოაგროებინა რუსეთის საპატრიარქოს ჟურნალების („ჟურნალ
მოსკოვსკოი პატრიარხიი“) ის ეგზემპლიარები, რომლებშიც ავტოკეფალიის
საკითხები იყო გაშუქებული, მეუფეს ახსოვს,რომ ასეთი იყო რამდენიმე 1949, 1950
და მის შემდეგ წლებში დაბეჭდილი ჟურნალები, მათ გარდა მეუფემ მოითხოვა და
უწმიდესის კურთხევით მას გადასცეს ქართული „გეორგიკების“ ყველა ტომი
(„ტანჯვით შეგროვილი“), და ასევე სხვა მასალები, სადაც ქართული წყაროები ანდა
უცხოელ ავტორთა მითითებები იყო გადმოცემული საქართველოს ეკლესიის
ავტოკეფალიის შესახებ.
რატომაა საჭირო ამ ამბის გახსენება? იმიტომ რომ მეუფე ანანიამ
უწმიდესის დავალებით მის მიერ მომზადებული აღნიშნული თემები
„საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია“ და „დიპტიხში ადგილის შესახებ“
საფუძვლად დაუდო ამ წიგნს - „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“.
მეუფე ბრძანებს -„მახსოვს თავდაპირველად, ხელნაწერ ეგზემპლიარში ჩვენი
ეკლესიის ისტორიას ვიწყებდი მე-6 სუკუნით, რადგან იმჟამად ძალზე მაწუხებდა
და მაინტერესებდა სომხურ-ქართული საეკლესიო ურთიერთობის საკითხები და
მათი არასწორი გამოკვლევები ქართველი ავტორებისა. მაგალითად, ყველაზე
ცნობილი მეცნიერი ამ საკითხებისა ზ. ალექსიძე ამტკიცებდა, რომ კირიონ 1-მა, მე-6
ს. ბოლოსა და მე-7 ს. დასწყისში ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა დაუწესა გუგარქის
სომხებს და ამით ისინი „გააქართველა“.
VI-X სს. თითქმის ყველა სომეხი მემეტიანის ნაშრომების გაცნობის შემდეგო
- ბრძანებს მეუფე - მე მივხვდი, რომ საქმე პირიქით იყო. მე-6 საუკუნეში
არმენიისა და ქართლის მპყრობელი სპარსეთის იმპერია ქალკედონურ ბიზანტიის
იმპერიასთან მუდმივი ომის გამო სასტიკად დევნიდა ქალქედონურ ქართულ
ეკლესიას და აძლიერებდა სომხურ მონოფიზიტურს. ასეთივე მდგომარეობა
გაგრძელდა მე-7 საუკუნეშიც არაბთა მპყრობელობის დროს.
ასეთ დროს სპარსელთა მხარდაჭერით სომხური ეკლესია გაბატონდა
ალბანურ ეკლესიაზე, მალე ალბანურ ეკლესიაში სომხურმა ეკლესიამ აკრძალა
ღვთისმსახურება ალბანურ ენაზე და ალბანეთში შემოღებული იქნა სომხურენოვანი
ღვთისმსახურება, ამას მიუთიტებს კიდეც მოვსეს კალანკატუაცი მე-7 საუკუნის
ამბების აღწერისას.
მაშასადამე სომხური ეკლესია VI-VII საუკუნეებში ქართულ ეკლესიაზე
უფრო ძლიერი იყო, როგორც ეკონომიკურად, ისე პოლიტიკურად, ამიტომაც მან,
თვით „ეპისტოლეთა წიგნის“ ცნობით, შეძლო გუგარქში აეკრძალა ქართულენოვანი
ღვთისმსახურება და ამის ნაცვლად შემოიღო სომხურენოვანი ღვთისმსახურება, ეს
კი მოუთმენელი იყო ქართლის კათალიკოს კირიონისათვის, რომლის ერთერთი
ეპარქიაც იყო გუგარქი.
კირონმა ისარგებლა პოლიტიკური მომენტით, როდესაც ბიზანტიამ
სპარსეთთან ომის ფრონტზე წარმატებას მიაღწია, ამით გულმოცემულმა კირიონმა
აღუდგინა ქართულენოვანი წირვა-ლოცვა გუგარქის ქართველობას, მაშასადამე
7
სომხები კი არ გაქართველდნენ, როგორც ამტკიცებს ამჟამინდელი ქართული
ისტორიოგრაფია, არამედ, გუგარქის მკვიდრმა ქართველებმა აღიდგინეს
ქართულენოვნი ღვთისმსახურება.
ასევე მოხდა ერთი საუკუნის შემდეგ, დაახოებით 780 წლისათვის, ტაოშიც.
მალევეო, ბრძანებს მეუფე, მივხვდი, რომ არ იყო სასურველი ისტორიის
დაწყება მე-6 საუკუნედან, მაგრამ, იმჟამად, ეკლესიის იტორიის დაწყება 1-ლი
საუკუნედან, მოციქულების ეპოქიდან, მკრეხელობადაც კი მიიჩნეოდა საბჭოურ
საზოგადოებაში. მაგალითად, იმჟამად „ეკლესიის კალენდრის“ რედაქტორმა მეუფეს
განუცხადა: „დიდი ხანია ივანე ჯავახიშვილმა დაამტკიცა, რომ ანდრია მოციქულის
საქართველოში ქადაგება არის ლეგენდა და არამეცნიერული თვალსაზრისი“, ანუ
ჩვენი ეკლესიის ისტორიის დაწყება მოციქულთა ეპოქიდან არამეცნიერულად
მიიჩნეოდა.
იმჟამად ხელმისაწვდომი არ იყო რაიმე ლიტერატურა მოციქულთა
შესახებ, ამიტომ ძალზე დიდი ძიება დასჭირდა მეუფეს და საბოლოოდ ეკლესიის
ისტორია დაიწყო საქართველოში მოციქულების ქადაგებიდან, იმჟამად, პირველად
მის წიგნში ჩაიწერა, რომ არა ერთმა, არმედ ექვსმა მოციქულმა იქადაგა ისტორიულ
საქართველოში. ამ თემის წინ წამოწევა მას ესაჭიროებოდა იმისათვის, რათა
ემტკიცებინა, რომ საქართველოს ეკლესია ავტოკეფალური იყო უკვე მოციქულების
ეპოქიდან. მოციქულების მიერ დაფუძნებული ეკლესიები იმთავითვე
ავტოკეფალურები იყვნენ. ეს ძველი თეორია, ჩამოყალიბებული მე-11 საუკუნეში
წმიდა გიორგი მთაწმიდელის მიერ, ამჟამადაც უყურადრებოდაა მიტოვებული.
მისმა ჩართვამ წიგნში შექმნა პრეცენდენტი იმისა, რომ თურმე შესაძლებელია ჩვენი
ეკლესიის ისტორიის დაწყება წმიდა მოციქულებიდან.
ეს მომენტი შეაფასა ბატონმა ვ. გოილაძემ. ის მეუფის წიგნის წინასიტყვაობაში
წერდა „naSromis erT-erT siaxled unda CaiTvalos mociqulTa droindeli
saqarTvelos vrceli da detaluri istoriis gadmocema, rasac aqamde
saTanado yuradReba ar eqceoda“.
ეს და მრავალი სხვა საკითხია გამოკვლეული წიგნში, შემდეგში მეუფემ ამ
წიგნის შესავლის სახით დაწერა შრომა „ქართველთა წინაპრების ბიბლიური
ისტორია ადამიდან იესომდე“, მისი ნაწილი შემდეგ წინ დაურთო „ალალოს“ მიერ
გამოცემულ ერთტომეულს.
მეუფე ბრძანებს - „1988 წლიდან, ვიდრე 2019 წლამდე როდესაც იწერებოდა
ეს ტომეულები, თითქმის 40 წლის მანძილზე, შეიცვალა თვით ჩემი
დამოკიდებულება ზოგიერთი საკითხის მიმართ, რადგანაც თვით ეკლესიის
ინტერესები შეიცვლა.
მაგალითად, 1990 წლამდე საქართველოს საპატრიარქოს ინტერესის სფეროს
წარმოადგენდა ავტოკეფალიის საკითხების რკვევა, იმის შემდეგ რაც ეს პრობლემა
გადაიჭრა, მალევე ეკლესიის წინაშე დადგა არანაკლებ მნიშვნელოვანი საეკლესიო
იურისდიქციის საკითხი.
8
ეს, ანუ საეკლესიო იურისდიქციის საკითხი სადავოდ იქცა მის შემდეგ, რაც
მტერმა მოახდინა საქართველოს ისტორიული ოლქების - აფხაზეთისა და
ცხინვალის რეგიონის ოკუპაცია.
ოკუპირებულ ტერიტორიებზე გამოჩნდნენ საეკლესიო საპარტისტების
ძალები, რომელნიც იბრძვიან რათა საქართველოს ახლა უკვე ეკლესიურად
ჩამოაშორონ აფხაზეთი და ცხინვალის რეგიონი. ჩამოაყალიბეს სეპარატისტული,
თვითმარქვია, განყენებული ე.წ. „აფხაზეთის ავტოკეფალური სამიტროპოლიტი“ და
ცხინვალში ე.წ. „ალანიის თავისთავადი სამიტროპოლიტო“. ამისათვის საეკლესიო
სეპარატისტები საგულდაგულოდ იკვლევენ ისტორიას და ცდილობენ მოიპოვონ
თავიანთი ოლქებისათვის საქართველოს ეკლესიიდან დამოუკიდებლობის
დამადასტურებული საბუთები. ამ სულისკვეთებით დაწერეს წიგნები, მათ შორის
ქართველ ისტორიკოსთა ნაშრომებზე დაყრდნობითაც. მათ, მაგალითად, კარგად
გამოიყენეს ჩვენს მეცნიერებაში მტკიცედ დანერგილი თვალსაზრისი რომ მეათე
საუკუნემდე თითქოსდა დასავლეთ საქართველო, (შესაბამისად აფხაზეთი)
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში იმყოფებოდა. ეს მტკიცებანი
მათ მიიჩნიეს თავიანთვის ძალზე სასარგებლოდ და წარადგინეს
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში. საქართველოს ეკლესიის შესახებ იგივე
თვალსაზრისი გამოაქვეყნა კიდეც მოსკოვში დაბეჭდილმა „პრავასლავნაია
ენციკლოპედიამ“, „თუმცა მე წინააღმდეგი ვიყავი, მაგრამ მაინც თბილისიდან
მასალები გაიგზავნა მოსკოვში დასაბეჭდად“ -ბრძანა მეუფემ და განაგრძო-
„საქმე ისაა, რომ ჩემი წიგნის პირველი ტომების წერის დროს მეც
ვიზიარებდი იმჟამად აბსოლუტურად დამკვიდრებულ თვალსაზრისს რომ
დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა მე-10
საუკუნემდე, ამიტომ, ამ თვალსაზრისითააა დაწერილი პირველი ოთხი ტომი, ასევე,
საეკლესიო კანონების კრებული და დენაციონალიზაციის ტომები. დაახლოებით
2000 წლისათვისო კი, ამბობს ის, მე მივხვდი და ეს იყო ურთულესი საქმე, რომ
სინამდვილეში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის ეპარქია მოიცავდა არა
დასავლეთ საქართველოს, არამედ ე. წ. სამხრეთ ლაზიკას, ანუ იმ მიწაწყალს,
რომელსაც ამჟამად „ლაზისტანი“ ეწოდება. დაახლოებით ტერიტორიას
ტრაპეზუნტიდან ჭოროხამდე, რომელსაც ასევე სამხრეთ ეგრისს ვუწოდებ. ეს ძიება
გრძელდებოდა წლები, ჩემთვისო, ამბობს ის, ეს იყო ურთულესი ძიება, მისი
შედეგები ასახულია წიგნებში: „ქალდეა, საეპისკოპოსოები ლაზიკაში“, „არიან-
ქართლი, საეპისკოპოსოები ისტორიულ ივერიაში“, „იურისდიქცია ჩრდილოეთ
კავკასიაში“, ასევე „საეკლესიო რუკების ატლასში“.
აღსანიშნავია, რომ მეუფის კვლევები ძალზე აღიზიანებდა ზოგიერთ
გამოჩენილ პიროვნებას, ასევე ზოგიერთ ისტორიკოსს, ფილოლოგს, რაგანაც
დასავლეთ საქართველოს მიმართ (1 ათასწლეულის შესახებ) მათი კვლევებიც
ბათილდებოდა და საეჭვო ხდებოდა, მეორე მხრივ კი მეუფის კვლევები სრულიად
ეთანადებოთ ქართულ, ასევე უცხოურ წყაროებს, საეკლესიო კრებების (მაგალითად,
რუის-ურბნისის) სულისკვეთებას, რაც მთავარია მისი კვლევები ჩვენი ეკლესიის
იურისდიქციას ამყარებდა.
9
ასეთ ვითარებაში აუცილებელი იყო მისი უწმიდესობის ყურადღება და
მფარველობა, რადგენაც აღნიშნული პირები ჯგუფური დელეგაციების სახით
ჩიოდნენ პატრიარქთან, რათა მეუფეს შეწყვიტა კვლევები.
მისმა უწმიდესობამ კი თავისი მაღალი ხედვით, არწივის მზერით შეაფასა
ვითარება და გამოსცა მეუფის მხარდასაჭერი დადგენილებები, ასევე ისინი
მიაღებინა წმიდა სინოდს. qarTuli Tanamedrove istoriografiis problematikuri sakiTxebis rkvevas
misma uwmidesobam gansakuTrebuli yuradReba miaqcia 2006 wlidan.
1.
2006 wlis saSobao epistoleSi man aRniSna, rom Tanamedrove qarTuli
istoriografia samwuxarod ver acda jer kidev XIX saukuneSi ruseTis
imperiis mier saistorio mecnierebaSi danergil Teorias, romlis
mixedviTac qarTveli eris mTlianoba da misi uflebebi saqarTvelos miwa-
wyalze saeWvod Canda. amasTan dakavSirebiT ilia II wers: ~wminda ilia
marTali Tavis publicistur werilebSi ebrZoda peterburgis
universitetSi Seqmnil antiqarTul istoriografiul Teorias, romlis
mixedviTac erTiani qarTveli eri warmodgenili iyo gansxvavebuli tomebis
xelovnur gaerTianebad. aRniSnuli kampaniis gagrZeleba iyo is, rom
imperiulma Zalebma daiwyes megrulad da svanurad saRvTismsaxuro wignebis
Targmna da scades wirva-locvis Catarebac, magram am kuTxis Svilebma da
mTelma qarTulma sazogadoebam maT sakadrisi pasuxi gasca. es iyo neli
moqmedebis ideologiuri naRmi; am naRmma Cven dRevandel mdgomareobamde
migviyvana da Zmoba da erToba dagvarRvevina~- wers uwmidesi patriarqi 2006
wlis saSobao epistoleSi.
2.
შექმნილი პრობლემების აღმოაფხვრელად, უწმიდესმა პატრიარქმა ილია მეორემ
თავისი 2009 წლის 10 ივლისის N 76 ბრძანებით დაარსა „საქართველოს
საპატრიარქოს რეალური ისტორიის დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისია“
მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიძის მეთაურობით.
2009 წლის 76–ე ბრძანებაში უწმიდესი პატრიარქი ბრძანებს –
„მე–19, მე–20 საუკუნეებში საქართველოს ეკლესის ავტოკეფალიის გაუქმებისა და
სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის გაუქმების პერიოდში მიზანმიმართულად
ყალბდებოდა საქართველოს ისტორია და ენათმეცნიერების საფუძვლები, ამასთან
დაკავშირებით ვბრძანებ:
საქართველოს საპატრიარქოსთან შეიქმნას საქართველოს რეალური ისტორის
დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისია მისი მაღალყოვლადუსამღვდელოესობის
მანგლისისა და წალკის მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე) ხელმძღვანელობით.
3.
10
2011 წ. ილია მეორის თავმჯდომარეობით შემუსავდა საქართველოს ეკლესიის წმიდა
სინოდის დადგენილება მიტროპოლიტ ანანიას ხელმძღვანელობით ისტორიკოსთა
სამეცნიერო ჯგუფის ჩამოყალიბების შესახებ.
2011წლის 20 დეკემბრის წმიდა სინოდის დადგენილება თავის 2.დ. მუხლში
აღნიშნავს –
„საბჭოთა პერიოდში ხდებოდა საქართველოსა და მსოფლიო ისტორიის გაყალბაბა,
შეცდომების გამოსასწორებლად შეიქმნას ისტორიკოსთა ჯგუფი მანგლისისა და
წალკის მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე) ხელმძღვანელობით“.
ეს ფაფქტი მან რამდენიმე თვის შმდეგ საგანგებოდ მოიხსენია თავის საშობაო 2011
წლის ეპისტოლეში
4.
2011 wlis saSobao epistoleSi uwmidesi patriarqi aRniSnavs:
~Cveni uZvelesi istoriis zogierTi sakvanZo sakiTxi, rac qarTvelTa
warmomavlobasa da eris erTianobas ukavSirdeba, realuri saxiT
Tanamedrove sazogadoebam naklebad icis. amis mizezi aris is, rom carizmi
da sabWoTa imperia yovelTvis cdilobdnen igi araobieqturad warmoeCinaT.
maT ar surdaT, Cvens xalxSi erovnul-patriotuli suliskveTebis
gaRviveba, radgan igi saxelmwifoebrivi damoukideblobis moTxovnis
saSiSroebas Seicavda. araobieqturad miwodebuli istoriis safuZvelze,
sruliad ukanonod da usamarTlod Seiqmna, magaliTad, avtonomiebi XX
saukunis dasawyisSi ruseTis mier dapyrobil saqarTveloSi. adrec
miTqvams, rom swored amitom, gansakuTrebul cenzuras ganicdida qarTuli
istoriografia, enaTmecniereba da sxva iseTi mimarTulebebi, romelnic
msoflmxedvelobis ganmsazRvrel dargebad miiCneoda.
Cvens cnobil mkvlevarebs didi Zalisxmeva da Tavdadeba dasWirdaT, raTa
nawilobriv mainc gadaerCinaT da dRemde moetanaT Cveni eris istoriuli
simarTle.
axla ki, rodesac aRsdga saqarTvelos Tavisufleba, aucilebelia,
Segnebulad dafaruli warsulis warmoCena da saqarTvelos obieqturi
matianis dawera uxsovari droidan dRemde (aRniSnul sakiTxze bolo
sxdomaze imsjela wm. sinodma da miiRo saTanado gadawyvetileba).
amas jer kidev XIX s-Si da XX s-is dasawyisSi cdilobdnen Cveni
sasiqadulo mamuliSvilni, magram maTi naazrevi maSindeli
saxelmwifoebrivi ideologiis sapirwoned, bunebrivia, ver iqca~.
5.
საკითხის სიმძაფრის გამო უწმიდესმა პატრიარქმა საჭიროდ მიჩნია, რათა ეს
საკითხი განეხილა მომდევნო წლის სინოდის სხდომას, კერძოდ, 2012 წლის 5
ივლისს წმ. სინოდის სხდომამ მიიღო დადგენილაბა, რომლის მე–6 მუხლი
აღნიშნავს –
11
„წმინდა სინოდმა მოისმინა მანგლისისა და წალკის მიტროპოლიტ ანანიას
(ჯაფარიძე) მოხსენება საქართველოს ეკლესიის ისტორიის პრობლემატიკასთან
დაკავშირებით და განაჩინა: ვინაიდან XIX საუკუნის მეორე ნახევარში და
განსაკუთრებით, XX ს-ში, – კომუნისტების მმართველობის ხანაში,
მიზანმიმართულად შეიცვალა და გაყალბდა შეხედულება საქართველოს ეკლესიის
საზღვრების შესახებ, მკვიდრდებოდა რა აზრი, თითქოს დასავლეთ საქართველო
IV-X საუკუნეებში, ანუ 600 წლის მანძილზე, არ იყო ქართული ეკლესიის
იურისდიქციაში, ამასთან, თითქოს, ჩრდილო, აღმოსავლეთ და სამხრეთ
საქართველოში ასევე არ შედიოდა ჩვენი ზოგიერთი ისტორიული რეგიონი,
დაევალოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის ქართულ უნივერსიტეტს, გადადგას
რეალური, დროული და ქმედითი ნაბიჯები ათეისტურ პერიოდში შემუშავებული
იდეოლოგიის ნაცვლად საქართველოს ეკლესიის ნამდვილი ისტორიის წარმოჩენისა
და პოპულარიზაციისათვის. ხელი შეეწყოს მეუფე ანანიას (ჯაფარიძე) მიერ
წარმოდგენილი მასალების დაბეჭდვას და ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობილი
იმ ჭეშმარიტი აზრის განმტკიცებას, რომ “წმინდა მოციქულმა ანდრიამ იქადაგა
ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა,” ხოლო წმინდა ნინომ “განანათლა ყოველი
სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა.” (დიდი სჯულის კანონი, 1974, გვ.545-546)
და რომ ამას მოწმობენ უცხოური წყაროებიც. აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ აზრს
სრულად იზიარებს ბატონი ივანე ჯავახიშვილი. იგი წერს: “ანდრია მოციქულიც და
წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის
განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი, საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე
მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და
განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღვწოდნენ.”
(ქართველი ერის ისტორია, ტ. III, გვ.47.)“
ასე, რომ მეუფის სამეცნიერო მიმართულების მხარდასაჭერად უწმიდესმა მრავალი
დადგენილება გამოსცა.
უნდა ითქვას, რომ საბოლოოდ მუეფის 40 წლიანი შრომა დადებითად შეაფასა
უწმიდესმა პატრიარქმა და 2019 წელს განაცხადა - „მიტროპოლიტმა ანანიამ
ნამდვილი ისტორიის აღდგენისათვის უდიდესი ნაბიჯები გადადგა, რომ მის მიერ
გაწეულია უზარმაზარი შრომა და ჩაყრილია ღრმა ფუნდამენტი“.
უწმიდესის გზავნილი -
6.
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი
მის მაღალყოვლადუსამღვდელოესობა მიტროპოლიტ ანანიას (ჯაფარიძე)
გულითადად ვულოცავთ დაბადების 70 წლითავს
მან ეკლესიური ცხოვრება მაშინ დაიწყო, როდესაც მორწმუნეთა რიცხვი მეტად
მცირე იყო და ინტელიგენციაც ათეისტური აზროვნების ტყვეობაში იმყოფებოდა.
12
ყველამ იცის, რომ სულიერი მოღვაწეობის გარდა, მეუფე ანანია თავიდანვე
გამოირჩეოდა საქართველოს ისტორიის, ჩვენი წარსულის ძიების დაუცხრომელი
სურვილით და ამ მიმართულებით არაერთი წიგნი დაბეჭდა.
შეიძლება ითქვა, იგი იმ პირველთაგანია, რომელიც კომუნისტური რეჟიმის მიერ
დაკნინებულ მიმართულებას პროტესტი გამოუცხადა და ნამდვილი ისტორიის
აღდგენისათვის უდიდესი ნაბიჯები გადადგა.
რა თქმა უნდა, ზოგიერთი პოზიცია შეიძლება აზრთა სხვადასხვაობას იწვევდეს,
მაგრამ მთავარია, რომ მის მიერ გაწეულია უზარმაზარი შრომა და ჩაყრილია
ღრმა ფუნდამენტი მომავალ მკვლევართათვის, ამასთან მისი ნაშრომები
განმსჭვალულია ქვეყნის სიყვარულითა და წარსულის რეალური სურათის
აღდგენის დიდი სურვილით.
ღმერთმა დალოცოს მეუფე ანანია და მრავალჟამიერ დაუღალავად
მოღვაწეობისათვის ღვთისა და ქვეყნის სამსახურად
ილია II
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი
ესაა ერთგვარი შეფასება ხანგრძლივი შრომისა.
აღნიშნული სულისკვეთებითაა დაწერილი სხვა ტომები.
მათ შესახებ მეუფე წერს -
მე-5 ტომის სახელია - „არიან-ქართლი, საეპისკოპოსოები
ისტორიულ ივერიაში“
ის შეეხება იმ ქართული საეპისკოპოსოების ისტორიას, რომელთა
სამრევლოები მდებარეობდნენ ამჟამინდელი საქართველოს ფარგლებს გარეთ,
ისტორიული ივერიის სამხრეთ ნაწილში მდინარე არაქსიდან ვიდრე
კლარჯეთამდე. აქ მე-10 საუკუნისათვის არსებობდა ქართული ე.წ. „აღმოსავლეთის
საკათალიკოსო“, ტაო მის ცენტრს წარმოადგენდა, თუმცა მის იურიდიქცაში
შედიოდა ანისის, ვალაშკერტის, ყარსის (კარის), დადაშენის, არზრუმისა და სხვა
ქართული საეპისკოპოსოები.
ჯერ კიდევ 1906 წელს რუსეთის სინოდში წარდგენილ მოხსენებაში კირიონ
მეორე მიუთითებდა, რომ ეფრემ მცირესა და სხვათა ცნობები ივერიის
ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის მინიჭების შესახებ ეხება არა მცხეთის ივერიის
ეკლესიას, რომელიც მუდამ ავტოკეფალური იყო, არამედ, „მეორე ივერიის“ ანუ
„აღმოსავალის“ („აღმოსავლეთის“) საკათალიკოსოს. მან მე-8 საუკუნის შემდეგ
ანტიოქიისაგან მოიპოვა ავტოკეფალია, ხოლო იერუსალიმის საპატრიარქოსაგან
მირონის ადგილზე (ქართლში) კურთხევის უფლება, რადგანაც „ქართლად ფრიადი
ქვეყანა აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შიწირვის და
ლოცვა ყოველი აღესრულების“. მირონთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ
13
მირონის კურთხევის უფლება ამ დროს მოიპოვა არა მცხეთის საკათალიკოსომ,
არამედ „მეორე ივერიის“ ანუ „აღმოსავალის“ საკათალიკსომ. მცხეთას ეს დასტური
არ ესაჭიროებოდა, რადგანაც მე-4 საუკუნის დასაწყისიდან მირონი გადაჭრილი
სვეტიცხოვლიდან გადმოედინებოდა, ხოლო მე-5 ს. ქართლის მეფე არჩილის დროს,
წყაროს ცნობით, მცხეთის ქართლში ადგილზევე აკურთხებდნენ მირონს (არჩილ
I — ქართლის მეფე V საუკუნის 20-30-იან წლებში).
ტაოს სამეფოს „ქართველთა სამეფო“ ერქვა, ის „ყოველი ქართლის“ ერთი
ნაწილი იყო, და აქ, მე-8 საუკუნედან, ქართული ენით აღესრულებოდა წირვა
ლოცვა ქართველი მრევლისათვის. ის იბერების ისტორიული ქვეყანის ნაწილი იყო,
ამტომაც ტაოს სამეფოს გაუქმების შემდეგ ბიზანტიამ აქ დაარსა „იბერიის თემი“
ანუ „ფემა ივერია“, ცენტრებით ანისსა და არზრუმში.
მეუფე ანანიას კვლევით, არიან-ქართლი“ ეწოდება ტერიტორიას - არაქსის
ხეობიდან და ვანის ტბიდან ვიდრე კლარჯეთის ჩათვლით.
„არიან ქართლსა“ და იქაურ ქართველობას მძიმე ბედი ჰქონდა, მისი
შემადგენელი ნაწილები იყო სტრაბონის მიერ ნახსენები ხორძენე, გოგარენე და
პარიადრე, კარენიტან ერთად, რომელიც არმენიამ იბერებისაგან და ხალიბებისაგან
მიიტაცა ქრისტეშობამდე მეორე საუკუნეში (სტრაბონი, გეოგრაფია, XI,14,15). ჩვენ
მას ვუწოდებთ სამხრეთის ივერიას, მის შემადგენლობაში შედიოდა აღნიშნული
ტერიტორია, (არაქსიდან კლარჯეთის ჩათვლით, არზრუმის ოლქი ყოფილი
კარენიტია). მართალია ეს მიწაწყალი არმენიამ მიიტაცა, მაგრამ აქ ივერები
ძველებურადვე აგრძელებდნენ ცხოვრებას, და, იქ, უკვე არმენიად სახელდებულ
ისტორიულ იბერიაში, საუკუნეთა მანძილზე მიმდინარეობდა მკვიდრი ივერების
ანუ ქართველების არმენიზაციის გამალებული პროცესი, მიტაცების შემდეგ, იქ
ქართული ენა აკრძალული იყო, დაფარულად მოსახმარი, რადგანაც აქ
ადმნისტრაციისა და ეკლესიის ენა იყო სომხური. ამიტომაც წერს ამ (ტაო-ბასიან-
კარინის) რეგიონიდან გამოსული, ჩანს VI-VII საუკუნეების თხზულება „ქებაი და
დიდებაი ქართულისა ენისაი“ -„დამარხულ არს ენა ქართული...და ესე ენაი
მძინარე არს დღესამომდე..და ესე ენაი...მდაბალი და დაწუნებული“.
ამ ეპოქაში მცხეთის იბერიაში ქართული ენა საეკლესიო ენა იყო, ამიტომ ამ
თხულებაში, აღიწერება არა მცხეთის ქართლში, არამედ სამხრეთის ქართლში ანუ
სამხრეთის ივერიაში ქართული ენის „დაწუნება, დამდაბლება“, დაფარულად მისი
მოხმარება ანუ „დამარხვა“.
არმენიის მიერ დაიპყრობის შემდეგ, ამ რეგიონში, ქართული ენის ადგილი
საზოგადოებრივ ასპარეზზე სომხურმა დაიჭირა. აქაური ივერები მე-8 საუკუნემდე
სომხური ეკლესიის წევრები იყვნენ, სომხური საეკლესიო ენით, მხოლოდ
შინაობაში ანუ „ფარულად“ თუ მოიხმარდენენ ქართულ ენას.
საბედნიეროდ ვითარება შეიცვალა მე-8 საუკუნეში. 726 წლის მანასკერტის
კრებაზე სომხური ეკლესია საბოლოოდ და მტკიცედ მიემხრო მონოფიზიტობას,
კრებამ დაავალდებულა სომხური მოსახლეობა არაქალკედონური აღსარებლობისა
ყოფილიყო, კრების ამ დადგენილებას მხარი არ დაუჭირა არმენიის აღნიშნულმა
14
ქართულმ მოსახლეობამ, არმენიის ივერებმა, რომლის ძირითადი ბირთვი ტაოში
ცხოვრობდა.
780 წლის შემდეგ არმენიის ქართველობამ უკვე დაუფარავად მხარი
დაუჭირა ქალკედონურ აღმსარებლობას, ეკლესიებში აღიდგინა ქართულენვნი წირვა
ლოცვა.
იმდენად აღმაფრთოვანებელი იყო ეს ფაქტი, რომ აქაურმა ქართველობამ
საკუთარი, ტაოს სამეფო დაარსა, რომელსაც, როგორც ითქვა „ქართველთა სამეფო“
ერქვა, მალე აქაურმა ქართველებმა მისი საზღვარი გააფართოვეს კლარჯეთიდან
ვანის ტბამდე.
იქამდე დაფარული, დამდაბლებული და დაწუნებული ქართული ენა IX-X
საუკუნეებში ტაოსა და სამხრეთის ივერიაში გადაიქაც ადმინისტრაციის, ეკლესიის,
კულტურისა და განათლაბს ენად, შეწყდა ქართველთა არმენიზაცია, აქაური
ქართველობა მასიურად დაუბრუნდა დედა ქართულ ეკლესიას.
ტაოს სამეფოს ბაზაზე ჩამოყალიბდა ადგილობრივი ქართული საეკლესიო-
ადმინისტრაციული ერთეული „აღმოსავალის საკათალიკოსო“, რომელმაც
ანტიოქიისაგან ავროკეფალია, ხოლო იერუსალიმისაგან, როგორც ითქვა, მირონის
ადგილზე კურთხევის უფლება მოიპოვა, ეს და სხვა მრავალი საკითხია
განხილული მე-5 ტომში.
წინა ტომებში მივიჩნევდი, რომ „აღმოსავალის საკათალიკოსო“ ერქვა
აფხაზეთის საკათალიკსოს, ეს აზრი უარვყავი დაახლოებით 2012 წლის შემდეგ, და
ამჟამად მივიჩნვ, რომ „აღმოსავალის საკათალიკოსო“ ერქვა სამხრეთ ივერიაში IX-X
საუკუნეებში არსებულ ქართულ საეკლესიო ადმინისტრაციულ ერთეულს, ის გაქრა
ტაოს სამეფოსთან ერთად ბასილი ბულგართმმუსვრელის ივერიაში (ტაო-ბასიანში)
ლაშქრობის შემდეგ.
ყოფილი ქართველთა სამეფოს ტერიტორიაზე ბიზანტიის იმპერიამ თავისი
ადმინისტრაციული ერთეული „იბერიის თემი“ დაარსა. იბერიის თემში ზაქარია
ვალაშკერტელისა და სხვა დიდი მამების ბრძოლის მიუხედავად, ბიზანტია
დევნიდა ქართულენოვან ეკლესიას. ამის შემდეგ იქაური ქართველობის ერთი
ნაწილი ბერძნული ეკლესიის მრევლად იქცა (მათ შეადგინეს ე.წ. „სომეხ
ქალკედონიტთა“ მნიშვნელოვანი ნაწილი), ხოლო მეორე დიდი ნაწილი ივერებისა,
განსაკუთრებით ოსმალეთის იმპერიის დაარსების შემდეგ, კვლავ სომხური
ეკლესიის მრევლად იქცა, ისინი გააწევრიანეს ოსმალეთის „სომხურ მილეთში“,
დაუქვემდებარეს კონსტანტინოპოლის სომხურ საპატრიარქოს. საბოლოოდ „სომხური
მილეთის“ ყოფილი ქართველობა, უფრო არზრუმ-არტაან-ყარსის მკვიდრი
მოსახლეობა, საბოლოოდ გასომხდა, შემდეგში ის ძირითადად შეეწირა 1915 წლის
ე.წ. გენოციდს, იქამდე, მე-19 ს. დასაწყისში, ერთი უკვე არმენიზებული ნაწილი
ყოფილი ქართველებისა პაასკევიჩმა საქართველოს სამხრეთ რეგიონებში ჩაასახლა.
მე-6 ტომის სახელია - „ქალდეა, საეპისკოპოსოები ლაზიკაში“.
15
sabWoTa epoqaSi gavrcelda usafuZvlo Teoria, TiTqosda lazebi VII
saukunis Semdeg dasavleT saqarTvelodan gadasaxldnen trapezuntis
regionSi, sadac amJamadac cxovroben. sinamdvileSi, rogorc wyaroebis
analizi aCvenebs lazebi am (trapezuntis) regionis mkvidri igive qaldebi
arian.
strabonis cnobiT qaldebs (xalibebs) aseve uwodebdnen `alazonebs~,
saidanac warmodga pontospireTisa da misi mosaxleobis saxeli `lazonia~,
`lazi~.
uwmidesi patriarqi ilia II, aRniSnavs, rom `qaldi~ saerTo qarTul
samyaros, kolxeTis centrs, mis guls erqva. iv. javaxiSvilis kvleviT
qaldea ara mxolod lazebis, aramed yvela qarTuli tomis samSoblo iyo.
qarTuli tomebis es miwa-wyali bizantiis imperiis SemadgenlobaSi aRmoCnda
da eklesiurad aq, qaldea-lazikaSi, Camoyalibda fasidis eparqiis petras,
rodopolisis, ziganasa da saisinis saepiskoposoebi, xolo rac Seexeba
dasavleT saqarTvelos, is gaqristianebis Semdeg, IV saukunidanve qarTuli
eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda. fasidis eparqiis ZiriTadi nawili ara
dasavleT saqarTveloSi, aramed aRniSnul qaldea-lazikaSi (trapezunt-
Teodosiopolis SemaerTebel gzaze) mdebareobda.
naSromi daiwera Cveni uflisa da macxovris ieso qristes sadidebelad
da exeba saqarTvelos eklesiis iurisdiqciis sakiTxs. აქ, mraval wyaroze
dayrdnobiT, mimoxilulia, dasavleT saqarTvelos, lazika-qaldeasa da
saqarTvelos sxva istoriuli regionebis saeklesio, ekonomikuri,
politikuri, administraciuli, yofiTi da geografiuli viTareba pirvel
aTaswleulSi.
მე-7 ტომის სახელია - „ქართველთა დენაციონალიზაცია XVII-XX
საუკუნეებში (საინგილო,აფხაზეთი,ქართლ-კახეთი, თრიალეთი, შიდა
ქართლი)“.
მის ანოტაციაში ნათქვამია :
„sakuTar saxelmwifoSi yoveli eri mTliandeba da naciad yalibdeba,
magram usaxelmwifoebriobis dros piriqiT _ iSleba da nawevrdeba. miT
16
umetes, Tu qveyana saukuneTa manZilzea mtrisagan dapyrobili. aseTive
bunebisaa, cxadia qarTvelobac.
Cveni xalxis istoriuli mexsierebidan erTgvarad amovardnilia XV-XVIII
ss da istoriis Semecneba xdeba ise, TiTqosda ayvavebuli periodidan
(daviT aRmaSeneblidan da Tamaridan) _ Cven uceb aRmovCndiT XIX s-Si,
magram kvleva aCvenebs, rom XVII-XVIII ss-Si ganviTarebulma procesebma Sva
Cveni dRevandeli problemebi. XV s-is Semdeg, saqarTvelo daiSala, Semdeg
misi yoveli nawili mterma daipyro, daiwyo denacionalizacia qarTveli
xalxisa. es procesi sakmaod Rrma iyo. erovnuli TviTSemecneba mxolod im
qarTvelma marTlmadideblebma SeinarCunes, romelnic saqarTvelos
eklesiis wevrebi iyvnen...
XX s-is 80-iani wlebis xanmokle erovnul konsolidacias, Tan mohyva
xangrZlivi aTwleulebi erovnuli dezintegraciisa, kuTxurobis
aRorZinebisa... im adamianebs, romelTac iqamde TavianTi Tavi qarTvelebad
hqondaT identificirebuli gauxsenes winaparTa odindeli `ucxo
warmomavloba~. gansakuTrebiT ki maT ucxoelobas, osobas Tu somxobas
ixsenebdnen maTi mezoblebi, mxedrionelTa razmebi, momentiT mosargeble
yaCaRebi, romelTac didi asparezi gadaeSalaT XX s-is miwuruls. aseT
dros, am adamianTa dacva da Sexseneba maTi mezoblebisaTvis, rom isini
qarTvelebi arian, mowme varT imisa rom dadebiT Sedegebs iZleoda.
vfiqrob, winamdebare naSromi xels Seuwyobs saqarTvelos mosaxleobis
integracia-konsolidacia-gamTlianebis saqmes. Cvenma axalgazrdebma unda
icodnen, rom maTi zogierTi Tanaklaseli Tu Tanajgufeli, romelTac oss,
an somexs uwodeben sinamdvileSi arian im qarTvelTa STamomavlebi,
romelnic XVII-XIX ss-Si denacionalizaciis procesis msxverplni iyvnen. es
codna maT albaT met tolerantobas SesZens.
naSromi dabeWdili iyo sxvadasxva wlebSi, amJamad erTwignad
Sekrebils, ucvleli saxiT vawodebT mkiTxvels
მე-8 ტომია - „საქრთველოს საეკლესიო კანონების კრებული
(სამართალი, კანონები, დადგენილებები)
მის ანოტაციაში ნათქვამია :
17
„saqarTvelos eklesiaSi moZRvrebis, mmarTvelobisa da saeklesio
sasamarTlos sferoSi umaRlesi xelisufleba ekuTvnis saqarTvelos
eklesiis wmida sinods (saeklesio krebas), misi zrunvis erT-erT sagans
warmoadgens `saeklesio kanonebis krebulis, sasuliero da saero
saswavleblebis Sesabamisi saxelmZRvaneloebisa da saRvTismetyvelo
literaturis~ gamocema (1995 wlis saeklesio krebis debuleba, Tavi II, $20).
am muxlis aRsasruleblad gaweul naSroms warmoadgens mitropolit
anania jafariZis wigni `saqarTvelos saeklesio kanonebis krebuli~
(saqarTvelos saeklesio krebebis samarTali, kanonebi da dadgenilebebi).
naSromSi erTadaa Tavmoyrili da ganxiluli IV-XX saukuneTa
saqarTvelos saeklesio krebebis samarTali.
ganxilul 15 sakanonmdeblo da 50-ze met mimdinare krebis analizs Tan
erTvis krebebis mier gamocemuli samarTlis Zeglebi, amitomac naSromi,
amasTanave, warmoadgens saqarTvelos saeklesio kanonebis krebuls,
romelic esaWiroeba rogorc sasuliero pirebsa da marTlmadidebel
mrevls, aseve saqarTvelos eklesiis istoriis mkvlevarebs. es wigni,
saxelwodebiT `saqarTvelos saeklesio krebebi~, 2003 wlidan warmoadgens
saxelmZRvanelossasuliero akademiaSi“.
მე-9 ტომია: „საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია ჩრდილო
კავკასიაში“ (დაღესტანი, ალანია, ადიღე-ჩერქეზეთი, დურძუკეთი,
ჩრდილოკავკასიის სვანეთი, ოსეთი, ქისტეთი, ალბანეთი)“
მის ანოტაციაში ნათქვამია :
მიტროპოლიტ ანანია ჯაფარიის ნაშრომი „საქართველოს ეკლესიის
იურისდიქცია ჩრდილო კავკასიაში“ სიახლეა იმ მხრივ, რომ პირველად ხდება
ჩვენს საეკლესიო ისტორიოგრაფიაში განზოგადებული გამოკვლევა ამ
მნიშვნელოვანი თემსა, მაშინ როცა, როგორც მრავალი რუსი მეცნიერი, ასევე
განსაკუთრებით დაღესტნელი, ჩეჩენი, ინგუში, ოსი, ყარაჩაელი, ბალყარელი,
აფხაზი, აზერბაიჯანელი და სხვა მკვლევარები ინტენსიურად იკვლევენ ამ საკითხს,
სამწუხაროდ – ძირითადად, შეიძლება ითქვას, ძალზე მიკერძოებით და
ტენდენციურად.
მეუფე ანანიას ნაშრომი ეფუძნება ქართულ და უცხოურ წყაროებს, ვრცელ
სამეცნიერო ლიტერატურას, საინტერნეტო მასალას, ჩრდილო კავკასიაში
შემორჩენილ ფაქტებს ქართული კულტურისა და სხვა.
18
მისი საბოლოო დასკვნით, მართლდებიან ქართული წყაროები, რომელთა
მიხედვითაც, ჩრდილო კავკასიაში თავის იურისდიქციას ახორციელებდა
საქართველოს ეკლესიაში შემავალი აფხაზეთის, ქართლისა და ხუნძეთის
საკათალიკოსოები, ხოლო ჩრდილო კავკასიის მოსახლეობა თემურ ლენგის
შემოსევამდე, და ნაწილობრივ, მის შემდეგაც, წარმოადგენდა საქართველოს
ეკლესიის მრევლს, რომელიც აგებდა მრავალ ეკლესიასა და ჯვარ–ხატთა ნიშებს,
სადაც აღესრულებოდა ქართულენოვანი წირვა–ლოცვები, საჭიროების დროს კი,
ჩრდილო კავკასიელი ქრისტიანები თავიანთ საუკეთესო შვილებს ომებში
აგზავნდნენ სამშობლოს – საქართველოს დასაცავად“.
ამ ნაშრომის მტკიცებით თემურლენგის შემოსევამდე ჩრდილო კავკასია
დასახლებული იყო ქართველებითა და ქართველტა მონათესავე ხალხებით, იქამდე
ქრისტიანები, საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში, აქ საქართველოს ეკლსიას
გააჩნდა საკუტარი ქართულენოვანი „ხუნძეთის საკატალიკოს“, ანწუხის
საეპისკოპოსო, ქურმუხის სამტავარეპისკოპოსო, სასულიერო სასწავლებლები,
ტაძრები და სამრევლოები, სადაც ქართულენაზე აღესრულებოდა წირვა-ლოცვა
მე-10 ტომის სახელია: „საქართველლოს ეკლესიის ისტორიის
ატლასი, მე-10 საუკუნემდე, რუკების კრებული“. ესაა საქართელოს
ისტორიული გეოგრაფიის ახალი გააზრება.
მეუფის ნაშრომები ემსახურებოდა ორ მთვარ მიზანს, 1. საქართელოს ეკლესიის
ავტოკეფალიის რკვევა და 2. საქართველოს ეკლესის იურისდიქციის საზღვრები.
პირველი საკითხი ატუალური იყო იმ წლებში, როდესაც ჩვენი ეკლესია
იბრძოდა ავტოკეფალის მოსაპოვებლად, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსაგან, რაც
მიღწეული იქნა 1990 წლისათვის, ამის შემდგომ საქართველოს ეკლესის წინაშე
წარმოიშვა მეორე საკითხი. სადვო გახდა ჩვენი ეკლესიის იურისდიქცია, როგორც
დასავლეთ და სამხრეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში, ამიტომაც ჩვენი
კვლევები იურისდიქციას ეხება.
ავტოკეფალიის საკითხების კვლევისას ეკლესიის წინაშე არ იდგა
იურისდიქციის საკითხის სიმძაფრე. ამიტომ 1-4 ტომში გაზიარებული იყო ქართულ
ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებული თეორია, რომ დასავლეთ საქართველო მე-10
საუკუნემდე კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, ეს თვლასაზრისი
ასახულია შესაბამის ტომებში. შემდეგშიო, ბრძანებს მეუფე, ჩემი დამოკიდებულება
ამ საკითხის მიმართ კარდინალურად შეიცვალა. განსაკუთრებით 2010-2012 წლის
შემდეგ.
ამ წლებში სეპარატისტებმა და მათმა მფარველმა იმპერიამ შეძლო ოკუპირება
საქართველოს ისტორიული მიწაწყლისა აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში,
აქაური საეკლესიო სეპარატისტები კი იბრძვიან საეკლესიო დამოუკიდებლობის
მოსაპოვებლად, მათ შორის ისინი თავიანთ მტკიცებებში მიუთითებენ ქართველი
ავტორების შრომებს. საჭირო გახდა კრიტიკული თვალ შეგვეხედა ს. ყაუხჩიშვილის
19
მიერ დანერგილი თვალსაზისრისათვის, რომ კონსტანტინოპოლის ლაზიკის ეპარქია
მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს და უფრო სინტერესო გახდა ნ. ადონცის
თვალსაზრისის მიხედვით კვლევა-ძიება, რომ ლაზიკის ეპარქია სინამდვილეში
მოიცავდა არა დასავლეთ საქართველოს არამედ ამჟამინდელ ლაზისტანს,
ტრაპაზუნტიდან ჭოროხის მიმართულებით.
მართლაც ფაქტი იმისა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ლაზიკის
ეპარქია მოიცავდა არა დასავლეთ საართველოს, არამედ ამჟამინდელ ლაზისტანს
დადასტურდა მეუფის კვლევებით, ამ შემთხვევაში სრულიად მართლდება
ქართული წყაროები დასავლეთ საქართველოს მიმართ. ეს წყაროთმცოდნეობითი
თვალსაზრისით ძალზე მნიშვნელოვანი მომენტია.
17.01.2020
20
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის
ისტორია
ტომი I
patiosanno da didebulno qarTvelno!
Cveni Zveli wmida mamebi ambobdnen _ `satrfialo sasmenelia pirvel
winaparTa istoria~.
`qarTlis cxovreba~ da `moqcevaY qarTlisaY~ qarTveli xalxis
Tavgadasavals uZvelesi droidanve gadmogvcemen, maT cnobebs
garkveulwilad eTanxmebian da avseben axali mecnieruli gamokvlevebi.
Zvel matianeTa monacemebis urTierTSejerebiT gadavwyviteT gadmogveca
qarTveli eris sarwmunoebrivi istoria sadideblad yovladwmida samebisa,
erovnuli TviTSemecnebisa da cnobierebis gansamtkiceblad.
SesaZloa, Temis uCveulobis da sxva mizezTa gamo gagvepara uzustobani,
Secdoma-lafsusebi, magram imedi gvaqvs Tqveni gulmowyalebisa da viTxovT
Sendobas.
kurTxeva uflisa Tqvenzeda
21
ვ. გოილაძის winasityvaoba მეუფე ანანიას ნაშრომისა -
„საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“
saqarTveloSi bolos da bolos dadga dro, roca qarTul eklesias
SedarebiT Tavisufali moRvaweobis saSualeba mieca. amave dros
arnaxulad gaizarda sazogadoebis interesi qarTuli eklesiis
warsulisadmi. magram sazogadoebriv cnobierebaSi eklesiis
sasargeblod momxdar aseT gardatexas qarTuli sabWoTa
istoriografia maincdamainc momzadebuli ver Sexvda, ara gvaqvs
qarTuli eklesiis ganmazogadebeli istoria. mravalsaukunovani
qarTuli eklesiis istoriiT dainteresebuli mkiTxveli axal,
Tanamedrove mecnierebis doneze Sesrulebul gamokvlevas ver
waikiTxavs.
qarTul istoriografiaSi aseTi CamorCenilobis mizezi, ZiriTadad,
1921 wlidan saqarTveloSi Seqmnili viTarebaa. garda imisa, rom 1921
wlis Semdeg qarTuli eklesiis istoriis kvlevas sabWoTa
xelisuflebis saTanado politika maincdamainc ar axalisebda (aseT
pirobebSic ki iv. javaxiSvilma, k. kekeliZem, b. lomaniZem, z. aleqsiZem
da sxvebma mniSvnelovani wvlili Seitanes qarTuli eklesiis
istoriis calkeuli sakiTxebis saqmeSi), am mxriv arc revoluciamdel
qarTul istoriografiaSi iyo kargad saqme. da ai, ratom: qarTuli
eklesiis istoriis Sesaxeb pirveli monografia cnobilma
istorikosma p. ioselianma 1845 wels gamoaqveyna, xolo 1877 wels
gamocemul g. sabininis gamokvlevaSi qarTuli eklesiis Sesaxeb
Txroba mxolod VI s-is bolomdea moyvanili. 1886 wels TbilisSi
gamovida mose janaSvilis ,,saqarTvelos saeklesio istoria~.
qarTuli eklesiis istoriis Seswavla gansakuTrebiT aqtualuri
gaxda ruseTis 1904-1905 wlebis revoluciis Semdeg, roca qarTvelma
sazogadoebam ruseTis saimperatoro karisa da wmida sinodis winaSe
kategoriulad dasva qarTuli eklesiis avtokefaliis sakiTxi. am
dros ramodenime sagazeTo da saJurnalo werilis (am mxriv
gansakuTrebiT unda aRiniSnos s. gorgaZis werilebi) garda Seiqmna T.
Jordanias, k. cincaZis, n. durnovis, m. kelenjeriZis, n. maris
monografiebi, romlebSic ZiriTadad qarTuli eklesiis avtikefaliis
aRdgenis kanoniereba iyo dasabuTebuli.
qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgenis moTxovna im xanad
marcxiT damTavrda. isev daiwyo ganmazogadebeli naSromebis Seqmna.
XIX s-Si qarTuli eklesiis sakiTxebi ganixila Tavis monografiaSi
episkoposma (Semdgom kaTalikos-patriarqma) kirionma. 1910 wels romSi
frangul enaze gamoica m. TamaraSvilis ganmazogadebeli monografia,
22
1918 wels quTaisSi - ev. nikolaZis gamokvleva ,,saqarTvelos eklesiis
istoria~.
amis Semdeg, qarTuli eklesiis istoriis kvleva, albaT axal
safexurze avidoda, magram saqarTveloSi sabWoTa xelisufleba
damyarda da kvlevac Seferxda.
ase rom, qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb mxolod
revoluciamde Seqmnili monografiebi gvaqvs, Tanac isini dReisaTvis
bibliografiul iSviaTobas warmoadgens, ris gamoc qarTuli
eklesiis istoriiT dainteresebuli farTo mkiTxveli
sazogadoebisTvis xelmisawvdomi araa. dasaxelebuli naSromebidan
mxolod p. ioselianis, m. janaSvilis, m. TamaraSvilisa da ev.
nikolaZis monografiebSi aris qarTuli eklesiis istoriis
ganmazogadebeli Txroba. aq Tu imasac gaviTvaliswinebT, rom p.
ioselianis monografia garda imisa, rom rusul enazea da Zalze
moZvelebulia, xolo m. TamaraSvilisa - frangul enaze, gamodis, rom
saqarTvelos eklesiis Sesaxeb qarTulad mxolod ori wigni gvaqvs.
da isinic siZvelisa da sqematurobis gamo sruliad ar Seesabamebian
mecnierebis Tanamedrove donis moTxovnebs.
yovelive zemoTqmulidan, vfiqrob, kargad Cans, raoden savalalo
mdgomareobaSia dReisTvis qarTuli eklesiis istoriis Seswavlis
saqme. amitom misasalmebelia, rom am didi laqis Sevseba, ukanasknel
xanebSi saistorio wyaroebSi axlad gamovlenili masalebisa da
Tanamedrove qarTuli istoriografiis miRwevebis gaTvaliswinebiT,
isev sasuliero pirma - mitropolitma anania jafariZem iTava.
mitropolit ananias uzarmazari gamokvleva mravalwliani
Tavdauzogavi kvlevis nayofia. igi didi siyvaruliT da rudunebiT
aris Sesrulebuli. SeiZleba, gadauWarbeblad iTqvas, rom qarTuli
eklesiis istoriis Sesaxeb aseTi yovlismomcveli gamokvleva
revoluciamdel saqarTveloSic ki ar Seqmnila.
qarTuli eklesiis istoria, ra Tqma unda, qarTuli
saxelmwifoebriobis istoriis nawilia da am grandiozul naSromSic
qarTuli eklesiis istoria saqarTvelos istoriasTan mWidro
kavSirSi da mis fonzea gadmocemuli. aRniSnuli garemoeba, vfiqrob,
naSromis erT-erT did Rirsebad unda CaiTvalos.
farnavazis xanidan (Zv.w. III s.) mokidebuli XVIII s-is CaTvliT, ar
darCenila rogorc saqarTvelos istoriis, ise qarTuli eklesiis
istoriis metad Tu naklebad aqtualuri problema, romlis Sesaxebac
a. jafariZes Tavisi Tvalsazrisi ar hqonodes gamoTqmuli. yovelive
es avtoris farTo ganaTlebaze miuTiTebs.
misasalmebelia, rom sasuliero saqmeebiT dakavebuli piri wlebis
manZilze Tvals adevnebda qarTul (da ara marto qarTul)
23
istoriografiaSi Seqmnil yvela im werils da monografias, romelic
mas gamokvlevaSi ganxiluli calkeuli sakiTxebis gaSuqebisas
gamoadgeboda. aRniSnulis gamoa, rom mis monografiaSi axali
samecniero literatura saTanado sisruliTaa asaxuli. avtori
axerxebs ara marto srulyofilad gadmosces qarTuli eklesiis
itoria, aramed qarTuli eklesiisTvis dRes metad aqtualuri
problema axleburad dasvas. bevri sakamaTo sakiTxi monografiaSi
axali masaliTaa gamyarebuli da saTanado daskvnebicaa miRebuli.
naSromis erT-erT siaxled unda CaiTvalos mociqulTa droindeli
saqarTvelos vrceli da detaluri istoriis gadmocema, rasac aqamde
saTanado yuradReba ar eqceoda.
I-II ss-Si saqarTvelos teritoriaze mociqulTa mimosvlisa da
qadagebis Sesaxeb Zvel wyaroebSi arsebuli masala, mas Semdeg, rac
1900 wels iv. javaxiSvilma andria pirvelwodebulis qarTlSi
Semosvla uaryo ( im xanad aseTi Sexeduleba mxolod patrma avrelio
parmierim ar gaiziara), specialurad aRaravis ukvlevia.
ax.w.aR-is I-II ss-is saqarTvelos istoriisTvis es metad
mniSvnelovani sakiTxi uyuradRebod iyo mitovebuli.
ra Tqma unda, yovelive imaze, rac saqarTvelos istoriisa da
qarTuli eklesiis fesvebis kvlevas naTels mohfens, uaris Tqma ar
SeiZleba. umciresi masalac ki, saTanado gaanalizebis Semdeg,
qarTuli kulturis samsaxurSi unda iqnes Cayenebuli.
swored am mxriv miudga avtori saqarTveloSi mociqulTa
Semosvlis sakiTxs.
rogorc monografiidan Cans, saqarTveloSi mociqulTa mosvlis
Sesaxeb (garda imisa, rom dabejiTebiT miuTiTebs Zveli qarTuli
werilobiTi saistorio tradicia), mogviTxroben Zveli berZeni da
laTini avtorebi. amitom, misasalmeblia, rom sarecenzio
monografiaSi es sakiTxi farTod da amomwuravadaa warmodgenili,
detaluradaa gaanalizebuli saqarTveloSi mociqulTa Semosvlis
gzebi da maTi qadagebis geografiuli areali.
damajerebladaa naCvenebi, rom Zvel avtorTa mier dasaxelebuli
skviTeTi, sadac andria pirvelwodebulma qristianuli rwmena iqadaga,
amave avtorTa (mag. dionise periegiti) cnobebidan gamomdinare,
saqarTvelos teritoriad unda CaiTvalos.
rogorc motanili masalidan dasturdeba, andria pirvelwodebulis
garda saqarTveloSi ramdenime mociquls uqadagia, romelTagan simon
kananeli anakofiaSi gardaicvala da iq arsebuli misi saflavi
avtoris mier samarTlianadaa miCneuli saqarTveloSi mociqulTa
yofnis erT-erT damadasturebel faqtad.
24
avtoris daskvniT, andria pirvelwodebulma ax.w.aR-is I s-Si ara
marto gaaqristiana qarTvelTa erTi nawili, aramed awyurSi pirveli
saepiskoposo eklesiac daaarsa.
damajerebelia Zvel qarTul saistorio wyaroebis monacemebze
dayrdnobiT gamoTqmuli mosazreba, andria pirvelwodebulis
qarTlSi pirvelad ax.w.aR-is 30-35 wels, mefe aderkis zeobis dros
Semosvlis Sesaxeb.
naSromSi aseve saTanadodaa dasabuTebuli saqarTveloSi sxva
mociqulTa (mataTa da sxva) yofna da maT mier axali rwmenis
qadageba.
ra Tqma unda, rogorc avtoric miuTiTebs, ax.w.aR-is I-II ss-is
qarTlis samefos siZlieresa da mis saerTaSoriso avtoritets Tu
gaviTvaliswinebT, maSin mociqulebi saqarTvelos marTlac ver
auvlidnen gverds.
saqarTveloSi mociqulTa moRvaweobis Sesaxeb naSromSi motanili
masaliT avtori miznad isaxavs ufro didi problemis gadawyvetas.
kerZod, mociqulTa mier (ax.w.) I-II ss-ebis saqarTveloSi
qristianobis danergva episkopos ananias safuZvels aZlevs,
mociqulTa droindeli saqarTvelos eklesia avtokefalurad
miiCnios.
naSromSi damajerebladaa dasabuTebuli im droisaTvis iseTi gziT
warmoqmnili yvela avtokefaluri eklesiis Tanasworuflebianoba.
saTanado masaliT Semagrebul aseT mosazrebas avtori cnobili
bizantieli kanonistis, T. balsamonis (XII s.) cnobiT adasturebs.
naSromSi sainteresodaa gadmocemuli qarTuli saxelmwifos,
qarTveli erisa da qarTuli enis Camoyalibebis procesi.
naCvenebia, rom qarTvelebiT gansaxlebuli teritoriis sazRvrebi im
uZveles droSi qarTuli eklesiis samwysos emTxveoda.
qarTvel mecnier-istorikosTa naSromebze dayrdnobiT avtori im
daskvnamde midis, rom farnavazis droidan mokidebuli qarTli da
egrisi erTiani qarTuli qveyana - `yoveli saqarTvelo~ iyo, ris gamoc
mas ganmanaTlebelic erTi hyavda.
aseTi mosazrebis erT-erT damadasturebel sabuTad motanilia
qarTlis cxovrebis is cnoba, romlis Tanaxmad qarTlis
ganmanaTlebelma wmida ninom `naTeli sca yovelTa iverTa~. rogorc
cnobilia, aseTi Sexeduleba adre n. marma gamoTqva da maris
mosazreba saTanadod miTiTebulia kidec monografiaSi.
naSromSi didi adgili aqvs daTmobili imis mtkicebas, rom
dasavleT saqarTvelos zRvispira teritoria aseve iberiad (qarTlad)
iwodeboda. es sakiTxi jer kidev akad. s. yauxCiSvilma gaarkvia, magram
misgan gansxvavebiT mitropoliti anania zogjer iberiis teritoriad
25
mTel dasavleT saqarTvelos gulisxmobs da askvnis rom, radgan am
erTian qarTul teritoriaze erTiani qarTveli xalxi cxovrobda,
erTiani SegnebiT, erTiani kulturiT, mTel am teritoriaze IV s-dan
wirva-locva qarTul enaze iyo.
IV-V ss-ebis saqarTvelos istoriis amsaxvel qarTul saistorio
wyaroebSi (`moqcevaY qarTlisaY~, vaxtang gorgaslis `cxovreba~),
radgan qarTuli eklesiis meTaurad TiTo piria dasaxlebuli,
qarTuli eklesiis istoriis iseTi cnobili mkvlevari, rogorc akad.
k. kekeliZe iyo, im daskvnamde mivida, rom avtokefaliis mopovebamde (k.
kekeliZe avtokefaliis mopovebas 468-472 ww. gansazRvravda) qarTlis
samefo erT saepiskoposos warmoadgenda. k. kekliZis mosazrebas
iziareben b. lomaniZe da a. bogveraZe. marTalia, k. kekeliZis
mosazreba Tanamedrove qarTul istoriografiaSi gabatonebuli araa,
magram mainc misasalmebelia, rom qarTuli eklesiisTvis aseT
prestiJul sakiTxs mitropolitma ananiamac miaqcia yuradReba. misi
daskvniT, qristianobis Semosvlidan da gamarjvebidan moyolebuli,
saqarTveloSi ramdeni saerisTaoc iyo, imdeni saepiskoposo unda
yofiliyo. aseTi mtkicebis erT-erT damadasturebel sabuTad
monografiaSi samarTlianadaa miCneuli `moqcevaY qarTlisaY~-Si
qarTlis eklesiis meTauris mTavarepiskoposis tituliT moxsenieba
da vaxtang gorgaslisdroindel qarTlSi episkoposTa arseboba.
miuxedavad imisa, rom Zvel qarTul wyaroebSi mecnierTa araerTma
Taobam imuSava, vaxtang gorgaslis `cxovrebis~ avtoris juanSeris
gamoTqmiT, rom qarTvelebma `keTilad ver ipyres wesi ioanes
mcnebisa~, aravin dainteresebula. mitropolitma ananiam miaqcia
yuradReba da azri gamoTqva, rom juanSeris sityvaSi, am SemTxvevaSi
ioane naTlismcemeli an ioane mociquli ki ar igulisxmeba, aramed
qarTlis eklesiis pirveli meTauri ioane. iqve daasabuTa, radgan
ioane episkoposis mier saqarTveloSi Semotanili nikeis rwmenisaTvis
qarTlis eklesias SemdgomSi aRar uRalatia, maSin, roca TviT romis
imperiaSi mravali mwvalebloba warmoiSva, juanSeris gamoTqmaSi
ioane episkoposis mier qarTlSi danergili rwmenisadmi erTguleba
igulisxmeba da qarTuli wyaro zustad asaxavs im saeklesio
politikas, romelic 451 wlis qalkedonis krebis Semdeg bizantiis
imperiaSi arsebobda. vfiqrob, juanSeris gamoTqmis aseTi
interpretacia V s-is viTarebis gaTvaliswinebiT swori Cans da
siaxlea rogorc qarTuli eklesiis istoriisaTvis, ise TviT
juanSeris cnobaTa gagebis saqmeSi.
qarTuli eklesiis istoriis gadmocemisas mkvlevari, ra Tqma unda,
gverds ver auvlis vaxtang gorgasalsa da miqael episkoposs Soris
momxdar konfliqts. am sakiTxs mitropolitma ananiamac miaqcia
26
yuradReba. da iqve saintereso mosazreba gamoTqva _ Tu ratom
dawyevla miqaelma vaxtangis spa. avtoris Tanaxmad, vaxtangi samefo
laSqarze dayrdnobiT ebrZoda simdidriT aRzevebul miqaels da am
ukasasknelma amitom dauwyevla spa. konfliqtis mizezTa kvlevisas am
detalisTvis yuradReba aravis miuqcevia. vfiqrob, miRebuli daskvna
sayuradReboa.
rogorc iTqva, saTanado wyaroebis monacemebsa da samecniero
literaturaSi (i. troicki) gamoTqmul mosazrebze dayrdnobiT,
mociqulTa dros saqarTveloSi Seqmnili qristianuli Temebi (aqedan
gamomdinare, eklesia) monografiaSi avtokefalurad aris miCneuli.
avtori Tvlis, rom qarTlis taxtze vaxtangis asvlisas (V s-is 40-
iani w.) saqarTvelos eklesia avtokefaluri iyo, Tumca imperiis
eklesiasTan urTierToba hqonda. aRniSnulidan gamomdinare, ar
iziarebs qarTul istoriografiaSi arsebul mosazrebas avtkefaliis
mopovebamde antioqiis sapatriarqosadmi qarTuli eklesiis
morCilebis Sesaxeb. im xanad antioqiis sapatriarqo, radgan
bizantiis eklesias warmoadgenda, qarTlSi ki irani batonobda,
avtori Tvlis, rom iranis xelisufleba ar dauSvebda qarTuli
eklesia ierarqiul damokidebulebaSi yofiliyo misi mowinaaRmdege
imperiis eklesiisadmi.
qarTuli eklesiis avtokefaliis sakiTxi am kuTxiT ar dasmula,
amitom gamoTqmuli mosazreba sayuradReboa. rogorc mitropoliti
anania miuTiTebs, marTalia, 381 wels meore msoflio saeklesio
krebis Semdeg Zlierma eklesiebma daiwyes susti eklesiebis
damorCileba (konstantinepolis eklesiam am dros gaauqma pontos da
asiis avtokefaliebi) da antioqiis eklesiis mier qarTul eklesiaze
pretenziis gancxadeba mas aRniSnuli movlenis gamoxatulebad miaCnia.
magram antioqiis sapatriarqosadmi qarTuli eklesiis ierarqiuli
damokidebulebis Sesaxeb, radgan Zveli qarTuli wyaroebic
miuTiTeben, unda dasabuTdes qarTul wyaroTa cnobebis
ararealuroba, an maTi ucxoenovani wyaroebidan warmomavloba.
sainteresoa naSromis is nawili, romelSic micemulia iranis
meSveobiT qarTul eklesiaze somxuri eklesiis zemdgomobis
damyarebis cda. rogorc iTqva, qarTuli eklesia V s-Si ukve
avtokefaluri iyo, magram VI s-dan iranis zewoliT Seiqmna qarTul-
somxur eklesiaTa erToba. qalkedonituri mrwamsis qarTlis samefoSi
monofizitoba momZlavrda. swored iranis Zalis saSualebiT somxeTis
eklesiam SeZlo Zveli albaneTis eklesiis damorCileba da
RvTismsaxurebis enad somxuris damkvidreba. somxurma eklesiam
garkveul warmatebas saqarTveloSic miaRwia. magram mitropolit
ananias mosazrebis Tanaxmad, VI s-is Sua xanebSi qarTlSi Semosulma
sirielma mamebma garkveulwilad gaamyares qalkedonitebis poziciebi.
27
qarTul istoriografiaSi dRemdea kamaTi, Tu ra rwmenisa unda
yofiliyvnen sirieli mamebi. mitropolit ananias dasabuTebuli
msjelobidan gamomdinare, isini marTlac SeiZleba, qalkedonitebi
yofiliyvnen.
avtori fiqrobs, rom VII s-dan qarTulma eklesiam sabolood
gawyvita kavSiri somxur eklesiasTan da Tavisi aseTi statusi 681
wels I saeklesio krebis gadawyvetilebebiT dadasaturda.
gansakuTrebiT sainteresoa naSromis is nawili, romelic
saqarTvelos samefos ganapira mxareebis _ hereTis, qvemo qarTlisa da
tao-klarjeTis mosaxleobis religiur rwmenasa da maTi
,,gaqarTvelebis~ sakiTxs exeba. monografiaSi naCvenebia monofizituri
somxeTis gavlenaSi moqceuli am mxareebis qalkedonitobaze moqceva -
,,gaqarTveleba~. Tumca, isini eTnikurad manamdec qarTvelebi iyvnen,
somxuri ena am Zveli qarTuli teritoriebis mosaxleobisaTvis
mSobliuri ki ara, saeklesio iyo. rogorc avtori miuTiTebs, swored
aRniSnuliT iyo ganpirobebuli, rom qarTveli erovnebisadmi
kuTvnilebis gamo, Cvens eklesiaSi erovnul-kulturuli eklesiis
damkvidrebisaTvis mebrZol kirions monofizitebic edgnen mxarSi.
Tavis droze n. maris mier gamoTqmuli antimecnieruli mosazreba,
TiTqos VIII-IX saukuneebamde tao-klarjeTis mosaxleoba araqarTuli
iyo da am mxareebis qarTuli kulturis Zeglebi somxuri Zeglebis
nangrevebze aSenda, k. kekeliZem da i. abulaZem gaiziares. marTalia, n.
maris Teoriis kritika jer kidev p. ingoroyvam mogvca, magram
winamdebare naSromSi, radgan saqarTvelos ganapira mxareebis
mosaxleobis mrwamszec aris saubari, mitropoliti anania am
sakiTxsac Seexo. aCvena n. maris mosazrebis usafuZvloba, - ra mavne
Sedegebi gamoiRo n. maris Teoriam, rogor gamoiyenes igi. n.
tokarskim, a. iakobsonma, v. mixakovma da sxvebma tao-klarjeTis Zveli
qarTuli arqiteqturis Zeglebis araqarTulad gamosacxadeblad.
jer kidev naSromis dasawyisSi aris gamoTqmuli survili, aRdges
qarTuli eklesiis Zveli saxelwodeba da mas ,,saqarTvelos
samociqulo eklesia~ ewodos. naSromis meore tomSi mosazrebis
dasadastureblad didZali da saintereso masalaa motanili.
naCvenebia, Tu ratomaa somxuri da albanuri eklesiebis msgavsad
qarTuli eklesiac samociqulo, saqarTvelos eklesiis mamamTavrebi
mociqulTa taxtze rom sxedan. aqve naCvenebia, rom ,,wmida kaTolike
samociqulo eklesia sveticxoveli~, an mcxeTis samociqulo eklesia
ewodeboda.
vfiqrob, naSromSi sakmao damajereblobiTaa dasabuTebuli, rom
mironi saqarTveloSi qalkedonis meoTxe saeklesio krebis (451 w.)
dadgenilebis safuZvelze ikurTxeboda. berZnulenovani sabuTebi
qarTuli realobis sawinaaRmdegod rom metyveleben, avtori amas
28
samarTlianad xsnis ucxoelTa batonobisagan gaRaribebuli
antioqiisa da konstantinepolis sapatriarqoebis finansuri
mdgomareobis gauaresebiT. maT Zvel sabuTebSi Sesworebani SehqondaT,
raTa sxva eklesiebi eiZulebinaT maTTvis Sesawiri miecaT.
saintereso masalaa motanili mironis kurTxevis wesis Sesaxeb.
naCvenebia, rom igi VI s-Si unda SeedginaT, xolo VI msoflio
saeklesio krebas (681 w.) daedasturebina. uaryofilia b. lominaZis
mosazreba, TiTqos mironis kurTxeva saqarTveloSi IX s-Si dawesda.
misaRebi Cans, giorgi merCules Txzulebis teqstis im adgilis,
romelSic saqarTveloSi mironis kurTxevis dawesebazea saubari,
qaragma ,,a-s~ gaxsna afxazeTad (da ara aRmosavleTad, rogorc es
dResaa miRebuli). qaragmis aseTi gaxsnis Semdeg naTeli xdeba
afxazeTis eklesiaSi ratom daiwyes ierusalimidan motanili mironis
magier mcxeTaSi nakurTxi mironis gamoyeneba. ierusalimidan mironis
motana, rogorc monografiaSia aRniSnuli, im xanad marTlac
konstantinepolSi mimdinare brZolebiT iyo ganpirobebuli.
naSromSi sworadaa miTiTebuli, rom afxazeTis sakaTalikosos
daarseba damoukidebeli afxazeTis samefos warmoqmnis Sedegi iyo.
iqve saTanado masalis motaniT, naCvenebia afxazeTis sakaTalikoso,
erTian qarTul eklesiaSi rom Sedioda. XI saukunis saqarTvelos
istoriis gadmocemisas monografiaSi kargadaa naCvenebi bizantiasa da
saqarTvelos Soris politikuri viTarebis garTuleba rogor
moqmedebda am qveynebis saeklesio urTierTobaze. rogor da ra
pirobebSi miiRo saqarTvelos eklesiis meTaurma kaTalikos-
patriarqis wodeba. aqve sainteresodaa gaanalizebuli XI saukunis
saqarTveloSi Seqmnili is viTareba, romelmac ganapiroba adre
somxeTTan eklesiuri siaxlovis dros Seqmnili saeklesio
literaturis xelaxali redaqtireba, amjerad ukve berZnulTan
dasaaxloeblad. giorgi da eqvTime mTawmidelebis, efrem mcires roli
am saqmeSi. rogorc mitropoliti anania miuTiTebs, dasaxelebulma
moRvaweebma, rogorc zogi mkvlevari fiqrobs, xelaxla ki ar
Targmnes sasuliero literatura berZnulidan, aramed ukve
Targmnils udarebdnen berZnuls, raTa maTSi somxur eklesiasTan
siaxlovis kvali aRmoefxvraT. amiT qarTvelma moRvaweebma berZnebs
mouspes sababi saqarTvelos eklesia mwvaleblur eklesiad
gamoecxadebinaT da udidesi roli Seasrules qarTuli eklesiis
ZvelTaganve arsebuli avtokefaliisa da saqarTvelos sapatriarqos
aRorZinebis saqmeSi.
saqrTvelos sapatriarqos sazRvrebis ganxilvisas naCvenebia, rom
Crdilo-aRmosavleTiT qarTuli eklesiis sazRvari xersonisTan
mdebare kafamde aRwevda. aqve miTiTebulia qarTuli eklesiis
samxreTi da aRmosavleTi sazRvrebi.
29
sainteresoa naSromis is nawili, romelic msoflio diptixSi
saqarTvelos eklesiis sakiTxs Seexeba. saTanado masalaa motanili
imis saCveneblad, rom saeklesio ganxeTqilebamde (1054 w.)
saqarTvelos eklesias ierusalimis eklesiis Semdeg VI adgili eWira.
avtori aqve asabuTebs, rom diptixSi es adgili 1054 wlis wina
droindeli sabuTebidan momdinare Cans. msoflio diptixSi qarTul
eklesias marTlac VI adgili rom ekava, naSromSi amis
damadasturebel sabuTad motanilia 1438 wlis ferara-florenciis
saeklesio krebaze saqarTvelos eklesiis warmomadgelis VI adgilze
jdoma. am mxriv, motanili masala, vfiqrob, imdenad saintereso da
damajerebelia, rom naSromis es nawili ucxo enaze unda gamoqveyndes.
saTnado dokumenturi masalaa motanili qarTuli eklesiis Sinagani
diptixis _ episkoposTa sxdomis saCveneblad.
naSromis bolos gaanalizebulia XVIII saukunis saqarTveloSi
Seqmnili religiuri viTareba, roca araerTi qarTveli iZulebuli
Seiqmna ,,somxur sarwmunoebaze~ (grigorianeloba) gadasuliyo.
naCvenebia anton kaTalikosis didi roli qarTvelobis dacvisaTvis
brZolaSi. uxvi masalaa motanili imis saCveneblad, rom
grigorianobaze gadasuli qarTvelebi Tavis erovnebad qarTvelobas
asaxelebdnen.
sabolood unda davZino: mitropolit ananias naSromSi imdeni
saintereso sakiTxia dasmuli da gaanalizebuli, rom yvela maTganis
recenziaSi Sefaseba SeuZlebelia (ra Tqma unda, amas upirveles
yovlisa naSromis didi moculoba da masSi wamoWrili sakiTxebis
simravle arTulebs). Cvens winaSea metad saintereso, titanuri
Sromis Sedegad Seqmnili ,,saqarTvelos samociqulo eklesiis
istoria~, romelSic qarTuli eklesiis Tvrametsaukunovani istoriis
zogierTi sakiTxi SeiZleba sakamaTodac mogveCvenos, magram es
romelime konkretuli sakiTxis Sesaxeb an qarTul istoriografiaSi
arsebuli sxvadasxva SexedulebiT aris gamowveuli, an sakiTxis
garSemo arsebuli saistorio wyaroTa simciriT. saerTod ganxiluli
naSromis Sefasebisas mxedvelobaSi unda miviRoT is garemoeba, rom
mitropolit ananias wigniT qarTuli eklesiis monografiuli
Seswavlis saqmeSi mxolod pirveli nabiji idgmeba.
yovelive zemoT aRniSnulis gamo, umniSvnelo tiraJiT gamocemuli
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoriis (axalcixe, rabaTi, 1983-88
ww.) xelmeored gamoqveyneba sasurvel da gadaudebel saqmed mimaCnia,
rac myar safuZvels Seuqmnis qarTuli eklesiis istoriis Semdgom
kvlevas.
vaxtang goilaZe
1996 weli
30
samSoblos did mamasa da moZRvars uwmidessa da une-taress sruliad saqarTv-elos kaTolikos-patriarq ilia meores mokrZalebiT vuZRvni am naSroms
თ ა ვ ი I
q a r T v e l T a w i n a p r e b i s b i b l i u r i
i s t o r i a a d a m i d a n i e s o m d e
s a m y a r o s S e q m n a
WeSmaritebisa da sicocxlis gzaze Tanaxmad `qarTlis cxovrebisa~,
qarTvelTa pirvelwinaprebs win waruZRva sityva RmrTisa, TviT
RmerTi macxovari Cveni ieso qriste:
ori aTasi wlis win, amaRlebis Semdgom, yovladwmida RvTismSobels
eCvena ufali da qarTveli eris momavali cxovrebis Sesaxeb amcno:
`hoi dedao Cemo, ara ugulebel vyo eri igi sazepuro ufrois
yovelTa naTesavTa, meoxebiTa SeniTa maTTvis~ (q.c. I, gv. 38), rac
Tanamedrove qarTuliT ase gamoiTqmis _ `hoi, dedao Cemo, me ar
ugulebelvyof xalxTa Soris didebul qarTvels ers, maTTvis Seni
meoxebiT~. yovladwmida dedam mis wilxvedr saqarTveloSi, misi Zisa
da Cveni macxovris ieso qristes davalebiT, gamoagzavna mociquli
andria pirvelwodebuli, romelmac daafuZna saqarTvelos
samociqulo eklesia.
31
da, ai, ori aTasi welia Cveni mama-papani erTgulad msaxureben
RmerTs _ `romelman qmna cani gulisxmisyofiT, rameTu ukunisamdea
wyaloba misi~ (fs. 135,5), `romelman qmna cani da qveyana, zRva da
yoveli rai ars mas Sina~ (fs. 145,5), `romelman Seqmna samyaro ZaliTa
mis mieriTa, zegardmo arsni suliTa yvna zeciT monaberiTa~ (rusTv.),
`romelman gardasul TaobebSi neba uboZa yvela xalxs, evloT
TavianTi gziT~ (saqme, 14,16).
igi isaa, romelic ar ugulebelyofs mis gzaze myof Cvens ers,
rameTu mis mier Seiqmna yoveli xalxi da eri _ `yovelive mis mier
Seiqmna da Tvinier misa arca erTi ra iqmna, raodeni ra iqmna~ (ioan.
1.3).
Cveni mamebis yovlad keTilma, yovlad wmida, yovlismcodne,
yovlisSemZlebelma, saxierma, sulgrZelma da mravalmowyale RmerTma
eqvs dReSi Seqmna xiluli qveyana uxilavis Semdgom `rameTu man Tqva
da iqmnes, amcno da daebadnes~ (fs. 32,9).
`Tavdapirvelad RmerTma Seqmna ca da miwa. miwa iyo usaxo da
udaburi. bneli ido ufskrulze da suli RvTisa iZvroda wylebs
zemoT. Tqva RmerTma: iyos naTeli! da iqmna naTeli (dab. 1. 1-3).
meore dRes RmerTma Seqmna samyaro cisa, mesame dRes misi brZanebiT
cisqveSeTSi erTgan Segrovda wyali, gamoCnda xmeleTi, aRmoacena
miwam mcenareuli, meoTxe dRes _ man Seqmna mnaTobebi, mexuTe dRes _
wylis suldgmulebi, cis frinvelebi.
meeqvse dRes Tav Tavis gvarisda mixedviT cxovelTa Seqmnis Semdgom
_ `Tqva RmerTma: gavaCinoT kaci Cvens xatad, Cvens msgavsebad.
epatronos zRvaSi Tevzs, caSi frinvels, pirutyvs, mTels dedamiwas
da yvela qvemZroms, rac ki dedamiwaze daxoxavs. Seqmna RmerTma kaci,
Tavis xatad Seqmna igi, mamakacad da dedakacad Seqmna isini.
akurTxa RmerTma isini da uTxra: inayofiereT da imravleT, aavseT
dedamiwa, daeufleT mas, epatroneT zRvaSi Tevzs, caSi frinvels,
yovel cxovels, rac ki dedamiwaze daxoxavs~ (dab. 1.26-28).
meSvide dRes, samyaros Seqmnis Semdeg ganisvena man, romlis saqmeni
`didad Svenier arian, da simarTle misi hgies ukuniTi ukunisamde~
(fs. 110, 3).
Semoqmedma dasabamidan kacad da qalad Seqmna adamianebi (maTe, 19,4).
`aiyvana adami ufalma RmerTma da daasaxla edemis baRSi mis
dasamuSaveblad da dasacavad. gaafrTxila ufalma RmerTma adami da
uTxra: yvela xis nayofi geWmeva am baRSi, mxolod keTilis da
borotis Secnobis xis nayofi ar SeWamo, radgan, rogorc ki SeWam,
mokvdebio~ (dab. II, 15-17), magram gvelis mier Secdenilma evam
akrZaluli nayofi Wama da qmarsac aWama.
aexilaT Tvali orives (dab. 3,7).
32
`Tqva ufalma RmerTma, aha, gaxda adami, rogorc erTi CvenTagani,
Semcnobeli keTilisa da borotisa. ar gaiwodos axla xeli da ar
mowyvitos sicocxlis xis nayofic, ar SeWamos da maradiulad ar
icocxlos. gauSva igi ufalma RmerTma edemis baRidan, rom
daemuSavebina miwa, saidanac iyo aRebuli. gandevna adami. edems ki
aRmosavleTiT qerubimebi da cecxlovani, mbrunavi maxvili dauyena,
raTa sicocxlis xesTan misasvleli daecvaT~ (dab. 3. 22-24).
madlierebis nacvlad pirvelma adamianma ufali RmerTisagan
micemuli pirveli mcneba daarRvia Tavisi urCobiT da pirveli codva
Caidina.
`erTi kacis urCobiT mravali gaxda codvili~ (rom. 5, 19).
`erTis Secodebisagan yvela kacis Tavze moiwia sasjeli~ (rom. 5,
18).
`erTis SecodebiT mravalni mokvdebian~ (5, 15).
Taobidan Taobas gadaecema adamis codva da codvis gamo _
sikvdili (rom. 5, 12).
ganidevna adami edemis baRidan, dawyevlili miwa unda daemuSavebina,
romlisganac tanjviT miiRebda sazrdos. ZeZvsa da ekals
aRmoucenebda miwa, pirofliani Wamda purs, sanam miwadve gadaiqceoda,
saidanac iyo aRebuli, radgan mtveri iyo da mtvrad gadaiqceoda (dab.
3, 17-19).
edemidan gandevnis Semdeg `Seicno adamma eva, Tavisi dedakaci,
daorsulda eva da Sva kaeni da Tqva: kaci SemeZina uflisagan. mere
Sva misi Zma abeli. abeli mecxvare iyo, kaeni miwis muSaki. gamoxda
xani da miarTva kaenma ufals ZRveni _ miwis nayofi~ (dab. 4,1-3).
abelmac Seswira ufals msxverpli _ gamoarCia Tavisi faris rCeuli
pirutyvidan pirvelSobilni, misTvis yvelaze Zvirfasni. `mohxeda
ufalma abels da mis ZRvens, xolo kaensa da mis ZRvens ar mohxeda~
(dab. 4. 4-5), rameTu `rwmeniT Seswira abelma RmerTs kaenisaze ukeTesi
msxverpli, romliTac miiRo mowmoba, rom marTalia igi, rogorc
RmerTma daamowma mis ZRvenTa Sesaxeb~ (ebr. 11,4). Zmis sikeTiT
gamwarebulma kaenma Tavi CaRuna. codva gabatonda masze _ gaiyvana
abeli velad da mokla.
`uTxra RmerTma _ es ra Caidine? Seni Zmis sisxli miwidan
SemomRaRadebs. daiwyevla kaeni, devnili da miusafari Seiqmna qveynad.
amuSavebda miwas. uflis pirisagan gadaxvewili kaeni gamravlda da
misgan boroti STamomavloba warmosdga _ daiviwyes Semoqmedi RmerTi
da keTili saqmeni, ewodaT maT `kacTa Svilebi~.
mwuxare adamsa da evas RmerTma momadla sxva naSieri nacvlad
abelisa _ SeTi. `SeTsa SeeZina vaJi da uwoda saxelad enoSi, maSin
33
daiwyo uflis saxelis xseneba~ (dab. 4.26). ewoda mis STamomavlebs
`RvTis Svilebi~. maTgan warmosdga noe _ Svili lameqisa.
iwyes gamravleba adamianebma dedamiwaze. Seerivnen `kacTa Svilebs~
`RvTis Svilebi~ da SeiZines maTgan yovelive ukeTuri Cveuleba.
`dainaxa ufalma RmerTma, rom imata adamianTa ukeTurebam am
qveynad, rom ukeTuri iyo mudamJams maTi yoveli gulisTqma. inana
ufalma, rom Seqmna adamiani amqveynad da Sewuxda. Tqva ufalma _
miwis pirisagan aRvgvi adamians, romelic Sevqmeni, adamianidan
dawyebuli pirutyvamde, qvewarmavlamde, cis frinvelamde, radgan
vnanob, rom gavaCine. mxolod noes epova madli uflis TvalSi. es
aris ambavi noesi: marTali, sruli kaci iyo noe Tavis TaobaSi,
RmerTTan dadioda noe. Sva noem sami vaJi: semi, qami da iafeTi~ (dab. 6.
5-10).
ufalma RmerTma ineba miwis pirisagan adamianisa da yoveli
xorcielis aRgva wylis warRvniT. noes ki ubrZana kidobnis gakeTeba.
aswavla misi momzadeba. Seiyvana noem kidobanSi yovelgvari cxoveli,
yovelgvari xorcieli, rasac ki sicocxlis suli edga, yvela wyvil-
wyvilad, wmida pirutyvisagan Svid-Svidi waiyvana, uwmindurisagan or-
ori. Sevidnen kidobanSi noe da misi Svilebi, colebi, raTa
ganridebodnen warRvnas, meSvide dRes movida warRvna qveynad (dab. 7.
7-10).
as ormocdameaTe dRis bolos dadga wyali da Sewyda wvima.
araratis mTebs miadga kidobani. TandaTan iklebda wyali da gamoCnda
mTis mwvervalebi. jer kidev idga wyali miwis pirze da ver ipoves
brWyalis mosaWidi noes mier kidobnidan gaSvebulma frinvelebma.
meSvide dRes xelaxla gauSva mtredi kidobnidan, `dabrunda mtredi
saRamoJams da aha, zeTisxilis nedli rto eWira niskartiT. mixvda
noe, rom damwdariyo wyali dedamiwaze~ (dab. 8. 11).
gadmovida noe Tavisi col-SviliT da kidobans Sefarebuli yoveli
arseba. augo noem samsxverplo ufals da miiyvana yovladdasawvel
Sesawirad TiTo-TiTo yoveli wmida pirutyvidan da frinvelidan.
iynosa ufalma keTilsurneleba da Tqva Tavis gulSi: aRar
davwyveli miwas adamianis gamo, aRar gavanadgureb cocxal arsebas.
`akurTxa RmerTma noe da misi Svilebi da uTxra: inayofiereT,
imravleT da aavseT qveyana: (dab. 9, 1). Tqveni SiSi hqondes yovel
suldgmuls, rac ki iZvris dedamiwaze, Tqvens xelT arian isini,
saWmelad gaZlevT. mis sulTan _ mis sisxlTan erTad nu SeWamT, me ki
Tqvens sisxls Tqveni sicocxlis wil movikiTxav. `vinc adamianis
sisxls daRvris, adamianis mierve daiRvreba misi sisxli, radgan
RvTis xatad Seiqmna adami, inayofiereT da imravleT, moefineT
qveyanas da gamravldiT masze~ (dab. 9. 6-7).
34
b a b i l o n i s g o d o l i s d a c e m a , e n a T a
d a t o m T a w a r m o q m n a
noes Svilebi gamravldnen, `maTgan mTeli dedamiwa iqna
dasaxlebuli~, kacobrioba am droisaTvis erTiani iyo, erTi enis
mqone, eTnikurad erTgvari. jer kidev ar iyvnen erebi _ `erTpiri iyo
mTeli dedamiwa da erT enaze metyveli. roca daiZrnen
aRmosavleTidan, hpoves veli Sinyaris qveyanaSi da iq damkvidrdnen.
uTxres erTmaneTs: modi, movziloT Tixa da gamovwvaT, qvis magivrad
aguri hqondaT, kiris magivrad fisi. Tqves: aba, avaSenoT qalaqi da
godoli da cas mivuwvdinoT misi Txemi. aRvmarToT niSan-sveti, rom
ar gavifantoT dedamiwis zurgze, Camovida ufali, rom enaxa qalaqi
da godoli, romelsac adamianebi aSenebdnen, Tqva ufalma: aha, erTi
xalxia es da erTi ena aqvs yvelas. raki es saqme wamouwyiaT,
amieridan daubrkolebliv gaakeTeben yvelafers, rasac ki
ganizraxaven. aba, Caval da enas avurev maT, rom veraferi gaagebinon
erTmaneTs. gafanta isini ufalma iqidan mTels dedamiwis zurgze da
maTac Sewyvites qalaqisa da godolis Seneba. amitomac ewoda saxelad
babiloni, radgan swored aq aRria ufalma mTeli dedamiwis ena da
aqedan gafanta isini ufalma dedamiwis zurgze~ (dab. 11. 1-9).
noes Ze _ `qami iyo qanaanis mamamTavari~, _ weria dabadebaSi. semma _
ebraul da sxva semitur tomebs daudo safuZveli. iafetma ki _
evropasa da aziaSi gavrcelebul mraval xalxs. TviTon sityva
`iafeti~ niSnavs `gavrcelebas~. sxvadasxva xalxis mamamTavarTa Soris
bibliis Zveli, gansakuTrebiT ki qristiani komentatorebi qarTvelTa
mamamTavarsac asaxeleben _ zogierTi cnobiT, is yofila iafetis Ze
Tubali. saerTod iafetis STamomavlebi, noes dalocvis Sesabamisad,
raodenobiTac da RirsebiTac upiratesni iyvnen sxva mamamTavarTa
STamomavlebze. noem iafeti ase daloca _ ganufarTos RmerTma
iafets, semis karvebSi daemkvidros, daemorCilos mas qanaani (dab. 9.
27).
iafetis STamomavloba aseTia:
_ `iafetis Zeni: gomeri, magogi, madai, iavani, Tubali, meSeqi da
Tirasi.
gomeris Zeni: aSqenazi, rifaTi da Togarma.
35
iavanis Zeni: eliSa, TarSiSi, qiTimi da dodanimi. amaTgan
ganifantnen zRvispira xalxebi Tav-Tavis qveynebSi, TiToeuli Tavisi
enis mixedviT, Tavisi tomis mixedviT, Tav-Tavis xalxSi~ (dab. 10. 2-5).
bibliis komentatori ase ganmartavs am saxelebs:
`gomeri~ _ ...am xalxis saxels sxvaganac vxvdebiT bibliaSi _
winaswarmetyvel ezekielTan, romelic maT aRwers, rogorc mezobels
Tubalisa da mosoxisa (38, 6) da sxva xalxebis rigSi, romelnic
saxlobdnen Crdilo siriaSi da mcire aziaSi.
`magogi~ ... ezekielTan es tomebi gamodian, rogorc gamocdili da
daxelovnebuli moisarni (38, 16. 39, 3). isini cxovroben zemoT
dasaxelebulebTan mezoblad, odnav maT CrdiloeTiT. zogierTni
maTSi xedaven skviTebs, romelnic cxovroben azovis zRvis piras.
magogSi aseve skviT-Turanelebs xedaven. skviTebis bediswera asrulda
ezekielis winaswarmetyvelebis Tanaxmad, maTi ganadgurebis Sesaxeb
samon-gogis dablobze, roca isini dabrundnen palestinaSi da
daavaddnen, rogorc aRwers herodote (1, 105-106).
`madai~... am saxeliT iwodebodnen arielebi, mcxovrebni dasavleT
aziaSi _ midielebi. maTi didi nawili TandaTanobiT gadasaxlda
aRmosavleTSi da miiRo indusebis saxeli. midielebis sparselebTan
36
da, saerTod, arielebTan naTesaobis Taobaze werda winaswarmetyveli
danieli (V, 28).
`iavani~ _ miuTiTebs berZnebze, upirvelesad ionielebze.
`Tubal mesexi~... _ rogorc dabadebaSi, aseve wmida werilis mraval
adgilas es ori xalxi, rogorc wesi, erTiandebian da erTad
gamoisaxebian magogis moxarkeebad (ezek. 38, 2. 39, 1). erTxel
sxvaTaSoris iavanTan erTiandebian (e. 37, 13). da kidev or adgilas
maTi sacxovrisi ganisazRvreba palestinis CrdiloeTiT. asirieli
mefeebis analebSi arcTu iSviaTad moixsenieba Muski da Tabal,
viTarca ori mezobeli xalxi, mcxovrebi kilikiaSi. xolo herodote
ambobs tibarekebsa da iberianelTa (iberTa) da mosoxTa Sesaxeb,
kolxidis mezoblad mcxovrebTa Sesaxeb. mecnierebi Tvlian, rom
Tavdapirvelad orive xalxi cxovrobda tigrosisa da evfratis
saTaveebSi, midiasa da skviTias Soris, e.i. kolxeTsa da iberiaSi
(Tubal _ savaraudoa iberebi anu qarTvelebi).
`gomeris Zeni~: aSqezani... `_ imaze dayrdnobiT, rom Tanamedrove
ebraelebi germanias `askenazs~ uwodeben, iudevel ganmmartebelTa
umravlesoba aq xedavs miTiTebas germanelebze... advilad
SesaZlebelia aseve is, rom es erovneba Tavis Tavdapirvel
sacxovrisad (igulisxmeba mcire azia) gasvlis Semdeg, droTa
viTarebaSi damkvidrda dasavleT evropaSi da aq daudo safuZveli
momavali germaniis cxovrebas.
`Togarma~ ... es saxeli kidev orjer gvxvdeba ezekielTan, rogorc
cxenebisa da virebis momwodebeli tireli vaWrebisaTvis (ezek. 27, 14.
38, 6). tradiciis Tanaxmad, romelic Semonaxulia mose xorenacisTan,
somxeTis mcxovrebTa mamamTavrad iTvleboda Togarmas Svili~ (ix.
`Òîëêîâàÿ Áèáëèÿ~, t. I, 1904. s. 70).
m s o f l i o e n a T a o j a x e b i
ramdenad Seefardeba mecnierul Tvalsazriss bibliaSi
gadmocemuli Txroba enaTa da xalxTa warmoqmnis Sesaxeb? amasTan
dakavSirebiT komentatori wers, rom genealogiuri cxrilebi
aRmosavleTis Zveli xalxebisaTvis warmoadgendnen yvelaze
mniSvnelovan da farTod gavrcelebul movlenas, umTavres da
TiTqmis erTaderT istorias warsulisas, is saimedod iyo daculi da
Taobidan Taobas gadaecemoda.
bibliis genealogiuri cxrilebi, ueWvelad uZvelesi, warsulis
Zeglebia, wamosuli abramis epoqidan, Cans, TviT noes ojaxidan. axal
aRmoCenaTa wyalobiT, Tanamedrove mecnierebi ufro da ufro
37
rwmundebian xalxTa bibliuri cxrilebis sinamdvilesa da
simarTleSi, magaliTad, mas `Zvel msoflioSi xalxTa gansaxlebis
gansakuTrebiT Zveli, gansakuTrebiT Zvirfasi da sruli istoriis~
dokuments uwodebs cnobili frangi orientalisti lenormani da
ambobs, rom `mis sinamdviles gasaocrad adasturebs SedarebiTi
enaTmcodneoba da fiziologiuri gamokvleva sxvadasxva erisa~.
cxrili amtkicebs kacobriobis erTa erTobis WeSmaritebas, uCvenebs,
rom mTeli kacobrioba warmoiSva mxolod am sami (semi, qami, iafeti)
Stosagan, romelnic Tavis mxriv gamovidnen erTi saerTo Ziridan (ix.
`tolkovaia biblia~, peterburgi, 1904, gv. 68).
dabadeba meaTe TavSi CamoTvlis semitur, qamitur da iafetur
xalxebs, maT eTnarqebs da bolos ambobs: `es aris noes ZeTa
STamomavloba Tav-Tavisi modgmis mixedviT, Tav-Tavis xalxSi. maTgan
ganStovdnen xalxebi qveyanaze warRvnis Semdeg~ (dab. 10, 32).
Tanamedrove enaTmecnierebi semitur enaTa ojaxebs akuTvneben
asurul-babilonurs, anu aqadurs, Zvel ebrauls (anu bibliis enas),
finikurs, arameuls, siriuls, arabuls, eTiopurs.
qamitur enaTa ojaxs akuTvneben berberulsa da kuSitur enebs, Zvel
egvipturs, kopturs (S. ZiZiguri, saenaTmecniero saubrebi, 1982, gv. 98).
msoflios yvelaze farTod ganfenili enaTa ojaxia indoevropuli,
rogorc nabrZanebia _ `ganufarTos RmerTma iafeTs~, masSi Sedis
enaTa induri, iranuli, slavuri, baltikuri, germanuli, romanuli,
kelturi, berZnuli Stoebi, calkeuli enebi.
indoevropul enaTa ojaxSi Sedis 86-ze meti ena, ganfenilni
atlantis okeanidan indoeTisa da wynar okeanemde. am ojaxis enaTa
calkeul StoebSic aTeulobiT ena Sedis, magaliTad, romanul
(italikur) StoSi Sedis 13 ena, germanuli Stos sxvadasxva jgufSi _
11 ena, indur StoSi _ 12 ena, aseve iranulsa da sxva StoebSi,
miuxedavad imisa, rom aRniSnuli enebi amJamad Zlier daSorebulni
arian erTmaneTs, mecnierebi gamokvlevebis Sedegad mividnen
daskvnamde, rom aRniSnuli enebi warmoSobilni arian erTi
indoevropuli fuZe enis diferenciaciis, daSla-danawevrebis Sedegad.
isini aRniSnul monaTesave enaTa SejerebiT da SedarebiT rwmundebian
rom, miuxedavad droTa viTarebiT gamowveuli cvlilebisa, maT
SeinarCunes saerTo struqturuli niSnebi. mecnierTa daskvniT, fuZe
indoevropul enas Tavdapirvelad gamoeyvnen winareitalikebis,
winarebaltielebis, winaregermanelebis, indoiranelebis, xeTebisa da
sxvaTa enebi, romelnic Semdgom Tavis mxriv daiSalnen calkeul
enebad. xalxTa uzarmazari indoevropuli jgufi Tavdapirvelad
warmoadgenda mTlian, jer kidev dauSlel gaerTianebas, romelic
saerTo enaze metyvelebda. saerTo fuZe indoevropuli ena mecnierTa
38
TvalsazrisiT daunawevrebeli saxiT arsebobda `Cvens eramde IV
aTaswleulSi~, unda aRiniSnos, rom zogierTi RvTismetyvelis
Tanaxmad, msoflio warRvna moxda 3246 wels qristeSobamde,
qronologia faqtobrivad Tanmxvedria.
`msgavsadve yvela semitur enasa da yvela qamitur enas amJamad
erTmaneTisagan daSorebulsa da gantotvils, warsulSi gaaCndaT
saerTo fuZeena, romlisganac diferencirebis Sedegad warmodgnen
isini~. aseTia azri lingvistebisa. amas mowmobs enaTa da xalxTa
warmoSobis Sesaxeb wmida werilic.
`dabadeba~ sxva Tavdapirvel xalxTa Soris qarTvelTa winaprebs _
Tobels, mosoqsa da aseve Torgams, _ pirvel rigSi CamoTvlis.
Tobeli da mosoqi (mosoxi) iyvnen iafetis Zeni, xolo Torgami
iafetis Zis Ze iyo. SemTxveviT ar uwodebda lenormani bibliis
genealogiur sias msoflioSi xalxTa gansaxlebis srul istorias.
arc isaa SemTxveviTi, rom kaenis _ pirveli adamianis Zis Zeebsac _
iabeli, iubeli, Tubal-kaeni ewodebodaT. yvela amaT qarTvelur
tomTa winaprebad gulisxmobdnen gamoCenili istorikosebi. bibliis
genealogiuri cxrilis safuZvelze mkvlevarebs ufleba eZlevaT
ganacxadon, rom msoflios Tavdapirvel xalxTa Soris qarTvelTa
winaprebs eWiraT mniSvnelovani raodenobrivi wili. Tavis mxriv, am
mosazrebas ganamtkicebs lingvist mecnierTa Teoriebi, romlis
Tanaxmadac, indoevropul fuZeenaze gavlena mouxdenia
protoqarTvelur enas. marTlac, aTaswleulTa win, kacobriobis
gariJraJze, jer kidev dauyofel protoindoevropul enaze gavlenas
ver moaxdenda proqarTveluri, am enis matarebel eTnoss
mniSvnelovani adgili rom ar sWeroda mesopotamiasa da mcire aziaSi
_ kacobriobis Tavdapirvel samSobloSi. protoqarTvelur enas,
rogorc aRiniSna, urTierToba hqonia protosemiturTanac, es kidev
erTxel amtkicebs lenormanisa da sxva mecnierTa azrs bibliis
genealogiuri cxrilis istoriulobis Sesaxeb, agreTve im azrsac,
rom Tavdapirvel protoqarTvelebs mniSvnelovani adgili eWiraT
zemoaRniSnul regionSi.
winareindoevropul, winaresemitur da winareqarTvelur enaTa
sistemebis qronologiuri da arealuri urTierTdamokidebulebis
Sesaxeb weren: `indoevropul winare enis arealuri kontaqtebi
semitur da qarTvelur enebTan gamovlenili leqsikur nasesxobaTa
masalebiT kargad jdebian semitur da qarTvelur winare enaTa
sistemebis qronologiur da arealur ganawilebaTa CarCoebSi. saerTo
semituri enis arseboba unda mivakuTvnoT periods ara ugvianes IV
aTaswleulisa... rac qronologiurad emTxveva saerTo indoevropuli
enis daTariRebas. winaresemituris areali unda yofiliyo axlo
39
aRmosavleTis gansazRvruli olqi, sadac SeiZleboda hqonodaT
kontaqtebi semitur enebs, rogorc indoevropul winare enaTa
sistemebTan, aseve samxreT kavkasiur (qarTvelur) winare enis
sistemasTan~ (T. gamyreliZe, v. ivanov. `indoevropeiskii iazik i
indoevropeici~ t. II. 1984. s. 380).
p r o t o q a r T v e l u r i e n i s
m a t a r e b e l i e T n o s i s g a n s a x l e b a
babilonis godolis dacemis Semdeg enaTa aRrevis Sedegad
warmoqmnili Tavdapirveli xalxebi `gafanta ufalma RmerTma
dedamiwis zurgze~. Tavdapirvel xalxTa Soris, rogorc iTqva,
dabadeba asaxelebs qarTvelTa winaprebad miCneul Tobelsa da
mosoxs. isini sxva xalxebTan erTad, cxadia, unda wasuliyvnen yvela
xalxis saerTo samSoblodan _ mesopotamiidan _ qveynierebis
sxvadasxva kideSi, gafantuliyvnen dedamiwaze. SeZles Tu ara
protoqarTvelebma gafantvis Semdeg TavianTi eTnikuri saxis
SenarCuneba, romel qveyanaSi Cans maTi kvali? es sakiTxi yovelTvis
ainteresebdaT eklesiis mamebs, aseve istorikosebs, lingvistebs,
bibliis komentatorebs. Zvel samyaroSi, jer kidev qristeSobamde,
espanel da kavkasiel iberebs erTi warmoSobis xalxad Tvlidnen.
Rirsi mama ioane mTawmideli espaneTs qarTvelebiT dasaxlebulad
miiCnevda.
XIII-XIV saukuneTa istorikoss nikifore qsantopuloss, romelsac
aqvs 18 wignisagan Semdgari `saeklesio istoria~, miaCnda, rom
saqarTvelos iberebi `ispaniis iberTagan arian gadmosaxlebulni~
(georgika, VII, 1966), kidev ufro adre qarTvelTa warmoSobis Sesaxeb
werdnen eklesiis mamebi. iberTa, anu qarTvelTa sacxovrisis Sesaxeb
mogviTxroben eklesiis istorikosebi evsevi kesarieli (260-340),
sokrati sqolastikosi, gelasi kesarieli, rufinusi (IV-V ss.) da
sxvebi.
amJamad sabolood damtkicebulia, rom qarTvelebi wina aziis Zvel
mkvidr mosaxleobas ekuTvnian, isini naTesaurad iyvnen
dakavSirebulni msoflios uZveles kulturul mosaxleobasTan, ufro
metic, `cnobil mecnierebs fr. homels, ed. maiers, kiperts, leman-
haupts, lenormans, akad. n. mars, akad. turaevs da sxvebs araerTxel
aRuniSnavT, rom qarTveli tomebi memkvidreni arian Sumerebis,
40
xeTebis, mitanelebis, xaldebisa da sxva, romlebic wina aziis
uZvelesi xalxebi iyvnen da romlebmac Seqmnes sakacobrio kulturis
yvelaze adrindeli kerebi. amgvarive mosazreba ganaviTara da
mravalmxrivi faqtiuri masalebis moSveliebiT kidev ufro daasabuTa
Tavis SromebSi akad. iv. javaxiSvilma~ (S. mesxia, simon janaSia, 1950,
gv. 39).
rogorc zemoT aRiniSna, enaTmecnierebaSi arsebobs Teoria, romlis
Tanaxmadac, indoevropuli fuZe enis matarebeli eTnosi
xmelTaSuazRvispireTsa da wina aziaSi Semovida romeliRac mxridan.
manamde es mxareebi (e.i. wina aziis, pirineis, apeninis, balkaneTis
naxevarkunZulebi) dasaxlebulni iyvnen araindoevropuli enis
matarebeli tomebiT. akademikosma Tamaz gamyreliZem, rogorc
aRniSnuli iyo, wamoayena axali Teoria, romlis Tanaxmadac
indoevropelebi qristeSobamde IV aTaswleulSi wina aziaSi
cxovrobdnen, warmoadgendnen jer kidev aradiferencirebul, mTlian
gaerTianebas, romelic metyvelebda saerTo enaze. Semdgom maTgan
warmosdgnen (dayofis Sedegad) winare italikebi, winare baltielebi,
winare germanelebi, indoiranelebi, xeTebi, momavali slavebi da
sxvebi. gansakuTrebiT isaa aRsaniSnavi, rom am winare indoevropul
enas urTierToba hqonia winare qarTvelur da winare semitur enebTan,
amitomac qarTveluri da semituri winare enebidan usesxebia bevri
sityva. Tu am Teorias SevadarebT n. maris Teorias, davinaxavT
garkveul msgavsebas. n. maris mixedviT, qarTvelur-kavkasiur-
mediteranuli enebi warmoadgendnen im substrats, romelzedac
aRmocendnen da gaiSalnen indoevropelebi _ `...indoevropelebi
arsaidan ar mosulan, aramed isini... igive iafetelebi arian da ind-
oevropuli enebi iafeturi enebis Semdgomi safexuri, maTi
transformaciaa axal stadiaze~. Tamaz gamyreliZis Tanaxmadac,
indoevropelebi `arsaidan ar mosulan~, maTi winare samSoblo wina
aziaa, sadac maT urTierToba hqoniaT qarTvelurTan, anu n. maris
mixedviT `iafeturTan~.
indoevropul winareenas, Tanaxmad T. gamyreliZisa, urTierToba
hqonia ara marto winareqarTvelurTan, aramed winaresemiturTanac. n.
maris Tanaxmadac qarTvelurs urTierToba hqonia semiturTan. da
radganac qarTvelurs, anu iafeturs mWidro kavSiri hqonda
indoevropulTan, semiturTan misi dakavSirebiT gamomzeurda enaTa
`msoflio kavSiris idea~. n. mari `...qarTuli da semituri enebis~
naTesaobas cxadyofs da amiT ki msoflio kavSiris ideas amzeurebs~
(d. karbelaSvili, n. maris saiubileo krebuli, 1934. gv. XVIII).
n. mari ar gamoricxavda kavkasiis iafeturi enebis
kavSirurTierTobas qamitur enebTanac, is ambobda _ `CvenTvis,
41
romlebic iafeturi enaTmecnierebis Teoriis mTeli sistemis agebisas
amovdivarT iafeturi enebis semiturTan naTesaobis faqtobrivi
monacemebidan, gasagebia, gamoricxuli ar aris kavkasiis Zireuli
enebis, e.i. kavkasiis iafeturi enebis, kavSirurTierToba qamitur
enebTan...~. aqedan Cans, rom baskologiaSi adre gamoTqmuli hipoteza
qamitur enebTan baskuris naTesaobisa n. marisaTvis misaRebia
(gavixsenoT magaliTad, hugo Suxardtis debuleba: baskuri enaTesaveba
erTsa da imave dros qarTvelur-kavkasiurs da qamituri modgmis
enebs)... (S. ZiZiguri, baskur-kavkasiuri problema, gv. 65).
n. maris `msoflio kavSiris idea~ qarTulis meSveobiT albaT aseTi
saxiT gamoisaxeba (ix. sqema):
iafetur enaTa ojaxi, n. maris Tanaxmad, moicavda dedamiwis vrcel
regions, xmelTaSuazRvispireTs, kavkasias, pamirs, afrikas (d.
karbelaSvili, dasax. naSr. gv. XXXVIII).
marTlac, enaTmecnierebis mniSvnelovani nawili gamowvlilviTi
gamokvlevebis Sedegad ar gamoricxavs qarTulis, anda fuZe
qarTveluri enis kavSirs wina aziis uZveles xalxebTan, SumerebTan,
protoxeTebTan, xuritebTan, aseve pelasgur-etruskul-iberiul
enobriv samyarosTan. amitomac unda vifiqroT, rom babilonis
godolis dacemis Semdgom protoqarTveluri enis matarebeli eTnosis
erTi nawili darCa wina aziaSi, xolo sxvebi gaifantnen dedamiwis
zurgze, kerZod, dasaxldnen kavkasiaSi, xmelTaSuazRvispireTis
qveynebSi, balkaneTSi, apeninisa Tu pirineis naxevarkunZulze. maT,
rogorc enaTmecnierTa monacemebidan Cans, SeunarCunebiaT TavianTi
eTnikuri saxe da garkveul dromde enac.
simon janaSiam pirvelqarTuli eTnosis Sesaxeb Camoayaliba Tavisi
koncefcia _ `uZveles droSi, daaxloebiT eqvsi aTasi wlis winaT,
wina aziis uzarmazar miwa-wyalze da samxreT evropaSic (balkaneTi,
apeninisa da pirineis naxevarkunZulebi) erTi modgmis xalxebi
cxovrobdnen. Semdeg am modgmis xalxTa adgilsamyofeli TandaTan
izRudeboda. Zv.w.aR-is II aTaswleulis damdegisaTvis wina aziis
mkvidri xalxebidan cnobili iyvnen xeTebi da subarebi. xeTi subarebi
qarTvel tomTa winaprebi arian. xeTebi mcire aziaSi mosaxleobdnen,
subarebs ki eWiraT teritoria CrdiloeT mesopotamiidan moyolebuli
kavkasionamde. am xeTa-miTanis samefoebis xanaSi kavkasiis miwa-wyali
xeTur-subaruli modgmis mosaxleobas ekava. ...xeTur-subaruli
mosaxleoba mraval wvril samTavrod daiqsaqsa. xeTur-subaruli
tomebidan ufro Zlierni yofilan muskebi, mermindeli mesxebi, IX
saukuneSi ki yvelaze energiul brZolebs asurelebs Tubalebi
umarTavdnen. Zv.w.aR-is IX-VII ss. xeTur-subarulma tomebma axali
Zlieri saxelmwifo Seqmnes _ urartu. aqve, mezoblad arsebobda
42
xeTur-subaruli samefo mana...~ s. janaSias koncefciam Zlieri gavlena
iqonia... samecniero literaturaSi damkvidreba iwyo mis mier
Semotanilma terminebma: `xeTur-iberiuli xalxebis jgufi~ (pireneis
iberebi, etruskebi apeninis naxevarkunZulze) balkaneTis pelazgebi,
Sumerebi, xeTebi da subarebi (xuritebi), urartu, muSqebi da Tabali,
qarTvelebi da sxva kavkasieli xalxebi~ da a.S. (g. meliqiSvili,
`qarTvelebi, maTi warmomavlobis sakiTxi~, saq. ist. narkv. I, gv. 327).
simon janaSias Teoria CvenTvis imiTaa saintereso, rom erTmaneTis
monaTesave `xeTur-iberiuli~ xalxebi wina aziidan, TavianT
Tavdapirveli samSoblodan gavrcelebulan dasavleTisaken _ afrikis
CrdiloeT sanapiroze da samxreT evropaSi _ `evropaSi am
gvartomobis xalxebi win uswrebdnen Semdeg mosul indoevropelebs,
romelTac damxvduri mosaxleobisa da misi kulturis Zlieri gavlena
ganicades. ase iyo pirineis, anu iberiis naxevarkunZulze, sadac Zveli
iberiuli mosaxleobis STamomavalni, baskebad wodebulni, dRemde
arian SemorCenilni. aseve moxda apeninis naxevarkunZulze, sadac
etruskebma Seqmnes italiis uZvelesi civilizacia, romelmac Semdgom
mZlavri zemoqmedeba iqonia romis kulturaze. dasasrul, balkaneTis
naxevarkunZulze gvian mosul indoevropel berZnebsac pelazgebis
dawinaurebuli mosaxleoba daxvdaT.
am xalxTa mier Seqmnil maRali kulturis keraTagan yvelaze ufro
mniSvnelovnad winaaziuri kerebi unda CaiTvalos. wina aziaSi ...adre
Caisaxa saxelmwifoebrioba. evfratisa da tigrosis auzTa qvemo
nawilSi Sumerebma (Semeberebma) jer kidev Zv.w.aR-is IV aTaswleulSi
ganaviTares saqalaqo cxovreba, safuZveli Cauyares saxelmwifos da
gamoigones msoflioSi uZvelesi damwerloba _ jer ieroglifuri,
xolo Semdgom lursmuli~ (s. janaSia, Sromebi, t. V, 1987, gv. 20).
damoukideblad imisgan, namdvilad aqvs Tu ara qarTul enas
genetikuri kavSiri wina aziis uZveles enebTan, mecnierTa mier
dadasturebulia, rom xuritebis, xeTebisa da urartuelebis
garkveuli nakadi Serwymia qarTvel ers _ `enobrivi monacemebi
cxadyofs, rom qarTvel tomebSi unda gaTqvefiliyo da qarTveli
xalxis SemadgenlobaSi unda Sesuliyo ZvelaRmosavluri
civilizaciis Semqmneli, samxreTSi mcxovrebi xalxebis (xuritebis,
xeTebis, urartulebis) garkveuli nakadi. amisi nakvalevi Tavs iCens
qarTvelTa enaSi~ (g. meliqiSvili, dasax. naSromi, gv. 357). amdenad
qarTvelebs ufleba aqvT TavianTi Tavi maT memkvidreebad miiCnion.
qristeSobamde III aTaswleulSi saqarTveloSi arsebuli TrialeTis
Sua brinjaos xanis kulturis Zlieri kavSiri Sumerul samyarosTan
mkvlevarebs afiqrebinebs, rom winaaziuri warmoSobis zogierTma
tomma saqarTveloSi SemoaRwia (iqve, gv. 353). `TrialeTis kulturas
43
metad mkafio paralelebi moepoveba ara marto Crdilo-dasavleT
iranis materialur kulturaSi, aramed xeTur samyaroSic~ (iqve, gv.
354). saerTod TrialeTis kulturis gamoCenas amierkavkasiaSi
ukavSireben xuritebis tomis eqspansias (iqve, gv. 354). arqeologiac
emxroba zemomotanil azrs.
dadasturebuli faqtia qarTul-indoevropuli enobrivi siaxlove,
Tumca ki qarTuli enaTa damoukidebel ojaxs ganekuTvneba, es imiTaa
saintereso, rom wina aziis uZvelesi mosaxleoba indoevropelebi
aRmoCndnen, qarTvelebs mWidro kontaqtebi hqoniaT maTTan, imdenad,
rom uZveles qarTvelur enas Zlieri transformacia ganucdia
indoevropuli substratis gavleniT. fiqroben, rom es garemoeba
Sedegia im xangrZlivi da mWidro kontaqtebisa, romelTac adgili
unda hqonoda uZveles xanebSi qarTvelur tomebsa da uZveles
indoevropul dialeqtebze molaparake tomebs Soris (g. meliqiSvili,
dasax. naSr. gv. 345).
yuradRebas ipyrobs garkveuli msgavseba qarTvel da Zvel
anatoliur indoevropul (xeTur, luviur, palaur) enebs Soris (ix. g.
giorgaZe, indoevropul-qarTul (qarTvelur) enobrivi paralelebis
xasiaTis Sesaxeb, saenaTmecniero krebuli 1979, gv. 62).
saerTo anatoliuri indoevropuli fuZeenis daSlis procesi
dawyebula gvarovnuli wyobis dros III aTaswleulSi qristeSobamde,
anatoliaSive (iqve, gv. 67). nesitebi TandaTan gavrcelebulan
centralur da aRmosavleT anatoliaSi, romelic manamde
dasaxlebuli iyo xeTebis (protoxeTebis) tomebiT (zogierTi
mecnieris azriT, swored protoxeTebs hqoniaT kavSiri qarTvelebTan).
nesitur-xaturi urTierTobis dros, romelic gagrZelda aseulobiT
wlobiT, protoxeTuri ena STanTqa nesiturma, romelmac Tavis mxriv
ganicada garkveuli cvlileba (fonetikaSi, leqsikaSi, morfologiaSi).
Serevis da Sejvarebis Sedegad indoevropelebisa da xeTebis tomebs
Soris Camoyalibda xeTuri eTnosi. daaxloebiT XVII saukuneSi
qristemde Seqmnilma xeTurma samefom mTlianad SeiTvisa
protoxeTebis mdidari tradiciebi (iqve, gv. 67).
Tavis mxriv, xeTur saxelmwifosTan urTierToba unda hqonoda
pirvel qarTul saxelmwifoebs (politikur warmonaqmnebs) _ diauxis
(daianis _ asiriuli wyaroebiT) da kulxas _ Woroxisa da dasavleT
evfratis yara-sus raionebSi, sadac ZvelTaganve cxovrobdnen
qarTuli tomebi, isinive iyvnen samxreTuli periferiebi
pirvelqarTuli saxelmwifoebisa. arsebobs safuZveli vifiqroT, rom
am olqebSi, SeiZleba samxreTiT an samxreT-dasavleTiT, ZvelTaganve
imyofeboda ZiriTadi teritoria saerTo qarTveluri fuZeenis
matarebeli tomisa, romlisgan TandaTan gamoiyvnen sxvadasxva
44
dialeqturi erTeulebi (svanuri, megruli, Wanuri). ivaraudeba aseve
urTierToba ara xeTebsa da qarTvel tomebs, aramed ufro adre
saerTo anatoliur indoevropul enobriv erTeulsa da
saerToqarTuls Soris.
simon janaSia protoxeTebs, anu xatebs qarTvelTa uSualo
winaprebad miiCnevda wina aziis sxva Zvel tomebTan erTad. is werda _
`mTeli wina aziis teritoria uZveles xanaSi dasaxlebulia iseTi
xalxebiT, romelTac ara aqvT araviTari kavSiri arc
indoevropelebTan, arac semitebTan, arc Turqul-monRolur tomebTan.
yvelaze mniSvnelovanni wina aziis am uZveles xalxTagan arian
sumerebi, xatebi anu xetebi, mitanelebi, urartus (vanis) qaldebi da
sxvebi. swored am xalxebma Seqmnes kacobriobis uZvelesi kulturuli
kera... Semdeg es xalxebi TiTqos qrebian, nuTu ukvalod? ra Tqma unda
ara. sxva tomebis mowolis gamo isini icvlian teritorias da axal-
axal kerebs qmnidnen. yvelaze samxreTiT mdebare raionebidan maT
amoiwies mcire aziasa da mesopotamiaSi, aqedan Savi zRvis samxreT
sanapiroebsa da vanis tbis raionSi, iqidan kidev Tanamedrove
amierkavkasiaSi. satomo saxelebis istoria am mxriv did sayuradRebo
masalas Seicavs~ (s. janaSia, t. III, 1959, gv. 194).
rogorc vxedavT, s. janaSia amierkavkasiis mkvidr mosaxleobas
(upirvelesad, cxadia, qarTvelebs) miiCnevs adgilmonacvlebuli
Sumerebis, xatebis, mitanelebisa da urartuelebis STamomavlebad. es
xalxebi, misi azriT, saerTo warmoSobisa SeiZleboda yofiliyvnen.
safiqrebelia, rom kavSiri arsebobs xatebis, xaldebis, anu
qaldebis, xalibebis saxelebs Soris. Zveli berZeni mwerlebi
pirdapir amboben, rom xaldebi winaT xalibebad iwodebodneno. Semdeg
sayuradReboa, rom xaldebi cxovrobdnen, rogorc Savi zRvis samxreT
sanapiroze, ise vanis tbis garSemo. cxadia, es erTi xalxis ori Sto
unda iyos.
aseve sayuradReboa asurul warwerebSi moxsenebuli muskebisa da
kaskebis saxelebi. muskebi arian mermindeli mosxebi an mesxebi. kaskebi
kidev kolxebi, rogorc es aRniSnulia ukve prof. iv. javaxiSvilis
mier. mesxebisa da kolxebis ambavi yvelasTvis cnobilia. friad
sarwmunoa iberebis kavSiri tibarenebTan da tabal-TobalTan. aseve
safiqrebelia, rom termini `qarTveli~ dakavSirebulia qald-Tan (iqve,
gv. 195).
arnold Ciqobavas daskvniT, rac ufro Sors vixedebiT qarTveluri
da sxva iberiul-kavkasiuri enebis istoriul warsulSi, miT ufro
xelSesaxebi xdeba am enaTa warmoSobiTi kavSiri wina aziisa da
SuamdinareTis Zveli civilizaciis enebTan (urartulTan,
huritulTan, xeTurTan, ulamurTan, SumerulTan). S. ZiZiguris azriT,
45
`mecnierebaSi dgas sakiTxi winaelinuri (pelasgur-anatoliuri)
kulturis Semqmnel xalxebTan iberiul-kavkasiuri enebis kavSiris
Sesaxeb. jer kidev adre SeamCnies, rom berZnul enaSi gamoiyofa fena,
romelic ar aixsneba indoevropuli enebis safuZvelze. maSasadame, es
danaleqi unda ganekuTvnebodes xmelTaSua zRvis uZveles mkvidrTa
samyaros... winaberZnuli egeosuri enebis amocnobis gzebi miimarTeba
iberiul-kavkasiuri enebisaken, kerZod qarTveluri enebis
samyarosaken~ (baskur-kavkasiuri problema, gv. 51).
egeosuri mosaxleobis istoriis sakiTxebis mkvlevaris, r.
gordezianis azriT, Sexvedrebi iberiul-kavkasiur da egeosur enebs
Soris namdvilad mniSvnelovania, aseve egeosur-anatoliur
geografiul saxelebs garegnulad TiTqmis zusti paralelebi aqvT
kavkasiurTan, kerZod ki qarTul toponimikasTan (ix. r. gordeziani,
`iliada~ da egeosuri mosaxleobis istoriisa da eTnogenezis
sakiTxebi, 1970, gv. 299-301).
CvenTvis saintereso sakiTxs _ uZvelesi qarTuli eTnosis migracias
xmelTaSua zRvis qveynebSi exeba mecnieri sxva SromaSic _
etruskulis kavkasiurTan da baskurTan mimarTebisas igi varaudobs,
rom Zv.w.aR-is III aTaswleulis miwurulSi kavkasiidan italiaSi
saberZneTis gavliT gadasaxlebula kavkasiur tomTa erTi nawili,
romelsac Seuqmnia e.w. kavkasiuri substrati Semdgom formirebuli
etruskulisaTvis (r. gordeziani, etruskuli da qarTveluri, 1980, gv.
6).
etruskul-qarTvelur mravalricxovan enobriv paralelebs r.
gordeziani akavSirebs xalxTa migraciasTan, `gansakuTrebiT ki
kavkasiur tomTa mZlavr gadasaxlebebTan egeidasa da dasavleT
xmelTaSuazRvis auzSi adre brinjaos xanis dasawyisSi~ (iqve, gv. 6).
misi azriT, e.w. kavkasiur-pelazguri Sre italiaSi qristeSobamde II
aTaswleulSi dawyebul migracias unda Seetana, `isini
dakavSirebulni unda yofiliyvnen e.w. apeninis kulturis
damkvidrebasTan italiaSi... Tavis mxriv TviT Sua heladuri kulturis
warmoqmna Cven migvaCnia egeidaSi kavkasiuri, upiratesad qarTveluri
tomebis migraciis Sedegad Zv.w.aR-is II aTaswleulis damdegs. rogorc
irkveva, maT egeosur samyaroSi Semoitanes aSkarad qarTveluri
komponenti, rac winare berZnul enobriv samyaroSi aTobiT wminda
qarTveluri struqturis sityvisa da terminis arsebobiT dasturdeba,
rogorc Cans, es talRa Zv.w.aR-is II aTaswleulis ganmavlobaSi
gavrcelda dasavleT xmelTaSua zRvis auzSi, risi Sedegic unda iyos
aq Suaheladuri tipis kulturebis aRmoceneba da pelazgur-kavkasiuri
enobrivi elementebis gavrceleba. swored migraciaTa am talRam
moumzada, Cvenis azriT, safuZveli Semdgom formirebul etruskul
46
enas. rogorc Cveni gamokvlevebis Sedegebi gviCvenebs, pelazgur-
qarTveluri elementebi albaT yvelaze ufro arsebiTia etruskulSi~
(r. gordeziani, etruskuli da qarTveluri, gv. 60).
sabolood, albaT unda iTqvas, rom babilonis godolis daqcevis
Semdgom warmoqmnil enaTa da xalxTa Soris arsebobda
protoqarTveluri enac, es cnobilia bibliis uZvelesi
komentatorebisTvisac, romelnic iafetis ZeTa Soris qarTvelTa
winaprebsac asaxeleben. protoqarTveluri eTnosi, sakmaod
mravalricxovani yofila, rac iqidan Cans, rom TviT warRvnamdec
kaenis bolo STamomavalTa Soris lameqis Zeebs ewodaT iabeli (IV,
20), iubali da Tubal-kaeni. mecnierTa erTi nawili, saxelebidan
gamomdinare (aq unda gavixsenoT, rom iafetis Ze Tubali _ qarTvelTa
mamamTavrad iTvleboda) maT miiCnevdnen qarTuli tomebis
mosaxeleebad. iabels _ karavSi mcxovrebTa da mejogeTa mamas,
iubals _ meCangeTa da mestvireTa mamas, Tubal-kaens _ rvalisa da
rkinis saWurvelTa mWedels, maTi azriT, saxelebi SerqmeviaT
ZvelqarTul tomTa saqmianobasTan dakavSirebiT. warRvnas isini ver
gadaurCnen, magram maTi saxelebisa da Tobelis saxelis msgavseba
mecnierebs afiqrebinebT, rom protoqarTveluri eTnosi sakmaod
mravalricxovani iyo uZveles epoqaSi. godolis daSlis Semdeg,
qarTvelTa winaprebi, rogorc zemoT iyo aRniSnuli, gavrcelebulan
qveynierebis sxvadasxva kideSi, SuamdinareTidan _ wina aziasa da
kavkasiisaken, xmelTaSuazRvispira qveynebSi, Crdilo afrikaSi. maT
yvelgan safuZveli daudviaT Sesabamisi kulturebisaTvis, romelnic
Semdgom auTvisebiaT sxvebs.
a R T q m a R m e r T i s a e r T a n
dedamiwis zurgze gafantvis Semdgom adamianebma TandaTan daiviwyes
TavianTi winaprebisagan gagonili da naswavli gadmocemebi RmerTze,
amas xels isic uwyobda, rom siSorisa Tu urTierTqiSpis gamo
xalxebs Soris misvla-mosvla da kavSiri Semcirebuli, anda
Sewyvetili iyo. WeSmariti RmerTis daviwyebis Semdgom gavrcelda
crumorwmuneoba, zeciuri da qveyniuri qmnilebebis Tayvaniscema,
amitomac erTi uxilavi RmerTis magier Tayvani sces mraval cru
`RmerTs~, maT gamosaxulebebs _ kerpebs emsaxurebodnen da msxverpls
swiravdnen maT.
TandaTan kerpTayvanismcemlad iqca msoflios yvela xalxi,
amitomac ufalma ineba dedamiwaze yofiliyo erTi xalxi mainc,
47
romelSic daculi iqneboda WeSmariti sarwmunoeba, romelsac
ecodineboda igi da Tayvans scemda mas da mxolod mas.
ufalma ineba aseTi eri warmoeSva erTi kacis _ abramis
STamomavlobisagan. abrami WeSmariti RmerTis madidebeli iyo,
warmoSobiT Suamdinareli, misi mamis samSoblo qveyana iyo qaldea,
qalaqi uri. am droisaTvis qaldea erqva qveyanas tigrossa da evfrats
Soris TiTqmis sparseTis yuredan babilonamde. aq, rogorc aRniSnuli
iyo, cxovrobdnen sxvadasxva epoqaSi jer Sumerebi, Semdgom xuritebi
da protoqarTvelebis monaTesaved miCneuli sxvadasxva tomebi
semitebTan erTad. CvenTvis sainteresoa, rom qaldea ufro mogvianebiT
ewodeboda dRevandeli saqarTvelos mezoblad mdebare qveynebsac _
urartudan pontos CaTvliT gadaSlil mxares. urartuelTa uzenaes
RmerTs `xald~ _ qald ewodeboda da isini TavianT Tavs
qaldevelebad miiCnevdnen. `safiqrebelia, rom termini `qarTveli~
dakavSirebulia qald-Tan da misi meSveobiT, sxva amave Ziris
winaaziur uZveles saxelebTan~, _ werda s; janaSia (t. III, 1959, gv. 195).
saxel qaldeas ivane javaxiSvilic akavSirebda qarTvelebTan.
`dakvirvebam dagvarwmuna, rom qarT-megruli Stos tomebis sakuTar
saxelebSi (qarTueli, karduxi) erTi da igive qveynis saxeli gvxvdeba.
igi aris qarTu anu kardu. raki am qveynis saxeli orive Stos tomebis
saxelwodebaSi moipoveba, ueWvelia igi qarTvelebis Tavdapirveli
samSoblo unda yofiliyo. am samSoblos xsovna mesame Stos
warmomadgenels, svanebsac aqvT SerCenili _ es karTu anu qarTu
ganTqmuli qveyana qaldea aris~ (qarTveli eris istoria, I, 1951, gv.
403-404).
ase rom, qaldea ara marto abraamis winaparTa samSobloa, is
qarTvelTa pirvelsamSoblodac SeiZleba CaiTvalos. aseTi versiis
arseboba unda miuTiTebdes, rom qaldevelTa qveyana semitebTan erTad
albaT qarTvelTa monaTesave, anda protoqarTveluri tomiTac iyo
dasaxlebuli.
rogorc wina Tavidanac Canda, SuamdinareTSi qarTvelTa monaTesave
tomebs qristeSobamde aTaseuli wlebiT adre daculi hqondaT mcire
marcvali WeSmariti sarwmunoebisa. qaldevelTa urSi mcxovreb abrams
ki hqonda Seuryeveli sarwmunoeba RmerTze.
`mohkida xeli Teraxma Tavis Zes abrams, Tavis SviliSvil lots,
haranis Zes, Tavis rZals sarais, Tavisi Zis abramis cols da gavidnen
erTad qaldevelTa uridan qanaanis qveyanaSi wasasvlelad. miadgnen
xarans da iq damkvidrnen~ (dab. 11, 31).
qaldevelTa urs, sadac cxovrobda mama abramisa Tarra anu Teraxi,
Cveulebriv aigiveben samxreT mesopotamiis qalaq urTan, saidanac is
ojaxTan erTad gadasaxlebula qalaq xarranSi mesopotamiis Crdilo
48
nawilSi. igi iqve gardaicvala. rogorc aRiniSna, mesopotamiaSi
sazogadod saukuneTa manZilze sxvadasxva xalxebi cxovrobdnen.
istorikosTa Tanaxmad, qristeSobamde IV-III aTaswleulSi aq
mcxovrebma Sumerebma Seqmnes pirveli qalaqi-saxelmwifoebi (eridu,
uri, uruki, lagaSi, nipuri). Semdgom aq Semodian semituri tomebi,
romlebmac aiTvises SumerTa kultura. qristemde III aTaswleulSi aq
sargon mefem Seqmna erTiani semituri mesopotamiis momcveli
saxelmwifo _ aqadi. amave III aTaswleulSi aq SeiWrnen kvlav semituri
_ amorevelTa tomebi, maT mier Seqmnili saxelmwifos dedaqalaqi iyo
babiloni. Zvelbabilonuri saxelmwifos Semqmneladaa miCneuli mefe
xamurabi _ kanonmdebeli. xamurabianTa dinastia daamxes xeTurma
tomebma 1530 wels qristeSobamde. II aTaswleulis Sua xanebSi
mesopotamiaSi gamoCndnen xuritebi, saxelmwifo miTanis Semqmnelebi.
xuritebi, istorikosTa erTi nawilis Tanaxmad, qarTvelTa
winaprebadaa miCneuli, iseve rogorc zogierTi xeTuri tomi da
gansakuTrebiT protoxeTebi. abraamis mamis _ Tarras _ qaldevelTa
uridan gamosvlis droisaTvis qaldea, marTlac qarTvelTa winapari
tomebiT yofila dasaxlebuli.
msoflio warRvnis Semdeg ufalma RmerTma aRTqma dado, anu kavSiri
Sekra mTel kacobriobasTan _ noes saSualebiT. Semdgom abraamis
saSualebiT _ adamianTa TanamonaTesave jgufTan, xolo sinas mTaze
ufali RmerTi daukavSirda mxolod da mxolod erT xalxs, iakobis
STamomavlebs _ israelTa Svilebs. man misca maT kanoni, gadaaqcia is
Tavis rCeul erad.
xaranSi yofnisas, abraami (maSin jer kidev abrami erqva) iRebs
RvTisagan brZanebas _ `uTxra ufalma abraams: wadi Seni qveynidan,
Seni samSoblodan, mamaSenis saxlidan im qveyanaSi, romelsac me
giCveneb. gaqcev did xalxad, gakurTxeb da ganvadideb Sens saxels da
kurTxeuli iqnebi. vakurTxeb Sens makurTxebels da davwyevli Sens
mawyevars. kurTxeuli iqneba SenSi miwierTa mTeli modgma~ (dab. 12.1-3).
`uTxra ufalma abrams mas Semdeg, rac loti gaeyara: aaxile Tvali
da gaixede am adgilidan, sadac Sen dgaxar, CrdiloeTisaken,
samxreTisaken, aRmosavleTisaken da dasavleTisaken. mTeli es qveyana,
rasac xedav, SenTvisa da Seni modgmisaTvis momicia samaradisod.
qviSasaviT uricxvs gavxdi Sens STamomavlobas. Tu vinme SesZlebs
qviSis daTvlas, Seni STamomavlobac daiTvleba~ (dab. 13. 14-16).
Semdgomi sityva aRTqmisa azustebs wina aRTqmebis monacemebs: `am
dRes daudo ufalma aRTqma abrams da uTxra: Seni
STamomavlobisaTvis mimicia es qveyana egviptis mdinaridan did
mdinaremde _ evfratis mdinaremde...~ (dab. 15. 18).
49
Semdeg kidev ufro gamowvlilviTaa Camoyalibebuli _
`oTxmocdacxra wlis iyo abrami, rom gamoecxada ufali abrams da
uTxra: me var RmerTi Zlieri. iare Cems winaSe da sruli iyavi. davdeb
aRTqmas Cemsa da Sens Soris da didad, didad gagamravleb. pirqve
daemxo abrami da ase elaparaka mas RmerTi: `es me var, da aha, Cemi
aRTqmac: `uamrav xalxTa mama Seiqmnebi! aRar gerqvas ameridan
saxelad abrami, aramed abraami iyos Seni saxeli, radganac uamrav
xalxTa mamad gaqcev. didad, didad gagamravleb, xalxebad gaqcev da
mefeni gamovlen Sengan. davdeb aRTqmas Cemsa da Sens Soris da Sens
STamomavalTa Soris Taobidan Taobamde, samaradiso aRTqmas, rom
Seni da Seni STamomavlobis RmerTi viqnebi. mogcem Sen da Sens
STamomavlobas Seni mdgmurobis qveyanas, qanaanis mTels qveyanas,
samaradiso sakuTrebad da Tqveni RmerTi viqnebi. uTxra RmerTma
abraams: oRond daicaviT Cemi aRTqma Sen da Senma STamomavlobam
Taobidan Taobamde~... (dab. 17. 1-9). aRTqmis piroba iyo winadacveTa
abraamisa da misi STamomavlobisa. winadacveTiloba iyo niSani RvTis
xalxis kuTvnilebisa.
abraami 100 wlisa iyo, roca saram, RvTis dapirebis Tanaxmad, Sva Ze,
romelsac uwodes isaaki. manamde abraams saras nebiT mxeval agarTan
eyola ismaili _ ismaitelTa mamamTavari, aseve xeTTurasTan hyavda _
madiani, madianelTa mamamTavari. isaakma SeirTo rebeka, romelmac Sva
tyupi vaJebi esavi _ edomelTa mamamTavari da iakobi _ israelianTa
mamamTavari. marTalia, esavi pirmSo iyo, magram iakobma Tavisi
moxerxebiT miiRo pirmSoeba da mamis kurTxevac. amis Semdeg gaeqca
esavis risxvas. gaemarTa mesopotamiaSi, xaranis sanaxebSi, dedis
naTesavebTan. gzaze dauRamda, daido lodi sasTumlad da dawva erT
adgils _ `esizmra: miwaze kibe dgas da TaviT cas swvdeba, uflis
angelozebi adi-Camodian kibeze. aha, ufali dgas kibeze da eubneba: me
var ufali RmerTi abraamisa, mamaSenisa da RmerTi isakisa. es miwa,
romelzedac wevxar, SenTvis da Seni STamomavlobisaTvis momicia.
Seni STamomavloba qviSasaviT mravalricxovani iqneba da ganivrcobi
dasavleTisaken, aRmosavleTisaken, CrdiloeTisaken da samxreTisaken,
SeniTa da Seni STamomavlobiT ikurTxeba miwierTa mTeli modgma. aha,
SenTana var da yvelgan dagifarav, sadac ki waxval, kvlav dagabruneb
am miwaze. ar migatoveb, vidre ar agisruleb yvelafers rac giTxari~
(dab. 28, 12-15). xarranSi iakobs SerTes lia da raxili, maTTan da
agreTve maT mxevlebTan iakobs eyola Tormeti vaJi da erTi qali,
maTgan warmoiSva israelis Tormeti tomi. Tavisi ojaxiT ukan
dabrunebisas iakobs `uTxra RmerTma: iakobia Seni saxeli, aRar
gerqmeva amieridan saxelad iakobi, aramed israeli iqneba Seni saxeli.
da uwoda saxelad israeli. uTxra RmerTma: me var RmerTi
50
yovladZlieri, inayofiere da gamravldi. xalxi da xalxTa krebuli
warmoiSoba Sengan da mefeni gamovlen Seni sazardulidan. qveyana,
romelic miveci abraams da isaks, SenTvis momicia, Seni
STamomavlobisaTvis momicia es qveyana~ (dab. 35, 10-12).
iakobis Zem _ iosebma _ egvipteSi gadidkacebis Semdgom qveynad
Camovardnili SimSilobis gamo mamamisi ojaxiT miiwvia maRZar
egvipteSi: `uTxra RmerTma israels Rameul xilvaSi: iakob, iakob!
miugo: aqa var. uTxra: me var RmerTi, RmerTi mamaSenisa. nu geSinia
egvipteSi Casvlis, radgan iq gaqcev did xalxad. me Cagyvebi egvipteSi,
meve amogiyvan iqidan da iosebi dagixuWavs Tvalebs sakuTari xeliT~
(dab. 46, 2-3).
egvipteSi Casvlis Semdgom iakobis ojaxi dasaxlda mdidar mxareSi,
ramdenime aseuli wlis Semdgom is iqca did xalxad, magram droTa
viTarebaSi egviptelTa monebi gaxdnen _ ``gamoxda mravali xani da
mokvda egviptis mefe. akvnesdnen mZime Sromisagan israelianebi,
gahkiodnen da miswvda maTi RaRadi RmerTs. moesma RmerTs maTi kvnesa
da gaixsena RmerTma abraamTan, isakTan da iakobTan dadebuli aRTqma.
moxeda RmerTma israelianebs da icno RmerTma isini~ (gam. 1. 23-25).
gamoiyvana ufalma israelianebi egviptidan da miiyvana aRTqmul
qveyanaSi. xalxis winamZRvroba ufalma daakisra winaswarmetyvelsa da
rjulmdebels.
mose Cvilobidanve izrdeboda sasaxleSi. is faraonis qaliSvilis
mier iyo naSvilebi, magram mowifulobisas gamoamJRavna egviptelTa
mier daCagruli Tavisi erisadmi siyvaruli da Tavdadeba. am dros
mokla zedamxedveli egvipteli da iZulebuli gaxda gaqceuliyo
egviptidan.
is gaemarTa sinas naxevarkunZulisaken, madiamelTa miwaze, iq
SeirTo coli da mwyemsavda cxvrebs. erTxel cxvari waasxa udabnos
iqiT da miadga RvTis mTas _ xorebs. `gamoecxada uflis angelozi
cecxlis alad Suagul mayvlovanSi. xedavs, cecxli ukidia
mayvlovans, magram ar iwvis mayvlis buCqi. Tqva mosem, mival da vnaxav
am didebul sanaxavs ratom ar iwvis mayvlovani. dainaxa ufalma rom
modis mose sanaxavad da dauZaxa Suagul mayvlovanidan: mose, mose!
miugo _ aqa var. uTxra: axlos nu moxval! gaiZre fexsamosi, radgan es
adgili, sadac Sen dgaxar wmida miwaa. uTxra: me var mamaSenis RmerTi.
saxe daifara mosem, radgan RvTis xilvisa SeeSinda. da Tqva ufalma:
vixile Cagvra Cemi erisa egvipteSi da momesma zedamxedvelebisagan
gamwarebuli RaRadi. raki gavige misi gasaWiri. Camovedi, rom vixsna
igi egviptelTagan da waviyvano mag qveynidan madliansa da vrcel
qveyanaSi, sadac Rvarad moedineba Tafli da rZe, qanaanelTa,
xeTelTa, amorevelTa, ferizevelTa, xivielTa da iebusevelTa
51
qveyanaSi. `aha, moiwia Cemamde israelianTa RaRadma da vixile maTi
Cagvra, rogor Cagraven maT egviptelebi. axla gagzavni faraonTan,
rom gamoiyvano egviptidan Cemi eri, israelianebi~ (gam. 3. 2-10).
kvlav uTxra ufalma moses israelianTa Sesaxeb _ `migiReT Cems
erad da viqnebi Tqveni RmerTi. gecodinebaT, rom me var ufali, Tqveni
RmerTi, egviptelTa kirTebisagan Tqveni gamomxsneli~ (gam. 6.7).
amis Semdgom ufali RmerTi `Cems ers~, `Cems xalxs~ uwodebs
israelianebs. mosem icoda, rom faraoni uars ityoda egviptidan
aseulaTasobiT muSis, anu ebraelTa gaSvebaze. ufali ambobs _ `ar
mogismenT faraoni. maSin xels movuWer egviptes da didi sasjelebis
ZaliT gamoviyvan Cems krebuls, Cems ers, israelianebs egviptis
qveynidan~ (gam. 7.4).
yoveli wardgomis dros mose faraons eubneboda: `ambobs ufali,
ebraelTa RmerTi: gauSvi Cemi xalxi, raTa memsaxuron~.
faraoni ar uSvebda ebraelebs, risTvisac aTi saswaulebrivi
sasjeliT daisaja egvipte, romelTa drosac ebraelebi uvnebelni
rCebodnen, Tanaxmad uflis sityvisa _ `gamovarCev Cem xalxs Seni
xalxisagan...~ (gam. 8. 23). isjeboda faraoni, Tumca ufali agebinebda
dasjis mizezs: `aqamde abuCad igdeb Cems ers da ar uSveb~ (gam. 9.17).
ebraelTa gauSveblobisaTvis egviptelebi sastikad daisajnen.
Tavzardacemulma faraonma gauSva uflis eri. eqvsasi aTasi kaci
qalebisa da bavSvebis garda gaemarTa mewamuli zRvisaken. win
miuZRodaT maT ufali, dRisiT Rrublis svetSi gzis saCveneblad,
RamiT cecxlis svetSi gzis gasanaTeblad. gons mosvlis Semdgom
egviptelebi ukan gaekidnen ebraelebs, mosem RvTis brZanebiT zRva
kverTxiT orad gahyo, ebraelebi mSrali zRvis fskeris gavliT
gavidnen meore napiras, faraoni ki Tavisi mxedrebiTa da etlebiT
kvlav kverTxis dakvriT SeerTebulma zRvam daaxrCo.
rogorc aRiniSna, aRTqma _ kavSiri _ ufal RmerTsa da mis ers
Soris egviptidan gamosvlis Semdgom daido.
egviptidan gamosvlis sami Tvis Semdgom mose Tavisi xalxiT miadga
sinais mTas.
`avida RmerTTan mose da mTidan CamosZaxa mas ufalma: ase uTxari
iakobis saxls da amcne israelianebs: Tqven naxeT, ra davmarTe
egviptes, rogor agitaceT arwivis frTebiT da CemTan migiyvaneT,
amieridan Tu SeismenT Cems sityvas da daicavT Cems aRTqmas, Cems
sakuTrebaT gamogarCevT yvela xalxisagan, radgan Cemia mTeli qveyana.
mRvdelTa samefod da wmida erad meyolebiT. ai, sityvebi, rac unda
uTxra israelianebs~ (gam. 19: 3-6).
yvela xalxisagan gamorCeulobisa da uflis erad qcevisTvis
israelianebs unda daecvaT aRTqma uflisa _ SeesminaT misi sityva.
52
`mRvdelTa samefod da wmida erad~ gamorCevisaTvis israelianebma
mzadyofna ganacxades _ `erTxmad miugo erma da uTxra: yvelafers
SevasrulebT, rac brZana ufalma. wauRo mosem ufals xalxis
naTqvami~ (gam. 19.8).
ufalma ubrZana moses moemzadebina xalxi RvTis gamocxadebisaTvis.
xalxi ori dRis manZilze iwmendda Tavs, Tavis tansacmels, mosem
mTis garSemo xazi Semoavlo, rogorc ineba RmerTma, raTa mas aravin
miaxloveboda sikvdilis SiSiT, rameTu am dros RmerTi mTaze iyo.
mesame dRis diliT sinas mTa RrubliT daifara, daiwyo elva da
quxili.
`gamoiyvana banakidan xalxi mosem RvTis Sesaxvedrad da dadgnen
mTis Ziras.
bolavda mTeli sinais mTa, radgan ufali iyo masze Camosuli
cecxlis alSi, rogorc quras, ise asdioda kvamli da Zlierad
iryeoda mTa. TandaTan Zlierdeboda sayviris xma. laparakobda mose
da exmianeboda RmerTi~ (gam. 19. 18-20).
RmerTma warmosTqva xalxis gasagonad mcnebebi:
1. Tqva RmerTma yvela es sityva:
2. me var ufali, Tqveni RmerTi, romelmac gamogiyvaneT egviptelTa
qveynidan, monobis saxlidan.
3. ar gaiCinoT Cems garda sxva RmerTebi.
4. ar gaikeTo kerpebi, arc rame xati imisa, rac aris maRla caSi,
dabla miwaze da wyalSi, miwis qveS.
5. ar sce Tayvani maT, arc emsaxuro, radgan me var ufali Tqveni
RmerTi, Surismgebeli RmerTi, romelic mamis codvas Svilebs
movkiTxav, Cems moZuleebs, mesame da meoTxe TaobaSi.
6. aTaswlil sikeTis mzRveli Cems moyvarulTaTvis da Cemi
mcnebebis dammarxvelTaTvis.
7. ar daifico fuWad uflis, Seni RvTis saxeli, radgan dausjeli
ar gadaurCeba ufals misi saxelis fuWad maficari.
8. gaxsovdes SabaTi dRe, rom wmida hyo igi.
9. eqvs dRes imuSave da akeTe Seni saqmeebi.
10. meSvide dRe ki uflis, Seni RvTis SabaTia. ara saqme ar gaakeTo,
arc Sen, arc Senma vaJma, arc asulma, arc Senma ymam, arc Senma
mxevalma, arc Senma pirutyvma, arc Senma mdgmurebma, saxlSi rom
gyavs.
11. radgan eqvs dReSi Seqmna ufalma ca da miwa, zRva da yvelaferi,
rac masSia da meSvide dRes Seisvena, amitomac akurTxa ufalma SabaTi
dRe da wmida hyo igi.
12. pativi eci mamas da dedas, raTa dRegrZeli iyo miwaze, romelic
ufals, Sens RmerTs moucia SenTvis.
53
13. ara kla.
14. ar imruSo.
15. ar iqurdo.
16. ar gamoxvide cru mowmed Seni Tvistomis winaaRmdeg.
17. ar indomo Seni Tvistomis saxli; ar indomo Seni Tvistomis
coli, arc misi yma, arc misi mxevali, arc misi xari, arc misi
saxedari, arc araferi misi qonebidan (gam. 20. 1-17).
rogorc aRniSnuli iyo, ufali RmerTis mier dedamiwaze mcxovreb
mraval xalxTa Soris erTis gamorCeva gamoiwvia
kerpTayvanismcemlobis gavrcelebam _ yvela xalxs daviwyebuli hyavda
WeSmariti RmerTi. sarwmunoebis damcvelad ufalma israelianebi
amoirCia. marTlac am erma saukuneTa manZilze SeZlo siwmindiT
gadaeca sxvadasxva erebisa da kacobriobisaTvis (TviT am erSi
ganxorcielebuli RvTis Zis _ ieso qristes mier) _ WeSmariti
sarwmunoeba. saerTod eris _ erTi warmoSobisa Tu sxva mxriv
gaerTianebuli xalxis amorCeviT ufalma RmerTma akurTxa
kacobriobis xalxebad, erebad dayofa.
ieso qristes Semdgom yoveli eri, matarebeli marTali
sarwmunoebisa, RvTis xalxad iqca, maT Soris qarTveli eric.
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, es momxdara suliwmidis mofenis
Semdeg, roca deda RvTisas wilad xvda iverielTa moqceva. CvenebiT
gamocxadebisas macxovari mas eubneba _ `hoi, dedao Cemo, me ar
ugulebelvyof yvela xalxze ufro sazepuro qarTvel ers maTze Seni
meoxebiT~ (q. c. I, gv. 37).
T u b a l i d a m o s o q i
saqarTvelos samociqulo eklesiis wmida mamebi, ucxoel saeklesio
moRvaweTa darad cnobiswadiliT eZiebdnen winaprebs RvTismSoblis
wilxvedri erisas. dasturi amisa aris leonti mrovel episkoposis da
arsen beris Sromebi qarTvelTa eTnogenezisis Sesaxeb.
arsen berma icis, rom mkiTxvels ainteresebs, _ `Cven, qarTvelni
romelTa naTesavTa Svilni varT~, igi pasuxobs _ `Cven qarTvelni
Svilni varT maT arian-qarTliT gamosulTani da enai maTi `vuwyiT~
(Zv. qarT. agiogr. lit. Zegl. 1971, III, gv. 46). `arian-qarTliT~ gamosuli
xalxi qristeSobamde dasaxlebula dasavleT da aRmosavleT
saqarTveloSi aleqsandre makedonelis mier, romelsac Cveni qveynis _
e.i. saqarTvelos _ Seneba dauwyia _ `iwyo Senebad qveyanasa Cvensa,
xolo Tanahyva azove, Ze arian-qarTvelTa mefeTa da misca qveyana es
54
Cveni sameufod da samkvidreblad da gauCina sazRvari hereTi da
egriswyali, somxiTi da mTai crolisai da TviT wavida~ (iqve, gv. 47).
am koncefciis Tanaxmad, mosaxleoba, rogorc dasavleT, ise
aRmosavleT saqarTveloisa, STamomavalia `arian-qarTvelebisa~. isini
azovem _ `arian-qarTlis~ mefis Zem, saqarTveloSi Camoasaxla. magram
vin iyvnen da sad cxovrobdnen `arian-qarTvelebi~, sad iyo `arian-
qarTli~?
arsebobs meore koncefciac, romelic miewereba leonti mrovel
episkoposs. leontis Tanaxmad, qarTveli eri Camoyalibda
saqarTvelos miwa-wyalze; qarTvel tomTa eTnarqebi iyvnen qarTlosi,
egrosi, herosi da sxvebi. maTi winapari Targamosi ki samxreTis
qveynidan Camosaxlda amierkavkasiaSi.
saerTod Cveni eris, anda misi winapris samxreTidan Camosaxleobis
Teoria bunebrivia, rameTu samSoblo kacobriobisa, Zveli xalxebisa
da erebis mesopotamiaa, saidanac, bibliis Tanaxmad, isini
gavrceldnen msoflioSi. yvela Zveli eri Tavis winapars
mesopotamiasa da wina aziaSi eZebda, maT Soris qarTvelebic, miT
umetes, rom wmida werilis Zveli komentatorebi qarTvelTa anu
iberTa winaprebs asaxelebdnen noes uaxloes STamomavalTa Soris.
`dabadebaSi~ noes Zis iafetis STamomavalTa Soris moxseniebuli
Tubali da mosoxi _ qarTvelTa winaprebadaa miCneuli rogorc Zvel
ise axal istorikosTa mier.
ioseb flaviusi iafetis Svid ZeTagan oris _ Tubalisa da mosoxis
Sesaxeb wers _ `daamkvidrebs ukue Tovilosca TovilTasa, romel aw
ivirad iwodebian. xolo mesqinni, mesxois mier aRSenebulni kahpadukad
iwodebian...~ (ioseb flaviusi, moTxrobani iudaebrivisa
Zuelisityvaobisani, 1987, gv. 103). iverielTa winaprebad bibliis
Tubali miiCneva. `qarTlis cxovreba~ ki, rogorc cnobilia,
qarTvelTa winaprebad miiCnevs bibliur Targamoss. is ioseb
flaviusis Tanaxmad, `RomaroAs~ Zea. misgan warmomavloba aseTia _
`TorRamis ukue _ TorRamelni, romelni Tnebisagan ellinTaisa
frigvad iwodes~ (iqve, gv. 103).
flaviusi Targamoss frigielTa winaprad miiCnevs, lursmul da
ieroglifur teqstebze dayrdnobiT, `cnobilma germanelma mkvlevarma
h. vinklerma mecnierulad daasabuTa ZvelberZnuli wyaroebis
`frigiisa~ da sargon II-is (Zv. w. 722-705 ww.), droindeli asuruli
teqstebis _ `muSqebis~ qveynis igiveoba (Zveli aRmosavleTis xalxTa
istoria, 1988, gv. 252).
maSasadame, `muSqebi~ _ qarTvelTa erTi didi tomi _ Targamoss
daukavSirda [Targamos _ frigielni (flaviusiT) _ muSqebi
(vinkleriT)].
55
asuruli teqstebis `tabal~ bibliur TubalTan (septanta,
zogjer vlugata _ ) gaigivebulia e. dromes
mier (ix. s. janaSia, t. III, 1959, gv. 70).
maSasadame, bibliuri Tubali winaparia _ iberebisa anu
qarTvelebisa, ioseb flaviusis am komentars eTanxmebian da avrcoben
Cveni mecnierebi, rac Seexeba bibliur mosoq-mosoxs, isic qarTvelTa
(mesxuri tomis) winaprad iyo miCneuli, amJamad ki Cven SegviZlia is
davukavSiroT `qarTlis cxovrebis~ Targamoss (Targamos-frigielni-
mesxni) im gziT, rogorc zemoT iyo gadmocemuli, Targamosi ki,
rogorc cnobilia, aRniSnuli qarTuli wyaros Tanaxmad, ara marto
qarTvelTa, aramed somexTa winapradac aris miCneuli (Targamos _
haos, qarTlos). aq ar SeiZleba ar mogvagondes herodotes cnoba _
`frigielebs, rogorc makedonielebi amboben, ewodebodaT brigebi
mTeli im xnis ganmavlobaSi, sanam evropelebi iyvnen da
makedonielebis mezoblad cxovrobdnen, xolo aziaSi rom gadavidnen,
miwa-wyalTan erTad saxelic gamoicvales _ frigielebi dairqves.
armenielebi, romlebic frigielebisagan momdinareoben...~ (herodote,
istoria I, 1976, gv. 434). `iber~ _ `brig~ saxelebis dakavSireba msgavsi
etimologiiT SesaZlebelia.
frigielebs, rogorc aRiniSna, muSqebTan, xolo am ukanasknels
mesxebTan aigiveben.
aRsaniSnavia, rom mesxebs ZvelTaganve mTel qarTul
mosaxleobasTan aigivebdnen, magaliTad, straboni dasavleT
saqarTvelos TiTqmis centralur nawils _ mosxebis qveyanas uwodebs,
xolo Crdilokavkasieli tomebi aRmosavleT qarTul tomebs _ mesxebs
uwodeben. daRestnelebi `avarielebi _ fSav-xevsurebs `mosoxis (anu
`mosoqis~) saxeliT icnoben (ix. h. uslar `avarskii iazik~ 1889, II, gv.
24, 26).
rogorc iTqva, frigielebs (romlisaganac warmomdgaran mesxebi)
aseve `brig“-ebi erqvaT. am sityvis fuZe sagulisxmo igiveobas avlens
Tubal-iberis fuZesTan _ `Tbl~ _ `br~. fuZe _ `brg~ (brig.) da `br~
(ibr) uTuod msgavsni arian.
s. janaSia bibliis Tubalebsa da mosoqebs erTi warmoSobis
urTierTmezoblad mcxovreb xalxad miiCnevs.
SemTxveviTi araa, rom Tubali da meSeqi bibliaSi TiTqmis mudam
erTad moixseneba. es SeumCneveli ar darCeniaT bibliis
komentatorebs. isini erTad moixsenebian iafetis ZeTa CamoTvlis
dros (`iafetis Zeni: gomeri, magogi, madai, iavani, Tubali, meSeqi da
Tirasi~ (dab. 10.2), aseve ezekielis mier (32:26; 38:2; 39:1), xSirad
ezekieli CrdiloeTis xalxebs Soris agreTve ixseniebs `gomers Tavis
urdoTi, Togarmas saxls...~ (38:6), asiriel mefeTa analebSi, rogorc
56
aRiniSna, arc Tu iSviaTad ixsenieba Muski da Tabal, viTarca ori
mezobeli erovneba, mcxovrebni kilikiaSi, xolo herodote ambobs,
tibarekebs anu iberianelTa (iberielebi) da mosxebis, kolxeTis
axlos mcxovrebTa Sesaxeb. mecnierebi Tvlian, rom Tavdapirvelad
orive aRniSnuli erovneba cxovrobda tigrosisa da evfratis
saTaveebSi, midiasa da skviTias Soris, e.i. kolxeTsa da iberiaSi (ix.
`tolkovaia biblia~, peterburgi, 1904-1907 I, gv. 69. komentari).
winaswarmetyveli ezekieli Tubalsa da muSeqs axsenebs sxva
Crdiloel xalxebTan erTad, romelnic codvaTa gamo daisjebian;
ezekielze adre israelis mezoblad mcxovreb did xalxTa dasjis
Sesaxeb werda ieremia winaswarmetyveli. saqme is iyo,
winaswarmetyvelebani uSualod Seexeboda israels, uflis ers,
romelic eRirsa aRTqmul miwaze dasaxlebas, magram daarRvia aRTqma
ufalTan sxvadasxva codvaTa gamravlebiT, ris gamoc unda
dasjiliyo aRTqmuli miwidan gadasaxlebiTa da sxva eris monobaSi
yofniT. kerZod, israelianebi qaldevelTa mefe nabuqodonosors unda
gadaesaxlebina babilonSi. ris Semdegac qaldevelebica da sxva
Crdiloeli xalxebic daisjebodnen uflis mier. ieremia qadagebda _
`amas ityvis ufali RmerTi: `aha, me movuwodeb da movavlen
CrdiloeTis yovel ers da babilonis mefes nabuqodonosors, monasa
Cemsa, da maT moviyvan am qveyanas da yovelTa garemos erTa zeda,
davaqcev maT da Sevcvli udabnod saukunod, da iqmnebian es erni
monebad babilonis mefisa 70 wel da mis Semdgom me davsji babilonis
mefes da mis ers maTi usjuloebisaTvis da qaldevelT qveyanasac
gadavaqcev udabnod~. marTlac, ebraelebi gadaasaxles babilonSi,
sadac isini tyveebad iyvnen 70 wels, xolo qaldevelTa babilonis
samefo Semdgom TandaTan udabnod iqca da daviwyebas mieca. winaswar-
metyvelebis Sesabamisad daeca TiTqmis yvela imdroindeli tomebi da
cnobili saxelmwifoebi (igulisxmeba ebraelTa babilonSi tyveobis
xana), daeca da saxelovneba dakarga aTaswleulebis manZilze
didebulma egviptem, rac iwinaswarmetyvela ezekielma _ `adamis Zev,
mimarTe piri faraonisaken, egviptis mefisaken da uwinaswarmetyvele
mas da mTel egviptes elaparake da uTxari, ase ambobs-Tqo ufali
RmerTi, aha, Senze var faraono, egviptis mefev, dido gveleSapo, rom
gawolilxar Sens mdinareebSi da ambob Cemia mdinare, CemTvis
Sevqmenio. layuCebSi Canglebs gagiyri, ...mogisvri udabnoSi Seni
mdinareebis TevzebTan erTad... mixvdeba egviptis yvela mcxovrebi, rom
ufali var, radgan lerwmis sayrdeni iyavi israelis xalxisaTvis~
(ezek. 29. 2-4). anda: `adamis Zev, gamarTe godeba faraonze, egviptis
mefeze da uTxari: Wabuk loms hgavdi xalxTa Soris da gveleSapiviT
iyavi-Tqo zRvebSi! irqinebodi Sens mdinareebSi da fexebiT amRvrevdi
57
wylebs, Telavdi-Tqo maT mdinareebSi. ase ambobs ufali RmerTi:
movisvri Senze Cem saTxevels xalxTa simravleSi da amogaTreven Cemi
badiT...~ (32. 1-3).
marTlac, qristeSobamde mexuTe saukunidan, ebraelTa babilonis
tyveobis Semdgom saxelovani egvipte daeca da is umniSvnelo,
sxvebze damokidebul qveynad iqca. msgavsadve asrulda ezekielis
winaswarmetyvelebani sxva xalxebsa da saxelmwifo warmonaqmnebze.
daecnen israelTa mtrebi _ yamonianebi (amonitebi) TandaTan daeca
finikielTa cnobili tvirosi, rameTu winaswarmetyvelTa TqmiT,
`vaglaxs ambobs ierusalimze, Seimusreba igi _ xalxebis karibWe...
gaukacrieldeba~ (iez. 26:2). tvirosi cnobili qalaqi, saxelmwifos
centri iyo, sadac xalxebTan erTad qarTvelTa winaprebic vaWrobdnen
_ `iavani, Tubali da meSeqi iyvnen Seni gamsaReblebi, tyveebs da
spilenZis WurWels gixdidnen saqonelSi, Togormas saxlidan cxenebs,
sabrZolo raSebs da jorebs gigzavnidnen sanacvlod~ (iez. 27:13-14).
aq qarTvelTa winapari tomebi _ Tubali, meSeqi da Togarma erTad
ixseniebian, radganac isini mezoblebi da monaTesaveni iyvnen.
saukunod daeca asureTi _ israelis mteri. `iq aris aSuri da mTeli
misi krebuli, mis garSemo misi saflavebi yvelani gangmirulni arian,
maxviliT dacemulni~ (32:22).
daeca cnobili elami, edomi, daeca meSeqi da Tubali. maT
winaswarmetyveli sxva dasjil xalxTa Soris asaxelebs _ `iq aris
meSeqi da Tubali da mTeli misi simravle~ (32:26). isini isjebian maTi
mezoblis israelis winaaRmdeg mtrobis gamo, isjeba TviT israelic,
romelic Semdgom ipovis Tavis TavSi Zalas, aRadgens siyvaruls
ufalTan, daicavs aRTqmas da kvlav aRorZindeba, aseve aRorZindeba
RvTis mcnebaTa damcveli yoveli dacemuli eri. marTlac, meSeqis da
Tubalis Zveli didebisagan dacema da umniSvnelo tomad qceva
SeumCneveli arc Semdegdroindel istorikosebs darCeniaT.
pirvelqarTvelTa didebuleba, maTi saxelmwifoebi, qalaqebi,
kulturis brwyinvaleba aCrdilad iqca. ivane javaxiSvili wers, rom
qristeSobamde 3-4 saukuniT adre qarTvelTa dacemis Sesaxeb _ `Tumca
asurul wyaroebSi Cveni eris maSindeli mdgomareoba dawvrilebiT ar
aris aRwerili, magram IV saukunis qarTveli tomebis yofa-cxovrebas
Tu imdroindel mdgomareobas SevadarebT, SeuZlebelia mainc ver
SevamCnioT, rom CrdiloeTisaken waweul qarTvelebs cxadi daqveiTeba
etyobaT. vazis movlas, Rvinis dayenebas, saqonlis moSenebas,
madneulis damuSavebasa da iaraR-WurWlis gakeTebas, marTalia,
winandeburad misdevdnen, magram sad iyo winandeli simdidre,
sasaxleebi, auarebeli ganZi da qoneba, romlis xelSi Cagdebas Tavis
droze asureTis batonebi kvexulobdnen xolme. winaT maT qalaqebi
58
hqondaT, meoTxe saukuneSi ki salaparakodac ar Rirda, rac iyo isic
cixeebs ufro miagavda, vidre qalaqs, winaT qarTvelebi Zlier da
mdidar erad iTvlebodnen, aReb-micemobisaTvis Soreul qveynebSi
midiodnen da yvelgan saxeli gavardnili hqondaT. IV saukuneSi ki
isini patara-patara tomebad iyvnen danawilebulni, mamacobis pativi
mezoblebSiRa hqondaT SerCenili, msoflioSi ki maTi saxeli aRar
ismoda...~ (iv. javaxiSvili, t. I, gv. 70).
diax, Cveni eri daeca, ezekielis winaswarmetyveleba Tubulsa,
meSeqsa da Togormaze aRsrulda. ezekieli qristeSobamde VI
saukuneSi cxovrobda. IV saukuneSi qarTvelTa winaprebis Zveli
dideba mezoblebs Tu axsovdaT. Tumca, unda iTqvas, rom maTi
saxsenebeli ufalma ar gaaqro, rameTu isini uflis ers laSqravdnen
ara damoukideblad, aramed skviTebis iZulebiT, romelTac `gogs~
uwodebdnen. is mTavari iyo meSeqisa da Tubalisa, e.i. kavkasiis iqiT
mcxovreb CrdiloeTis xalxebs auZulebia samxreTeli mezoblebi _
qarTvelTa winaprebi, elaSqraT `israelis mTebze~. ezekieli ambobs
RvTis sityvas _ `adamianis Zev! iwinaswarmetyvele gogze da Tqvi, ase
ambobs-Tqo ufali RmerTi, aha, Senze var roSis, meSeqis da Tubalis
mTavaro, mogatrialeb, gamogaTrev da wagiyvan CrdiloeTis kideebidan
da mogiyvan israelis mTebze gagagdebineb mSvilds marcxena xelidan
da isrebs marjvena xelidan dagayrevineb. israelis mTebze daecemi
mTeli Seni urdoianad da xalxTan erTad, Sen rom gaxlavs...~ (ezek. 39:
1-3).
mravali xalxi daisaja, romelTac winaswarmetyvelis piriT amis
mizezs amcnobs ufali _ `raki saukuno mtroba gqonda da maxvils
miugde israelianebi maTi gasaWiris Jams, saboloo sasjelis Jams~
(ezek. 35: 5).
qarTvelTa winaprebi dasjilan imis mier, visi xeliTac daisajnen
israelianebi; mefe nabuqodonosoris mier datyvevebul da
gadasaxlebul iqnen ucxo qveynebSi. aRsaniSnavia, rom
nabuqodonosors, zogierTi Zveli istorikosis azriT, ara marto
ebraelTa gadasaxleba miewereba, aramed qarTvelTa gadasaxlebac
samxreTis qveynebidan ufro CrdiloeTiT.
qristeSobamde IV-III saukunis berZeni mwerali, geografi da
istorikosi nabuqodonosors axsenebs viTarca iberielTa Zveli
saxelmwifos dampyrobels.
`nabuqodonosorma, romelic herakleze ufro Zlieri iyo, mas Semdeg
rac saomari jari Sekriba, miaRwia libielTa qveyanaSi da iberTa
qveyanaSi, ajoba maT, gaacamtvera da daimorCila, erTi wili maTgani
gadaadgila man pontos zRvis marjvena mxareze, iq daasaxla~
(georgika, 1961, gv. 30). evsevi kesarieli wers _ `agreTve megasTene
59
ambobs Tavis `indoeTis~ meoTxe wignSi, romelSic mogviTxrobs amis
win moxsenebuli babilonelTa mefis Sesaxeb, rom is simamaciT da
sagmiro saqmeebiT herakles aRemateboda, imdenad aRemateboda, rom
libiis da iberiis meti wili, ambobs igi, daipyroo~ (iqve, gv. 30).
am cnobiT nabuqodonosors daumorCilebia da daupyria mTeli
iberiis saxelmwifo, romelic samxreTiT libiasTan mdebareobda,
auyria qarTvelebi da gadmousaxlebia Savi zRvis aRmosavleT
sanapiroze, anu kolxeTsa da Semdgomdroindel lazikaSi. es momxdara
qristeSobamde VI saukuneSi. megasTenis aRniSnul cnobas imeoreben
Semdegi drois istorikosebi marabas-katina (I s.), mose xorenaci (V s.)
da sxvebi.
nabuqodonosors qaldeelTa mefec erqva.
qveynis saxelwodebam `qaldeam~ aTaswleulTa manZilze adgili
wainacvla samxreTidan CrdiloeTisaken, Sumerebidan _ qarTvelebamde.
nabuqodonosori, qaldeuri babilonis yvelaze cnobili mefe
asurelTagan axlad ganTavisuflebul samSoblos saTaveSi Caudga 604
wlisaTvis da 562 wlamde marTavda mas.
nabuqodonosors hqonia RvTis siyvaruli (babilonSi 53 didi taZari
da asobiT samlocvelo arsebobda). man xelaxla aaSena daqceuli
babiloni, taZarTa da sataZro nagebobaTa aSeneba misi umTavresi
sazrunavi iyo. maTken iyo mimarTuli saxelganTqmuli babilonis
saprocesio gzebi, romlebsac mTel sigrZeze feradi (lurj-cisferi)
Wiquri miyveboda, maTze gamoyvanili yviTelfafriani TeTri lomebiT,
xarebiTa Tu gveleSapebiT. qaldeelTa mefe dauRalavi mSenebeli iyo.
misi xeliT ineba ufalma ierusalimis dasja, sadac 597 wels
gailaSqra, iudeis mefe ioakimi ojaxiTa da warCinebulebiT
babilonSi gadaasaxla, ierusalimis umdidresi taZris ganZTan erTad.
male, ezekielis winaswarmetyvelebis Sesabamisad, nabuqodonosorma
kvlav aiRo ajanyebuli ierusalimi 587 wels, gaZarcva, dawva,
aTasobiT iudeveli gadaasaxles babilonSi, risTvisac aTwleulTa
Semdgom TviT babilonic daisaja. uflisagan gandgoma iyo mizezi
ebraelTa datyvevebisa, rogorc ieremia winaswarmetyveli wers _ `iyo
uflis sityva Cems momarT naTqvami: wadi da yurSi CasZaxe ierusalims:
ase ambobs-Tqo ufali: me maxsovs Seni ymawviluri erTguleba da
patarZluri siyvaruli, roca momyvebodi udabnoSi, uxnav-uTes miwaze.
uflis siwmidea israeli, misi mosavlis naTavari. yoveli misi mWameli
dadanaSauldeba, ubedureba daatydeba Tavs, ambobs ufali. ismine
uflis sityva iakobis saxlo da israelis saxlis yovelo
sagvareulov! ase ambobs ufali: ra naxa CemSi cudi Tqvenma mama-papam,
rom ganmidga, amaoebas rom ahyva da Tavadac amaoebaSi Caeflao?.. ar
uTqvams mRvdlebs, sad ariso ufali, rjulis kacebma ar micnes,
60
mwyemsebi gamidgnen, winaswarmetyvelni baalis saxeliT giqadageben da
usargeblo kerpebs akeTeben, amitomac kidev meqneba TqvenTan dava...
kargad gamoikvlieT, naxeT, Tu sadme momxdara amgvari rame. Tu
Seucvlia romelime xalxs Tavisi RmerTebi, Tumca ar yofilan isini
RmerTebi. Cemma erma ki usargeblo kerpebze gadacvala Tavisi dideba~
(ier. 2, 1-11). israelma ori danaSauli Caidina, _ ambobs ufali
ieremias azriT: miatoves RmerTi _ cocxali wyarosTvali da axali
wylis Zebna daiwyes _ e.i. cru RmerTebis Zieba (ier. 2.13). israelma
amiT miatova uflis saxlis Sviloba, ris gamoc iqca nadavlad
mbrdRvinavi lomebisaTvis, romlebic udabnod uqceven qveyanas,
gadawvaven da gaaukacrieleben mis qalaqebs (2,15).
`radgan ase ambobs cabaoT ufali: gaCexeT xe da daaxvaveT
ierusalimis irgvliv. unda daisajos es qalaqi! savsea ZaladobiT.
rogorc WaSi grovdeba wyali, ase dagrovda masSi boroteba. Zaladoba
da Zarcva ismis iq. sneuleba da Wrilobebia. Cems winaSe mudam
frTxilad iyavi ierusalimo, ar migatovos Cemma sulma, ar
gadagaqcioT udabnod, ukacriel qveynad... radgan pataridan didamde
yvela momxveWelia, winaswarmetyvelidan mRvdelamde yvela
yalbismqmneli. zereled mkurnaloben Cemi eris Wrilobebs. amboben
mSvidobaao, mSvidoba! Tumca ar aris mSvidoba. gana ar rcxveniaT,
sibilwes rom Cadian? ara! sulac ar rcxveniaT, amitomac daecemian
dacemulTa Soris, waiforxileben, roca davsji maT, _ ambobs ufali~
(ier. 6.6-15).
ieremias RvTis sityvis gancxadebisaTvis simarTliT Seuracxyofili
brbo emuqreboda, cils swamebda da eswrafoda mis daRupvas. ukeTuri
qceviT datanjuli winaswarmetyveli wyevlida Tavis dabadebis dRes,
magram simarTlis Tqmas ganagrZobda. man pirdapir uTxra mis dilegSi
Camgdeb erT mRvdels: `ase ambobs ufali: aha, SiSis zars dagcem Sen
da Sens megobrebs. daecemian isini mtrebis maxvilisagan da Seni
TvaliT ixilav amas. babilonelTa mefis xelSi Cavagdeb mTels iudas.
gadaasaxlebs maT babilonSi da maxviliT amoswyvets~ (ier. 20,4).
winaswarmetyvelis sityvisamebr babilonis mefe nabuqodonosori
gars Semoadga ierusalims. ieremiam ganucxada iudeas mefes: `...ambobs
ufali _ Cavagdeb cidkias, iudas mefes da mis morCilebs, xalxs da
yvelas... nabuqodonosoris, babilonis mefis xelSi...~ (21.7).
marTlac, aRsrulda winaswarmetyveleba. israelianebi babilonSi
gadaasaxles, ieremia godebda: `rogor marto darCa qalaqi, odesRac
xalxmravali, zis qvrivi qaliviT, xalxTa qalbatoni da mxareTa
dedofali moxarke Seiqmna. tiris RamRamobiT, Rawvebze cremli sdis,
aravin hyavs nugeSinismcemeli, yvelam uRalata, mtrad gadaekidnen
megobrebi~ (godeba, I: 1-2). `aRasrula ufalma ganzraxuli, aaxdina
61
Tavisi naTqvami, rac hqonda nabrZanebi ZvelTaganve, daaqcia da ar
Seibrala. mteri gaaxara Senze, rqa aRumaRla Sens duSmanebs... yrian
quCis mtverSi ymawvili da moxuci, Cemi qalwulebi da moymeebi
maxviliT daecnen; daxoce Seni risxvis dRes, dakali, ar dainde~
(2.17,21).
nabuqodonosorma daatyveva da gadaasaxla ebraeli xalxi, masve,
rogorc ukve aRiniSna, Zvel istorikosTa cnobebiT, daulaSqravs
qarTvelTa saxelmwifo, sadRac samxreTSi mdebare, dautyvevebia
qarTveloba da gadausaxlebia CrdiloeTis qveyanaSi, Savi zRvis
aRmosavleT sanapiroze. israel dedaTa darad tirodnen albaT
qarTveli dedebic, magram maTi godebis aRmweri aravin iyo, Cans, maT
Soris ar hyavda ufals gamorCeuli erTguli. isini am droisaTvis
kerpTmsaxurni iyvnen, WeSmariti RmerTi mxolod eqvsasi wlis Semdeg
Seicnes andria mociqulis qadagebis meSveobiT.
aq oriode sityviT unda iTqvas imis Sesaxebac, rom rCeul erTan,
romelic aRTqmis darRvevisaTvis samarTlianad daisaja, ufalma
kvlav ganaaxla Tavisi aRTqma. babilonis tyveoba dasrulda.
ebraelebi aRTqmul miwaze dabrundnen. qarTvelebi ki, Tuki vendobiT
Zvel istorikosTa cnobas maTi samxreTidan CrdiloeTSi gada-
saxlebis Sesaxeb, dafuZdnen axal qveyanaSi, uwodes mas Tavisi saxeli
saqarTvelo. Tumca, simon janaSias dakvirvebiT, kavkasia ZvelTaganve
samSoblo iyo qarTvelebis, iseve rogorc wina aziis zogierTi
regioni. am droisaTvis moxda ara qarTvelTa gadasaxleba, aramed
samxreTidan CrdiloeTisaken gadainacvles maTma politikurma
centrebma. ese igi, samxreTidan CrdiloeTiT gadasaxlda mxolod
politikuri elita. yovel SemTxvevaSi Tubalisa da meSeqis Zveli
dideba saukuno warsulad iqca. maTi adgili `iberma~ daiWira.
i b e r i
ezekielis piriT gamoTqmuli winaswarmetyvelebis kiTxvisas _
`uTxari, ase ambobs-Tqo ufali RmerTi: aha, Senze var gog, roSis,
muSeqis da Tubalis mTavaro! gagabruneb da ybaSi Cangals amogdeb...
Togormas saxls CrdiloeTs kideebidan mTeli Tavisi urdoTi,
uricxvi xalxiTurT SenTan erTad~ _ gvaxsendeba s. janaSias sityvebi
_ `ueWvelia, rom VI-I saukuneebSi Cvens welTaRricxvamde qarTvelobam
didi zarali ganicada. am xanaSi Semcirda qarTveli tomebis
mosaxleoba da masTan erTad am tomebma Tavisi msoflio-istoriuli
poziciebi dahkarges~ (s. janaSia, t. V, 1987, gv. 212).
62
raRa darCa erT dros pirineidan pamiramde ganfenili (n. mari)
qarTveluri eTnosidan?
qristeSobamde ramdenime saukuniT adre qarTveluri warmoSobis
xalxebi iqcnen mcire tomebad, daemxo maTi erT dros saxelovani
saxelmwifoebi. TavianTi ubedurebisa da gaWirvebis dros ramdenime
nakadad moaSures kavkasias, sadac egulebodaT saxelmwifoebrivi
gaerTianeba maTi monaTesave qarTuli tomebisa _ saxelganTqmuli
kolxeTi. marTalia, kolxeTis Zlierebis xana (qristeSobamde IX-VIII
ss.) am droisaTvis ganvlili iyo, magram is mainc fexze idga da
bunebrivi sazRvrebisagan daculs Zlieri mtrebic naklebad hyavda.
momavali saqarTvelosaken moiwevdnen tibaranebad qceuli Tubalebi,
mesxebad qceuli muSqebi, axla mcire tomebad qceuli qaldevelebi
anu xalibebi, karduxebi. herodotes Tanaxmad, wina aziaSi
amierkavkasiisken cxovrobdnen Semdegi tomebi _ mosxebi, tibaranebi,
makronebi, mosinikebi, kolxebi, alarodielebi, saspeirebi. is erT
momentTan dakavSirebiT wers _ `mosxebs Tavze xis muzaradebi exuraT.
patara farebi da Subebi hqondaT... laSqrobdnen tibaranebi, makronebi
da mosinikebi, romlebic mosxebiviT iyvnen aRWurvilni... kolxebs
Tavze xis muzaradebi hqondaT... alarodielebi da saspeirebi
kolxebis msgavsad SeiaraRebulni laSqrobdnen~ (herodote, istoria,
II, 434). rogorc Cans, qarTuli tomebi im droisaTvis kidev ufro
mravalricxovani iyo.
`vrcel miwa-wyalze mcire aziasa, samxreT evropasa da CrdiloeT
afrikis sanapiroze mcxovrebi qarTuli gvartomobis xalxebi~ (s.
janaSia) aRniSnuli droisaTvis kavkasiaSi SeyuJul tomebad iyvnen
qceulni, magram ufal RmerTs isini ar dauviwyebia. misca Zala, raTa
CamoeyalibebinaT erTiani `qarTlis samefod~ cnobili saxelmwifo.
Sehkra isini erTian erad da imis Semdeg, rac dedamiwaze mosuli Ze
RvTisa, WeSmariti RmerTi amaRlda, eCvena deda RvTisas da uTxra
qarTveli eris Sesaxeb: _ `hoi, dedao Cemo, ara ugulebel vyo eri igi
sazepuro ufros yovelTa naTesavTa, meoxebiTa SeniTa maTTvis
(`qarTlis cxovreba~, t. I, gv. 38) uflis rCeul erad iqca, yvela
qristemoyvare eris msgavsad.
am siyvarulis niSnad pirvel saukuneSive Cvenma erma miiRo zeciT
qsovili kvarTi uflisa, erTiani, mTliani da daunawevrebeli, niSnad
imisa rom `sazepuro eri~ mis wiaRSi Senaxul kvarTis msgavsad
samaradJamod, mis meored mosvlamde, erTiani, mTliani da
daunawevrebeli unda darCeniliyo, Tuki qristianobas daicavda.
ufalma aTeul tomebad qceuli qarTuli eTnosi qristeSobamde 3-4
saukuniT adre erTian erad aqcia erovnuli saxelmwifos daarsebiT.
erTian qarTul saxelmwifos `qarTlis samefos~, xolo ucxoelebi
63
iberias uwodebdnen, `moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, misi dasavleTi
sazRvari egriswyalze gadioda, ase rom, is moicavda aRmosavleT,
samxreT da dasavleT saqarTvelos. am saxelmwifos xalxi erTian
erad SekavSirda da mas `qarTvelni~ ewodebodaT. aqve isic unda
iTqvas, erTiani qarTuli saxelmwifos sazRvrebs gareT, samxreTSi
aRmoCndnen mravalricxovani qarTuli tomebi. qarTuli tomebi
agreTve cxovrobdnen egriswyalTan gamavali sazRvris gadaRmac da
aseve aRmosavleTiT _ albaneTis mimarTulebiT.
rogorc iTqva, gansakuTrebiT mravali qarTuli tomi aRmoCnda
qarTuli saxelmwifos gareT _ Savi zRvis sanapiro mxareSi,
romelsac qaldeas, anda WaneTs uwodebdnen.
aRsaniSnavia, rom erTiani qarTuli saxelmwifos daarsebam mefe
farnavazis epoqaSi, faqtobrivad gamoiwvia qarTuli eTnosis orad
gayofa, kerZod, erTi nawili aRmoCnda Tavis erovnul saxelmwifoSi,
xolo meore nawili samxreT-dasavleTiT aRmoCnda sxva saxelmwifos
SemadgenlobaSi. am mdgomareobam xeli Seuwyo saerTo qarTuli enis
diferenciacia-danawevrebis gaRrmavebas. amis mizezi iyo is, rom jer
kidev farnavazis saxelmwifos Seqmnamde saukuneebiT adre kolxuri
kultura moicavda ara marto dasavleT saqarTvelos, aramed
aRmosavleTis umetes nawils. kolxuri kulturis arealze ki,
rogorc miiCneva, gavrcelebuli iyo fuZe qarTuli enis
diferenciaciis Sedegad miRebuli, jer kidev gauyofeli e.w. zan-
qarTuli ena.
Zveli kolxeTi mxolod dasavleT saqarTvelos ar moicavda, masSi
aRmosavleT da samxreT saqarTvelos didi nawili Sedioda. kolxeTi
kavkasiaSi qarTuli tomebis gamarTianebeli iyo. herodotes
aRweridanac Cans, rom samxreT kavkasiur samyaroSi or qarTul toms
aqvs hegemonoba Tavis Tavze aRebuli, kolxebsa da mosxebs. kerZod,
laSqrobisas (anu politikuri moRvaweobisas) mosxebTan erTad
molaSqre tibaranebi, makronebi da mosinikebi mosxebiviT arian
aRWurvilni, xolo kolxebTan erTad myofi alarodielebi da
saspeirebi kolxebiviT SeiaraRebulni. mosxebi da kolxebi ki
warmmarTvelebad Canan. magram mosxebs qristeSobamde VI saukuneSi
mcxovrebi berZeni avtori hekatos mileteli `kolxur tomad~ miiCnevs,
anu mesxebi da kolxebi erTi xalxia, zogadi saxelia kolxi,
maSasadame, kolxeTi, kolxuri kultura da yovelive, rac Zvel
kolxeTTanaa dakavSirebuli, aris ara dasavleT saqarTvelos
lokaluri kultura, aramed zogad-qarTuli eTnosisa, yvela
qarTveluri tomisa, es Seexeba enasac. Zvel-kolxuri ena unda iyos im
droisaTvis sustad diferencirebuli fuZe qarTulidan gamoyofili,
e.w. zan-qarTuli (jer kidev dauSleli) ena.
64
g. meliqiSvili wers _ `mosxebs Zv.w.aR-is VI s-is berZeni avtori
hekatos mileteli `kolxur toms~ eZaxis. Tu gaviTvaliswinebT, rom
mesxuri elementi mudam qarTebis elements emTxveva, `kolxurs~ aq
dasavlurqarTulis mniSvnelobas ver mivaniWebT, radgan, rogorc
iTqva, Zveli legendaruli kolxeTis arsebobis xanaSi (Zv.w.aR-is I
aTaswleulis pirveli saukuneebi) kolxeTi jer kidev sustad
diferencirebul qarTvelur eTnikur jgufs moicavda. am dros
megrel-Wanebsa da qarTebs Soris enobrivi gansxvaveba, yovel
SemTxvevaSi jer ar unda yofiliyo. amitomac `kolxi~ saxeli am
uZveles xanaSi saerTo qarTveluri, Tu qarTi-zanuri (megrul-Wanuri)
elementis aRmniSvneli unda yofiliyo. ionieli berZnebi qarTvel
tomebs jer kidev qarTul-zanuri erTobis arsebobis `kolxur~ xanaSi
gaecnen da `kolxi~ saxelsac, unda vifiqroT, am erTobis
aRsaniSnavad xmarobdnen. amitomac mosxebis `kolxur tomad~
moxsenieba hekatos miletelTan, saerTod, maT qarTvelobaze
miuTiTebs da megrul-Wanur warmomavlobaze arafers laparakobs~
(saq. ist. narkv, I, gv. 395).
erTiani qarTuli saxelmwifos formirebis epoqa, romelic, cxadia,
ramdenadme win uswrebda farnavazis xanas (IV-III ss. qristeSobamde)
xasiaTdeboda didi cvlilelebebiT... kerZod, am dros VIII-VI
saukuneebSi kolxuri kulturis arealSi samxreTidan Semovidnen
sxvadasxva qarTveluri tomebi, rac gamoiwvevda Zvrebs, mniSvnelovan
gadanacvlebebs.
rogorc aRniSnuli iyo, am drois qarTveluri jgufis ZiriTadi
kultura swored `kolxuri kultura~ unda yofiliyo (ix. iqve, gv.
431). `akad. b. kuftinis azriT, `kolxuri kulturis~ gavrcelebis
sazRvari Tavdapirvelad mcxeTamde aRwevda. dRevandeli samxreT
oseTis mosaxleobac gviani brinjaos xanaSi mWidrod ukavSirdeboda
`kolxuri kulturis~ zonis mosaxleobas... akad. s. janaSia xazs
usvamda im garemoebas, rom qarTli, kerZod, istoriuli Sida qarTli,
is teritoria unda iyos, sadac gvian brinjaos xanaSi xdeboda
aRmosavlur da dasavlur kulturaTa gavrcelebis sazRvrebis
urTierTkveTa~ (iqve, gv. 432).
kolxuri kulturis areali vrceldeboda araTu Tanamedrove
saqarTvelos umetes nawilze, aramed Crdilo kavkasiaSic da vrclad
samxreTis mimarTulebiTac _ `aseTia, magaliTad, upirveles yovlisa
Crdilo oseTi da yabardo-balyareTi mTavari qedis miRma, aRmosavleT
saqarTvelos vrceli zoli mdinare mtkvris CrdiloeTiT, mesxeTidan
vidre aragvis xeobamde. istoriuli samxreT-dasavleT saqarTvelo
Woroxis auzi da ufro dasavleTiT Savi zRvis sanapiro, yovel
SemTxvevaSi qalaq ordumde mainc. aRarafers vambobT CvenTvis
65
saintereso tipis calkeul nivTebze, romlebic aRmoCenilia somxeTis
teritoriaze (axtala-lalvaris midamoebi, golovino, parkari,
leninakani) da urmiis tbis raionSi~ (iqve, gv. 255).
Tanamedrove CrdiloeT somxeTi, yovel SemTxvevaSi bambakis mTis
CrdiloeTiT mtkvris auzSi moqceuli teritoria, istoriulad,
aTaswleulTa manZilze saqarTveloSi Semaval miwa-wylad, samxreT-
aRmosavleT mxared miiCneoda, amitomac aq kolxuri kulturisaTvis
damaxasiaTebeli nivTebis aRmoCena unda CavTvaloT mtkvris samxreTiT
kolxuri kulturis gavlenis gavrcelebad. rogorc Cans, kolxuri
kultura vrceldeboda Woroxisa da saqarTvelos teritoriaze
gamaval mtkvris auzebSi, aseve dasavleT saqarTveloSi. sad
mdebareobda centri, bude kolxuri kulturisa? _ miCneulia, rom is
mdebareobda dasavleT saqarTveloSi. `rogorc araerT mkvlevars
aRuniSnavs, TviT dasavleT saqarTvelo am kulturis ZiriTadi bude
unda iyos~ (iqve, gv. 256), magram ratom ar SeiZleba es bude
aRmosavleT saqarTveloSi yofiliyo, vTqvaT mtkvris xeobaSi
(istoriul diaoxTan, Semdegdroindel taosTan, klarjeTTan), anda
Woroxis xeobaSi, sadac zogierTi mkvlevari metalurgiis centrebis
arsebobas varaudobs? safiqrelia, rom bude kolxuri kulturisa
mdebareobda rogorc dasavleT, ise aRmosavleT saqarTveloSi, is
erTiani kulturaa da ara lokaluri romelime kuTxisa. marTalia,
jerjerobiT ucnobia, vrceldeboda Tu ara kolxuri kultura
mcxeTis aRmosavleTiT, magram, ZvelqarTul wyaroTa Tanaxmad,
aRniSnuli mimarTulebiT teritoriebi dasaxlebuli iyo qarTuli
tomebiT (qarTlis cxovrebaSi asaxulia, rom aq saxlobdnen
qarTlosis uSualo STamomavalni). kolxuri kulturis am arealSi
gauvrceleblobis Sesaxeb ki unda gavimeoroT g. meliqiSvilis
naTqvami: `ra Tqma unda, savaldebulo ar aris, rom materialuri
kulturis esa Tu is are zustad emTxveodes ama Tu im eTnikuri
jgufis gavrcelebis sazRvrebs~, (iqve, gv. 432).
yovelive zemoaRniSnulidan gamomdinare, sruliad unda
daveTanxmoT g. meliqiSvils _ qristeSobamde pirveli aTaswleulis
pirvel naxevarSi saxeli `kolxi~ saerTo qarTveluri, anu zan-
qarTuli (qarT-zanuri) elementis aRmniSvneli unda yofiliyo. saxeli
`kolxi~ sustad diferencirebul qarTul eTnikur erTobas moicavda
(amitomac uwodebdnen `mosxebs~ _ kolxebs).
rogorc aRniSnuli iyo, qristeSobamde VIII saukunis Semdgom
kolxuri kulturis arealSi didi cvlilebebi moxda, CrdiloeTidan
SemoiWrnen kimerielebi, maT daarbies kolxeTi, xolo samxreTidan
TandaTan Semosula sxvadasxva qarTuli tomebi. es qarTuli tomebi
erT dros warmoadgendnen cnobil xalxebs TavianTi saxelmwifoebiT,
66
maT gaaCndaT didi politikuri kultura, amitomac Semosvlis Semdgom
sakmaod male moaxdines damxvedri tomebis konsolidacia da
Camoayalibes `qarTlis samefo~ _ axali qarTuli saxelmwifo. s.
janaSias Tanaxmad, samxreTiT mdebare qarTuli saxelmwifoebis
gaqrobis Semdeg politikurma centrebma CrdiloeTiT, dRevandeli
saqarTvelos miwa-wyalze gadmoinacvla. amas, rogorc aRiniSna, xeli
Seuwyo Zveli kolxuri samefos ganadgurebam kimerielTa mier. am
Semosevis Semdgom, rogorc fiqroben, kolxeTis (am SemTxvevaSi
dasavleT saqarTvelos) mosaxleobis nawili momxdurebTan brZolaSi
gamwydara, gadarCenilebs mezobel kuTxeebSi SeufarebiaT Tavi.
samxreTidan CrdiloeTiT qarTuli tomebis Semosvlas, anu
politikuri centrebis gadmonacvlebas garkveulad gamoucocxlebia
Zveli kolxeTi. samefoc Camoyalibda, saqme is iyo, rom kolxebi da
Semosuli tomebi, rogorc aRiniSna, erTi eTnosi, erTi warmoSobis
xalxi iyo. ase, magaliTad, s. janaSia fiqrobda, rom kolxuri
brinjaos kultura SeiZleboda Tubalebis (Tobelis) kultura
yofiliyo.
s. janaSia bibliaSi naxseneb iafetis Ze Tubals da kaenis
STamomavlebs _ Tubal-kaens, iabels, iubals ase akavSirebda
kolxebTan (da iberebTan): `CvenTvis saintereso sakiTxis Sesaxeb
bibliis ori sxvadasxvagvari cnobis SeTanxmeba Zneli ar unda iyos.
is garemoeba, rom erT SemTxvevaSi Tubali martoa dasaxelebuli,
xolo meore SemTxvevaSi mas Zmebic hyavs _ Aabali da Aubali, Cveni
azriT im garemoebas mowmobs, rom pirvelad xalxi mTliani saxiTaa
warmodgenili, meored ki _ Tavisi mTavari tomebis saxiT. advilad
aixsneba Tubalis ori saxelic _ Tubal-kaeni da Tobeli: `kain~ `keni~
aq epiTetia, romelic, saTanado semituri Ziris saSualebiT `mWedels~
aRniSnavs, Tubali xom upiratesad mWedeli da metalurgia,
SesaZlebelia isic (n. mari, iv. javaxiSvili), rom aq gvqondes
saTanado satomo saxelis gaazrebac (`kaenebs~, rogorc vnaxeT,
ixseniebs pliniusi da SemdegSi cnobilni arian Wanni _ okaenitebic).
dabadebis meoTxe Tavis cnobaSi sayuradReboa fuZis axali formebi,
romlebic Cven winaT ar Segvxvedria _ Tavkiduri T//t-s nacvlad _ A.
es, ueWvelia, axali safexuria am saxelis ganviTarebaSi. am cnobiT
mocemuli Sesatyvisobani: T//t _ h//A-0 safuZvels aZleven iv.
javaxiSvilis da i. yifSiZes Tubal-Tabali da iberi, Sualedi
rgolebiT, erTmaneTs daukavSiron. prof. iv. javaxiSvili amasTanave
gamoTqvams mosazrebas, rom tabal _ qarTebis gamoTqmaa, tubal _
tobal _ megrul-Wanuri, xolo tibar svanur gamoTqmas uaxlovdebao.
sakmarisia movigonoT asuruli cnoba tabalebis 24 samefos arsebobis
Sesaxeb, rom paraleluri formebis aseTi simdidre savsebiT
67
bunebrivad miviCnioT da sxva dakarguli formebic vivaraudoT.
dasasrul, movigonoT, rogor axasiaTebs am qarTvelur moZme tomebs
`SesaqmeTa wignis~ avtori. Tobelis, anu Tubal-kaenis Sesaxeb aq
naTqvamia: `ese iyo kveriT xuroA, mWedeli rvalisa da rkinisa~ (IV, 22).
Tu amas davukavSirebT Tanamedrove arqeologis mier dadgenil faqts,
rom brinjaos SesaniSnavi kultura, romelsac winaT yobanis
kulturas eZaxdnen, namdvilad kolxeTis kulturaa, rom am kulturis
ayvavebis xana swored Tabal-Tubalis epoqaze modis, rom kolxuri
brinjaos kultura, uaxlesi aRmoCenebiT vrceldeba Sors samxreTiT
mcire aziisaken (vgulisxmobT arTvinisa da ordus ganZebs), maSin
bunebrivad SeiZleba davsvaT sakiTxi: xom ar aris kolxuri brinjaos
kultura namdvilad Tubalebis, anu Tubal-kainebis kultura?~ (s.
janaSia, III, 1959, gv. 71-73).
ase akavSirebda s. janaSia Tubals kolxTan da iberTan, xolo
mesxebs kolxebTan qristeSobamdec akavSirebdnen.
anTropologiurad aRniSnul xanaSi mTeli kavkasiis mosaxleoba
erTgvarovani yofila. m. abduSeliSvili wers _ `amrigad, mTeli
kavkasiis brinjaos xanis mosaxleoba ekuTvnoda erT anTropologiur
tips, romelic zogad rasobriv sistematikaSi samxreT-evropeiduli
rasis xmelTaSuazRvispiruli tipis saxeliT aris cnobili.
saqarTvelos gvian brinjaos da Semdgom rkinis farTo aTvisebis
periodis mosaxleoba anTropologiuri TvalsazrisiT tipobrivad ar
gansxvavdeboda erTmaneTisagan. rac gamoricxavs raime axali,
adgilobrivisagan gansxvavebuli elementebis Semosvlas sakvlev
teritoriaze drois aRniSnul monakveTSi~ (`qarTveli xalxis anTr-
opologiuri istoria~).
anTropologiuri, kulturuli, enobrivi da sxva msgavsi erToba
unda yofiliyo mizezi imisa, rom qristeSobamde VI saukuneSi
aRorZinebul kolxeTis samefoSi, romelic amjerad mxolod
dasavleT saqarTvelos moicavda, ganfenili iyo samxreTidan
Semosulad miCneuli e.w. mesxuri tomebi. dasavleT saqarTvelos
aRmosavleTi provinciebi da aseve rionis samxreTiTac moqceuli miwa-
wyali, ZvelTaganve msgavsi elementebiT Cans dasaxlebuli. `samxreT-
dasavleT saqarTvelos miwa-wyalze SemoRweuli mcireazieli muSqebi
(mesxebi), Cans, aqtiur rols asrulebdnen am mxaris politikur
cxovrebaSi... SemdegSi aqedan kidev ufro CrdiloeTiT gavrceldnen.
mesxuri samosaxloni unda gaCeniliyo rogorc dasavleT, ise
aRmosavleT saqarTveloSi... damaxasiaTebelia, rom mcireaziuli
warmoSobis saxelwodebebi umkvidrdeba ara marto Sida qarTlis miwa-
wyalze aRmocenebul cixe-qalaqebs, aramed dasavleT saqarTvelos
aRmosavleT raionebSi warmoSobil zog amgvar centrsac...
68
mcireaziuli elementis politikuri hegemonoba vrceldeba mesxeTs,
Sida qarTlsa da sxvaTa Soris, agreTve dasavleT saqarTvelos
aRmosavleT nawilzec. es is teritoriebia, sadac mimdinareobda
adgilobrivi qarTis da mcire aziidan SemoRweuli mesxuri elementis
wiaRSi aRmosavlur qarTuli (qarTlis, iberiis) saxelmwifos
Camoyalibeba~ (saq. ist. narkv, I, gv. 397).
unda vifiqroT, rom kolxeTis samefos (VI-IV ss.) wiaRSive
safuZveli eyreboda axal erTian qarTlis saxelmwifos, farnavazis
mier daarsebuls. amas unda miuTiTebdes, wyaroTa Cveneba imis Sesaxeb,
rom farnavazis winamorbedi (samefo taxtze) azoni ara marto
aRmosavleT saqarTvelos, aramed dasavleT saqarTvelosac marTavda.
qristeSobamde VI saukuneSi samxreT-aRmosavleT SavizRvispireTSi
(istoriuli kolxeTis samxreT raionebSi) mcxovrebi mosaxleoba
sparselebma daimorCiles. am adgilebSi 401 wels gaiara qsenofontem.
misi aRweriT, adgilobrivi tomebi ukve ganviTarebulni iyvnen.
karduxebi, xalibebi, xaldebi, makronebi, kolxebi, mosinikebi, koitebi
da tibarenebi ar emorCilebodnen sparseTs. aRsaniSnavia, rom is
`kolxebs~ uwodebs ara rionis xeobaSi mcxovreb mosaxleobas, aramed
trapezuntis midamoebSi mcxovrebT. daaxloebiT am dros (ramdenadme
gviandel periods) exeba qarTuli wyaro `moqcevaA qarTlisaA~,
romlis Tanaxmadac, samxreTSi _ wina aziaSi mcxovrebi qarTvelebis
elita `arian-qarTlis~ mefe azovem gadmoasaxla da ganasaxla
sruliad saqarTveloSi, maT Soris rionisa da enguris xeobebSic,
vidre egris wylamde. Tu es wyaro sworia, maSin rogorc dasavleT,
ise aRmosavleT saqarTvelos yovel kuTxeSi aqamde kolxuri
kulturis arealSi mcxovreb qarTvelobas Serevia samxreTidan
gadmosaxlebuli qarTveloba da Semdegdroindeli qarTuli tomebi
Tanabari xarisxiT maTi memkvidreni arian. Tumca, rogorc aRniSnuli
wyarodan Cans, unda vivaraudoT, rom `arian-qarTlis~ mefem sruliad
saqarTveloSi ganasaxla ara raime mniSvnelovani raodenobiT
mosaxleoba, am sityvis sruli gagebiT, aramed mxolod mmarTveli
zeda fena, aznaur-Tavisufali mcirericxovani mmarTveli zeda fena.
pavle ingoroyvas mier aRdgenili Txzulebis teqstSi ikiTxeba
qarTvelTa gadmosaxlebis Sesaxeb _ `xolo ese azoA warvida `arian-
qarTlad~ mamisa Tvisisa da warmoiyvana aTasi saxli mdabioA uflisaA
da aTni saxli mamamZuZeTani~ (p. ingoroyva, t. 4, gv. 515, 1978 w.). aq
`mamamZuZe niSnavs mTavars, aseve unda vifiqroT, rom `mdabioA
uflisaA~ ufalTan, anu mefesTan daaxloebul pirebs ewodebaT,
arseni beri Sesabamis teqstSi gadmoscems, rom azom arian qarTlidan
moiyvana aTasi saxli `mdabioA uflisaA~ da aTi saxli `mTavarTagan~.
sul moyvanilia aTas aTi saxli. `moqcevaA qarTlisaAs~ miaCnia, rom
69
aRniSnuli mosaxleobis STamomavalni arian qarTvelebi, rom maT
maleve Seqmnes saxelmwifo, magram SeuZlebelia aTas aT ojaxs Seeqmna
uzarmazari, zRvidan albaneTamde gadaWimuli saxelmwifo, cxadia,
aTas aTi saxli warmoadgenda zeda fenas, anu saxelmwifos dvritas,
mmarTvel aparats, wyobilebis xerxemals. es aris swored is, razedac
miuTiTebda simon janaSia. misi Teoriis Tanaxmad, moxda ara
mosaxleobis masiuri gadasaxleba, aramed qarTuli politikuri
centrebis gadanacvleba samxreTidan CrdiloeTisaken. anu iqamde
kolxuri kulturis arealSi mcxovrebi qarTveloba aaxlebs Tavis
saxelmwifoebriv wyobilebas. ufro maRali saxelmwifoebrivi
organizaciisa da kulturis mqone samxreTuli qarTuli zedafenis
meoxebiT maT Camoayalibes `qarTlis samefo~ (anu iberiisa),
aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos gamaerTianebeli saxelmwifo.
swored zeda fena rom movida, amis anarekli Cans `qarTlis
cxovrebaSic~. am Txzulebis mixedviT azo _ dampyrobelia,
makedoneli, romelsac hyavs `asi aTasi romaeli~, romlis ZaliTac
xelisufleba aqvs damyarebuli qarTvelobaze. `moqcevaAs~ mixedviT,
rogorc viciT, azos Tan mohyva `aTasi saxli mdabio~, _ `qarTlis
cxovrebis~ mixedviT ki `asi aTasi~ romaeli. unda vigulisxmoT, rom
Tavis mxriv `saxlic~ Tavis qveS gulisxmobs SeiaraRebuli
mebrZolebis (anu brZolisunariani mamakacebis) _ aramcire
raodenobas. Tu gvian saukuneebSic ki `komlSi~ 20-mde mamakacs
gulisxmobdnen, qristeSobamde, roca ojaxebi gauyofelni iyvnen,
`saxlSi~ uTuod didi raodenobis mamakacebi unda igulisxmebodes.
Tu mocemul ricxvebs `asi aTasi~ da `aTas saxls~ erTmaneTs
SevadarebT, SeiZleba vifiqroT, rom erT `saxls~ asamde
SeiaraRebuli mamakacis gamoyvana SeeZlo. sad daasaxla azom
Semoyvanili mosaxleoba, anu romel qveyanas Cauyara man safuZveli
`qarTlis cxovrebis~ mixedviT _ `igi imorCilebs qarTlTan erTad
hereTs da, amrigad, avrcelebs Tavis xelisuflebas mdinare
berdujidan (dRevandeli debeda) vidre `speris zRvamde (e.i. Sav
zRvamde), ipyrobs agreTve dasavleT saqarTvelos (egriss), xarks
adebs osebs, lekebs da xazarebs~ (narkv. gv. 438). `moqcevaAs~ mixedviT,
azo Semoiyvana aleqsandre makedonelma. ai, rogor sazRvrebSi moaqcia
misi qveyana _ `da Tana hyvanda aleqsandres mefesa azo, ZeA arian
qarTlisa mefisa da mas miuboZa mcxeTaA sajdomad da sazRvari
daudva mas hereTi da egris wyali da somxiTi da mTa crolisa da
warvida~ (Zv. qarT. ag. lit. Zegl. t. I, 1964, gv. 81).
am wyaros Tanaxmadac, azo _ dasavleT saqarTvelos sruli
mpyrobelia, vidre egriswylamde, maSasadame, mas Tavisi `aTasi saxli~
mdabioni, xolo, Cveni azriT, Tavisi sayrdeni xelisufalni, unda
70
gaenawilebina mTel samarTav teritoriaze, rogorc dasavleT, aseve
aRmosavleT saqarTveloSi. cxadia, moxdeboda damxvdurebisa da
momsvlelebis Serwyma, amitomac Semdgomi drois mematianeni TavianT
Tavs (e.i.qarTvelobas) Tvlidnen _ `arian qarTlidan~ mosuli
qarTvelobis memkvidreebad.
swrafad urTierTSerwymas xeli albaT imanac Seuwyo, rom
momsvlelnic da damxvdurnic erTi eTnosisani, erTi warmoSobisani
iyvnen. `wmida ninos cxovrebis~ zemoxsenebul arsen beriseul
variantSi naTqvamia, rom Cven, qarTvelebi am arian-qarTlidan
gadmosaxlebulTa STamomavlebi varTo. igivea naTqvami `moqcevaAs~
ufro Zvel, Satberdiseul xelnawerSi. armazis mTaze mdgomi gacisa
da gas kerpebis aRwerisas nino ambobs, rom isini iyvnen Tqveni
(qarTvelTa) `arian-qarTleli~ mamebis (e.i. winaprebis) RmerTebi. mefe
miriani, mimarTavs ra ninos, amave gacisa da gas eZaxis `Cveni mamebis
(winaprebis) Zvel RmerTebs~ (narkv. gv. 438).
yovelive zemoaRniSnuliT Cven imis Tqma gvsurs, rom farnavazis
mier Seqmnili saxelmwifos mdgradoba gamowveuli iyo mosaxleobis
erTgvarovnebiT, Tumca ki, erTi SexedviT, saxelmwifos sazRvrebs
SigniT egriswylidan da Savi zRvidan somxeT-albaneTamde arsebobda
tomTa siWrele, magram saxelmwifom es tomebi Sekra, erad aqcia,
amitomac, Cveni matianeebi aTaswleulTa manZilze yovelgvari yoymanis
gareSe Cveni saxelmwifos rogorc dasavleT, ise aRmosavleT nawilSi
mcxovreb mosaxleobas qarTvelebs uwodebdnen, ucxoelebi ki iberebs.
sxvadasxva qarTuli tomebis erTian xalxad gadaqcevas xeli uTuod
imanac Seuwyo, rom saxelmwifos Camoyalibebis dros qarTuli fuZe-
enis daSlis xarisxi didi ar iyo. tomebis enebi axlos iyvnen
erTmaneTTan, e.w. qarTebisa, zanebisa da svanebis enebi, cxadia, am
oriaTas xuTasi wlis win erTmaneTis mimarT dialeqtebs
warmoadgendnen. isini damoukidebel enebad Camoyalibdnen Semdgom,
safiqrebelia mas Semdeg, rac farnavazis mier Seqmnili saxelmwifo
daiSala (igulisxmeba vaxtang gorgaslis SvilTa dros).
qristeSobamde IV saukuneSi, jer kidev farnavazis saxelmwifos
warmoSobamde, pirvelad iqna moxsenebuli iberTa saxeli ucxour
mwerlobaSi. rogorc Cans, qarTvelebi iberTa saxelwodebiT pirvelad
moixsenies platonma da aristotelem. s.janaSia wers _ `platoni
Tavis `kanonebSi~, ixseniebs `iberebs~ im `meomar xalxTa~ Soris,
romelnic svamen uwylo Rvinos. aristotele ki ambobs _ `iberebis~
meomari xalxi saflavis garSemo imden sars arWoben xolme, ramdeni
mteric mokluli hyavs micvalebulso~. safiqrebelia, rom aq
qarTvelebi igulisxmebian, magram gadaWriT amis TqmisaTvis
damatebiTi masalaa saWiro~ (s.janaSia, t. III, gv. 48).
71
oriode saukuniT adre herodotesTvis ucnobi iyo es sityva _
iberi, rogorc Cans, is sxvagvarad gamoiTqmoda im dros, _ sasperebad.
herodote erTi modgmis sasperebsa da kolxebs ixseniebs aseve erTi
modgmis sparselebsa da midielebTan erTad. es ukanasknelnic Semdgom
erT xalxad iqcnen. swored aRniSnuli ori modgmis xalxi _
sparsuli (sparsel-midielni) da qarTuli (kolx-sasperebi)
cxovrobdnen uzarmazar teritoriaze _ sparseTis yuresa (wiTeli
zRva) da Sav zRvas Soris. _ `sparsebi cxovroben samxreTis zRvamde,
romelic `wiTlad~ iwodeboda. maT zemoT CrdiloeTisaken cxovroben
midielebi, midielebis zemoT _ sasperebi, sasperebis zemoT _
kolxebi, CrdiloeTis zRvamde, romelsac erTvis mdinare fazisi. es
oTxi xalxi cxovrobs zRvidan zRvamde~.
sasperebs, rogorc Cans, faqtobrivad eWiraT adgili
urartuelebisa, romelTa politikuri centrebi VI saukunisaTvis ukve
ganadgurebuli iyo midielTa da skviTTa mier, Tumca, rogorc Cans,
sasperebi CrdiloeTis (momavali aRmosavleT iberiis) teritoriasac
moicavdnen. CrdiloeTis aRniSnuli teritoriebi, Tavis droze
nawilobriv kolxuri kulturis arealSi Sediodnen. aq unda
gavixsenoT isic, rom Semdgomi drois avtorTa Tanaxmad, iberielebi
mdinare araqsamde cxovrobdnen. sasperebis Seviwroeba armenielTa
tomebis Semosvlam gamoiwvia yofili urartus teritoriaze.
s. janaSias saxeli `iberi~ gamohyavda terminebidan _ subar-sasperi-
sper. gansakuTrebiT mniSvnelovania, rom mas ukavSirebda bibliis
Tubalsa da Tobels.
`CvenTvis saintereso satomo saxelis fuZis, zemoT, dokumenturad,
damowmebuli Tu kanonzomierad aRdgenili variantebi _ tibar, taber,
tabar, tiber, hiber, iber da am saxelwodebaTa matarebeli tomebis
gavrcelebis are, gansakuTrebiT mcire aziis Sinagani olqebi,
aucileblobiT da savsebiT damarwmuneblad ukavSirdeba, erTi mxriT,
`dabadebis~ Tubalsa da Tobels, meore mxriv, asuruli warwerebis
tabals (rogorc Cveulebriv sweren) anu Tabals. `dabadebis~ faqtebi,
ukve didi xania, rac specialur ganmartebis sagnad iqca. jer kidev
cnobili swavluli ebraeli ioseb flabiosi (I s., ax.w.aR-iT)
amtkicebda, rom iafetis Svilis Tubal-Tobelis STamomavalni mis
dros iberebad iwodebodnen... SemdgomSi flabioss xSirad imeorebdnen
Zveli mwerlebi, gansakuTrebiT, bibliur genealogiaTa
ganmmartebelni, magram axalma mecnierebamac es debuleba TiTqmis
uyoymanod miiRo~ (s.janaSia, III, gv. 63).
davamatebT, rom `Tubals~ da misgan nawarmoeb `tibarenis~
ukavSireben kolxebsac da lazebsac. amiT kidev erTxel xazi esmeba
kolxebisa da iberebis erT eTnikur mTlianobas _ `straboniT, jer
72
kidev pirvel saukuneSi mTeli mxare kolxeTis dasavleTiT md.
Ralisis SesarTavamde iwodeboda tibaraniad da dasaxlebuli iyo
tibaranuli tomebiT. bizantiuri, ZvelqarTuli da Zvelsomxuri
cnobebiT ki viciT, rom am miwa-wyals Sua saukuneebis mTel manZilze
ewodeboda kolxida, lazika (lazeTi), xaldia da (dasavleT
ganapiras) Waniki...~ (s. janaSia, t. V, gv. 49). bibliuri Tubalis
STamomavalni arian iberebi, rogorc aRmosavleT ise dasavleT
saqarTveloSi. iberebi ewodaT dasavleT saqarTvelos mosaxleobasac
_ kolxebsac, erTiani saxelmwifos Seqmnis Semdgom. am saxelmwifos
mTeli mosaxleobis saxelis tibaran TobelebTan dakavSireba swored
amis Sesaxeb metyvelebs. qarTvelni, anu iberni iafetis Zis
STamomavalni arian, wilxvedri yovladwmida RvTismSoblisa,
nakurTxni uflis mier.
a l a l i d a a r a m i ( u r a r t u d a a r m e n i a )
arsebobda Teoria, romlis Tanaxmadac, saberZneTSi, italiasa da
xmelTaSuazRvispireTis zogi sxva regionis uZvelesi mcxovrebni
pelasgebi, etruskebi, iberebi da sxvebi kavkasielebTan, SumerebTan,
elamelebTan, xeTebTan, urartuelebTan erTad ganekuTvnebodnen
`xalxTa alarodiul ojaxs~. maT akuTvnebdnen qarTvelebsac.
faqtobrivad, aRniSnuli Teoriis gaRrmavebas warmoadgens amJamad
miRebuli Tvalsazrisi iberiul-kavkasiur enaTa ojaxis SesaZlo
naTesaobis Sesaxeb xuritulTan (aqedan urartulTan),
protoxeTurTan, elamurTan. es enebi Turme avlenen zogierT saerTo
niSans gramatikul wyobaSi. s. janaSia urartuelebs, romelTac
xaldebs (TavianT saxels) uwodebda _ qarTvelTa uSualo winaprebad
miiCnevda. `xaldebis eTnikuri vinaoba sruliad ueWvelia, isini
qarTveli xalxis erT nawils Seadgendnen~, _ werda is (s. janaSia, t.
V, 1987, gv. 35). s.janaSia faqtobrivad aviTarebs Cveni eklesiis
wmindanis ilia marTlis (WavWavaZis) Tvalsazriss urartuelTa
Sesaxeb.
`diax, batonebo, urartelni qarTvelTa winaparni yofilan,
qarTvelTa sisxl-xorci eri yofila... Cven usabuTod ar vambobT
urartelebis qarTvelobas~ (i. WavWavaZe, Txz., t. V, 1987, gv. 84).
urartuelebs IX-VI saukuneebSi samxreT amierkavkasiasa da mis
momijnave teritoriebze gaaCndaT TavianTi damwerloba, religia,
TavisTavadi kultura, xelovneba, uZlieresi saxelmwifo, romelic
qristeSobamde VII-VI saukuneebSi dasustda da sabolood daeca
73
midielTa xeliT. urartueli xalxi usaxelmwifod darCa, uZlieresi
mtrebi swored eTnikur urartuelebs devnidnen. yvela gadamTieli
batonad iqca maT qveyanaSi.
`urartus samefos dacemis Semdeg mis dasavleT periferiaze
gaaqtiurdnen somexi tomebi. maT TandaTanobiT iwyes aRmosavleTiT
winsvla da Zveli urartus mTel rig raions daeuflnen. Zv.w.aR-is VI
saukunis bolos sparsul warwerebSi Zveli urartu ukve `arminad~
iwodeba, xolo es saxeli TandaTan ucxoelTa wreSi swored somxebs
ukavSirdeba. amaSi gamoxatuleba hpova urartus ZiriTad raionebSi
somxebis hegemonobis damyarebis faqtma. urartus mosaxleobis erTi
nawili amasobaSi somexTa wreSi gaiTqvifa... ra Tqma unda, yvelaferi
es nel-nela xdeboda, xangrZlivi, mravalsaukunovani procesi iyo.
urartuelT ucbad ar daukargavT Tavisi sakuTari tomobrioba,
Tavisi ena, kultura, eTnikuri individualoba. sainteresoa, rom
swored Zveli urartus teritoria igulisxmeba sparseTis XVIII
satrapiaSi (olqSi), romelSic, Zv.w.aR-is V s-is berZeni avtoris
herodotes cnobiT, Sediodnen alarodiebi, matieni da sasperebi.
amaTgan alarodi, ueWvelia, Zvel urartelebs gulisxmobs _ saxeli
`alarodi~ (ararodi) odnav saxecvlili igive `urartua~. es saxeli
SemorCa dRes araratis mTas, romelsac adgilobrivi somxuri
mosaxleoba `masiss~ uwodebs (Zv. aRm. xalxTa istoria, gv. 359).
urartuelTa saxeli qarTvelTa mexsierebas `alalis~ saxiT unda
Semoenaxa. amis safuZveli iqneboda isic, rom berZnebic urartuelebs
_ alarodebs, alalodebs uwodebdnen.
_ movses xorenaci, mama somxuri istoriografiisa, arams somxur
tomebs uwodebs, is wers _ `rogorc yvelasaTvis cnobilia, garSemo
mobinadre xalxebi Cvens qveyanas dRemde aramis saxelis mixedviT
eZaxian~ (`somxeTis istoria~, 1984 w., gv. 77).
`arami~ _ somexTa ramdenime eTnarqis saxelia xorenacis mixedviT.
somexTa mamamTavrebis genealogia aseTia _ `iafetma Sva gameri,
gamerma Sva Tirasi, Tirasma Sva Torgomi, Torgomma Sva amasia, amasiam
Sva gelami, gelamma Sva harma, harmam Sva arami, aramma Sva ara
mSvenieri~ (iqve, gv. 62).
rogorc vxedavT, maT Soris `arami~ ramdenimes hqvia, mxolod
sxvadasxva variaciebiT. amitomac SeiZleba Zvel cnobierebaSi
somxeTis saxeli _ arams daukavSirda. alali da arami xalxebi Cveni
mezoblebi iyvnen, maT erTmaneTTan araviTari naTesauri kavSiri ar
hqonia ilia WavWavaZisa da sxva mecnierTa mosazrebiT. lenormanio,
wers ilia, urartuelebs qarTvelebad da qarTvelTa monaTesaveebad
miiCnevs da ara somxebis `romelTanac urartuelebs araviTari
naTesaoba ara aqvT~ (i. WavWavaZe, Txz., t. V, gv. 88).
74
yovelive zemomoyvanili sainteresoa Cveni eklesiis ierarqisa da
mematianis, leonti mroveli episkoposis qarTvel eTnarqTa
genealogiis ganxilvisaTvis.
`qarTlis cxovreba~, SeiZleba iTqvas, somexTa xsenebiT iwyeba,
`pirvelad vaxsenoT ese, rameTu somexTa da qarTvelTa, ranTa da
movaknelTa, herTa da lekTa, megrelTa da kavkasianelTa _ amaT
TvisTa erTi iyo mama, saxeliT Targamos. ese Targamos iyo Ze
TarSisi, Ziswuli iafeTisi, Zisa noesi~ (qarTlis cxovreba, t. I, gv. 3).
mrovelis mier gadmocemuli genealogiiT, Targamosis STamomavloba
aseTia: `pirvelsa erqva haos, meoresa qarTlos, mesamesa bardos,
meoTxesa movakan, mexuTesa lek, meeqvsesa heros, meSvidesa kavkas,
mervesa egros~ (iqve, gv. 4).
Tu erTmaneTs SevadarebT xorenacisa da mrovelis mier gadmocemul
genealogiur siebs, aseT suraTs miviRebT:
xorenaciT: mroveliT:
iafeti _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ iafeti
gameri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ iafetis Ze
Tarasi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ TarSi
Torgomi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Targamos
haiki _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ haos, qarTlos da a.S.
xorenacis Torgomi, rogorc mrovelis Targamosi, iafetis
STamomavalia, mrovels (iseve, rogorc xorenacis) Targamosis Zed
miaCnia haos anu haiki. gansxvaveba isaa, rom qarTveli episkoposis
azriT, Targamoss rva Ze hyavda, xolo somexi qeTxudis (rjulis
maswavleblis) azriT, _ erTi Ze.
xorenaciT mroveliT
Torgomi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Targamosi
haiki haos, qarTlos, bardos, movakan,
lek, heros,
kavkas, egros
sruliad aSkaraa _ leonti mroveli an xorenacis genealogiiT
sargeblobs da umatebs mas saxelebs qarTveli eTnarqebisas, anda
xorenaci iyenebs romeliRac Zvel genealogias, sadac Targamosi
kavkasielebis mamamTavradaa gamoyvanili, magram ar asaxelebs
Targamosis sxva Zeebs, garda haosisa. amgvari qmedebebis mizezs
TviTonve asaxelebs, oRond `saRvTo rjulis~ magaliTis moSveliebiT
_ `saqme isaa, rom saRvTo werili gamohyofs Tavisianebs, Tavis
75
sakuTar ers. xolo sxvebs, viTraca uRirsT da SeuracxT,
ugulebelyofs, maTi STamomavlobis Sesaxeb arafers ambobs~ (movses
xorenaci `somxeTis istoria~, gv. 63).
Tu saRmrTo werilic ki ar asaxelebda eTnarqebs, aramed mxolod
`Tavisianebs~, Tavis sakuTari eris eTnarqebs gamohyofda da sxvebs
ugulebelhyofda, e.i. ar asaxelebda, srulebiT araa gasakviri, rom
xorenacs ar daesaxelebina Targamosis sxva STamomavlebi, garda
haosisa _ somexTa eTnarqisa, miT umetes rom mas kavkasiis sxva erebi
SedarebiT umniSvnelo erebad miaCnda.
ufro savaraudoa, rom xorenacma daasaxela Targamosis erTi Ze _
haosi, xolo mrovelma Targamosis Zeebis ricxvi gazarda. leonti
mroveli imeorebs xorenacis genealogias, oRond avsebs mas sakuTari
eris eTnarqebis saxelebiT. ismis kiTxva _ leonti mrovelma ratom
miiCnia qarTvelTa eTnarqebi da somexTa eTnarqi erTi mamis Svilebad,
hqonda Tu ara mas amisTvis raime safuZveli? unda vifiqroT, rom amis
safuZveli iyo qarTvel xalxSi daculi Zveli gadmocema (anda cnoba)
imis Sesaxeb, rom uZveles dros saqarTvelos samxreTiT, romelsac
Semdgom somxeTi ewoda, erT dros cxovrobda qarTvelTa monaTesave
didi eri.
alali xalxis xsovna mrovelis dros, aTeulobiT saukunis win,
uTuod metad iyo SemorCenili Zvel saqarTveloSi, vidre Semdgom. vin
icis, iqneb haosSi Cveni Zveli mematianeni Zvel urartuelebs
gulisxmobdnen, romelTa Sesaxebac ilias Zveli Tavaduri sisxli
aTqmevinebda _ `diax, batonebo, urartelni qarTvelTa winaparni
yofilan~.
marTalia, urartus qarTvelTa monaTesave Zveli tomebi maT
qveyanaSi Semosul armenielebSi asimilirdnen, magram SeuZlebelia
qarTul azrovnebaSi ar darCeniliyo mogoneba an gadmocema maT
Sesaxeb. albaT, mogvianebiT leonti mrovelis an misi wyaros epoqaSi
qarTulma azrovnebam Zveli urartus qarTvelebi da somxebi
gauTanabra erTmaneTs da mematianem miiCnia, rom swored somxebi iyvnen
`Tvisni~ qarTvelebisa. ufro metic, Targamosis ZeTa Soris
udidesnica da upiratesnic _ `xolo haos umetes gmiri iyo
yovelTasa, rameTu egeviTari araodes yofil iyo arca wylis-rRunis
winaT da arca Semdgomad taniTa, ZaliTa, simxniTa~ (q. c. I, gv. 4).
somexTa winapris aseTi qeba, adamis STamomavalTa Soris yvelaze
ukeTesad miCneva, TviT somex mematianeebsac ara aqvT gamoTqmuli, miT
umetes, rom armenielebi arc ki moixseniebodnen urartus
saxelmwifos daqcevamde (qristeSobamde VI saukuneSi), msgavsi qeba ki
namdvilad SeSvenoda alarodielT, urartus brwyinvale saxelmwifos
mqone ers, romlis dideba, Zliereba da xelovneba Zvel samyaroSi
76
erT-erTi uSesaniSnavesi iyo. albaT amitomac miCneul iqna alalTa
adgilas mcxovrebi armenielebis warsuli ase saxelovnad.
leonti mroveli qarTvelTa da kavkasielTa eTnarqebs erTmaneTis
`Tvisebs~ uwodebda da Zmebad miiCnevda, anu kavkasiel xalxebs erTi
eTnikuri warmoSobis mqone monaTesave erebad Tvlida. iberiul-
kavkasiurma mecnierebam, romelic meoce saukuneSi Seiqmna, xangrZlivi
ZiebiT daasabuTa kavkasiis mkvidr erTa monaTesaveoba. amitomac unda
vifiqroT, rom leonti mrovels, anu misi epoqis mecnierebas gaaCnda
raRac sabuTi anda gadmocema kavkasielTa monaTesaveobis Sesaxeb.
xolo Tuki mis mier naxseneb `haosis~ qveS vigulisxmebT
urartuelebs, maSin Cvens Tvalwin gacocxldeba Teoria e.w.
alarodiel xalxTa ojaxis (e.i. Zvel urartuelTa da sxvaTa)
monaTesaveobis Sesaxeb.
armenieli xalxi, rogorc aRiniSna, qristeSobamde VI saukuneSi
Camoyalibda, xolo leonti mroveli qristeSobamde aTaswleulebis
win debs Targamosisa da misi Zeebis kavkasiaSi Semosvlis TariRs.
niko mari miiCnevda, rom am epoqisaTvis (aTaswleulebis win) iafeturi
(qarTveluri) enebi moicavda msoflios vrcel regions. am
droisaTvis, misi azriT, qarTveluri enebi gavlenas axdendnen fuZe
indoevropulze, urTierToba hqondaT semiturTan, somxur enas ki niko
mari miiCnevda `narevi tipis~ enad, `n. mari intensiurad muSaobda
somxur filologiaSic. mas, rogorc qarTulis karg mcodnes, uTuod
unda SeeniSna, rom somxur enaSi bevri ram, rac indoevropul enebTan
SedarebiT ver aixsneba, SeiZleba aixsnas qarTulTan SedarebiT~ (i.
SilakaZe, Zveli somxuri enis gramatika~, 1975 w., gv. 27). `n. maris
mixedviT, rogorc cnobilia, am minarevma somxuri ena aqcia raRac
saSualod kavkasiursa (Semdeg iafetursa) da indoevropul (Semdeg
promeTeidul) enebs Soris mdgom enad~ (iqve, gv. 30). i. SilakaZe wers _
`somxeTis teritoriaze indo-evropuli modgmis xalxs mermindel
mosulebad vivaraudebT Tu adgilobriv mkvidrad (rogorc zogierTi
fiqrobs), erTi cxadia: am teritoriaze winaT arsebobda
saxelmwifoebi da cxovrobdnen xalxebi (Tu tomebi), romelTac
qarTvel xalxTan (da saerTod kavkasiel xalxebTan) garkveuli
kavSiri hqondaT, Tu asea, cxadia, somexi xalxi, rogorc eTnikuri
erTeuli, uTuod Seicavs am xalxebis da tomebis minarevs. am minarevs
ki Tavisi wvlili unda Seetana axal ojaxSi. es eWvs gareSea.
maSasadame, somxurSi indoevropul enebTan SedarebiT auxsnelTagan
bevri ram SeiZleba aixsnas qarTvelursa da kavkasiur enobriv
samyarosTan SedarebiT (am mxriv gansakuTrebiT sayuradReboa
saSualo da axali somxuri enebi dialeqtiTurT, romelTac
ramdenadac ufro Rrmad vswavlobT, imdenad metad vrwmundebiT, rom
77
somxur enas bevri iseTi Tviseba SeuZenia, rac qarTul-qarTveluri
enebis Tvisebas gvagonebs da rasac Zvel somxurSi adgili ar hqonda.
aman aTqmevina i. karstes _ somxuri enis dialeqtebi indo-evropuli
warmoSobisa ar ariano~ (iqve, gv. 29).
xorenaci mudam laparakobs somexTa gadmosaxleobis dros samxreT
kavkasiaSi mcxovrebi arasomxuri tomebis Sesaxeb, romlebic
aTqvefilan Semosul mosaxleobaSi. xorenacis `istoriis~ qarTulad
mTargmneli a. abdalaZe wers: `xorenacis am da msgavs cnobebSi
asaxulia istoriuli sinamdvile imis Sesaxeb, rom e.w. `didi
somxeTis~ miwa-wyalze somexTa mosvlamde mkvidrobdnen sxva xalxebi,
maT Soris qarTuli modgmis tomebic~ (`istoria~ gv. 249).
xorenaci aRwers urartus qveyanaSi somexTa winapari tomebis
gadasaxlebis suraTs, is wers, rom haiki `...babilonSi vaJis
arameneakis SeZenis Semdeg gaeSura CrdiloeTis mxareebSi mdebare
araradis qveynisaken Tavisi vaJebiTa da qaliSvilebiT... igi mivida da
damkvidrda erTi mTis Ziras, vakeze, sadac ukve dasaxlebuliyo
mcireodeni xalxi adrindeli gafantvis dros. haikma daimorCila
isini da aago iq samemkvidreo saxli. amas Zveli zepirgadmocemebic
adastureben~ (m. xorenaci, istoria, gv. 70).
harqis zeganze, sadac `Torgomis saxlis mamani~ damkvidrebulan,
xorenacis cnobiT, `adridanve cxovrobdnen mcireodeni kacni,
romlebic nebiT daemorCilnen gmirs, zepiri gadmocemebi amasac
adastureben~ (iqve, gv. 70).
xorenaci kvlav wers _ `sakvirvelia mematianes naTqvami, rom Cvens
qveyanaSi mraval adgilas gafantulad mkvidrobda mcireodeni xalxi,
Cveni Zireuli winapris haikis mosvlamde~ (iqve, gv. 73).
mosulma armenielebma damxvedri tomebi STanTqes, moaxdines maTi
asimilacia, es pirdapir Cans xorenacidan. magaliTad _ `amasTanave
(aramma) ubrZana iqaur mkvidrT, SeeTvisebinaT somxuri ena da
laparaki~ (iqve, gv. 77).
isic unda iTqvas, rom urartus miwa-wyalze Sesvlis Semdgom moxda
Camoyalibeba somexi xalxisa, rogorc es aRiniSneba somex
istorikosTa mier. am dros Cans, somxur enaze gavlena iqonia,
damxvdur, mkvidr xalxTa enam.
S. ZiZiguri wers _ `niko maris koncefciiT, qarTul enobriv
samyaros didi gavlena mouxdenia somxur enaze winaistoriul xanaSi,
uZveles periodSi, rodesac xdeboda somxuri eTnosis formireba,
Sesabamisad _ somxuri enis Camoyalibeba. niko maris udidesi wvlili
armenologiaSi, swored es aris. koncefciis sqema aseTia: somxuri
narevi enaa, orbunebovania, erTi fena, Senarevi da Sezrdili sxva
78
fenasTan, qarTul-kavkasiur samyarosTan siaxloviT aris aRbeWdili~
(S. ZiZiguri, `niko mari qarTuli kulturis mkvlevari~, (1985, gv. 104).
yovelive zemoaRniSnuli uflebas iZleva gamoiTqvas mosazreba, rom
Zvel saqarTveloSi arsebobda mogoneba saqarTvelos samxreTiT
mcxovrebi Zlieri, qarTvelTa monaTesave xalxis Sesaxeb, da vinaidan
saqarTvelos samxreTiT im droisTvis somxebi cxovrobdnen,
qarTvelTa genealogiis Semdgenelma mematianem sxva qarTvelur
monaTesave tomebis eTnarqTa Soris haosic CarTo, viTarca pirovnuli
gamoxatuleba xsenebuli mogonebisa. Cans, mrovelis haosi _ urartus
Zlierebis anareklia. winaaRmdeg SemTxvevaSi verc erTi Tavisufali
eri aitanda Tavis erovnul matianeSi mtkicebas imisas, rom maTi
mezobeli eris winapari TavianT winaparze upiratesi da uZlieresi
iyo. swored qarTvel xalxSi darCenil mogonebas samxreTeli
monaTesave mezoblis Sesaxeb unda gaexada asatani mrovelis
genealogiis erovnul matianeSi CarTva.
rogorc aRiniSna, mroveli Tavisi genealogiis Sedgenis dros
iyenebda xorenacis genealogias. maSasadame, es genealogia V
saukuneze adre ver Sedgeboda. Zneli safiqrebelia, VIII-XI saukuneebSi
qarTvelebisa da somxebisaTvis ewodebinaT Zmebi da `Tvisni~, qarTul-
somxuri eklesiebis daSorebisas atexili ideologiuri brZolis gamo.
manaskertis 726 wlis krebis Semdgom qarTuli da somxuri eklesiebi
(da Sesabamisad ideologiac) srulebiT gansxvavebuli gzebiT
ganviTardnen, srulebiT gancalkevdnen, ufro metic, saqarTveloSi
somxeTTan da somxur eklesiasTan kulturuli an raime erTobis
damadasturebeli yovelgvari Txzuleba ispoboda anda
redaqtirdeboda.
sul sxva viTareba iyo VI-VII saukuneebSi. am dros qarTveli da
somexi erebi, eklesiebi gansakuTrebiT dakavSirebulni iyvnen
erTmaneTTan. yovel SemTxvevaSi, qarTuli mxare iZulebuli iyo
qarTuli eklesia somxuri eklesiis mokavSired waredgina sparsi
xelisuflebisaTvis. saqarTvelos dapyrobis Semdgom sparseTi
gansakuTrebiT uWerda mxars somxur eklesias, aZlierebda mas da
amasTan erTad aiZulebda mis imperiaSi mcxovreb qristianebs mieRoT
qristianuli sarwmunoebis is orientacia, romelsac adga somxuri
eklesia (e.i. antibizantiuri). am dros xdeboda qarTuli wmida
wignebis redaqtireba da `gamarTva~ somxuris mixedviT (amis Sesaxeb
ix. qvemoT).
unda vifiqroT, rom mematianem qarTvel eTnarqTa genealogia
Seadgina somxur-qarTuli eklesiebis `erTobis~ dros VI-VII
saukuneebSi. jer kidev m. TarxniSvilma gamoTqva azri, rom leonti
mrovelis literaturuli saqmianoba VI-VII saukuneebs ganekuTvneba.
79
`m. TarxniSvilis azriT, leonti mrovelis literaturuli
saqmianoba merve saukunis meore naxevars ver gadascildeba _ ufro
zustad is unda daidos VI-VII sauk. somex-qarTvelTa saeklesio
ganxeTqilebamde~ (k. kekeliZe, lit. ist. gv. 238).
f a r n a v a z i
saqarTvelos pirveli erTiani saxelmwifos damaarseblis, anbanis
gamavrceleblis, qarTuli mwignobrobis fuZemdeblis, mefe farnavazis
cxovreba aRwerilia qarTvelTa umTavres saistorio, erovnuli
siwmindis xarisxamde amaRlebul wignSi, romelsac `qarTlis
cxovreba~ ewodeba. miCneulia, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesavali,
TargamosianTa genealogia, TviT redaqtors Seudgenia (kerZod, mas
Tavisi drois moTxovnilebis Sesabamisad dauweria Zvel wyaroTa
gamoyenebiT `ambavi rvaTa ZmaTa~, `gamosvla xazarTa~, `Semosvla
aleqsandresi~), xolo `cxovreba farnavazisi~ _ ukve arsebuli Zveli
qarTuli saistorio moTxroba, Tavisi gemovnebiT gaumarTavs da
CaurTavs wignSi.
qveynis gamaerTianebeli pirveli mefis mamis saxeli mematianisaTvis
ucnobia, samagierod misTvis cnobilia saxeli mamis Zmisa. amasTan
dakavSirebiT pavle ingoroyva wers _ `leonti mroveli aq, Cans,
imeorebs romeliRac Zveli saistorio wyaros cnobas~ (t. IV, gv. 523).
mematiane farnavazis ambis gadmocemisas wers, rom farnavazi `iyo
mamulad qarTleli, naTesavi uflosi, mcxeTosis Zisa~ (qarTlis
cxovreba, I, gv. 20). misi genealogia, cxadia, wyvetilebiT, aseTia:
farnavazamde didi xniT adre, qarTvelTa erT mTavar winaparTagani
_ qarTlosi, dasaxlebula mtkvrisa da aragvis SesarTavTan mdebare
armazis mTaze. aq auSenebia simagreebi (SemdgomSi aq armazis kerpi
aRmarTes, iqamde ki am mTis saxeli `qarTli~ yofila). qarTloss
auSenebia orbis (Semdgom samSvilded wodebuli) da xunanis (anu
mtueris) cixeebi. ucocxlia didxans.
80
qarTlosisa da Targamosis STamomavalT erTmaneTSi siyvaruliT
ucxovriaT, Semdgom ki aSlilan da dakninebulan. am mizeziT maT
Soris aRaravin yofila uwarCinebulesi da usaxelovanesi. adgil-
adgil Tavadebi (gamoCenili meTaurebi) Cndebodnen, magram mcxeTis
Tavadi yvelaze warCinebulad iTvleboda sxvebTan SedarebiT. mas
mefis, an erisTavis saxeli ar ewodeboda, aramed mamasaxlisi. is
gamzavebeli da mosamarTle iyo qarTlosianTa Soris.
swored am droisaTvis dauviwyniaT WeSmariti RmerTi, romelic
qarTvelTa winaprebs swamdaT, dauwyiaT msaxureba mzisa, mTvarisa da
xuTi varskvlavisa, `mtkice da ufrosi saficari maTi iyo saflavi
qarTlosisa~.
81
didi xnis Semdgom gamoCenila aleqsandre makedoneli. igi sxva
qveyanaTa dapyrobis Semdgom Semosula qarTlSi, sadac mas uxilavs
mkvidrni qveynisa; unda iTqvas, rom aq mematianes mier gadmocemuli
ambavi aSkarad areulia, Cans ara marto sxvadasxva wyaros, aramed
sxvadasxva koncefciis gavlenac. magaliTad, rogorc viciT, sxva
wyaros, `moqcevaA qarTlisaAs~ _ koncefciis Tanaxmad, qarTvelebi
samxreTis `arian-qarTlis~ qveynidan gadmosaxlebulan makedonelis
dros. maT am qveyanaSi daxvedriaT ucxo eri, `qarTlis cxovrebis~
koncefciiT ki qarTveloba xalxad yalibdeba saqarTvelos miwa-
wyalze, e.i. ar gadmosaxlebula. zemoaRniSnuli ambis gadmocemis
dros, rogorc aRiniSna, es ori koncefcia erTmaneTSia areuli.
magaliTad, makedonels qarTlSi xvdeba qarTveloba da... ucxo eri _
bunTurqebi da yivCaRebi. aq, cxadia, aRebulia `moqcevaAs~ ambavi,
romelic saTanadod araa Sejerebuli `qarTlis cxovrebis~
koncefciasTan.
qarTlSi Semosvlis Semdgom aleqsandre makedoneli SeebrZola da
daamarcxa zogierT kuTxeSi mcxovrebi araqarTuli tomebi _ `mosrna
yovelni igi naTesavni aRreulni qarTls myofni da ucxoni igi
naTesavni mosrna da daatyvevna da dedani da yrmani ucebni,
TxuTmetisa wlisa umcrosni~ (q. c. I, gv. 18). araqarTvelTa mospobis
Semdeg darCenil qarTvel mosaxleobas (qarTlosianebs) patrikad
82
dautova makedoneli azoni, iaredosis Ze. mas emorCileboda 100000
romaeli qveiTi.
maTi sarwmunoeba, mematianes gadmocemiT, aseTi iyo: ebrZana azons
aleqsandres mier qarTvelTa qveyanaSi danergiliyo Tayvaniscema
mzisa, mTvarisa, xuTi varskvlavisa, msaxureba uxilavi RmerTisa,
yovlis dambadeblisa.
aleqsandres wasvlis Semdgom azonma miatova es sarwmunoeba _
`iwyo kerpTmsaxurebad da Seqmnna orni kerpni vercxlisani: `gaci da
gaim~. azoni sastiki da sisxliani kaci yofila, mas qarTvelTaTvis
iaraRis tarebis nebac ki ar daurTavs _ gaucia brZaneba: `yovelman
qarTvelTaganman, romelman povos saWurveli, mokaliT igi~. _ `da iyo
Wiri didi naTesavsa zeda qarTvelTasa~. swored aseT dros
gamoCenila farnavazi _ qarTvelTa ganmaTavisuflebeli. siyrmidanve
kavkasiis mTebSi ltolvili farnavazi saxelovan vaJkacad aRzrdila.
is `iyo kaci gonieri, mxedari SemmarTebeli da monadire xelovani~.
mcxeTaSi dabrunebis Semdgom is gaucniaT azonisaTvis, rogorc
saxelganTqmuli monadire. `Seiyvara igi azonman monadireobisaTvis~.
azonTan daaxloebas didad SeuSinebia deda farnavazisi, evedreboda
Svils daetovebina mcxeTa, qarTli da wasuliyvnen, raTa azonis xels
dasxltomodnen. marTlac ojaxma gadawyvita sxvagan, farnavazis
dedis qveyanaSi gadasaxleba. mematiane ganagrZobs:
maSin ixila farnavazma sizmari, TiTqosda igi iyo erT ukacur
saxlSi, undoda gasvla da ver gadioda. maSin sarkmlidan Semovida
mzis sxivi Semoertya welze, gaizida da gaiyvana sarkmelidan. da
83
rodesac velze gavida mze, farnavazma is ixila dadablebuli, xeliT
Seexo mzis pirs, moxoca cvari da icxo Tavis pirze. gaiRviZa
farnavazma, gaukvirda da Tqva _ es sizmari albaT dedaCemis
samSobloSi Casvlis Semdeg amixdeba, iq sikeTeSi viqnebio.
im dReebSi farnavazi sanadirod gaemarTa da diRmis velze irmebs
gaekida. irmebi Tbilisis xriokebisaken gaiqcnen. misdevda farnavazi,
styorcna isari, hkra irems, man cota gaiara da daeca kldis ZirSi.
amasobaSi daRamda, CamoqveiTda farnavazi da iremTan gadawyvita Ramis
gaTeneba. am dros gawvimda Zlier. kldis ZirSi farnavazma
gamoqvabuli SeamCnia, amoqolili. amoiRo Cuglugi da gamoarRvia
kari, raTa simSraleSi Sesuliyo. Sevida SigniT da ixila ganZi
miuwvdomeli, oqro da vercxli, uTvalavi WurWeli oqrovercxlisa.
Zlier gaukvirda, aRivso sixaruliT da gaaxsenda sizmari. isev
amoqola gamoqvabulis kari. uTxra es ambavi dedasa da or das.
gamoitanes es ganZi malviT. amis Semdgom azonis qmedeba miuTiTebs
imis Sesaxeb, Tu ra Zlieri iyo im uZveles drosve, qristeSobamde
aswleulebiT adre, qarTvelTa Soris erovnuli erTianobis grZnoba
da qarTvel tomebs rogor hqondaT SenarCunebuli eTnikuri
erTianobis simZafre. ganZis povniT uceb gamdidrebulma farnavazma,
upirveles yovlisa, gagzavna Tavisi warmomadgeneli egrisis
dasavlur qarTuli saerisTaos meTaurTan _ qujisTan da Seatyobina
mas momxdari ambavi. farnavazma SeuTvala survili, Tavisi ganZiT
misuliyo qujisTan da erTiani ZaliT SebrZolebodnen azons _
qarTvelTa qveynis dampyrobels.
mematiane wers, rom am ambis mosmeniT `ganixara qujim sixaruliTa
didiTa da hrqua: `aRsdeg da moved Cem Tana, nu Surob xvastagsa
Sensa, da xvastagiTa SeniTa, gangimravlne spani Senni, vidre
gamovCndeT mtrad azonisa, maSin ganixaron yovelTa qarTvelTa
awyvedilTa misgan da miwyvedulTa~ (q.c. gv. 22).
pasuxis miRebis Semdeg farnavazi dediTa da debiT sixaruliT
wavida qujisTan. quji aseTi sityvebiT Seegeba mas: `Sen xar Svili
TavTa maT qarTlisaTa da Sen gmarTebs ufloba Cemi... Sen xar ufali
Cveni da me var mona Seni~ (gv. 22). farnavazi am droisaTvis, rogorc
viciT, ubralo, yovelgvari pativisa da Tanamdebobis uqonel pirs
warmoadgenda, xolo quji egrisis vrceli qveynis mflobeli iyo,
amitomac misgan Tavisi Tavis `monad~, xolo farnavazis `uflad~
gamocxadeba aixsneba genealogiuri ufros-umcrosobiTi
urTierTdamokidebulebiT, rac Zveli droisaTvis iyo damaxasiaTebeli
da savaldebulod Sesasrulebeli. farnavazi `qarTlis TavTa
Svilia~, amitomaco, ambobs `egrisis TavTa Svili~, _ me Sen unda
dagemorCilo, Sen `Cveni ufali xaro~. aseTi urTierToba
84
gvafiqrebinebs, rom Tavdapirvel genealogiur variantSi, romelsac
Semdgom asaxva ver upovnia `qarTlis cxovrebaSi~, genealogiuri Sto,
Cans aseTi saxiT iyo gadmocemuli:
qujica da farnavazic erTi winapris STamomavalni arian, magram
farnavazi pirmSoebiTi uflebis ZaliT ojaxSi, gvarSi, ufrosad
iTvleba, is `ufalia~, misi yvela naTesavi mas unda daemorCilos.
aseTia im Jamis kanoni.
farnavazma da qujim moilaparakes osebTan da lekebTan, isini
sixaruliT daTanxmdnen azonis winaaRmdeg ajanyebas, radganac ar
surdaT misTvis xarkis micema. maTgan miiRes damxmare samxedro Zala,
egrisSi Seikriba uTvalavi spa. Seuties azons. azoni damarcxda da
Tavi Seafara klarjeTs. farnavazi Sevida mcxeTaSi, imave wels
daimorCila `yoveli qarTli~, klarjeTis garda _ ase wers mematiane,
_ `daipyra yoveli qarTli Tvinier klarjeTisa~, aq uTuod `yoveli
qarTlis~ qveS igulisxmeba rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleTi
saqarTvelo _ swored dasavleT saqarTvelo warmoadgenda farnavazis
sayrden baziss azonis winaaRmdeg ajanyebisas.
azons farnavazis winaaRmdeg omSi daexmara `saberZneTi~ _ misgan
miiRo didZali damxmare Zala, samagierod farnavazs _ `asuristanis
mefe antioqozi~. kidev erTxel SeebrZolnen erTmaneTs azonisa da
farnavazis jarebi _ artaanis naqalaqevSi, romelsac huri anu `qajTa
qalaqi~ erqva. berZenTa jarebi daamarcxes qarTvelebma, mokles azoni,
SeiWra farnavazi saberZneTis sazRvrebSi _ Sevida anZioZorSi da ukan
dabrunda ekelecis gziT. klarjeTi SeuerTa Tavis samefos da
dabrunda mcxeTaSi.
85
qarTlis samefos sazRvari Crdilo-dasavleTiT daido mdinare
egriswyalze. am mdinaris marjvena sanapiroc (iseve rogorc marcxena)
warmoadgenda egrosis wils, e.i. warmoadgenda egrosis STamomavalTa
sacxovriss (vidre xazareTis mdinaremde `saca warswudebis wueri
kavkasisa~), magram egriswyalsa da xazareTis mdinares (e.i. md.
egriswyalsa da md. yubans) Soris mcxovrebma egriselebma ar inebes
gandgoma `berZenTa~ saxelmwifosagan da Sesvla farnavazis samefoSi.
sazRvari `yoveli qarTlisa~ am mimarTulebiT daido mdinare
egriswyalze. mematiane wers _ `xolo egriswyals qvemoT darCa
berZenTa, rameTu mkvidrTa mis adgilisaTa ara inebes gandgoma
berZenTa~, xolo egrisis meore nawili Sevida qarTlis samefoSi,
Tavisi saxelmwifo farnavazma dayo saerisTavoebad. pirvelTa Soris
mematiane asaxelebs egriss da mis erisTavs qujis. is gaxda siZe
farnavazisa da miiRo saerisTavod yoveli qarTlis qveyana
egriswyalsa da rions Sua. man aaSena cixe-goji. margveTis
saerisTavoSi Sedioda miwebi mdinare rionsa da lixis mTas Soris.
Semdegi saerisTavoebi iyvnen kaxeTSi, xunanSi, samSvildeSi, wundaSi,
oZrxeSi, klarjeTSi. erTi erisTavi daadgina _ spaspetad, mas Sida
qarTlic mieca sagamgeod, is warmoadgenda mefis Semdeg pirvel
Tanamdebobis pirs, yvela erisTvis ganmgebels. Tavis mxriv erisTavebs
emorCilebodnen spasalarebi da aTasisTavebi, maTgan Semodioda
saerisTavo da samefo xarki.
86
farnavazma aaSena aleqsandre makedonelis mier saqarTveloSi
dangreuli qalaqebi da cixeebi, dedaqalaq mcxeTas ki Semoavlo
galavani.
farnavazs Seuqmnia Tavis saxelze _ kerpi armazi, rameTu farnavazs
sparsulad armazi erqva. es armazis kerpi aRmarTa qarTlis mTis
Tavze. didi dResaswauli gadaixada kerpis aRmarTvisas.
gamefebisas 27 wlis iyo. 65 weli nebierad imefa. `aRaSena da
ganavso qarTli~.
farnavazma qarTuli ena saxelmwifo enad gamoacxada, ris gamoc
qarTulis garda sxva ena saqarTveloSi ar ixmareboda. manve Seqmna
qarTuli mwignobroba.
sikvdilis Semdeg armazis kerpis win daasaflaves.
ase gadmogvcems farnavazis cxovrebas Cveni matiane.
qarTlis, anu iberiis erTiani didi saxelmwifos warmoqmnas
mecnierebi qristeSobamde IV-III saukuneebiT aTariReben.
farnavazisa da misi memkvidre mefeebis anu farnavazianebis dros
mcxeTaSi _ samefos dedaqalaqSi, Sendeboda cixesimagreebi, sxvadasxva
nagebobani, kidev sxva kerpebic aRumarTavT. farnavazis mier armazis
aRmarTvis Semdgom mefe saurmagma aRmarTa kerpi ainina, iwyo armazis
cixe-qalaqis Seneba. mefe mirvanma daninas kerpi aRmarTa, daasrula
armazis mSenebloba. mefe farnajomma kerpi zaden mTaze aRmarTa,
cixec auSena. arsok mefem _ qalaqs sxva zRude Semoavlo. mefe artags
ki armazSi Sida cixe (akropolisi) auSenebia.
maTi Semdgomi mefeebi ukve sakuTriv mcxeTas aSenebdnen, anu
mtkvris marcxena sanapiroze mdebare qalaqs.
87
dedaqalaqs icavdnen rTuli TavdacviTi sistemis meSveobiT. armaz-
cixe somxeTidan, albaneTidan da dasavleT saqarTvelodan momavali
gzebis TavSeyris adgilas idga, zadencixe ki CrdiloeTis
momTabareTa qveynebidan momaval gzas akontrolebda. qveyanaSi
Sedioda didi saerTaSoriso mniSvnelobis savaWro gza, rogorc amas
gvacnobs straboni. saerTod iberia savaWro gzebiT yofila daserili.
strabonis cnobiT, iberia kargad yofila dasaxlebuli, qalaqebi da
dabebi mravalricxovani iyo. saxlebi da nagebobebi kargad nagebi,
xuroTmoZRvruli xelovnebiT, hqondaT kramitis saxuravebi. iberiaSi
mdebareobda qalaqebi _ ufliscixe, wunda, oZrxe, cixegoji (am qveynis
dasavleTi sazRvari, rogorc aRiniSna, mdinare egriswyalze ido).
uTuod yovel saerisTavos gaaCnda Tavisi centri. CrdiloeTis
mimarTulebiT iberiis sazRvars, Cans, kavkasionis wyalmyofi qedi
warmoadgenda, romlis iqiTac mcxovreb tomebzec vrceldeboda
samefos gavlena.
samxreTis mimarTulebiT iberia vrclad iyo gadaWimuli. armeniasa
da iberias, qristeSobamde II saukunis avtoris _ apolodoris cnobiT,
erTmaneTisgan hyofda mdinare araqsi. araqsi yofila gamyofi
iberielebisa da armenielebisa.
samxreT-dasavleTiT iberiis sazRvari gadioda piriadris mTis
kalTebze, mas ekuTvnoda xorzene da gogarene, rogorc berZnebi
uwodebdnen samxreT saqarTvelos kuTxeebs. Semdeg, strabonis cnobiT,
armenias iberiisaTvis waurTmevia aRniSnuli kuTxeebi, daaxloebiT 190
wels qristeSobamde (ix. saq. ist. narkv., t. I, gv. 456).
88
farnavazis rezidencias da samefo qalaqs warmoadgenda armazi. misi
saxeli mraval ucxour Tanadroul wyaroSic aris asaxuli, rogorc
Cans, is cnobili da saxelovani qalaqi iyo. am qalaqis sidiade
daadastura arqeologiurma gaTxrebma, qarTvel erismTavarTa da
warCinebulTa brwyinvale fufuneba da didebuleba naTlad gamoaCina
arqeologiurma Zeglebma. armazidan samefo rezidencia gadatanil
iqna sakuTriv mcxeTaSi, es momxdara pirveli saukunis meore
naxevarSi. p. ingoroyvas Tanaxmad, mefe farnavazi mefobda
qristeSobamde 284-219 wlebSi. 284 welsve damyarebula qarTuli
welTaRricxva.
`ZvelqarTuli kalendris Seswavlidan irkveva, rom qarTuli
nacionaluri welTaRricxva iwyeba swored im droidan, rodesac,
leonti mrovelis cnobiT, aleqsandre makedonelis imperiis dayofis
Sedegad moxda axali iberiis saxelmwifos Camoyalibeba,
farnavazianTa dinastiiT xelisuflebis saTaveSi. saxeldobr,
dasawyisi qarTuli nacionaluri welTaRricxvisa aris 284 weli Cvens
eramde. es weli aris gamosavali TariRi, romelic Semdeg safuZvlad
daedo qarTuli qoronikonis sistemas, ...es TariRi, 284 weli,
romelidanac iwyeba qarTuli nacionaluri era, aris TariRi iberiis
saxelmwifo damoukideblobis gamocxadebisa da farnavazianTa
dinastiis damkvidrebisa iberiis saxelmwifos xelisuflebis saTaveSi
(p. ingoroyva, t. IV, 1978, gv. 558).
89
pavle ingoroyvam saTanado kvlevis Sedegad daaskvna, rom qarTul
matianeTa antikuri xanis iberiis mefeTa sia (`mefeni qarTls Sina
warmarTni~) _ warmoadgens istoriuli sinamdvilis Semcvel
dokuments, romelic momdinareobs winaqristianuli epoqis
ZvelqarTuli saistorio wyaroebidan (iqve, gv. 559).
farnavazma erT saxelmwifoSi gaaerTiana qarTuli tomebi, Sehkra
isini erT xalxad, man SesZlo aseve am saxelmwifos gavlenis sferoSi
moeqcia iberiul-kavkasiurad wodebuli, qarTvelTa monaTesave
sxvadasxva tomebi. kerZod, rogorc iTqva, iberielTa da armenielTa
Soris sazRvari erT dros mdinare araqsze gadioda. CrdiloeTis
mimarTulebiT qarTvelTa gavlenis sferoSi, mematianes Tanaxmad,
Sediodnen osTa, durZukTa da lekTa tomebi. durZukebi da lekebi _
qarTvelTa monaTesaveebad uZveles drosve miiCneoda. osTa Sesaxeb
unda iTqvas, rom rogorc wyaro miuTiTebs, osebi im droisaTvis ar
miiCneodnen iranulenovan tomebad, aramed iTvlebodnen qarTvelTa
monaTesave kavkasiur (adgilobriv) tomad. Cveni matianes Tanaxmad,
osebi yofilan STamomavalni xazarTa mefis Zisa uobosisa _
`mrovelis warmodgeniT, uobos xazarTa mefisSvili yofila, xolo
osebi TiTqos am uobosis, e.i. xazarTa da qarTvelTa da somexTa
tyveebis `naTesavebi~, anu STamomavalni yofilan. e.i. narevi erovneba
yofila~ (iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoriis Sesavali, t. I, 1950
w. gv. 277).
90
aqedan Cans, rom farnavazis epoqaSi osebi marTalia narev, magram
mainc qarTvelTa monaTesave tomad miiCneoda. osebi _ romelTac
Semdgom alanebi ewodaT _ ucxoelTa mier iberielebad miiCneodnen _
`XI saukunis bizantieli mwerali ioane cecesi amtkicebs: iberebi,
abazgebi da alanebi erT xalxs Seadgendneno, xolo XV saukunis
somexi mematiane Toma mewofeli ganumartavs mkiTxvelebs, rom
qarTvelTa saxlSi, e.i. qarTul erovnul-kulturul gaerTianebaSi
Sedis rva tomi _ qarTebi (`vracebi~), imerlebi, megrelebi, svanebi,
afxazebi, mesxebi, dvalebi da osebi~ (s. janaSia, t. V, gv. 12). Semdgomi
saukunis evropeli avtoric aseve miiCnevs _ `Striteri Tavisi Sromis
nawilSi, sadac laparakia zemo iberiis mezoblad binadar alanebze,
kategoriuli da sruli eWvmiutanlobis kiloTi acxadebs, rom esenic
iberielebi ariano~ (S. ZiZiguri, saenaTmecniero saubrebi, gv. 174).
dvalebs, marTalia, ratomRac durZukTa toms aTvlidnen bolo
dromde, magram sinamdvileSi qarTvelebi iyvnen. Semdgom moxda
dvalTa tomis iranizacia, gaoseba. SesaZlebelia, Tavdapirvelad
osebad saxeldebuli tomic ar iyo iranulenovani da Semdgom, Sua
saukuneebis manZilze, Crdilo kavkasiaSi moxda osebis
gairanulenovneba.
sayovelTaodaa aRiarebuli, rom alanebi iranulenovani tomi iyo,
magram arc is unda darCes uyuradRebod, rom sakmaod didi nawili
91
Zveli istorikosebisa alanebs, qarTvel istorikosTa msgavsad,
xazarul (e.i. Turqul) kavkasiur warmomavlobis tomad miiCnevda.
magaliTad, XIV saukunis arabi geografi alanebs Turqulenovan
xalxad Tvlida, is erT alanur qalaqze werda _ `is dasaxlebulia
alani xalxiT, da isini Turqebi arian _ romelnic gaqristiandnen~.
XV saukuneSi i. Siltbergeri iyo asebTan (osebTan) da alanebTan.
isini Turme maSin RmerTs TaTrul enaze adidebdnen (ix. f. burn,
`puteSestvie ivana Siltbergera...~, wigni `zapiriski imperatorskogo
novorosiiskogo universiteta~. t. I, vip. 1 da 2. odessa 1867, gv. 31-33).
prof. n. baskakovis Tanaxmad, Cinur wyaroebSi moxsenebuli tomi iaoSe
(iasebi, osebi) Turquli warmoSobisa yofila. aseve aRsaniSnavia, rom
yaraCaevel da balyarel istorikosebs TavianTi tomebi alanuri
warmoSobisad, alanebi ki Turqul-xazarul warmoSobisad miaCniaT. am
mxriv, Cans aris raRac saerTo Zvel qarTul da ucxour wyaroTa
Soris.
farnavazis droisaTvis sruliad SesaZlebelia, osebi iseve
yofiliyo iberiul-kavkasiuri warmomavlobis tomi, rogorc sxva
mezobeli tomebi.
farnavazis saxelmwifo faqtobrivad mTel kavkasias aerTianebda
Tavis gavlenis sferoSi, magram yvelaze arsebiTi isaa, rom qarTvel
tomTa gamaerTianebeli saxelmwifos Seqmnam saxelmwifosave meSveobiT
SesaZlebeli gaxada qarTvelTa erovnebis formireba, erTiani xalxis,
eris Camoyalibeba. sazogadod cnobilia, rom saxelmwifos aqvs
Tviseba erTian xalxad Camoayalibos saxelmwifoSi mcxovrebi
mosaxleoba, aseTive Tvisebebis iyo, cxadia, qarTuli erTiani
saxelmwifoc. miT umetes, rom qarTul wyaroTa Tanaxmad, farnavazis
mier Camoyalibebulma saxelmwifom iarseba TiTqmis aTasi weli.
kerZod, es saxelmwifo daSlila vaxtang gorgasalis Svilebis
Semdgom VI saukuneSi _ ase gadmogvcems `qarTlis cxovrebac~ da
`moqcevaA qarTlisaAc~. qarTveli eris Camoyalibebis dros Sesaxeb
laparakia qvemoT, xolo aq unda iTqvas, rom farnavazis epoqaSi
qarTvelTa erTianobas miuTiTebs ZvelqarTuli gvarebis formaTa
erTianoba uZveles saqarTveloSi. gamokvlevebiT dadgenilia, rom
uZvelesi gvaris aRmniSvneli sufiqsi egrisSi, anu samegreloSi iyo
`iani~ (misgan iqna Semdgom miRebuli daboloeba `ia~, `va~ da sxva).
uZvelesi sagvarovano sufiqsi svaneTSi iyo da aris `iani~. uZvelesi
sagvarovano sufiqsi sruliad saqarTvelos mTianeTSi _ fSav-
xevsureTidan svaneTamde iyo `iani~ (saojaxod, saSinaod amJamadac
`ian~ formebi ixmareba). uZvelesi sagvarovano sufiqsi saqarTvelos
barSic iyo _ `iani~. ganvixiloT ramdenime magaliTi: Zvel wyaroebSi
erTaderTi damaboloebeli sufiqsi _ `iani~-a _ gvarebSi _
92
`farnavaziani~, `xosroiani~, `arSakuniani~, `baqariani~, `reviani~ (q. c.
gv. 138). `maruSiani~, `bagratoniani~ (q. c. gv. 251). `ariSiani~ (q. c. gv.
328). `barabiani~ (q. c. 116). `bivritiani~ (erisTavi oZrxisa) q. c. 185).
`goderZiani~ (es gvaria, rac iqedan Cans, rom mravlobiTis formiTaa
wyaroSi mocemuli _ `goderZianni tbelni~), (q. c. gv. 248). iqvea
`mameanni~, `mame-i-ani. `Targamosianni~ _ eTnarqebi. Savliani (ivane _
afxazeTis mefe. 258). `kavkasianni~ _ sadaurobis aRsaniSnavad (130).
`nebroTianni~, `nersiani~ (nerse _ qarTlis erisTavi, 241),
`qarTlosianni~ (qarTlosis STamomavalni, 27), juanSeriani (juanSeri-
istorikosi, gv. 248) da sxva uamravi.
marTalia, zogierT SemTxvevaSi CamonaTvali jer kidev ar aris
namdvili gvar-saxelebi da aRniSnuli forma pirTa STamomavlobas
miuTiTebs, magram isini sagvareulo saxelebad iqcnen ZiriTadad. `ian~
sufiqsiT, rogorc aRiniSna, mTel saqarTvelos saxelmwifoSi
arsebobda gvarebi (gvar-saxelebi). amis dasturia megrul-svanuri da
mTiuluri uZvelesi formebi. s. janaSia wers _ `gabatonebuli unda
yofiliyo gvar-saxelebis es forma samegreloSic... megruli `ia~ _
`ianis~ naSTia. es cxadi xdeba, kerZod, cnobil gvar-saxelTa
istoriul da cocxal formaTa SedarebiT, amrigad, istoriulsa da
literaturul (dadians, lipartians, ratians, bedians megrul cocxal
metyvelebaSi udris: dadia, lipartia, ratia, bedia... bolokidur _ n-s
dakargva niSandoblivia megrulisaTvis (s. janaSia, t. III, 1959, gv. 40-
41).
iqve s. janaSias ganxiluli aqvs `ian~ formis gamoyeneba gvar-
saxelebisavis aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos mTianeTSi
(mTiuleTi, raWa, leCxumi, svaneTi). _ `gvar-saxelebis es daboloeba
Tavdapirvelad gavrcelebuli iyo, Cans, yvela qarTul tomSi, da
qarTvelurs patronomistikul morfologiaSi igi erTi yvelaze
adrindeli movlenaTagania. droTa viTarebaSi es forma zogs qarTvel
tomSi dasustda, zogan TiTqmis mTlad daikarga~ (iqve, gv. 35).
93
Cven vfiqrobT, rom eTnikuri erTianoba qarTveli tomebisa
farnavazianTa saxelmwifoSi (qristeSobamde III saukunidan VI-mde)
gacilebiT ufro Rrma iyo, vidre am saxelmwifos daSlis Semdeg (VI
s.). rogorc cnobilia, pirveli erTiani saxelmwifos daSlidan
mxolod oriode saukunis Semdeg, VIII-IX saukuneebSi saqarTvelos
sxvadasxva kuTxeebSi Camoyalibda erTmaneTisagan damoukidebeli
saxelmwifoebi, ramac, cxadia, qarTuli tomebi erTmaneTs ufro
daaSora (zemoT aRniSnuli erTiani niSnebis `dasusteba~ da
`dakargva~ amis Sedegi unda iyos), marTalia, Semdeg arsebobda
erTiani saxelmwifo (XI-XV ss), ramac xeli Seuwyo konsolidacias,
magram Semdgomma kvlav daSlam gaaRrmava svanur, megrul, gurul,
imerul, qarTlur, kaxur da sxva eTnografiul jgufSi
individualuri Tvisebebi. farnavazis saxelmwifos dros ki erTiani
erovnuli niSnebi Rrma iyo.
q a r T u l i
s a R v T i s m s a x u r o a n b a n i s f u Z i s d e b a
saukuneTa da aTaswleulTa manZilzec, qarTveli xalxi sargeblobs
erovnuli anbaniT. arsebobs misi ori saxeoba _ xucuri da mxedruli.
TviT sityva `xucuri~ miuTiTebs, rom is RvTis sadideblad eklesiaSi,
94
samRvdeloebis (xucebis) mier ixmareboda. xucuri anbaniTaa dawerili
Cveni uflisa da macxovris ieso qristes pirveli qarTuli saxarebani,
Zveli da axali aRTqmis wignebi.
xucuri _ srulyofili anbania imiT, rom mas aqvs e.w. mTavruli da
nusxuri asoebi, rogorc sxva evropul anbanebs, maSin roca mxedruls
_ mTavruli asoebi ar gaaCnia. miRebulia, rom mTavruli
pirvelsafuZvelia misgan ganviTarebuli nusxuri da mxedruli
asoebisa, isini qarTuli Sriftis saxeobebia. mxedruli SemoRebulia
XI saukunis Semdeg, manamde VIII-IX saukuneebSi gamoiyeneboda nusxa-
xucuri, V-VII saukuneebSi asomTavrul-xucuri. aseTi periodizacia
pirobiTia. rogorc aRiniSna, miRebulia, rom asomTavrulis
ganviTarebis Sedegadaa miRebuli _ nusxa-xucuri, am ukanasknelisagan
ki mxedruli, Tumca ZvelTaganve paralelurad ixmareboda samive,
gansakuTrebiT ki wina ori. saeklesio da saRvTismsaxuro saWi-
roebisaTvis saqarTveloSi yovelTvis xucuri anbani gamoiyeneboda.
ivane javaxiSvili uZveles, V saukunisad miCneul, qarTul
warweraze dakvirvebiT werda: `jer xanad cnobili qarTuli
damwerlobis Zeglebi iseTi maRalxarisxovani kaligrafiuli
ganviTarebis safexurs warmoadgenen, rom qarTuli anbanis dasawyisi
xana sul cota 7-8 saukunis uwinares aris sagulisxmebeli~.
mecnierebaSi miRebuli iyo azri, rom Cvenamde moRweuli qarTuli
alfabeti qristeSobamde VII-VI saukuneebSi unda warmoSobiliyo
finikur-semituri saanbano sistemidan.
saerTod cnobilia, rom anbani pirvelad finikielebma Camoayalibes,
masSi yoveli aso gamoxatavda erT romelime bgeras da yoveli bgera
gadmocemuli iyo erTi romelime asoTi. am anbanma udidesi
gavrceleba hpova msoflioSi, pirvel rigSi finikur-semituri anbani
TviT semituri modgmis erTa Soris gavrcelda, misgan mravali axali
damwerloba gaCnda. dasavleTis mimarTulebiT yvelaze adre
finikiuri anbani berZnebma SeiTvises, misganac mravali axali anbani
warmoiqmna. berZnuli anbanis Tavdapirveli saxeoba zusti asli
yofila finikiuri anbanisa. finikiur anbans gavrceleba dauwyia
qristeSobamde IX saukunidan (S. ZiZiguri, saenaTmecniero saubrebi, gv.
124-125).
pavle ingoroyvas azriT, qarTuli anbani finikiurisagan miRebuli
arameulis erTi ganStoeba yofila. sxva TvalsazrisiT, is berZnulis
mixedviT SemuSavebula. ufro ki, rogorc aRiniSna, aRiarebulia
Teoria, romlis mixedviTac, qarTuli uSualod finikiuri anbanisagan
aris gadmoRebuli, iseve rogorc berZnuli anbani.
sxvagan pavle ingoroyva wers: `qarTuli anbani ekuTvnis arqauli
periodis mcire aziis alfabetebis jgufs. qarTuli anbani araa
95
Seqmnili Tanamedrove saqarTvelos teritoriaze, aramed igi
Camoyalibebulia jer kidev im xanaSi, rodesac xeTas qarTveli
xalxis erTi nawili _ hiberebi (Tobelebi) da mesxebi mcire aziis
teritoriaze mkvidrobdnen, hiberebs (Tobelebs) da mesxebs, rogorc
irkveva, Tavdapirvelad ieroglifuri damwerloba hqondaT~ (p.
ingoroyva, t. IV. gv. 247).
mecnieris azriT, xeTas qarTvelebi qristeSobamde VIII-VII
saukuneebSi gadasulan alfabetur damwerlobaze, risi damsaxurebac
miaweres mesxTa, anu frigielTa saxelganTqmul mefes miTas _ `miTa
mesxs~. p. ingoroyvas Tanaxmad, finikiuri alfabetis qarTul da
berZnul enebTan morgebisaTvis Seqmnila sagangebo komisia, romelsac
es sakiTxi gadauWria. kerZod, delfosis samisnoSi aRniSnul komisias
mouxdenia finikiuri uxmovnebo anbanis vokalizacia _ SemouRia
xmovani asoebi, daumatebia Tanxmovani bgerebi qarTulisaTvis,
romelnic finikiurs aklda (iqve, gv. 249).
qarTuli anbanis warmoSobis Sesaxeb sul sxva azrisaa T.
gamyreliZe: qarTuli anbani qristianobis gavrcelebis Semdeg
saeklesio-samwignobro saWiroebisaTvis Seqmnilao (gulisxmobs V
saukunis Semdgom periods), magram TviT qarTuli eklesiis ierarqia,
qristiani samRvdeloeba TiTqmis aTasi wlis winac ki qarTuli
anbanis Seqmnas ar akavSirebda qristianobis gavrcelebasTan, piriqiT,
ZvelqarTuli Rrmad morwmune sazogadoeba darwmunebiT amtkicebda,
rom qarTuli alfabeti (qarTuli mwignobroba) warmarTi mefis,
qristeSobamde aswleulobiT adre mcxovrebi farnavazis mier iyo
SemoRebuli.
cxadia, qarTuli anbani qristianobis gavrcelebis Semdeg rom
warmoSobiliyo, xsovna am yovladmniSvnelovani ambisa uTuod
Semoinaxeboda qarTul eklesiaSi, saeklesio mwerlobaSi. bunebrivia
ismeba kiTxva, Tuki anbani SemoRebul iqna V saukunis Semdeg da
ukavSirdeba qristianuli sarwmunoebis gavrcelebas, TviTon
qristianulma eklesiam (kerZod, eklesiis ierarqma episkoposma leonti
mrovelma) is ratom daukavSira warmarTul xanas, warmarT mefes, miT
umetes rom warmarTuli xanis qarTveloba qristianuli xanis
samRvdeloebis mier sakmaod velurad miiCneoda, rogorc es Zveli
wyaroebidan Cans?
rogorc aRiniSna, didi ivane javaxiSvili Rrma kvlevis Sedegad
mivida daskvnamde, rom qarTuli anbani warmarTuli, qristianobamdeli
xanis produqtia.
leonti mroveli episkoposi ki mefe farnavazis damsaxurebaTa
CamoTvlis dros wers _ `amanve Seqmna mwignobroba qarTuli~. mefe
farnavazs miiCneven anbanis ara Semqmnelad, aramed manamde arsebulis
96
gamavrceleblad, e.i. farnavazamde anbans ramdenime saukunis istoria
hqonia.
s. janaSia wers _ `qarTuli anbanis mecnierulma Seswavlam
gamoarkvia, rom igi SeTvisebuli unda iyos mcire aziaSi ara ugvianes
meSvide saukunisa qristes win (ix. prof. iv. javaxiSvili, qarT.
paleografia). msgavsi alfabeturi damwerloba SeiZleboda mxolod
ganviTarebis garkveul safexurze gaCeniliyo. manamde mcire aziaSi
mcxovreb qarTvel tomebsac xatovani da lursmuli damwerloba unda
exmaraT. am mxriT uaRresad sayuradReboa qarTuli termini `wera~,
igi Tavdapirvelad `Wras~, `kveTas~ niSnavda, aqedanaa `weraqvi~, e.i.
qvis saWreli, sakveTi; xvnis mniSvnelobisaa mTaSi `wera~ da aqedan _
`wereuli~ _ `yanis nakrefi, Sekonvili~, `sawereli~, e.i. mWameli,
mWreli... werasTan dakavSirebuli meore mniSvnelovani terminis
warmoSobas gvixsnis `wertili~ (`werta~ zmnisagan nawarmoebi).
`wertac~ xom Cxvletas, amokveTas, CaWras niSnavs. maSasadame, orive
termini im xanisaa, roca wera realurad iyo raime magar masalaze
(qvaze, Tixis dafaze, liTonze) amoWris, amokveTis procesi. Cven
gvgonia, rom qarTvelma tomebma Tavisi uZvelesi samSoblodan
amierkavkasiaSi moitanes ara marto es terminebi, aramed TviT
saTanado damwerlobanic...~ (s. janaSia, t. III, gv. 192).
s. janaSiamde msgavsi Tvalsazrisi qarTuli damwerlobis siZvelis
Sesaxeb gamoTqmuli hqonda Teimuraz batoniSvils, Cans is
eyrdnoboda sazogadoebaSi dacul Zvel gadmocemas, an romelime
werilobiT wyaros: _ `ara uwignoni iyvnen qarTvelni uwinaresTa
JamTaca Sina. vidre farnavazamde swerdnen igini uxucesTa weriliTa.
ese igi, qurumTa maT, romelTac uxucesTa da xevisberTa uxmoben.
igini iyvnen kerpTa mRvdelni da memsxverpleni erisni `RmerTTa~
mimarT da werili maTi ars werili ese xucuri Cveni. werilni xucesni
pirvelsa Jamsa qmnil ars werilisagan ebraulisa da qaldeurisa da
msgavsica arian asoTa maTTa Cveni xucurni~ (T. bagrationi, cxovreba,
1972, gv. 126).
Zvel saqarTveloSi xucur anbans akavSirebdnen ara berZnul, aramed
semitur alfabetTan.
Teimuraz bagrations mohyavs aseve Zveli gadmocema, romlis
mixedviTac, maStocis mier somxuri anbanis Seqmnamde somxebi ukve
arsebuli qarTuli mwignobrobiT sargeblobdnen, xolo maStocs
somxuri anbanis zogierTi aso qarTulis mimsgavsebiT Seuqmnia. rac
Seexeba mwignobrobaso, _ wers Teimuraz bagrationi, `ara iyo maT
(somexTa) Soris ZvelTa Sina saukuneTa... igini (somxebi) sargeblobdes
pirvel berZnuliTa wigniTa da qarTuliTa, qristes mosvliTgan
mravalTa welTa ganvles, merme qmnes somexTa werili Tvisi,
97
romelsac ityvian igini moZRvrisa maTisa mesrofisaTvis, viTarmed man
ganawesa da qmna asoni maTni, msgavsni qarTulis xucuris werilisa.
werils qarTulsa somxuri romelnime asoni hgvanan da ara yovelni.
somexni vieTnime ityvian, rom somxuri wignis asoebi da qarTulis
wignis asoebi xucurio mesrofma gaakeTao. magram qarTuli xucuri
asoebi mesrofs ar gaukTebia, didi tyuili aris~ (iqve, gv. 126). es
bolo winadadeba Tavisi gamokvlevebiT daadastura iv. javaxiSvilma.
Teimurazi ganagrZobs: `sanam mesrof daibadeboda da am sofelSi
Semovidoda, agreTve qarTuli xucuri wigni iyo da mesrofze uwin,
saRmrTos werilis mTargmnelni CvenTa wmidaTa mamaTagani mravalni
iyvnes, romelnic ebraulisagan da berZnulisa da asurulisagan
qarTulad sTargmnidnen, da odes srulebiT ara aqvndaT jer somexTa
werilni TvisTa zeda enaTa sargeblobdes da xmarobdes igi
qarTuliTa wigniTa da weriliTa~ (iqve).
mecnierTa erTi nawilis TvalsazrisiT, mefe farnavazma anbani ki
ar Seqmna, aramed man ukve arsebuli, mosaxleobis mxolod erTi
nawilisaTvis cnobili damwerloba, sruliad saqarTvelos
saxelmwifoSi gaavrcela.
ramaz patariZis TvalsazrisiT, romelic eyrdnoba qarTuli
asomTavruli aso-niSnebis grafikul analizs, qarTuli damwerloba
Seqmnilia finikiuri damwerlobis safuZvelze qristeSobamde mexuTe
saukunis dasasruls (ix. r. patariZe, qarTuli asomTavruli, 1980, gv.
268). anbani qarTvel qurumTa wiaRSi Seqmnila.
r. patariZem Tavisi kvlevis Sedegad daadastura sxva mecnierTa
mier gamoTqmuli mosazrebani, rom qristeSobamde 284 weli aris
sruliad qarTuli saxelmwifo damwerlobis oficialurad SemoRebis
TariRi da agreTve qarTuli erovnuli welTaRricxvis dasabami.
qristeSobamde 284 wels gasula farnavaz mefis gamefebidan 19 weli.
is vaxuStis Tanaxmad, gamefebula 303 wels.
284 welTan dakavSirebiT vaxuSti wers: `am farnavazis mefobis iT
(19) wels qarTuli xuTiaTasiani qoronikoni i-jer (10-jer)
mobrunebuli ganvida da meTerTmete iwyebis~ (iqve, gv. 305). aq
igulisxmeba 532-wliani didi indiqtioni, romlis safuZvels mzis 28-
wliani da mTvaris 19-wliani ciklebi warmoadgens, is nikeis I
msoflio saeklesio krebam daakanona. ase rom, vaxuStis mier naxsenebi
`qarTuli qoronikoni~ farnavazTan dakavSirebiT anaqronizmia,
romlis Sesaxebac r. patariZe wers _ `iqneb saxelovani mecnieri aq
zogadad qarTuli welTaRricxvis dasabams gulisxmobdes, romelic
gvian qarTuli qoronikonuli welTaRricxvis dasabamic gaxda~ (iqve,
gv. 306). mecnieris daskvniT, 284 weli aris ara marto qarTuli
98
damwerlobis SemoRebis TariRi, aramed qarTuli warmarTuli
welTaRricxvis dasabamic.
rogorc aRiniSna, 284 wels qristeSobamde 10X532 weli gasula, anu
5332 weli dasabamidan.
dasabamidan, anu qveynis gaCenidan qristeSobamde qarTuli angariSiT
sul gasula 284+(10X532)=5604 weli.
saerTod qristianul qveynebSi miRebuli iyo welTaRricxvis sami
sistema: `qristesiT~, `dasabamidan~ da `qoronikoniT~. `qristesiT~
welTaRricxva _ amJamad gamoiyeneba msoflios yvela qveyanaSi.
welTaRricxva qoronikoniT, rogorc aRiniSna, 532-wliani cikliT
xdeboda. saerTod, qarTuli qoronikonis dasawyisis TariRad
miCneuli iyo 780 weli. 781 weli aris pirveli weli qarTuli
qoronikonis me-13 moqcevisa, xolo qristeSobamde 284 weli _ me-10
moqcevisa. am wlidan 2-jer 532 wlis gavlis, anu ori moqcevis Semdeg
dadga 780 weli. xolo dasabami am moqcevebisa qarTuli
welTaRricxviT (aTvlis wertili) aris 5604 weli qristemde, anu
`dabadebidan~ _ qveynis gaCenidan qristemde qarTuli welTaRricxva
iTvlis aRniSnul (5604) wels. adamidan qristes Sobamde, anu
`dasabamiTganis~ saxeliT cnobili welTaRricxva sxvadasxva saxis
iyo ZvelTaganve. ZiriTadad cnobilia `dasabamiTganis~ Semdegi
variaciebi: 1. 5198 weli _ evsevi kesarielisa, 2. 5492 weli _ pandore
aleqsandrielisa, 3. 5500 weli _ aniane aleqsandrielisa, 4. 5508 weli
_ bizantielebisa anu bizantiuri era, 5. qarTuli era _ 5604 weli _
qarTuli `dasabamiTgani~ (ix. iqve, gv. 75).
`unda davaskvnaT: qarTuli dasabamiTganis gamosavali TariRi
yofila Zv.w.aR-is 284 weli. 5604-wlian qristianul qarTul
dasabamiTgans safuZvlad dasdebia damwerlobis SemoRebis qarTuli
warmarTuli TariRi _ 284 weli Zveli welTaRricxvisa~ (iqve, gv. 75).
qarTul anbanSi iyo 37 aso-niSani. Zvelad ricxvis aRsaniSnavad
anbanis asoebi ixmareboda.
aso-niSnebis ricxviTi mniSvneloba da anbanuri saTvalavi aseTia:
xucuri anbanis moxazuloba da saxelebi aseTia (pirvelad
naCvenebia asomTavruli aso-niSani, mis gverdiT nusxuri da misi
saxeli):
u-aso-niSani SemoRebul iqna gvian ori asos kombinaciiT _ uy da
mieniWa ricxviTi mniSvneloba 400, man Y-s adgili daiWira.
asomTavruli monumenturi (kapitaluri) damwerlobaa berZnul-
laTinuris msgavsad. monumenturoba gulisxmobs asoebis geometriuli
sworxazovneba-simetriulobas. yvela aso-niSani Tanabari simaRlisaa
da or paralelur xazs Soris Tavsdeba. nusxuri damwerloba ki
99
oTxxazovan badezea damyarebuli, misi asoebi grZeli, mokle da
tolmetia, rac adamians Zalian uadvilebs kiTxvas. mxedruli
damwerlobac, nusxuris msgavsad, oTxxazovani sistemis damwerlobaa.
Tavdapirveli anbani mTavrdeboda `jan~ asoTi (T. gamyreliZe, weris
anbanuri sistema da Zveli qarTuli damwerloba, 1988, gv. 186.), xolo h-
hae fonema Cndeba SedarebiT mogvianebiT, VII saukunidan moyolebuli
(iqve, gv. 128).
maSasadame, Tavdapirvel anbanSi ara 37, aramed 35 aso-niSani iyo da
is mTavrdeboda janiT. r. patariZis azriT, H-s eWira anbanSi merve
adgili, sadac Semdeg gaCnda e.w. e-merve.
ramaz patariZem, romelic qarTuli damwerlobis yvelaze nayofieri
mkvlevaria CvenSi, didi ivane javaxiSvilis Semdeg, aRmoaCina, rom
Cveni anbani amave dros asrulebda kalendris movaleobasac.
ZvelTaganve, Zveli civilizaciis qveynebSi drois kalendaruli
aRricxva problemas warmoadgenda. `mizezi amisa iyo is, rom dRe-Rame
da weliwadi drois sxvadasxva astronomiuli sidideebia. dRe-RameTa
mTeli ricxviT weliwadis gamoxatva SeuZlebelia, e.i. dRe-Rame da
weliwadi ara jeradi, aramed uTanazomo sidideebia. swored
aRniSnuli uTanazomobis rogorme daZleva, misi SeZlebisamebr
zustad asaxvis saSualebiT, warmoadgenda nebismieri kalendaruli
sistemis mizans. am mxriv, qarTuli anbaniT ganxorcielebuli
kalendari bednieri gamonaklisia. qarTuli kalendari eyrdnoba
anbanSi aso-niSnebis anbanuri da rigiTi saTvalavis unikalur
wesrigianobas, aseve aso-niSnebis mizandasaxul saxeldebasa da sxva.
r. patariZis gamokvleviT, qarTuli warmarTuli kalendaris martivi
sqema aseTi saxiT gadmoicema:
am sqemiT: anbanis 7 aso-niSani Svideuli dRe-Rame anu erTi msgefsia,
anbanis 12 aso-niSani weliwadis 12 Tvea. anbanis 19 aso-niSani mzisa da
mTvaris 19-wliani ciklia. anbanis 24 aso-niSani dRe-Ramis 24 saaTia.
anbanis 31 aso-niSani nakiani weliwadis oTxwliani da 128-wliani
ciklebia. anbanis 5 ukanaskneli aso-niSani (wil-jan) weliwadis 5
epagomeni dRe-Ramea (r. patariZe, qarTuli asomTavruli, 1980, gv. 526).
Cvens eklesiaSi amJamadac gamoyenebulia romauli, iuliusis uZravi
weliwadis kalendari, romliTac weliwadis xangrZlivoba 365,25 dRe-
Ramea, sam weliwads weliwadis xangrZlivoba 365 dRe-Ramea, xolo
meoTxe weliwads _ 366 dRe-Rame, e.i. meoTxe weliwadi nakiania.
iuliusis kalendariT, wlis bolos epagomenebis 5 da 6 dRis darTva
moSlilia. manamde gamoyenebul uZveles kalendarul sistemebSi
weliwadis xangrZlivobas 360 dRe-RamiT gansazRvravdnen (egviptesa da
sxvagan). weliwadSi egviptelebi 12 Tves angariSobdnen, yovel TveSi
30 dRes, wlis bolos zeimobdnen 5 sadResaswaulo dRes (5 epagomens),
100
amitomac egvipturi mzis weliwadis xangrZlivoba 365 dRe-Rames
Seadgenda, maSin, roca realuri, anu tropikuli weliwadis
xangrZlivoba 365, 2422 dRe-Ramea, e.i. egvipturi kalendari arazusti
iyo. qristeSobamde 46 wels romSi iulius keisris mier
ganxorcielebuli kalendari ufro zusti iyo, romliTac weliwadis
xangrZlivoba 365,25 dRe-Ramea, isic arazustia, radganac tropikul
weliwads aRemateba wuTebiTa da wamebiT, rac 128 weliwadSi iZleva 1
dRe-Ramis sxvaobas. es Seusabamoba gaaswora grigorianulma
kalendarma 1582 wels. qarTul warmarTul kalendars saukuneebiT
adre SedarebiT sworad gamouxatavs tropikuli weliwadis
xangrZlivoba. es r. patariZis dakvirvebiT ase ganxorcielebula:
qarTuli kalendriT TveSi aris 30 dRe-Rame, weliwadSi _ 12 aseTi
Tve, xolo wlis bolos emateba 5 kalendaruli dRe-Rame, nakian wels
ki _ 6 da aseve 0,25 dRe-Rame. kerZod, es ase xdeba: qarTuli anbanis 30
aso-niSani (maTi saxeldebis principis safuZvelze dayrdnobiT) _
gamoxatavs 30 kalendarul dRe-Rames, qarTuli anbanis ukanaskneli 5
aso-niSani wlis bolos dasarTveli kalendaruli dRe-Ramea. anbaniT
gamoxatulia mzis weliwadis formulac. kerZod, anbanis meTormete
asoTi (`lasi~), romlis ricxviTi mniSvneloba aris 30. am formulis
ZiriTadi elementia: 12l30. `asomTavruli `lasi~ qarTuli
asomTavruli anbanis 30 kalendarul aso-niSans _ 30 kalendarul dRe-
Rames 12-jer angariSobs. amitomac, qarTuli asomTavruli anbanis 5
darCenili aso-niSani is 5 kalendaruli dRe-Ramea, romelic wlis
bolos, axali wlis dadgomamde 360 dRe-Rames emateba epagomenebis
saxiT, raTa weliwadis xangrZlivobis mzis Zvel-egvipturi
kalendaruli sistema ganxorcieldes~ (iqve, gv. 412). `lasis~
formuliT, weliwadSi 365 dRea. 12l30=12X30=360 da 5 epagomeni, sul
365 dRe-Rame.
yoveli sami wlis Semdeg ki weliwadis xangrZlivoba qarTuli
warmarTuli kalendriT 366 dRe-RamiT ganisazRvreboda. es
xorcieldeboda anbanis aso-niSan `wilis~ formuliT. misi anbanuri
da rigiTi saTvalavi, aseTia: 31 wili 4000=31w4000 anu 3+1w4000.
`rogorc `wili~ cxadyofs, erTxel yovel oTx weliwadSi, e.i.
nakian weliwads 365 dRe-Rames erTi _ 31-e dRe-Rame emateba, amis gamo,
yovel oTx weliwadSi erTxel weliwadis xangrZlivoba 365+1=366 dRe-
Ramea. amgvarad aso-niSani `wili~ yovel oTx weliwadSi erTxel 30
dRe-Ramis nacvlad 31 dRe-Rames angariSobs, xolo es saidumlo
`wili~-s rigiTi saTvalaviT aris gancxadebuli~ (iqve, gv. 422).
amas Turme miuTiTebs aRniSnuli asos rigiTi saTvalavi _ 31 (es
aris 3+1 e.i. 3 sruli, 1 nakiani), ricxviTi mniSvneloba _ 4000 (`aTasi
weli viTarca erTi dRe~ _ 4000=4-s, e.i. oTx weliwadSi erTxel
101
damateba). misi anbanuri saTvalavia, (romlis mixedviTac ricxvi 31
iwereba) _ `la~, rac udris 30+1-s, anu 30-dRian Tveebs erTiT meti Tve
emateba saWiroebis SemTxvevaSi, (formulis Sesabamisad), amasve Turme
miuTiTebs am aso-niSanis saxeli _ sityva `wili~, rac nawils, wilads
aRniSnavs. mas anbanSi dafaruli mniSvnelobac hqonia, rogorc amis
Sesaxeb wers `qebaA da didebaA qarTulisa enisaA~, romelSic aseve
aRniSnulia: `wili~ asoA ars da ityvis yovlad oTx aTassa da ese ars
oTxi `rameTu aTasi viTarca erTi~, e.i. w=4, rac `dafarulad unda
acxadebdes, rom 4 wili erTi dRe-Ramea, amitom `wili~ aso-niSani
kalendarulad weliwadSi dRe-Ramis naoTxalia, dRe-Ramis meoTxedia,
oTx weliwadSi ki erTi kalendaruli dRe-Ramea~ (iqve, gv. 422).
sabolood qarTuli kalendriT weliwadis xangrZlivoba Seadgens
365,25 dRe-Rames (3X365 da 1X366), magram Turme tropikul weliwads
anbanSi ganxorcielebuli qarTuli kalendari kidev sxva sistemebiT
uaxlovdeba, rac gadmocemuli aqvs Tavis wignSi r. patariZes.
qarTuli anbanis saSualebiT gadmocemuli yofila aseve mTvaris
kalendaric.
qarTuli anbaniT mTvaris kalendari Semdegi sistemiTaa
gadmocemuli: anbanis aso-niSanTa saxelwodebani, maTi rigiTi da
anbanuri saTvalavi kalendris gasaRebs warmoadgens. qarTuli anbanis
kalendaruli monacemebi gamowvlilviT aqvs mimoxiluli Tavis wignSi
r. patariZes. masve sruliad ueWvelad aqvs dasabuTebuli qarTuli
anbanis grafikuli moxazulobis finikiuridan warmomavloba.
patariZis azriT, qarTuli anbani SeumuSavebiaT qurumebs
qristeSobamde 412 wels, rac imavdroulad kalendris SemoRebasac
niSnavda. 128 wlis Semdeg qristeSobamde 284 wels dawyebula qarTuli
saxelmwifo erovnuli welTaRricxva.
qarTuli anban-kalendris Semoqmed qurumebs babilonel, qaldevel
da berZen maTematikosTa miRwevebze daufuZnebiaT TavianTi Sroma. iv.
javaxiSvilis, s. janaSias da sxva mecnierTa Sromebze dayrdnobiT,
erTi mxriv, Cven Tu vaRiarebT, rom qristeSobamde VII-V saukuneebSi
saqarTvelos moaSures Zveli damsxvreuli civilizaciis namsxvrevma
tomebma, STamomavlebma xuritebisa, qaldevelebisa, Tobalebisa Tu
muSqebisa, unda vaRiaroT isic, rom, maTma inteleqtualurma nawilma
Tan moitana Zveli aRmosavleTis astronomiuli, maTematikuri codna,
sarwmunoeba da kultura.
Zveli qaldevelebis kulturas udidesi gavlena mouxdenia sxva
qveynebis kulturaze. maTgan gavrcelebula ricxviTi mistika,
maTematikuri codna, romelic ganuyofeli nawili yofila qaldeuri
mecnierebisa da kulturisa. ricxviTi mistikis akvnad da aseve sxva
saidumlo mecnierebis kerad ZvelTaganve iTvleboda qaldea.
102
saberZneTSi qaldeuri swavleba piTagores ganuviTarebia (ix. iqve. i.
Cistiakovis da sxvaTa Sromebze miTiTeba gv. 487). r. patariZis azriT,
swored qarTuli piTagorelebis mier unda Seqmniliyo qarTuli
anbani, romelSic dasturdeba codna, rogorc aRmosavluri, ise
dasavluri civilizaciisa. saqarTveloSi Semosul odesRac didi
civilizaciis memkvidre qarTul tomebs unda SemoetanaT egvipturi
mzisa da babilonuri mTvaris kalendrebi, romelnic Semdgom qarTul
anban-kalendarSi SenivTda. qarTuli anban-kalendari, msgavsad
piTagoruli moZRvrebisa _ saidumlo yofila. is mxolod qurumTa
viwro wreSi yofila cnobili, farnavazis dros mas ramdenadme
gavrceleba miuRia sruliad saqarTvelos qurumTa Soris.
qristeSobis Semdeg, qristian qarTvelobas swored es ukve arsebuli
anbani gamouyenebia saeklesio saWiroebisaTvis. ufro metic, qarTuli
anbani nawilobriv, r. patariZis gamokvlevis Tanaxmad, safuZvlad
dasdebia somxuri anbanis Seqmnis princips (ix. iqve, gv. 528-596), rasac
ufro adrec miuTiTebdnen qarTveli istorikosebi.
Cven vfiqrobT, rom anbani, romliTac daiwera qarTul enaze axali
aRTqma, bibliis wignebi, locvebi, qadagebani, romelsac efuZneboda
aTaswleulTa manZilze naweriT gadmocemuli saRmrTo
didebismetyveleba, SeuZlebelia Seqmniliyo suliwmindis
monawileobis gareSe. uTuod qarTuli xucuri anbani suliwmindis
Cagonebis Sedegia. dideba mas!
a x a l i a R T q m a u f l i s a
israilis didma winaswarmetyvelebma gamoacxades, rom arsi
WeSmariti religiisa _ RmerTisa da kacis kavSirSia, swored am
kavSirs anu erTobas ewodeboda aRTqma.
aRTqma wmida werilSi gamoiTqmoda sityviT `berit~, rac niSnavs
pirobas, kanons, dadgenilebas, romelzec Tanxmdeba ori
SemTanxmebeli mxare. wmida wignebi, romlebSic aRwerilia kavSiri
RmerTisa kacTan, warmoadgendnen erT-erT saSualebas aRTqmis
damowmebisas, amitomac maTac `aRTqmas~ uwodebdnen. is arsebobda ukve
moses epoqaSi. Zvel aRTqmas ganekuTvneba pirveli winaswarmetyveluri
miTiTeba `axali aRTqmisa~. kerZod, ieremias cnobil
winaswarmetyvelebaSi _ `ai, dadgeba dReebi, ambobs ufali, roca me
davdeb israelisa da iudas saxlTan axal aRTqmas~ (ier; 31.30).
103
Semdgom termini `axali aRTqma~ mravalgzis ixmares TviT ieso
qristem da misma wmida mociqulebma (maTe 26.28, mark. 14.24; luka 22.20; 1
kor. 11.25; 2 kor. 3.6 da sxva).
rogorc aTi mcneba, anu kanoni iwodeboda `aRTqmad~, zustad aseve,
gamoTqma `axali aRTqma~ qristianuli eklesiis mier mieniWa wmida
wignebs, romlebSic gadmocemulia qristesa da mociqulebis swavleba
(ix. tolkovaia biblia, III, peterb. 1911-1913, gv. 2).
jer kidev ieremias piriT brZanebs ufali `axali aRTqmis~ pirvelad
xsenebisas (qristeSobamde 600 wliT adre) kacobriobis codvaTa
daxsnis Sesaxeb _ `...me maT vapatieb ukanonobas da ar gavixseneb maT
codvebs. ase ambobs ufali, romelmac mogvca mze dRis sinaTled da
mTvare da varskvlavebi Ramis sinaTled, romelic aRelvebs zRvas,
ise, rom xmauroben misi talRebi, iaRve sabaoTia _ misi saxeli~ (31.33-
34).
RvTismetyvelTa Tanaxmad, Zveli aRTqma warmoadgenda momzadebasa
da winaswarmetyvelebas qristeze. nawinaswarmetyvelebi iyo zusti
dro da adgili mesiis Sobisa, mogvTa Tayvaniscema, yrmaTa gawyveta,
egvipteSi gaqceva, winamorbed-winaswarmetyvelis gamoCena, iudevel
mwignobarTa da xelisufalTa mtroba, macxovaris saswaulebi, mesiis
uaryofa iudeveli xalxis mier, tanjva, sikvdili, jojoxeTSi Casvla,
aRdgoma, amaRleba da a.S. (p. svetlov, xristianskoe verouCenie, kiev,
1912, t. I, gv. 125).
`sarwmunoebis simbolo~, romelsac `mrwamssac~ uwodeben, ase
gadmoscems qristes gankacebas _ `romeli CvenTvis kacTaTvis da
Cvenisa cxovrebisaTvis gardmoxda zeciT da xorcni Seisxna
sulisagan wmidisa da mariamisagan qalwulisa gankacna, da jvars ecva
CvenTvis pontoelisa pilates ze da ivno da daefla. da aRsdga
mesamesa dResa msgavsad werilisa~.
cxadia, `werilSi~ igulisxmeba Zveli aRTqmis wmida wignebi, kerZod
ki winaswarmetyvelTa wignebi. jer kidev abraamis Sesaxeb iyo
nabrZanebi (dabadeba, 12), rom mis mier warmoSobili xalxis mier
`ikurTxeba yvela tomebi da xalxebi dedamiwisa~. swored am erSi
ganxorcielebuli macxovris mier moxda gamosyidva kacobriobisa.
sinais aRTqmaSi safuZveli Caeyara xalxs, romelic unda qceuliyo
`wmida xalxad da mRvdelTa samefod~ (gamosvl. 19). am xalxidan
qristianobis macocxlebeli sarwmunoeba miiRes msoflios sxva
xalxebma. esaiac yvela xalxTa mxsnelad warmoadgens mesias _
`...yoveli eri misken daiwyebs denas. daiZvreba uTvalavi xalxi da
ityvis: modi, avideT uflis mTaze iakobis saxlSi. gvaswavlos Tavisi
gzebi da misi bilikebiT viaroT, radgan rjuli sionidan gamova da
uflis sityva _ ierusalimidan. samarTals ganikiTxavs igi erebs
104
Soris da amxilebs uTvalav xalxs. maxvilebisgan saxnisebs
gamoWedaven da Subebisagan _ namglebs, eri erze aRar aRmarTavs
maxvils da aRaravin iswavlis oms~ (esaia, 2).
winaswarmetyveli xedavs momaval cxebuls, romelic moitans
mSvidobasa da Tavisuflebas. misi mefoba Secvlis yovel arsebas _
`xalxma, bnelSi moarulma, ixila naTeli didi, wyvdiadis qveyanaSi
mcxovreblebs naTeli gamoubrwyinda. Sen gaamravle xalxi, gauzarde
mas sixaruli... radgan Sen dalewe misi kirTebis uReli... radgan
SegveZina Svili, mogveca Ze... ewoda saxelad sakvirveli mrCeveli,
RmerTi Zlieri, maradisobis mama, mSvidobis mTavari, xelmwifebis
gansadideblad da uboloo mSvidobisaTvis daviTis taxtze da mis
samefoSi...~ (esaia, 9).
winaswarmetyveli ganagrZobs mesiis Sesaxeb _ `amova ylorti ieses
Rerodan da misi fesvebis amonayari gaixarebs. daivanebs masze uflis
suli, suli sibrZnisa da gonierebisa, suli rCevisa da simxnevisa,
suli Segnebisa da uflis SiSisa... simarTliT gansjis Rarib-RatakT,
sisworiT ganikiTxavs qveynis bedSavT... simarTle iqneba sartyelad
mis welze... dadgeba mgeli cxvarTan erTad da vefxvi dabinavdeba
cikanTan erTad, xbo, lomi da nasuqali pirutyvi erTad iqnebian da
Cvili bavSvi waruZRveba maT... im dRes xalxTa droSad dadgeba ieses
fesvi da misken daiwyeben denas tomebi, dideba iqneba misi saSvebeli~
(esaia, 11).
esaias darad miqa winaswarmetyvelic mesiis eras ukavSirebs yvela
xalxebis moqcevasa da gadarCenas _ `ukanasknel dReebSi iqneba, rom
mTebis TavSi damyardeba uflis saxlis mTa, gorakebze maRla
aRimarTeba da misken daiwyebs denas xalxebi. movlen uamravi xalxebi
da ityvian: wamo, avideT uflis mTaze da iakobis RvTis taZarSi, rom
gvaswavlos Tavisi gzebi da viaroT misi bilikebiT, radgan sionidan
gamodis rjuli da ierusalimidan _ uflis sityva~ (miqa, 4:1-2).
uflis mosvlis Semdgom damyarebul dausrulebel samefos ieremia
`axal aRTqmas~, xolo ezekieli `saukuno aRTqmas~ uwodebs _
winaswarmetyvelis piri RaRadebs _ `davudeb maT mSvidobis aRTqmas
da saukuno aRTqma iqneba maTTvis. davamkvidreb maT da gavamravleb,
maT Soris davdgam Cems sawmindars saukunod. iqneba maTze Cemi
movaneba, veyolebi maT RmerTad, isini ki Cemi eri iqnebian. maSin
mixvdebian xalxebi, rom ufali var, israelis ganwmendeli, da Cemi
sawmidaris saukuno myofobiT maT Soris~ (ezek. 37:26-27).
Zveli aRTqmis gamocxadebis mwvervalia esaias winaswarmetyveleba,
romelmac iwinaswarmetyvela ara marto Cveni mxsnelis _ qristes _
daviTis sagvareulodan warmoSoba, qalwulis mier misi mucladReba,
Soba da emanuelad saxeldeba (esaia 7:14), aramed Cveni codvebis
105
daxsnisaTvis misi vnebaca da sikvdili _ `namdvilad ki, man ikisra
Cveni snebebi da itvirTa Cveni satanjveli, Cven ki gvegona, RvTisagan
iyo nacem-nagvemi da damcirebuli. magram is Cveni codvebisaTvis iyo
daWrili, Cveni ukeTurobebisaTvis dalewili. masze iyo sasjeli Cveni
simrTelisaTvis da misi wylulebiT Cven ganvikurneT... evno da ewama,
magram ar dauZravs bage, kraviviT dasaklavad miiyvanes da rogorc
cxvari dums mparsvelTa winaSe, masac ar dauZravs bage~ (esaia, 53:4-5,
7-8).
man iwinaswarmetyvela, rom macxovris uwinares mova winamorbedi da
moamzadebs xalxs mis misaRebad, ityvis rom is iqneba qriste, ese igi
cxebuli RvTisa, rom is iqneba RmerTi da kaci, rom is moaxdens
saswaulebs; misi sityviT, koWlebi ivlian, brmebi aRixilaven, mkvdrebi
aRdgebian, rom is ewvaleba, mokvdeba da amiT gamoixsnis yvela mis
morwmunes, is aRsdgeba da daafuZnebs simarTlis da mSvidobis
sasufevels da mis sufevas ar eqneba dasasruli, rameTu misi samefo,
axali ierusalimi, iqneba WeSmariti samefo RvTisa gardamosuli
qveynad.
winaswarmetyvelebani aRsrulda, magram ise, rom is, visac elodnen,
movida wynarad da SeumCnevlad (emanuil svetlov, vestniki carstva
boJia, 1972, gv. 488-492), raTa axali aRTqma daedo rCeul erTan,
rogorc ambobda ieremias piriT ufali _ `es aris is aRTqma, romelic
unda davudo israelis saxls im drois Semdeg, ambobs ufali. wiaRSi
Cavudeb maT Cems rjuls da gulze davawer. maTi RmerTi viqnebi me da
isini Cemi eri iqnebian~ (ier. 31:32).
movida is, romelic ixila danielma CvenebiT _ `Cems Ramis xilvaSi
vnaxe: aha, cis Rrublebze modioda kacis Zis msgavsi, igi Zvel
dReTagan movida da wardgenil iqna mis winaSe. mieca mas xelmwifoba,
dideba da mefoba, raTa yvela xalxi, tomni da enani mas emsaxuron.
misi xelisufleba saukuno xelmwifebaa, bolo ar eqneba mas da misi
samefo ar daiqceva~ (dan. 7:13-14).
yvela xalxi, tomi da ena iqca ieso qristes Tayvanismcemlad,
rCeuli eri israilisa, amis Semdgom, swored maT, mis morwmune
qristianebs ewodaT, swored maT miecaT axali aRTqma.
yvela qristianma erma Tavisi sasuliero mwerloba `saRmrTo
werilis~, anu bibliis TargmniT daiwyo. axali aRTqmis berZnulidan
Targmna meore saukunidanve dauwyiaT. maT Soris pirveli siriuli
Targmanebi yofila. siriuli ena axlos yofila arameul dialeqtTan,
romelzec laparakobdnen qriste da mociqulebi.
qarTulad saxareba mexuTe saukuneSi ukve Targmnili iyo. iakob
xucesi, romelmac `wameba wmidisa SuSanikisi dedoflisa~ 476-483
wlebSi dawera, sxva wignTa Soris moixseniebs saxarebasac _
106
`evangelies~ saxeliT. iakob xucesi wers: rodesac curtavSi SuSanik
dedofali ganudga gamazdeanebul qmars _ varsqen pitiaxSs da kvlav
taZrad mivida, man `Tana waritanna evangelie Tvisi da wmidani igi
wignni mowameTani~, sapyrobileSi ki `...didiTa gulis-modginebiTa
xelTa aRixvna daviTni da mciredTa dReTa Semdgomad asergasisni igi
fsalmunni daiswavlna~. maSasadame, V saukuneSi ukve arsebula
qarTulad `saxareba~, wmida mowameTa cxovrebis aRwera da daviTni (iv.
lolaSvili, wignisa da mwerlobis sawyisebTan, 1978, gv. 8).
sityva `evangelie~ klasikur berZnulSi aRniSnavs keTili ambis
cnobas _ xarebas. axal aRTqmaSi aRniSnavs xarebas imisas, rom
qristem Seariga adamianebi RmerTTagan da Cven mogvitana sasufevlis
sikeTe, amitomac ewoda qarTulad evangeles _ saxareba.
Cveni mematianes Tanaxmad, vaxtang mefis dedisaTvis saxareba
gaucvniaT V saukunis Sua wlebSi, xolo VI saukunis 30-ian wlebSi
saqarTvelos farglebs gareT arsebuli saba ganwmendilis monastris
damaarseblis, wmida sabas `anderZi~ gvauwyebs, rom iberielebs `neba
eZlevaT warTqvan Jamni da samxrisaA, warikiTxon samociqulo da
saxareba TavianT dedaenaze~. maSasadame, sabawmindel qarTvel berebs
V saukunis meore naxevarSi xelT hqoniaT qarTuli `samociqulo~ da
qarTulive `saxareba~ (iqve, gv. 9).
saxarebis uZveles qarTul Targmanebs `pirveliTgans~ uwodebdnen,
giorgi mTawmideli am Targmanebs `wmidad Targmnilebs~ uwodebda da
did mniSvnelobas aniWebda: `Cvenni yovelni saxarebani pirveliTgan
wmidad Targmnilni arian da keTilad _ xanmetnica da
sabawmindurnica~. i. lolaSvilis azriT, `pirveliTganSi~ igulisxmeba
IV saukuneSive, CvenSi qristianobis saxelmwifo sarwmunoebad gamo-
cxadebisas Targmnili saxarebani (iqve, gv. 9).
saRmrTo werili yvelaze adre Targmnila qarTulad. am
TargmanebiT dawyebula qarTuli saeklesio mwerloba. efrem mcires
sityviT, qarTvelebs maSin dauwyiaT saRmrTo werilis Targmna, roca
msoflio eklesias jer kidev `araraA aqunda sxvaA sagalobelad
saeklesioA, Tvinier fsalmunTa wignisa~. e.i. maSin, roca
RvTismsaxurebaSi himnografiuli elementi jer ganviTarebuli ar iyo
da araviTari wesis Sesruleba ar SeiZleboda `saRmrTo werilis~
(bibliis) wignebis gareSe (k. kekeliZe, qarT. lit. istoria I, gv. 44#).
marTlac, petre iberis cxovrebis Tanaxmad, petres jer kidev
saqarTveloSi, konstantinepols gamgzavrebamde (424 wlamde)
Seuswavlia wmida werili, xolo, matianes cnobiT, vaxtang gorgasals
mdidrulad Seumkia saxareba (iqve, gv. 412).
Tu verwmunebiT cnobas andria pirvelwodebulisa da sxva
mociqulebis saqarTveloSi qadagebis Sesaxeb, mesukavel mowameTa (I-II
107
ss) cxovrebis cnobebsa da agreTve ioane sabanisZis VIII saukuneSi
naTqvams, rom mesame saukunidan saqarTvelos mosaxleoba ukve
gaqristianebulia, maSin unda vifiqroT, rom wmida werils zepirad
Targmna _ qadagebis gziT qarTvelebi meoTxe saukunemde unda
gacnobodnen, xolo IV-V saukuneebSi CvenSi ukve rom arsebobda
`pirveliTgani~ Targmanebi, sandod unda miviCnioT. miT umetes, rom
moRweulia mravali xelnaweri, mecnierTa mier V-VI saukuneebiT
daTariRebuli. gansakuTrebiT ki palimfsestebi. arsebobs Zveli
Targmanebis (pirveliTganis) ramdenime redaqcia. esenia xanmeti (aso x-
aniT meti) da haemeti. Semdgomia e.w. `sabawminduri~. romelic, k.
kekeliZis Tanaxmad, xanmetisagan fonetikurad gansxvavdeboda, imiT,
rom xan-ebi ukve aRar ixmareboda, Tumca SesaZleblad miiCneva
sabawmindur redaqciaSi x-anis magier h-aes xmareba. es redaqciebi IV-IX
saukuneebSi Tavsdeba. axali redaqcia wmida werilisa, kerZod ki
saxarebisa ekuTvnis eqvTime aTonels (mestiis saxareba 1033 w. da
metexis saxareba 1049 w.) _ mas teqsti Seujerebia axal, imJamindel
berZnul redaqciasTan. es Sroma gaugrZelebia giorgi mTawmindels,
mas saxarebis teqsti samjer Seumowmebia berZnul teqstTan da moucia
axali, damoukidebeli redaqcia, romelmac saqarTveloSi moipova
kanonikuri Rirseba da mniSvneloba qarTuli vulgatisa (iqve, gv. 414).
saeklesio saWiroebisaTvis, cxadia, Zveladve `pirveliTgan~
iTargmneboda samociquloc.
SuSanikis martvilobidan Cans, rom pavles epistoleni V saukuneSi
arsebobda, Tumca samociqulos Zveli nusxebi (XI s-mde arsebulni)
naklebad Semonaxula CvenSi. eqvTime aTonels, samociqulos zogierTi
teqstis redaqtirebac unda ekuTvnodes, kerZod ki apokalifsisa, anu
gamocxadebisa. mas k. kekeliZe miiCnevs pirvel Targmanad, magram
SeuZlebelia is manamdec ar hqonodaT qarTvelebs, masve uTargmnia
pavles zogierTi epistole, ganmartebebTan erTad. samociqulo ufro
srulad uTargmnia (e.i. moucia axali redaqcia axali aRTqmis am
nawilisa) giorgi mTawmindels. mas uTargmnia `pavle sruli da saqme
mociqulTa da kaTolikeni mociqulTani~. is yofila Zveli qarTuli
teqstis redaqtireba da ara axali Targmani berZnulidan. redaqtireba
rom yofila, amas amowmebs efrem mcirec _ kerZod, aRniSnavs, rom
giorgim mTlianad ver gawyvita kavSiri Zvel qarTul teqstTano (iqve,
gv. 416). es redaqciac samociqulosi kanonikuri gamxdara.
Zveli aRTqmis wignebi qarTvelebs, rogorc Cans, septantadan
uTargmniaT (cnobilia, rom Zveli aRTqmis ebrauli dedani
qristeSobamde mesame saukuneSi aleqsandriaSi berZnul enaze
gadauTargmnia 70 mTargmnels _ mas uwodes septanta (`septuaginta~),
Tumca, zogierTi qarTuli Targmani Sedarebulia II saukuneSi
108
ebraulidan berZnul enaze Sesrulebul TargmanebTanac (cnobilia II
saukunis sami Targmani: akvilasi, svimaxosisa da Teodotianesi).
dReisaTvis gadarCenilia Zveli aRTqmis zogierTi wignis
xelnawerebis nawilebi, zogierTi wigni ki mTlianad. bibliis sruli
qarTuli nusxa, romelic Cvenamdea moRweuli, 978 welsaa gadawerili
mesxeTSi, `lavrasa Sina didsa uSks~ (oSks) da daculia aTonze,
iverTa monasterSi.
arsebobs mosazreba, rom eqvTime da giorgi mTawmindelebs
uTargmniaT mTeli biblia, k. kekeliZe am azrs ar eTanxmeba.
bibliis meore redaqcia aris 1743 wlisa, esaa moskovSi baqar
batoniSvilis mier dabeWdili teqsti.
mesame redaqcia meTvramete saukunisaa, mas mcxeTuri biblia ewodeba.
is uZvelesi xelnaweridan gadauweriaT, romelSiac bibliis teqsti
dayofili ar yofila Tavebad da muxlebad. gansakuTrebul, anu m.
janaSviliseuls uwodebs k. kekeliZe XV-XVI saukuneebis xelnawerebs
(iqve, gv. 418-419);
1884 wels TbilisSi meored daibeWda moskovis gamocema. 1989 wels
TbilisSi gamoica bibliis axali Targmani, manamde ki axali aRTqmis
teqsti ramdenjerme daibeWda.
a r m a z i , a h u r a m a z d a , m o l o d i n i m e s i i s a
Cven mama-papaTa rjuli, sarwmunoeba, ukve ori aTasi welia
qristianobaa, yovladwmida samebis Tayvaniscema. iqamde ki, `qarTlis
cxovrebis~ Tanaxmad, `sjuli mamaTa CvenTa~ iyo Tayvaniscema kerpTa
da mnaTobTa.
mamaTa rjuli Zvel qarTvelobas mtkiced epyra, iqamde, rom TviT
mefesac ki, qveynis TviTmpyrobels qveynidan aZevebdnen, Tuki is
gabedavda da winaparTa sarwmunoebisadmi orgulobas gamoamJRavnebda.
farnavazis SvilTaSvili, meoTxe mefe iberiisa, anu qarTlis samefosi
_ farnajomi _ mazdeanobisa da cecxlTayvanismcemlobisaken
midrekila da kerpmsaxureba uaruyvia, amis gamo qarTlis erisTavebma
ganacxades: _ `mefe Cveni gardaxda sjulsa mamaTa CvenTasa, arRara
msaxurebs RmerTTa mpyrobelTa qarTlisaTa, aw arRara Rirs ars igi
mefed Cvenda~ (qarTlis cxovreba, I, gv. 29). marTlac, mefes
SeebrZolnen, mokles da mis nacvlad taxtze sul sxva, axali
dinastiis fuZemdebeli mefe aiyvanes.
109
axalgazrdobisas (da gamefebis Semdeg) farnajomi qarTuli
rjulis moyvare da misi morwmune yofila, aRumarTavs zadenis kerpi
zaden cixesTan, rac im droisaTvis taZris movaleobas asrulebda.
`amis Semdgomad Seiyvara sjuli sparsTa, cecxlis msaxureba, moiyvana
sparseTiT cecxlismsaxurni da mogvni da dasxna igini mcxeTas,
adgilsa mas, romelsa ese hqvian mogvTa da iwyo cxadad gmobad
kerpTa, amisTvis moiZules igi mkvidrTa qarTlisaTa, rameTu didi
sasoeba aqundaT kerpTa mimarT~ (iqve, 29). qarTvel `mamaTa rjulis~
gmoba Zvirad daujda qarTvelTa mefes.
qarTvelTa warmarTuli sarwmunoebis amsaxveli pirvelwyaroebi
kerpebis Sesaxeb naklebad laparakoben _ qarTvelni Tayvans scemdneno
mzes, mTvaresa da xuT varskvlavs, Tumca ki ufro adre _
warmarTobamde, qarTvelebi WeSmariti RmerTis mcnobni da misi
morwmuneni iyvneno.
WeSmariti RmerTi qarTvelebs dauviwyebiaT erTiani,
protoqarTveluri eTnosis daSlis Semdeg an ufro mogvianebiT:
`STavarda Suri Soris SvilTa qarTlosisaTa: iwyes brZolad da
xdomad urTierTas... da ganagrZeles maT Soris brZola, romel Jamsame
aRdgian amaTganni orni naTesavni erTsa zeda da sxvani Seeweodian...
da romelnimme kvalad sxvani aRsdges erTmaneTsa zeda da sxvani
Seeweodian~ (qarTlis cxovreba, I, gv. 10).
am droisaTvis, rogorc aRiniSna, maTSi moSlila WeSmariti
sarwmunoebis codna _ `da mas Jamsa daiviwyes RmerTi, dambadebeli
maTi da iqmnes msaxur mzisa da mTvarisa da varskvlavTa xuTTa da
mtkice da ufrosi saficari maTi iyo saflavi qarTlosisa~ (iqve, gv.
11). rogorc vxedavT, am epoqaSi qarTvelebs xeliT qmnili kerpebi,
raime qandakebani, `TavianTi Tavis msgavsi kerpi~ ar SeuqmniaT da arc
Tayvans scemdnen maT, Tumca ki dambadebelis, qveynis Semoqmedis
nacvlad Tayvani sces mis qmnilebebs _ zeciur sxeulebs. mzis,
mTvarisa da xuTi varskvlavis Tayvaniscemis mogoneba bolo dromde
SemorCenila qarTvelTa Soris. XX saukunis dasawyisSi, ambobs ivane
javaxiSvili, samegreloSi deda akvnis Cvils xelSi ayvanils
mnaTobTa saxelebs agonebdao:
_ `TuTa, Taxa, juma, ca, vobi, sabateni, bJa~, TuTa _ mTvarea, Taxa _
Tarxoni anu marsia (iv. javaxiSvili, I, 1979, gv. 176), juma _ hermesi _
merkuria (`jimaRi~), ca _ ciskris varskvlavi anu afroditea (iqve, gv.
178), vebi _ elva-quxilis, xeTur-xaldeuris monaTesave RvTaeba,
sabateni _ nasesxebi sityva `SabaTia~, amiT aRiniSneboda mnaTobi
kronosi, romelsac qarTulad `morige~ hqvia da meSvide caze myofad
miiCneoda.
110
xazgasmiTaa aRsaniSnavi: qarTuli warmarToba imdenad
srulyofilad damuSavebuli da daxvewili iyo, rom `aramcTu
sazogado qarTuli, yvela qarTul tomTaTvis, maT Soris megrelTa
da svanTaTvisac, saerTo warmarToba arsebobda, aramed am
warmarTobas saerTo terminologiac, saerTo enac qarTuli hqonia~
(iqve, gv. 156).
saqarTveloSi sarwmunoebis ena qarTuli iyo, es wesi mtkiced
damkvidrebula uZveles dros yvela qarTul tomSi. es miT ufro
dasafasebelia, rom sarwmunoebis ena TviT gvian saukuneebSic ki,
xSirad ara mSobliuri ena iyo zogierT xalxSi.
qarTuli warmarToba qarTvelebisaTvis gamSobliurebul-
gaerovnebuli yofila, amitomac mas mtkice winaaRmdegoba gauwevia
TviT iranuli religiisaTvis, romelsac asaxva upovia `sparselTa
wminda wignSi~ _ avestaSi (zoroastrizmi).
`qarTul warmarTobas Tavisi mtkiced Camoyalibebuli panTeonic
hqonia, am panTeonSi zogi mTavar RvTaebad iTvleboda, zogi da
umetesoba umcros RvTaebaTa jgufs ekuTvnoda~ (iqve, gv. 156).
ivane javaxiSvilis azriT, warmarTobisdroindeli qarTvelebis
mTavar `RvTaebad~ mTvare iTvleboda. yvelgan, sadac ki qarTvelebs
ucxovriaT, mTvaris Tayvaniscemis kvali SerCenilia. ara marto
saqarTveloSi, pontosa da frigiaSi, `sadac erT dros qarTveli
tomebi binadrobdnen strabonis sityviT, mTvaris Tayvaniscema
gavrcelebuli yofila~ (iqve, gv. 99).
mTvaris, viTar mTavar meufis da RvTaebis Tayvaniscema, yvela
qarTveli tomis rwmenad unda CaiTvaloso, _ werda is (iqve, gv. 99).
panTeonSi umaRles RvTaebebad miiCneoda aseve `RmerTi Semoqmedi~ da
`ca _ RrubelTa batoni~ (iqve, gv. 101). uzenaes RvTaebas `morigesac~
uwodebdnen. is kronosi unda yofiliyo. qarTuli 7-dRiani msgefsis
yoveli dRe mnaTobTadmi iyo miZRvnili da maT sadideblad iyo
saxeldebuli. kvira mzis dRe iyo, orSabaTi _ mTvarisa, samSabaTi _
ariasi, oTxSabaTi _ ermisa, xuTSabaTi _ afroditisa, paraskevi _
diosisa, SabaTi _ kronosisa. mTvare marTlac gansakuTrebiT
pativdebuli yofila. TviT Cems siymawvileSic ki zogi moxuci
orSabaTs uqmobda (orSabaTi ki mTvarisadmi, uzenaesisadmi yofila
miZRvnili), xolo zogan Cvil bavSvs mTvares daanaxebdnen da
pirjvars asaxvinebdnen. am dros eubnebodnen _ `ai, fufala~ da
gulisxmobdnen ufals (warmarTuli Cvevebis aRorZineba eklesiis
dacemam gamoiwvia XX s-Si). r. patariZem ZvelqarTuli anban-kalendris
kvlevisas faqtobrivad daadastura ivane javaxiSvilis sityvebi: `exla
roca gamoirkva, Tu ra didi mniSvneloba hqonda Zveli qarTvelebis
sarwmunoebaSi mTvares da mis mdgomareobas, mcxralisa, gavsebulisa,
111
da mTvaris aRvsebis gamocnobas, cxadia, rom xatis msaxurebs kargad
unda scodnodaT mTvaris angariSi, swored ase iyo kidec, fSavsa da
xevsureTs, xevisbersa da dekanozs rom hkiTxoT, _ ambobda am 55 wlis
winaT r.erisTavi, mTvare ramdeni dRisaa, erT wamsve miiRebT swor
pasuxso. vin ar icis, rom saqarTveloSi am oci wlis winaT yvelam
Cinebulad icoda, zogma exlac icis mTvaris raodenobis
gaangariSeba~ (iqve, gv. 98).
qarTul warmarTobasac Tavisi istoria hqonia, droTa ganmavlobaSi
ganviTarebula, SeuZenia axal-axali elementebi, mnaTobTa
Tayvaniscemis gverdiT kerpTa Tayvaniscemac SemouRia qarTvelobas.
saistorio wyaroebis mixedviT qarTul warmarTul panTeonSi
pirveloba hqonia armazs.
safiqrebelia, kerpTa Tayvaniscema axladSeqmnili erTiani
warmarTuli saxelmwifoebriobis ganmtkicebis saWiroebisTvis
SemouRiaT qveynis mmarTvelebs, magaliTad, dasavleT-aRmosavleT-
samxreT saqarTvelos gaerTianebisa da damoukidebeli samefos
sazRvarTa ganmtkicebis Semdgom `farnavaz Seqmna kerpi didi saxelsa
zeda Tvissa; es ars armazi, rameTu farnavazs sparsulad armaz erqva,
amarTa kerpi igi Tavsa zeda qarTlisasa da amieriTgan ewoda armazi
kerpisa misTvis da qmna satfureba didi kerpisa misTvis
aRmarTebulisa~ (`qarTlis cxovreba~, I, gv. 25) armazi _
gaerTianebuli da gaTavisuflebuli pirveli erTiani qarTuli
saxelmwifos mfarvel `RvTaebad~ unda yofiliyo warmodgenili.
wyaros Tanaxmad, farnavazamdec azonis qveynis sazRvrebic
faqtobrivad sruliad saqarTvelos moicavda, azons, Cans, Tavisi
saxelmwifos ganmtkicebis mizniT, pirvelad SemouRia
kerpTayvaniscema. `qarTlis cxovreba~ wers _ `aman azon dauteva
sjuli aleqsandres mocemuli, iwyo kerpTmsaxurebad da Seqmnna orni
kerpni vercxlisani: `gaci da gaim~. aleqsandre makedonelis mier
qarTvelTaTvis datovebuli sjuli ki yofila mnaTobTa da uxilavi
RmerTis Tayvaniscema _ `ubrZana aleqsandre azons, raTa pativs
scemdes mzesa da mTvares da varskvlavTa xuTTa da hmsaxurebdnen
RmerTsa uxilavsa, dambadebelsa yovlisasa, rameTu mas Jamsa ara iyo
winaswarmetyveli da moZRvari sjulisa WeSmaritisa, romelmanca
aswava da amxila aramed TviT moigona sjuli ese aleqsandre,
mefobasa Sina yovelsa qveyanasa sjuli ese daudva da wavida
aleqsandre~ (iqve, gv. 19).
cnobilia, rom aleqsandre makedoneli Tayvans scemda `RmerTTa~
berZnul panTeons, mnaTobTa da uxilavi RmerTis Tayvaniscema iyo ara
aleqsandres rjuli, aramed qarTvelTa pirvelwinaprebisa, rogorc
amas iqve, ramdenime Tavis win wers qarTveli mematiane. unda vifiqroT,
112
rom aleqsandrem an misma romelime satrapma, Tuki isini
saqarTveloSi iyvnen, saWirod CaTvales qarTvelTa erovnuli
sarwmunoebisaTvis pativi miegoT da daekanonebinaT.
saxels armazisas mematiane sparsulTan akavSirebs, `farnavazs
sparsulad armaz erqva~-o, mecnierTa erTi nawili mas ahuramazdasTan
_ sparsul uzenaes RvTaebasTan akavSirebs, sxvebi ki xeTur mTvaris
RvTaebis saxel `armas~-Tan. armazis saxels ahuramazdasTan
akavSirebda ivane javaxiSvili da werda: `armazis Sesaxeb cnobebs rom
sparsul ahuramazdasTan saxelis meti saerTo araferi aqvs, es
ucilobelia~ (iv. javaxiSvili, dasax. naSr. gv. 145).
armazis Tayvaniscemasa da mazdeanobas Soris saerTo niSnebs ver
xedaven, magram, miuxedavad amisa, cecxlTayvanismcemlobas
saqarTveloSic SemouRwevia da nawilobriv gavrcelebula kidec.
`mazdeanoba rom erT xans saqarTveloSic gavrcelebuli iyo da
maSasadame, ahuramazda-armazis Tayvaniscemac unda yofiliyo Cvens
qveyanaSi _ es cxadia~, _ wers iv. javaxiSvili.
`...wmida nino maSindel qarTvelebs ase axasiaTebs: `vxedevdiT,
cecxlis msaxursa mas ersa da mogvebsa da cTomasa maTsa zeda
vtirodio~.
zoroastrizmi _ iranidan gavrcelda sxva qveynebSi, isic `uxilav
RmerTsa~, da ciur sxeulebs Tayvanscemda da amitomac, albaT
qarTvelTa sarwmunoebasTan msgavsebis gamo, saqarTveloSic hpova
gavrceleba. Tumca ki, qarTul erovnul sarwmunoebas misTvis medgari
winaaRmdegoba gauwevia.
zoroastri, anu zaraTuStra winaswarmetyvelad miiCneva. am
religiis wmida kanonia _ avesta, xolo uzenaesi RvTaeba _
ahuramazda, romlis saxelis mixedviTac zoroastrizms mazdeanobac
hqvia. is saqarTveloSi qristianobamde imdenad gavrcelebula, rom
misi mZlavri gavlenis kvali dRemde SemorCa qarTul enas (taZari,
kerpi, zvaraki, eSma, jojoxeTi, marTali, warmarTi, bagini, droSa,
anderZi, dasturi da sxva). Cans gansakuTrebiTac moukidnia fexi
qarTlis samefos mmarTvel zedafenaSi, amis maCvenebelia maT Soris
gavrcelebuli iranul-zoroastruli Teoforuli saxelebi _
farnavazi, farnajomi, artavazi, arSaki, bagrati, bakuri, bartomi,
mirdati, adarnase, azorki da sxva (m. andronikaSvili, narkvevebi
iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan 1. 1966).
`parsebis wminda wigni _ avesta, romelsac zogjer `iranul
bibliasac~ ki uwodebdnen _ zoroastrizmis sulieri codnis
Semcvelia. Cans, swored mas uwodebdnen qarTvelebi `nebroTis wigns~,
romelic ZvelqarTuli wyaroebis Tanaxmad, winaqristianul epoqaSi
113
qarTvelTaTvis cnobili yofila, pavle ingoroyva miiCnevs, rom is
qarTul enazec iyo Targmnili da mefeTa saxlebSi inaxeboda.
mazdeanoba popularuli gaxda qristianobamdel msoflioSi, mas
gavlenac ki mouxdenia gviandel iudaizmze, SeWrila romaul
religiaSi, suli Cauberia gnosticizmisa da maniqevelobisaTvis (e.
svetlovi, vestnik carstva boJia, V, briuseli, 1972 gv. 363).
unda iTqvas, rom msoflioSi erTaderTi religia, romelic icnobda
mesianizms (igulisxmeba bibliuri samyaros gareT) esaa mesianizmi
zaraStutrasi (iqve, gv. 493), sxvaTa Soris, es Cans qarTuli
wyaroebidanac, romelsac qveviT ganvixilavT. israelis
winaswarmetyvelTa garda mxolod mazdeanobas swamda momavali
sufeva uflisa, mxolod is moeloda msoflios mxsnelis mosvlas
amqveynad, swored zaratuStras qurumebi _ mogvebi _ mividnen
pirvelni Cveni macxovris iesos Sobisas mis Tayvanissacemlad, swored
isini elodnen mis mosvlas am qveynad da pirvelebma Seityves es.
Tanaxmad maTe maxareblisa _ `xolo roca iudeis beTlemSi daibada
ieso qriste, herodes mefobis Jams, aha, aRmosavleTiT movidnen mogvni
ierusalims da Tqves: sad aris iudevelTa axalSobili mefe? vinaidan
vixileT misi varskvlavi aRmosavleTSi da movediT, raTa Tayvani vceT
mas. es rom gaigo, SeZrwunda mefe herode da mTeli ierusalimi masTan
erTad. da Sekriba yvela mRvdelmTavari da eris mwignobarni da
gamoikiTxa maTgan, sad unda Sobiliyo ieso qriste. xolo maT uTxres
mas: iudeis beTlemSi, vinaidan ase daiwera winaswarmetyvelis mier...
maSin herodem farulad mouwoda mogvebs da gamoikiTxa maTgan
varskvlavis gamoCenis Jami da wargzavna isini beTlems... xolo maT
usmines mefes da wavidnen da aha varskvlavi, romelic ixiles
aRmosavleTiT, win miuZRvoda maT, sanam ar mivida da Tavs ar daadga
im adgils, sadac yrma iyo... da rodesac Sevidnen saxlSi, ixiles yrma
mariamTan, Tavis dedasTan erTad, da daemxnen da Tayvani sces mas da
gaxsnes TavianTi saunje da miarTves mas ZRveni: oqro, gundruki da
muri~ (maTe, 2:1-11).
es moTxroba, e.svetlovis azriT, gviCvenebs, rom axali aRTqma
raRacnairad dakavSirebulia bibliisgare religiur samyarosTan, rom
israelis sazRvrebs gareTac adamianebi elodnen mxsnelis mosvlas.
saxarebis dedanSi sityva `mogvi~ JRers rogorc `magi~ (Magoi), rac
saerTod ewodeba jadoqrobaSi daxelovnebul adamianebs; Zvelad ki
antikur dros sityva `mags~ iranuli religiis qurumebs uwodebdnen,
rogorc es aRniSnuli iyo, da swored maT sces pirvelebma Tayvani
warmarTTagan RmerTkacs bagaSive.
es SemTxveviT ar yofila: e. svetlovis azriT, niSandoblivia, rom
Zveli aRTqma, medgrad mebrZoli egviptis, babilonis, finikiis,
114
saberZneTis `RmerTebis~ winaaRmdeg, arsad pirdapir ar gamodis
iranis religiis winaaRmdeg (iqve, gv. 362). mazda ahura (ahuramazda)
niSnavda yovlismpyrobel da yovladbrZen ufals. isaa `Semoqmedi~
samyaroisa da simarTlisa. samyaro RmTaebrivi Semoqmedis mieraa
Seqmnili, ahuramazdas gverdiT dgas eqvsi zeciuri suli (esenia) _
`keTili fiqri~ (azri), `simarTle~, `siwminde~, `sikeTis samefo~,
`janmrTeloba~, `ukvdaveba~ _ yvelani eseni suliwmindis mier arian
Seqmnilni, ras niSnavs es? _ erTian RmerTs Tu qristes warmarT
winamorbeds iranis miwaze? arsebiTad es sruliad dasaSvebia, visa
aqvs ufleba SezRudos suli wmidis moqmedeba erTi adgiliT?
maxareblis sityvebiT, gana is ar sunTqavs, iq, sadac nebavs? Tu
eklesiis mamebi antikur azrovnebaSi xedavdnen axali aRTqmis
preludias, ra uSlis xels igive iTqvas zarastutras swavlebaze?
TviT biblia ar gamoricxavs imis SesaZleblobas, rom RmerTi ixsneba
`warmarTTaTvis~ (iqve, gv. 368).
mazdeanobas swamda, rom sikeTis RmerTi sabolood gaimarjvebda da
didebiT moevlineboda dedamiwas, boroteba ki damarcxdeboda, xolo
is adamianebi, romlebic mazdas emsaxurebodnen azriT, sityviT da
saqmiT, dajildovdebodnen RvTis am sasufevelSi (iqve, gv. 375).
RmerTis sasufeveli (kxSatra) warmoadgenda jamsa da gvirgvins
msoflio yofisas, zarastutras sikvdilis Semdeg warmoiSva rwmena
imisa, rom mazda adamianebs gamougzavnida axal mxsnels, es rwmena
sabolood iudaur mesianizms daemsgavsa. magebi aswavlidnen, rom
garkveuli drois Semdeg mxsneli dedamiwaze movidoda, raTa
boroteba daemarcxebina (iqve, gv. 377). am rwmeniT xom ar gahyvnen
iraneli mogvebi beTlemisaken varskvlavs?
yovelive zemomoyvanili CvenTvis gansakuTrebiT sainteresoa
`qarTlis cxovrebis~ erTi adgilis amoxsnisaTvis, romelic
dakavSirebulia mociqulTa swor mefe mirianTan.
mematiane mogviTxrobs, rom warmarTobis xanis qarTvelma mefe
mirianma wmida ninos qadagebis mosmenis Semdeg `iwyo gamoZieba
sjulisa~ da gadaikiTxa warmarTuli `nebroTis wigni~ (mazdeanuri
rjulisa), garda amisa aman gamowvlilviT gamoikiTxa moxuc
ebraelTagan sjulis sakiTxebi, is dainteresda swored `mxsneliT~.
wmida ninos, aseve moxuc ebraelTa da `nebroTis wignis~ miTiTebani
mxsnelsa da mesiaze erTmaneTs emsgavsebodnen _ `maSin mirian mefe
gankvirda da iwyo gamoZiebad sjulisa qristessa da mravalgzis
hkiTxaven huria-yofilsa mas abiaTars ZvelTa da axalTa wignTasa da
igi auwyebda yovelsa. da wignica romeli hqonda mirian mefesa
nebroTisi da masca wignsa Sina pova werili esreTi: ...~me var miqael,
romeli dadginebul var RmerTisa mier mTavrobasa zeda
115
aRmosavlisasa... xolo ukanasknelTa JamTa movides meufe igi cisa... man
gixilos Wirsa Sina da gixsen Sen~. maSin gulisxma yo mefeman mirian
rameTu Zvelni wignni da axalni ewamebodes da nebroTis wignica
daamtkicebda da Seeqmna survili qristes sjulisa~ (qarTlis
cxovreba, I, gv. 105).
aSkaraa, rom qarTul wyaroSi dadasturebulia zemomoyvanili azri,
rom bibliur wignebSi gadmocemuli mesianizmis idea zoroastrizmSic
arsebobda. swored aman SesZra mefe miriani da ukve movlinebul
mxsnelad aRiara Cveni macxovari. aq sainteresoa isic, rom `nebroTis
wigni~, rogorc Cans, namdvilad arsebobda Zvel saqarTveloSi,
radganac misi citata damowmebuli mematianis mier, swored
zoroastrizmis umTavresi ideis Semcvelia, masSi naTqvamia `cis
meufis mosvlisa~ da `xsnis~ Sesaxeb.
mefe miriani, romelic iqamde cecxlTayvanismcemeli yofila,
emsgavseba mogvebs, romelnic uflis akvanTan mividnen da Tayvani sces
mas TavianTi sarwmunoebrivi codnis wyalobiT, magram amiT maT Soris
msgavseba mTavrdeba, mefe miriani ufro amaRlda imiT, rom man ara
marto Tayvani sca mxsnels, aramed gaxda misi upirvelesi moqadage da
misi rwmenis gamavrcelebeli saqarTveloSi, amitomac is mociqulTa
sworad iwoda. isic unda iTqvas, rom mefe miriani warmarTobis dros,
sxva qarTvelTa darad, `qarTvel mamaTa rjulis~ mimdevaric iyo da
Tayvans scemda winaparTa `RmerTebs~, misi azriT, isini arian `RmerTni
didni, soflis mpyrobelni, mzisa momfenelni, wvimis momcemelni da
qveynis naSobTa gamomzrdelni RmerTni qarTlisani armaz da zaden,
yovlisa dafarulisa gamomZiebelni, Zvelni RmerTni mamaTa CvenTani
gaci da gaim~ (iqve, gv. 106).
aqve uTuod unda iTqvas, rom msgavseba Zveli aRTqmis mxsnel
RmerTsa da cecxlTayvanismcemelTa mazdas Soris mxolod
calmxrivia. mazdeanizmi dualisturi religiaa, mazdas miekuTvneba
yovelgvari sikeTe, is Semoqmedia yovelive mSvenierisa samyaroSi,
xolo yovelive bnelisa da borotisa ki `aiSma~, sicruea. am borot
suls angra-maniu (ahrimani berZnulad) _ `mowinaaRmdege suli~ hqvia.
is mudmivi mowinaaRmdegea RmerTisa, masTan mebrZolia, meore `boroti
Semoqmedia~. mis Seqmnilad iTvleboda _ jadoqrebi, mebrZoli tomebi,
devebi da sxva. gansakuTrebiTi gansxvaveba isaa, rom zarastutra
araTu ibrZoda maT winaaRmdeg, vinc ar iziarebda mazdeanur
sarwmunoebas, aramed avaldebulebda mis yvela morwmunes, iaraRiT
xelSi, ukompromisod moespo yvela religiuri mowinaaRmdge,
religiuri omi wminda omad miaCnda. yvela sarwmunoebriv
mowinaaRmdeges ahrimanis, anu boroti sulis mier Seqmnilad miiCnevda,
religiur sakiTxebs cecxlTayvanismcemlebi iseve Wridnen, rogorc
116
Semdgom muhamedi. amiT sparseTi rogorc mazdeanuri ise mahmadianuri,
qarTvelTaTvis agresiuli iyo, misi sarwmunoebrivi politika ar
Secvlila. xolo iranelebTan qarTvelebis zneobriv-moraluri
damokidebulebis Sesaxeb unda iTqvas, rom antikur epoqaSi, qarTul
wyaroTa Tanaxmad, qarTvelebs sparselebTan urTierToba, maTTan
naTesaoba da sulieri kavSiri saTakilod ar miaCndaT (sul sxva
suraTia qarTul-sparsuli urTierTobisas Sua saukuneebSi). mizezi
amisa iyo is, rom cecxlTayvanismcemlobis dros TavianTi
sarwmunoebrivi moTxovnilebebis gamo iranelebs sicrue, boroti,
arazneobrivi saqmis Cadena ejavrebodaT. `sicrues isini samarcxvino
naklad Tvliano~, _ wers herodote, Semdgom, mongolebis dros, Cveni
mematianes sityviT, mongolebi sparselebs yvela xalxTa Soris
yvelaze matyuarad da crud miiCnevdnen (albaT, am epoqaSi qarTvelTa
Soris maT zneobasac saxeli gautyda). mazdeanobisas ki maT
evalebodaT Sesruleba valdebulebisa _ `keTili azri, keTili
sityva, keTili saqme~. evalebodaT amoerCiaT keTilsa da borots
Soris erTi _ keTili. rjulis pirveli maswavleblis gardacvalebis
Semdgom mazdeanobaSi SeiWra mravalRmerTianoba. ahuramazda ukve
aRar iyo erTaderTi RmerTi.
ahuramazdas avestaSi ewodeba `simarTlis dambadebeli~, romelmac
gakvala gza mzisa da varskvlavebisaken; mas adareben mTvares,
romelic ivseba da ileva. amitomac SesaZlebelia armazs _
ahuramazdas qarTul saxes _ mTvaris RmerTis funqciac miewereboda.
Tu armazs mTvaris RmerTis funqcia eniWeboda, maSin is misaRebi
iqneboda warmarTul saqarTveloSi arsebuli ori sarwmunoebrivi
mxarisaTvis. erTni iyvnen saxelmwifo religiis _ `mamaTa rjulis~,
anu qarTuli erovnuli panTeonis Tayvanismcemlebi (xalxis farTo
masebi da erisTavebi), meoreni ki zoroastrizmis mimdevrebi _ am
ukanasknelTa ricxvs, Cans dafarulad TanaugrZnobda samefo ojaxic
(`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, farnavazis Semdgomi qarTuli samefo
dinastiebi _ nebroTianebi da arSakunianebi enaTesavebodnen
aRmosavlur iranul dinastiebs). maT esaWiroebodaT mazdeanobis
dafarva, winaaRmdeg SemTxvevaSi, rogorc Tavidan iyo aRniSnuli,
taxtidan Camoagdebdnen.
Tavisi wminda saxiT mazdeanoba kerpTayvanismcemlobas uaryofda,
magram Semdeg misi Tavdapirveli `siwminde~ SeimRvra.
qristianobis gamarjvebis Semdeg samefo ojaxSi darCenila naSTi
mazdeanizmisa, is kvlav dafaruli iyo, amas miuTiTebs vaxtang
gorgaslis mematianis sityvebi, romelic `nebroTis wignis~ Sesaxeb
gvamcnobs `mamaTa CvenTa farulad epyraT wigni ese~.
117
armazi _ warmarTobis dros, xalxis TvalsazrisiT,
cecxlTayvanismcemlobis mowinaaRmdege `RmerTs~ warmoadgenda.
saqarTveloSi qristianoba ukve pirveli saukunidanve TandaTan
vrceldeboda, amave dros CvenSi cxovrobdnen iudaisturi religiis
mimdevrebi da mzis (cecxlis) Tayvanismcemlebi.
qarTveli warmarTebi cdilobdnen `mamaTa RmerTis~ _ armazis _
risxva ar gamoewviaT qristianobis, iudaizmis anda
cecxlTayvanismcemlobis miRebiT. isini eTayvanebodnen armazs da
ambobdnen _ `vai Tu da-sada-vaklo rai didebasa didisa RmrTisa
armazissa da Se-rasme-vcde sityvasa ebraelTa Tana, gina mogvTa
smenasa daxvdomil viyo mzis msaxurTa da romelime ityvian ucebni
didsa visme RmerTsa caTasa~ (qarT. agiogr. lit. Zegl. I, gv. 119).
armazi _ mamaTa RmerTi _ gansxvavdeba ebraelTa, mazdeanTa da
qristianTa RmerTisagan. ufro metic, _ is mteria `atroSanisa~ anu
`iTrujanisa~ _ cecxlis RvTaebisa. `qaldevelTa RmerTi iTrujan da
Cveni ese RmerTi armaz yovladve mter arian. aman rame mas zeda zRva
moaqcia...~ k. kekeliZis kvlevis Tanaxmad, iTrujani atroSania, xolo
qaldevelebs im droisaTvis sparselebs uwodebdnen.
armazi wyliT aqrobs cecxlis sagznebels (iseve, rogorc Semdgom
Cveni wmida mamebi _ cecxlTayvanismcemlobis winaaRmdeg mebrZolni).
sabolood ZvelqarTuli sarwmunoebis Sesaxeb gavimeoroT sidonias
sityva:
`egreT iyo cxovrebaA Cveni qarTvelno, rameTu viqceodiT naTelsa
da mkvidr viyveniT bnelsa, vixarebdiT SvebiTa da viunjebdiT
glovasa, romlisa nugeSinismcemeli ara iyo. vhmsaxurebdiT same
dabadebulTa da ara dambadebelsa, qerobinTa etlTa zeda mjdomarisa
wil mTaTa maRalTa Tavyuanis-scemdes mamani Cvenni, gebalsa da
garizinsa da mas zeda ara iyo arca RmerTi, arca mose, arca niSi
maTi, aramed kerpni qvisani usuloni. xolo amas qveyanasa qarTlisasa
iyvnes orni mTani da maT zeda orni kerpni, armaz da zaden, romelni
iynosdes sulmyralobiT aTassa sulsa yrmisa pirmSoisasa armaz da
zaden da Sesawiravad uCndes mSobelTa maTTa msxverplad, viTarmca
ukunisamde ara iyos sikvdili. da ese iyo moaqamde, xolo iyvnes
kerpni sxvanica samefoni: gaci da ga. da Seiwirvoda maTa erTi
sefewuli cecxliTa dawvad da mtveri gardabnevad Tavsa kerpisasa~
(`moqcevai qarTlisai~, iqve, gv. 125, var. a).
yrmaTa kerpTadmi Sewirva, Tu marTla arsebobda aseTi wesi,
matianis Tanaxmad, qristianobis gavleniT aRukveTia mefe rev marTals
III saukunis dasawyisSi. strabonis Tanaxmad, mTvares albaneTSi
marTlac swiravdnen adamians msxverplad.
118
isic unda iTqvas, rom ivane javaxiSvils eeWveboda CvenSi
kerpTayvanismcemlobis arseboba, misi kvlevis Tanaxmad, warmarTobis
xanaSi qarTvelebi Tayvans scemdnen `Semoqmed RmerTs~, mnaTobebs, sxva
qmnilebebs da swored es miiCneoda `mamaTa rjulad~.
p o m p e u s i s l a S q r o b a
i s r a e l s a d a i b e r i a S i
qristeSobamde 65 wlis gazafxulze romaelTa laSqari
saqarTvelos samxreT sazRvars moadga. mxedarTmTavarma, romaeli
xalxis usazRvro siyvaruliT mosilma pompeusma, roca albaneTTan
omisas Seityo iberTa mefe artagis saomrad mzadebis Sesaxeb,
daswreba amjobina da swrafi marSiT gaiara manZili iberiis
dedaqalaqamde. armazis kedlebTan momdgari romaeli legionebisa da
polkebis niSnebis moulodnelma aelvarebam daabnia qarTvelTa mefe.
Tu ara xerxianoba romaelTa saxelovani sardlisa, mas didi
usiamovneba da SeiZleba marcxic ki eloda iberTa mxridan, miT
umetes, rom sul ramdenime dRis win pompeuss albanelTa 40-aTasiani
laSqari daesxa Tavs. miTridates, pontos mefes, romaelTa winaaRmdeg
mebrZols, iberTa didi imedi hqonda. plutarqe, Zveli berZnuli
mwerlobis saukeTeso warmomadgeneli, Tavis `paralelur
biografiebSi~ werda: `iberni ricxviT albanelebs ar
Camouvardebodnen. guladobiTac sxvebze ufro mamacni iyvnen da
Zalian undodaT miTridatesTvis eamebinaT da pompeusi ukueqciaT:
iberni arc midielebis morCilebaSi yofilan, arc sparsebs eqvemd-
ebarebodnen da Tavis droze makedonelTa mbrZaneblobac aicdines
Tavidan imis wyalobiT, rom aleqsandre friad swrafad gabrunda
hirikaniidan, magram pompeusma iberebic daamarcxa did brZolaSi ise,
rom cxra aTasi kaci mokles, xolo aTi aTasze meti romaelebs
CauvardaT tyved~ (plutarqe, rCeuli biografiebi, 1975, gv. 330).
plutarqes mier naxsenebi iberebTan gamarTuli `didi brZola~,
namdvilad didi unda yofiliyo, radganac mxedarmTavar
pompeusisaTvis, romelmac manamde ori triumfi moawyo romSi afrikisa
da evropis dalaSqvrisaTvis, Cveulebrivi omis `did brZolad~
saxeldeba didebis momtani ar iqneboda.
iberebis damarcxeba sasaxelo iyo pompeusisaTvis, romaelTa mier
`didad~ saxeldebulisaTvis, radganac, rogorc plutarqe ambobs,
119
manamde iberebis damorCileba verc midielebma da verc sparselebma
SeZles da aleqsandre makedonelic hirkaniidan ukan gabrunebula.
Tu ras niSavda midielTa, sparselTa da makedonelTa saxelmwifoTa
morCilebisagan Tavis arideba, kargad Cans danielis
winaswarmetyvelebidan. babilonSi ebraelTa tyveobis dros mefe
nabuqodonosoris sizmris axsnisas danielma Tqva, rom mraval xalxze
gabatonebuli babilonis samefos Semdeg msoflioSi warmoiSoboda
sami udidesi imperia: sparsTa `mere gamefdes, romeli euflos
yovelsa qveyanasa (mefoba makedonelTa, berZenTa), mefoba meoTxe
(romaelTa) iyos Zlieri rogorc rkina~.
damarcxeba iberielebisa, romlebmac Tavidan aiciles midiel-
sparselTa da berZenTa xelqveS yofna, sasaxelo iyo romaelTa
sardlisaTvis.
romaelTa somxeTSi gamarjvebis Semdeg iberiis mefes eWvi gasCenia,
vaiTu pompeusi saqarTvelosac moadges da daipyroso, da TviTonac
saswrafo saomar mzadebas Sesdgomia, pompeusisTvis ki despanebi
gaugzavnia _ megobrobis dasamyareblad. pompeusi ar Semcdara da,
rogorc iTqva, saswrafod iberiaSi SeWrila. iberebs verc sazRvarTan
dadgoma mouswriaT da verc Casafreba, omis samzadisSi myofi mefe
armazSi imyofeboda.
saqarTvelos dedaqalaqis saxeli berZen-romaeli mwerlebisaTvis I
saukunidanve cnobilia, mas `armaz cixesac~ uwodebdnen, mcxeTis Sida
cixe-akropolisis sasaxleSi Seutyvia artags, rom pompeuss misi
samyofelidan mxolod kedlebiRa hyofda. mefem, romelsac ucxoelebi
artoks uwodebdnen, ver moaxerxa cixis dacva da saCqarod miatova
igi. armazSi panika Seqmnila, garnizoni dabneula, brZolaSi
damarcxebula da danebebia pompeuss, mdinaris meore mxares gadasul
mefes ki romaelTa laSqari dadevnebia. mterma moaswro mtkvris
mTeli marjvena sanapiros dapyroba. miuxedavad imisa, rom romaelebi
mtkvris meore napirzec gadavidnen da qarTuli laSqaric ramdenime
SebrZolebis Semdeg ZiriTadad daamarcxes, mefis Sepyroba ver
moaxerxes.
qarTlis mefesa da pompeuss Soris molaparakeba gamarTula,
mSvidobis sanacvlod pompeusi mefes mZevlebs sTxovda _ sefewulebs.
mefe yoymanobda, amasobaSi zafxulmac moatana da mdinare pelori
dapataravda, amiT isargebla pompeusma da erT adgilas, sadac foni
iyo, gaRma gadavida. maSin ki artag mefem ikadra da Tavisi Svilebi
mZevlebad gamoimeta. amis Semdeg iberiis mefem da romaelebis
sardalma xelSekruleba dadves~.
120
pompeusma samxreT-dasavleT saqarTveloSi _ kolxeTSic ilaSqra,
Semdeg kvlav ajanyebul albanelebs Seutia da TiTqmis miadga kaspiis
zRvas.
pompeuss iberiisa da albaneTis dalaSqvris Semdeg gadauwyvetia
samyaros mopirdapire mxarec daelaSqra. amis Semdeg is samyaros
oTxive kuTxis mpyrobelad CaiTvleboda, iqamde mis mier dalaSqruli
iyo evropa da afrika. `pompeuss metad mgznebare wadili da
miswrafeba hqonda siria aeRo da arabeTze gavliT mewamul zRvamde
misuliyo, raTa gamarjvebuls mieRwia okeanemde, samyaros rom
yovelmxriv gars evleba. marTlac, igi gamarjvebuli pirveli gavida
121
libiaSi gare zRvis napirebamde, mere espaneTSi atlantis okeaneTi
SemosazRvra romaelTa sabrZanebeli da mesamejer sul axlaxan,
albanelebis devnis dros, cota daaklda, Torem hirkaniis zRvasac
miadgeboda, amgvarad pompeusma gadawyvita laSqrobaTa wre mewamuli
zRviT Seekra da mxedroba aqeTken daZra~ (plutarqe, iqve, gv. 333).
swored siriaSi omis dros pompeusTan mivida iudevelTa deputacia
da mefobis maZiebeli Zmebis saxeliT iTxova davis gadaWraSi
daxmareba.
aleqsandre makedonelis Semdeg, rac imperia oTxad gaiyves misma
mxedarTmTavrebma, iudea xelT igdo ptolemeelTa dinastiis
damaarsebelma, egviptis mefe ptoleme lagem (Zv.w.aR-is 320-283), igive
soterma. amis Semdeg 120 wlis manZilze iudea ptolemeTa dinastiis
xelqveS iyo.
egvipturi xelisufleba iudeaSi selevkidTa siriulma dinastiam
Secvala. mefe antioqe III lmobierad epyroboda ebraelebs, xolo misi
taxtis memkvidre selevk IV filipatori (qristeSobamde 187-175)
piriqiT, man ebraelTa taZrebis gaZarcva moiwadina, antioqe IV-m (175-
163 wlebi) ki ebraelebs sinagogaSi siaruli, locva aukrZala.
moiTxova Tayvani ecaT zevsisaTvis da mxolod berZnuli eniT
elaparakaT. daiwyo represiebi, misi brZanebiT dawves wmida wignebi,
daangries taZrebi, urCebi sikvdiliT dasajes, sastikad awamebdnen da
CvilebTan erTad klavdnen ebrael morwmune dedebsac ki. am dros
ebraelebs moevlinaT saxalxo gmiri oTxmoci wlis maTaTia
(xasmonelTa STamomavali) Tavisi xuTi vaJiT. xalxi sayovelTaod
ajanyda da gahyva maTaTias (Zv.w.aR-is 167). misi gardacvalebis Semdeg
ajanyebas saTaveSi Caudga iuda, romelsac makabi (uro) Searqves. man
marTlac gaaTavisufla Tavisi qveyana, aRadgina taZari. misi
sikvdilis Semdeg saxelmwifos meTaurobda ionaTan makabeli, Semdeg
ki misi umcrosi Zma simoni (Zv.w.aR-is 143-135). mis dros iudea
damoukidebel saxelmwifod aRiares da simons uwodes nasi _ Tavadi.
dadginda qveyanaSi umaRlesi sasuliero wodeba mRvdelmTavrisa
(qurumis) memkvidreobiT gadasuliyo makabelTa gvarSi.
romma cno iudeis damoukidebloba da masTan megobruli
urTierTobac daamyara. simonis vaJis ioan hirkanis dros iudeam
didebisa da Zlierebis umaRles dones miaRwia. daimorCila
samarielebi, gaanadgura maTi mTavari taZari gerizimis mTaze,
daimorCila idumelebi, miaRebina maT iudevelTa sarwmunoeba. misi
sikvdilis Semdeg daeca Zliereba iudevelTa saxelmwifosi,
aristobulis uzneo qmedebebma saTave daudo sisxlian omebs
taxtisaTvis. misi sikvdilis Semdeg saxelmwifos saTaveSi Caudga
meore vaJi aleqsandre ianai (Zv.w.aR-is 103-76) _ ufro uzneo
122
mmarTveli. taxtisTvis ZmaTa Soris oms ormocdaaTi aTasi iudeveli
Seewira. qmris sikvdilis Semdeg dedofalma salomem erT vaJs _
hirkan II-s uzenaesi qurums xarisxi mianiWa, xolo meore vaJi
aristobul II CamoaSora saxelmwifos saqmeebs. dedis sikvdilis
Semdeg ZmaTa Soris omi daiwyo. orives surda taxtis daWera.
aristobulma Tavi mefed gamoacxada. ZmaTa Soris omi wlebis
manZilze grZeldeboda. bolos, qristeSobamde 63 wels, Zmebma
daxmarebisaTvis pompeuss mimarTes, romelic, rogorc iTqva, iberiaSi
gamarjvebis Semdeg samxreTisken gaemgzavra. pompeusi imJamad sirias
ebrZoda. romaeli mxedarTmTavari Zmebs dahpirda, rom siriaSi
gamarjvebis Semdeg iudeasac ewveoda da maT saqmeebs gaarCevda.
ori aTasi welia, axali da Zveli aRTqmis istorikosebi siamovnebiT
uTmoben adgils TavianT SromebSi pompeusis laSqrobas iudeaSi,
magram isic unda iTqvas, rom berZen-romaeli istorikosebisaTvis es
TiTqmis SeumCneveli iyo.
plutarqe, romelic aRwers iberiaSi pompeusis laSqrobas, iudeaSi
mxedarmTavris Sesvlas gakvriT ixseniebs. es uTuod imiT iyo
gamowveuli, rom iberia im droisaTvis Zveladve arsebul
saxelmwifos warmoadgenda, xolo iudeis saxelmwifoebrioba
romaelTa mier sul ramdenime wlis win iyo aRiarebuli. egviptelTa
da sirielTa, anu ptolemeTa da selevkidTa saxelmwifoebis uRelqveS
moqceulma iudeam romaelTa Tvalwin aRidgina saxelmwifoebrioba,
romelic romaelTa mierve iqna saukunod dasamarebuli.
ratom miiwvies taxtisaTvis moqiSpe ebraelebma pompeusi TavianTi
saqmis gadasaWrelad? TiTqos am kiTxvas pasuxobs plutarqe _
`pompeusis Zlierebis xma sakmaod Soris iyo gavardnili, magram amaze
nakleb rodi quxda xma mis samarTlianobaze da keTilmowyalebaze~
(iqve, gv. 334). samarTlianma da keTilmowyale pompeusma daudo
safuZveli Zlivs aRorZinebul iudevelTa saxelmwifos ngrevas.
samTviani Zneli alyis Semdeg gaWirvebiT Sevida romaeli
mxedarTmTavari ierusalimSi gabzaruli kedlidan. omi gagrZelda
taZris SemogarenSi. brZolebisas mRvdlebi uwyvetliv agrZelebdnen
RvTismsaxurebas sakurTxevlis win, iqamde, sanam ukanaskneli maTgani
maxviliT gangmiruli ar daeca.
aseTi mZime brZolebis miuxedavad, plutarqe mxolod oriode
sityviT gadmogvcems pompeusis iudeaSi Sesvlas, siriis romis
provinciad gamocxadebis Semdego, _ wers is _ mxedarTmTavarma `iudea
daipyro da mefe aristobule daatyveva~ (plutarqe, rCeuli
biografiebi, 1975, gv. 334). Tuki ierusalimis kedlebTan xangrZlivi
omi plutarqes aRweris Rirsad ar CauTvlia, unda vifiqroT, rom
123
iberiaSi pompeusis laSqroba ufro mniSvnelovnad da sasaxelod
miaCnda.
pompeuss ierusalimis aRebis Semdeg gadauwyvetia msoflioSi
saxelganTqmuli taZris daTvaliereba da wmidaTa wmidaSi Sesvlac ki,
sadac mxolod mRvdelmTavars SeeZlo Sesvla, isic weliwadSi
erTxel, romaelebi iq cnobismoyvareobam Seiyvana. mTel qveyanaze
sxvadasxva xmebi dadioda wmidaTa wmidas Sesaxeb. warmarTebis erTi
nawilis mtkicebiT, iq sasikvdilod ganwiruli kaci hyavdaT
gamomwyvdeuli, sxvebi amtkicebdnen, rom iq Tavis gamosaxuleba
inaxeboda. magram ra inaxeboda iq sinamdvileSi? romaelebi raRac
arabunebrivs elodnen, magram rogori iyo maTi gaoceba, roca bisonis
mZime fardis gadawevis Semdeg iq sicariele ixiles. wmidaTa wmidaSi
araferi ar iyo, maT sakurTxevlis win mxolod Svidtota Sandali
ixiles, anTebuli sanTlebiT. gaoceblebma SiSiT datoves taZari,
`magram romaelebi kidev ufro gaocdebodnen, Tu gaigebdnen, rom isini
pirispir Sexvdnen religias, akvans axali sarwmunoebisa, romelic
male daipyrobda aRmosavleTsac, dasavleTsac, TeTrmarmarovan
eladasa da maT mSobliur romsac~ (ix. a. bogoliubov, sin
CeloveCeski, gv. 12-16).
miTridate pontoelis damarcxebisa da sikvdilis Semdeg
gamarjvebuli pompeusi romisken gaemgzavra. mas brwyinvale Sexvedra
mouwyes da yovelmxriv aleqsandre makedonels amsgavsebdnen.
`zeimis dros win mohqondaT dafebi im qveynebisa da xalxebis
saxelTa aRniSvniT, romelnic pompeusma daamarcxa da romlebzedac
gamarjvebis triumfs ixdida. es iyo: ponto, somxeTi, kapadokia,
paflagonia, midia, kolxeTi, iberia, albaneTi, siria, kilikia,
mesopotamia, finikiisa da palestinis tomebi, iudea, arabeTi...~
(plutarqe, gv. 340). triumfSi midiodnen sxvaTa gverdiT iudevelTa
mefe aristobule da iberieli sefewulebi. plutarqes cnobiT,
pompeuss iberTa mefisagan miRebuli hqonda oqros sawoli, taxti da
magida, safiqrebelia, rom am nivTebma triumfs brwyinvaleba SesZines.
Cveni epoqis arqeologebma, romlebmac mcxeTis midamoebSi samefo
saxlisaTvis saWiro mravali zRapruli sidiadis nivTi aRmoaCines,
aRtaceba ver dafares sawolis naSTis aRmoCenisas _ `yvelaze did
STabeWdilebas tovebso, _ wers istorikosi _ sareclis CuqurTmovan
fexTa vercxlis oTxi erTnairi garesakravi _ kaklis xisgan
gamoTlili mrgvali qandakeba erTmaneTze gadabmuli arwiv-spilos
stilizebuli gamosaxulebebiT, arwivis Tavis qandakebebiT vercxlis
sqeli firfitebiT garSemoWedili~ (saq. ist. narkv. I, gv. 704).
plutarqes cnobiT, rogorc aRiniSna, pompeusisTvis mirTmeuli
sawoli, magida da taxti vercxlis ki ara, oqrosi yofila.
124
iberia pompeusis epoqaSi oqromravali, elinuri gemovnebiT
ayvavebuli qveyana iyo, rogorc amas arqeologia adasturebs.
triumfis dros forumze pompeuss miTridate pontoelis
damarcxebisadmi miZRvnili sityva warmouTqvams. swored miTridates
dasamarcxeblad moawyo man aziaSi didi laSqroba. pontos samefos
romi TiTqmis naxevari saukunis manZilze ebrZoda. ponto ZvelTaganve
qarTveli tomebis sacxovrisi yofila da iq samefo Seqmnila
`_qarTveli (megrul-Wanuri) da misi monaTesave tomebis miwa-wyalze~
(saqarTvelos istoria, I, 1958, gv. 58).
ara Tu ponto, misi samxreTiT momijnave kapadokiac qarTveli
tomebiT yofila dasaxlebuli. ponto da kapadokia politikurad
zogjer erTmaneTs faravda. ZvelqarTuli tomi tabalebi (Tubalebi) _
swored Semdegdroindel kabadokiaSi saxlobdnen (iv.javax. qarT. eris
ist. I, gv. 404).
ioseb flaviosi, rogorc iTqva, tabalebs _ iberTa winaprebad,
xolo mesxebs kabadokielebad miiCnevda. IV saukuneSic kabadokia
mesxebis sacxovrisi yofila, arqiepiskoposi evstate (+360) _
qarTvelTa winaprebis Sesaxeb wers: `obelma _ Tobelebi, axlandeli
iberebi; osoxma-mesxebi, axlandeli kabadokielebi~ warmoSveso (ix. g.
gozaliSvili, miTridate pontoeli, gv. 161).
gansakuTrebiT sainteresoa CvenTvis winaswarmetyvel isaias
ganmarteba IV saukunis kvirieli episkoposisa Teodotes mier, is
ambobs, rom isaia `...mosoxebSi _ kabadokielebs, TobelebSi ki _
iberielebs gulisxmobdao~ (iqve, gv. 162).
pontos qarTvelTa sacxovrisad asaxelebda V saukuneSic rufinusi.
IV saukunis eklesiis sami didi mama _ grigol nazianzeli, basili
didi da grigol noseli, Cveulebriv cnobilni arian sami didi
kabadokielis saxeliT. Cveni istoriuli matiane, rogorc es vaxtang
gorgaslis cxovrebidan Cans, grigol nazianzels miiCnevda
saqarTvelos sakaTalikosos daarsebis sulier meTaurad. swored mis
saflavze misul vaxtang mefes eCvena suli grigolisa da misi
saflavis eklesiis mRvdeli pirveli qarTveli kaTalikosi gaxda.
kabadokielni iyvnen CvenTvis erovnul wmindanebad qceulni _ wmida
giorgi, qarTvelTa ganmanaTlebeli wmida nino, Cvens eklesiaSi
istoriulad didad miRebuli basili didi episkoposi, misi Zma _
episkoposi grigol noseli, misi debi _ wmindanebi: emilia, makrina da
Teozevia. 1877 wels daibeWda d. CubinaSvilis naSromi miZRvnili
kabadokiis mosaxleobisa da qarTveli xalxis naTesaobis Sesaxeb.
mkiTxvelisaTvis es mtkiceba gasagebi iyo, radganac istoriulad
kabadokieli moRvaweni mSobliurad iyvnen miCneulni qarTvelTaTvis.
e.xinTibiZem, Tavisi kvlevis Sedegad daaskvna, rom `basili kesarieli
125
erovnebiT iyo qarTveli, mcire aziis teritoriaze mcxovrebi
qarTveluri tomebis erT-erTi StoTaganis warmomadgeneli, romlebmac
adre iwames qristianuli aRmsarebloba, dauaxlovdnen mcire aziis
kulturul centrebs da eziarnen berZnul kulturasa da ganaTlebas~
(g. gozaliSvili, ori etiudi, 1965, gv. 105).
kirion episkoposi werda _ `kapadokielebs, didi Rvawli miuZRviT
qristianobis gavrcelebis saqmeSi. ostguTebSi qristianoba danerges,
rogorc amas basili amtkicebs, kapadokielma tyveebma, vestguTebSi (IV
s.) gaavrcela da ganamtkica qristianoba episkoposma ulfilam, tyve
kapadokielTa STamomavalma. sugdelebis ganmanaTlebeli...
kapadokielia~ (episkoposi kirioni, kulturuli roli iveriisa
ruseTis istoriaSi, 1900, gv. 9), kapadokieli iyo wmida nino.
pontos samyarodan iyo miTridate, mis vaJsac qarTuli saxeli _
`maxare~ erqva, misi samefos dedaqalaqi, romelsac Semdgom kesaria
daerqva _ pompeusis iniciativiT xelaxla gaSenda, miTridates omebis
Semdeg es qalaqi qristianobis udides kerad iqca.
d a s r u l e b a g m i r u l i s a d a d a w y e b a
s u l i e r i e p o q i s a
gaqristianebis Semdgom, rogorc mosalodneli iyo, Seicvala da
Seivso zneoba yoveli qarTvelisa. axalma erovnulma sarwmunoebam
gardaqmna erovnuli TvalTaxedva, Seicvala warmodgenebi, wes-
Cveulebani da midrekilebani. miT ufro, rom qarTveloba qristes
erTguli iyo ara asi da orasi wlis, aramed ori aTasi wlis
manZilze da aseTad rCeba amJamadac.
warmarTobis dros qarTvelTa xasiaTi, qcevebi da Cveulebani
sxvagvari yofila, ufro heroikuli da gmiruli _ am sityvebis
swored imdroindeli, Zveleburi gagebiT.
`gmirebs~ qarTvelTa winaprebi TavianT mama-papebs da maT mSoblebs
uwodebdnen, romelTac warmoSobiT noes Zes iafets ukavSirebdnen,
iafetis Zmiswuli TarSi mama yofila Targamosisa. qarTvelTa
winaprebi Targamosis STamomavlebi iyvnen, swored Targamoss
uwodebdnen `gmirs~. is babilonis godolis daqcevis Semdeg wamosula
SuamdinareTidan da damkvidrebula kaspiisa da Savi zRvis Sua,
araratisa da kavkasiis mTebs Soris. mas rva Svili hyolia _ `gmirni
Zlierni da saxelovanni~. es ambavi momxdara qristeSobamde ramdenime
aTasi wliT adre.
126
Targamosis ZeTagan pirveli, Tanaxmad matianisa, `umetes gmiri iyo
yovelTasa, rameTu egeviTari arasodes yofiliyo arca wylis-rRvnis
winaT da arca Semdgomad taniTa, ZaliTa simxniTa~ (q.c. I, gv. 4). masSi
unda igulisxmebodes Zveli urartuelni _ xuritebi, romelTa
qveyanasac `xurlas udnes~ uwodebdnen, xolo Targamosis sxva Zeebis
saxelebSi JRers qarTvelTa da kavkasiel tomTa saxelebi (zogi
maTgani mTavrdeba berZnuli bolosarTiT _ `os~, romelic, Cans,
Semdeg daurTes). esenia: `qarTlos, bardos, movakan, lek, heros, kavkas,
egros~.
rva gmiri, ganudga cnobil, saxelovan, dedamiwaze pirvel gmirs _
nebroTs, romlis Sesaxebac dabadebaSi naTqvamia _ `quSma Sva
nebroTi, aman daiwyo Zalis gamoCena qveyanaze. Zlieri monadire iyo
igi uflis winaSe, amitomac Tqmula, nebroTiviT bumberazi ariso
uflis winaSe, misi samefos rCeuli qalaqebi iyo babiloni, ereqi,
aqadi, da qalne, Sinayaris qveyanaSi. am qveynidan gamovida aSuri da
aaSena nineve, rexoboT-qalaqi, qalaxi~ (dab. 10. 8-11).
TargamosianTa gandgomis gagebisTanave nebroTi Tavis ZalebiT
gaemarTa kavkasiisaken.
aq nebroTs `Wurvils rkiniTa da rvaliTa terfidan vidre
Txemamde~ ver uSvela javSanma, Semogebebuli rva gmirTagan
uZlieresma `styorcna isari da hkra mkerdsa nebroTisasa, ficarsa
zeda rvalisas. da ganvlo zurgiT~ (q.c. I, gv. 7).
mamaTa gmirul sulsa da sagmiro saqmeebs kargad aRwers `qarTlis
cxovreba~.
aseve aRweren Cveni mematianeebi gmirTa STamomaval qarTvel mefeTa
garegnobasa da xasiaTs: _ `taniTa sruli, Svenieri, Zlieri, mxne da
qveli~. ai, rogor ebrZvis ucxo SemoWril toms mefe mirvani _
`waruZRva wina qveiTTa, zurgiT Semoadginna mxedarni da movida karTa
maT Sina, viTarca jiqi sificxiTa, viTarca vefxi simxniTa, viTarca
lomi zaxiliTa. iqmna maT Soris brZola Zlieri, xolo mirvans ver
hkveTda maxvili durZukTa, viTarca kldesa sipsa da dga uZravad,
viTarca koSki mtkice da gagrZelda maT Soris brZola da moswyda
orgniTve uricxvi, xolo iZlivnes durZukni da ivltodes. miudges
ukan qarTvelni, mosres da tyve qmnes da Sevida mirvan durZukeTs... da
Seabna karni qviTkiriTa da uwoda saxelad darubal da dajda mirvan
mcxeTasa mefobda nebierad da uSiSad. iyo kaci mimniWebeli keTilisa
uxvad da Seiyvares igi yovelTa mkvidrTa qarTlisaTa~ (q.c. gv. 28).
aderki, romlis saqarTveloSi mefobis drosac beTlems
uriastanisasa iSva Cveni macxovari ieso qriste, ase ebrZoda metoqes
taxtisaTvis _ `aRizaxnes orTave xmiTa sastikiTa da mietevnes
urTierTas da iwyes orTave gvemad orolisa da vera hkveTes
127
saWurvelsa erTmaneTisasa da brZolisa sigrZesa Sina ganutyda
orolebi. aRmoiRes Cuglugebi da iwyes brZolad CuglugebiTa odes
uxeTqian Cuglugi igi saWurvelsa zeda maTsa, hgvandis xma igi xmasa
mas uros mWedlisasa, romeli ecemis grdemlsa da xma zaxilisa
maTisa msgavs iyo quxilisa. maSin ver sZles urTierTas, daSvres da
ukuagdes imier da amier. SeRamda dRe igi da ganisvenes orTave da
dileul kvalad gamovides aiRes mSvildebi da iwyes rbevad da svrad
erTmaneTisa, hkra aderki mkerdsa arSakisasa da veRara ufara
simagreman saWurvelisaman. ganvarda zurgiT da Camovarda arSak
cxenisgan~ (q.c. I, gv. 34).
ase xedavdnen sagmiro saqmeebs qristianobamdeli qarTvelebi.
qristianobis miRebis Semdeg ki maTi Sexeduleba Seicvala. sulieri
gamarjveba da ara xorcieli, ai, ra miiCneva axla gmirobad.
warmarTi gmiri amirani iqamde uZleveli da daumarcxebeli,
xalxuri TqmulebiT, marcxdeba qristes mier. gmiria amiranis mama.
dedac warmarTul RvTaebad iTvleba. Zmobilebi badri da usupi _
Zlieri gmirebi, zeSTabunebrivi Tvisebebis mqoneni arian. `usups beWeb-
Sua mzis msgavsi niSani aqvs da badrs mTvaris msgavsi~. amiranic
`RvTaebrivi~ TvisebebiTaa dajildoebuli; oqros kbili da
sacrisodena Tvalebi aqvs. xasiaTiT ki `Savsa Rrubelsa saavdrod
gamzadebulsa~ hgavs. ukvdavi arsebaa _ sikvdili kidec rom indomos,
ar SeuZlia. amirans Ronec gmiruli aqvs. siCqare gaqanebuli xisa aqvs,
simarde zvavisa, Rone Tormet uRela xar-kameCisa, miwas umZims misi
tareba, devebs advilad xocavs, mzis mylapvel da cecxlis mfrqvevel
gveleSaps amarcxebs. ZaRlic araCveulebrivi hyavs _ orbis lekvi,
frTosani, `mas beWebze orbis frTebi aqvs~
amirani itacebs qals yamars. ivane javaxiSvilis mier elamitur
`RvTaeba~ lagamarad anu afroditad miCneuls (qarT. eris ist. I, gv.
194, 1979), am qals ded-mama caSi hyoloda. mama amindis Semcvleli da
wvimis momyvania, roca amirani Seeba, mis muzarads cecxlis
naperwklebi scvioda. misi sulis SeberviT ki amirani `Coqze daeca~.
mamis jaris adgilidan daZvrisas _ ca moiRrubla, wamowinwkla,
Semdeg ki kokispiruli wvima wamovida. Rrubeli jaris Crdilia.
amiranis masTan brZola mogvagonebs Targamosianebisa da
nebroTianebis SebrZolebas _
_ `iqmna maT Soris brZola sastiki _
romeli emsgavsa sastikebasa haerisasa,
rameTu mtveri ferxisa maTisa _
viTarca Rrubeli sqeli,
xma pirisa maTisa _
viTarca xma quxilisa
128
simZlavre isrisa maTisa _
viTarca texa mexisa
tyorcna qvisa maTisa _
viTarca setyva xSiri
da daTxeva sisxlisa maTisa
viTarca wvimisa Rvari~
amirani araCveulebrivi gmiria Zvel qarTvelTa warmodgeniT.
imdenad araCveulebrivi, rom gabeda da TviT RmerTs SeebrZola.
xalxuri fantaziiT da sarwmunoebriv-simboluri ganxatebiT, amirani
Tavis naTlias _ ieso qristes gaukadnierda da RmerTi `saWidaod~
gamoiwvia, rom gamoecada, vin ufro Ronieri iyo~ (am saxiT
warmarTuli qarTuli Teologia ejibreba axals, qristianuls).
avsulebTan da devebTan uZleveli, TavisTavad keTilSobili da
kacTmoyvare gmiri, RvTis mimarT gaamayebuli, daisaja. xalxuri
TqmulebiT, ieso qristem is miajaWva kavkasionis mwvervalze.
unda CavTvaloT, rom RmerTTan mebrZoli amiranis damarcxeba aris
simboluri saxe gmirul-warmarTuli epoqis dasrulebisa da dawyeba
axali sulieri epoqisa, qristianobisa, anu sulis zeimisa xorcze.
daTrgunva xorcis da ayvaveba sulis _ ai, ra moeTxoveba axali
sarwmunoebis mimdevrebs. qristes mier amiranis mijaWva simboluri
saxea aseve imisa, rom erovnuli TvalTaxedva Seicvala, axla
warsuli sxvagvarad analizdeba, momavali sxvagvarad ganiWvriteba.
gmiroba axla sulierebaa, sulieri epoqis erT-erTi mTavari sakiTxia
rkveva imisa, Tu ra aris sicocxle, cxovreba, ra aris sikvdili,
SeiZleba Tu ara sikvdilis damarcxeba, sicocxlis gamaradiuleba.
samagaliToa erTi ambavi: warmarT ufliswuls _ iodasafs _ umalaven,
rom arsebobs avadmyofoba, sibere, sikvdili, magram is axerxebs
gamovides mis irgvliv xelovnurad Seqmnil iluziur samyoflidan da
pirispir Sexvdes cxovrebas. Tavis sicocxleSi pirvelad naxavs
avadmyofs, mixrwnil moxucs. ikiTxavs mis Sesaxeb ra moelis am
kacso?~ _ upasuxes _ sikvdilio. `da rai ars sikvdili~? kiTxulobs
gaocebiT. `ganqardebis saxsenebeli amisi qveyniT~. iodasafi roca
Seityobs, rom igive sikvdili elis yovel adamians da TviT masac,
SeZrwundeba, auduRdeba guli. urva-tiriliT kiTxulobs, aris Tu ara
sadme qveyana, sadac adamianebi ar kvdebian. ufliswulis usasoobiT
Sewuxebuli aRmzrdelebi tiriliTve pasuxoben _ `ar aris casa qveSe
egeviTari qveyana, hoi Zeo mefisao, romelTa Sina ganeren kacni
salmobaTagan da sikvdilisagan~ (Zveli qarT. literaturis
qrestomaTia, t. I, 1946, gv. 280).
yovel adamians, mdidars Tu Raribs, gmirs Tu jabans, erTnairi
bolo aqvs _ sikvdili, gaqroba. amis gagebiT SeZrwunebul da
129
damwuxrebul ufliswuls avtori adarebs Tvalauxelel brmas, yrus,
utyvs, uZlursa da naklulevans. Tumca ki, garegnulad brwyinvales,
xorcielad mSveniers, axalgazrdasa da jansaRs. mis `gankurnebas~
inebebs udabnodan mosuli qristiani, garegnulad Raribi, Rataki da
xorcielad uZluri. misi Semxedvare ufliswuli cdilobs udabnoSi
mcxovrebi qristiani moRvaweebis daxmarebas. Txovs waiRos `safase~ _
fuli, raTa is Seewios Tavis udabnoel Zmebs. meudabnoe miugebs _
`viTar miscem safasesa moyvasTa CemTa, rameTu ukanaskneli maTi
umdidres ars Sensa?~
_ da rogor aris Sens ZmaTagan uglaxakesi Cemze mdidari, maSin,
roca TviTonve ambob, rom arafris mqoneni xarT?
_ imas mogaxsenebT, rom TqvenSi mdidari kidev zrunavs Tavis
qonebis gazrdisaTvis, amis gamo mudam SfoTavs, xan iqiT ecema, xan
aqeT, raTa kidev ufro meti Sekribos, xolo Cemi Zmebi arafrisaTvis
ar zrunaven _ arc saWmlisaTvis, arc SesamoselisaTvis, radgan
mdelos balaxisagan zomierad ikvebebian da mis gamo adideben RmerTs.
maT datovebuli aqvT qveyniuri simdidre da soflis amaoebani,
ixareben da iSveben suliT, rameTu moelian caTa sasufevels.
iodasafi Seityobs, rom arsebobs suli da arsebobs ukvdaveba
sulisa. mas aexileba Tvali, dainaxavs, Tu sad da rogor eZebos
ukvdaveba da moipovos igi. amis Semdeg eubneba Tavis mamas mefes _
`dainaxe umjobesi da Seitye, rom mokvdavi xar da Sens yovel
amqveyniur didebas sxvas dautoveb, radganac yvela kvdeba da maTi
sacxovrebeli, monagebi sxvebisa xdeba, `xolo Semdgomad JamTa
aRdgomad varT da miegebis kacad-kacadsa saqmeTa maTTaebr~ (iqve, gv.
296).
erTxel ixilavs CvenebiT samoTxis didebulebasa da simSvenieres,
angelozebi mis Sesaxeb auwyeben `es aris wmidaTa gansasvenebeli~.
ixilavs aseve jojoxeTis saSinelebas da satanjvels da mis Sesaxeb
Seityobs, rom is aris `misagebeli codvilTa~. swored jojoxeTis
saSinelebiT SeZrwunebuli iTmens da mis sacduneblad miyvanili
qalis siyvaruls ar pasuxobs, ufro meti, anTebs sanTels, cecxlis
als uSvers TiTs, xorci ewvis, is ki ambobs _ `Tu am mcire cecxls
ver gavuZleb, jojoxeTis saukunovan dauSretel cecxls rogorRa
gavuZleb, Tu am qalTan codvas ar gaveridebi?~.
daTrgunva xorcisa, galaReba sulisa _ saukuno sicocxlis
misaRebad _ ai, axali sarwmunoebrivi ideali. swored esaa axla
gmiroba.
aRniSnul Temas exmaureba `moTxroba abekuraisi~, romlis gmiri
(ukve ara Zveli, aramed axali mniSvnelobiT) aris `yviTel piriTa,
mZafriTa marxviTa, SromiTa da mRviZarebiTa~, romelic dedoflis
130
xorciel siyvaruls uaryofs, da nacvlad miiRebs satanjvels, is
ambobs: _ `gvemaA Cemi _ gansvenebaa sulisa CemisaA, satanjveli Cemi _
saSvebeli sulisa CemisaA~ (p. ingoroyva, dasax. naS. gv. 281). is iTmens
Tavisi sulis ukvdavebisaTvis, sulis gadarCenisaTvis. esaa axali
gmiroba.
qarTuli sazogadoebisaTvis, romelsac qristianobis miRebamde
aseuli wlebis manZilze gmirobis sxvagvari ideali hqonda, misi
tradiciebiTa da memkvidreobiT, ar unda yofiliyo advili axlis
miReba da gaTaviseba. xdeboda maTi urTierTSerwyma.
Zvelgmirul heroikulisa da axali sulieris Serwymis kargi
magaliTia wmida mefe vaxtangis cxovrebis momentebi. is amarcxebs
bumberaz goliaT bayaTars, romlis mSvildis sigrZe Tormeti
mtkavelia, isari ki eqvsi mtkaveli. misi mokvlis Semdeg is ambobs _
`ara ZaliTa CemiTa vZlie, aramed dambadeblisa CemisaTa, rameTu Zali
qristesi _ CemTana da jvari misi patiosani saWurvel Cemda~.
msgavsi suliskveTeba _ mxneoba RvTis SewevniT _ saukuneTa
manZilze gasdevda qarTvelobas, grigol bakurianis Ze werda:
`qarTvelni varT naTesaviT mxneni da mxedrobiT aRzrdilni~ _ da
amave dros _ misive sityviT _ `umankoni da gul-martivni~ (petriwonis
qarTuli monastris tipikoni, a. SaniZe, t. IX, gv. 103). imdenad, rom
`Cveni naTesavis umankoebisa da gul-martivobis~ gamo TviT deda
RvTismSobeli eSveleba qarTvelebs Sesaferis momentSi. magaliTad,
qarTvelebs garekvas upirebdnen _ saberZneTis erTi monastridan, amis
gamo deda RvTisa brZanebs, vinc qarTuli eniT metyvel adamianebs ar
Seiwynarebs _ Cemi mtrebi ariano: `anu ara uwyia, viTarmed mravalni
damkuidrebad arian mTasa amas maTisa enis metyvelni da cxovnebad
arian da romelni maT ara Seiwynareben, mter Cemda arian~ (cxovreba
ilarion qarTvelisa, qrestomaTia, 1946, gv. 172).
erTi saukunis Semdeg, kvlav deda RvTisa gamoecxada ucxoeTSi
mcxovreb momakvdav patara eqvTime mTawmindels, moxeda mis sneulebas
da uTxra _ `aRsdeg, nu geSinin da qarTulad xsnilad ubnobdi!~ (iqve,
gv. 183). da amis Semdeg qarTuli sityva, misgan viTarc wyarod
amodioda `uwmindes yovelTa qarTvelTasa~, gaamdidra wignTagan
didad naklovani qarTlis qveyana sulieri saunjiT.
asureli mamebi, grigol xanZTeli, ilarion qarTveli, ioane, eqvTime
da giorgi mTawmidelebi da mravali sxva sulieri moRvaweni iqcnen
qarTvelTa zneobriobis maswavleblebad, maT daiWires is adgili,
romelic adre qarTvelTa cnobierebaSi `gmirebs~ eWiraT.
17, VII, 1992 w. borjomi
131
თავი 2
qarTuli eklesia I-III saukuneSi
`ueWvelia, rom Cvens xalxs ori aTasi weliwadi ucxovria Tavisis cxovrebiTa
da TviTmoqmedebiTa~
ilia marTali
s a x e l w o d e b a d a m i m a r T u l e b a
q a r T u l i e k l e s i i s a
qarTul eklesias amJamad uwodeben ,,saqarTvelos marTlmadidebel
eklesias~, magram amasTanave uZvelesi droidan XVIII saukunis CaTvliT
mas ,,saqarTvelos samociqulo eklesia~ ewodeboda. amis
damamtkicebeli magaliTebis moyvanamde unda iTqvas, rom saqarTvelos
samociqulo eklesia Tavisi arsebobis pirveli dRidan
marTlmadidebelia da marTlmadideblobisaTvis medgari mebrZoli.
wmida mefis daviT aRmaSeneblis dros mowveulma ruis-urbnisis
saeklesio krebam, romelmac erTgvarad Seajama Cveni eklesiis
132
cxovreba, aRniSna: `amisTvis Semokrba krebaA ... garna ara Tu
ubiwoebasa qarTvelTa sarwmunoebisasa biwi raAme Sehxeboda, nu
iyofin ese! ara gecruvneT Sen, siwmidiT mSobelo Cueno kaTolike
eklesiao, arca gangceT Sen, siqadulo Cueno marlTmadideblobao,
romlisa arca ganmcemel qmnil varT...~1
bizantiis imperators surda Seetyo giorgi mTawmindelisgan,
msoflios romeli eklesia iyo WeSmaritad marTlmadidebluri: `aw
vinaATgan kuerTxi mefobisa me mipyries, mnebavs, raATa yovelsa
mecnier viyo berZenTa da hromTasa, rameTu pirvel yovlisa
marTlmadideblobaO iZiebis mefeTagan, mauwye, viTar ars ese...~2
msoflio eklesiis mnaTobma giorgi mTawmindelma erTmaneTs
Seudara qarTuli, berZnuli, romisa da somxuri eklesiebi.
Tumca berZnuli eklesia giorgi mTawmindels imJamad
marTlmadideblobis burjad miaCnda, magram mefes ar daumala
simarTle da ganucxada: `hoA, mefeo, ... berZenTa Soris wvalebaO
Semovida pirvel da mravalgzis midrkes...!~3
wmida giorgi mTawmindelma imperators romis eklesiis
naklovanebis Sesaxeb ganucxada: romis eklesiaSi `xmeadiTa da
urwyoATa~ swiraven, xolo berZnebma da qarTvelebma daaweses, `raATa
moviRebdeT comsa saxed KorcTa qristesTa, xolo puris comsa saxed
sulisa gonierisa, da marilsa saxed gonebisa winaaRdgomad wvalebasa
uSjuloAsa apolinarisasa... xolo RYnosa Tana wyalsa urTavT saxed
sisxlisa da wylisa, romeli gardamoKda guerdsa mKsnelisasa,
viTarca ityYs. iovane oqropiri~.
ese igi, berZnuli eklesia axla marTlmadidebluria, magram winaT
masSi mravali mwvalebloba arsebobda, romis eklesiaSi ki winaT
mwvalebloba ar yofila, magram amJamad nakli aqvso _ usjulo
apolinaris wvaleba.
imperatori giorgi mTawmidels SeekiTxa somxuri sarwmunoebis
Sesaxebac, razedac Rirsma mamam upasuxa: `borotsa sarwmunoebasa
saxelca nu edebin~.4
giorgi mTawmidelma imperators upasuxa, rom msoflios eklesiaTa
Soris qarTuli eklesia yvelaze marTlmadidebluria, radganac man
ubiwod daicva mociqulTa swavla, rac arasodes SeubRalavs winaT
da icavs amJamadaco:
`xolo netarman man esreT maRlad da RmrTivbrwyinvaled
warmoTqua sarwmunoebaA marTali Cuen qarTvelTa naTesavisaO... da
hrqua mefesa: ese ars sarwmunoebaA marTali naTesavisa CuenisaA, da
raJams erTgzis gYcnobies, arRara midrekil varT marcxl, gina
marjul da arca mivdrkebiT, Tu RmerTsa undeso~.5
133
giorgi mTawmidels, romelic kargad icnobda msoflio
qristianobis yvela mimarTulebas, qarTuli eklesia miaCnda
WeSmaritad marTlmadideblur eklesiad, romelmac ubiwod da
Seucvlelad daicva mociqulTa swavla. amas, saukuneTa manZilze,
xSirad miuTiTebdnen Cveni eklesiis wminda mamebi.
bizantiis imperiis dacemam berZnuli eklesia daasusta. miuxedavad
amisa, am eklesiam Tavisi sarwmunoebrivi upiratesoba `romis
kaTolike~ eklesiis winaSe imiT gamoxata, rom XI s-is Semdeg
oficialurad Tavis Tavs `orTodoqsuli~ anu swori,
marTlmadidebluri eklesia uwoda. amis Semdeg berZnuli orientaciis
yvela axladdaarsebuli adgilobrivi avtokefaluri eklesia Tavis
Tavs orTodoqsuls, anu `marTlmadideblurs~ uwodebda. XX
saukuneSi qarTul eklesias `saqarTvelos marTlmadidebeli eklesia~
ewoda, magram qarTuli eklesia aris ara axali eklesia, daarsebuli
XI saukunis Semdeg, aramed uZvelesi, mociqulTa mier daarsebuli
eklesia da mas ZvelTaganve `samociqulo eklesia~ ewodeboda, Tumca
Tavisi SinaarsiT yovelTvis marTlmadidebluri iyo XI saukunemdec
da Semdegac.
`qarTlis cxovrebis~ CanarTSi, romelSic VII saukuneSi mowveul
msoflio saeklesio krebazea saubari, naTqvamia: `amis krebisa mier
brZanes esreT wmidisa eklesiisa saqarTvelosaTYs, romel ars wmida
mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa viTarca wmidani samociqulo
kaTolike eklesiani, sapatriaqoni...~6 saqarTvelos samociqulo
eklesias mcxeTis sapatriarqo eklesiac ewodeboda, iseve rogorc
amJamad dedaqalaqis mixedviT ewodebaT sxva eklesiebs (aleqsandriis,
antioqiis, konstantinepolis, sofiis da sxv.).
Cvenamde moRweuli sabuTebis Tanaxmad, qarTul eklesias
`saqarTvelos kaTolike samociqulo eklesia~, `mcxeTis kaTolike
samociqulo eklesia~, anda simartivisTvis zogjer `sveticxovlis
kaTolike samociqulo eklesia~ ewodeboda. sityva, romelic gvxvdeba
am saxelwodebaSi _ `kaTolike~, berZnulia da qarTulad niSnavs
sayovelTaos. qristianuli RvTismetyvelebis Tanaxmad, eklesia mTel
dedamiwaze aris sayovelTao, erTiani anu `kaTolike~. asevea mocemuli
mrwamsSic. qarTvelebs Targmnis gareSe miuRiaT es sityva da amitomac
misi qarTuli Sesatyvisi amJamadac ar ixmareba.
XI saukunemde msoflio qristianobis or banakad `romis
kaTolikebad~ da `berZen marTlmadideblebad~ gayofamde erTian
msoflio eklesias, rogorc wesi, `kaTolike~ ewodeboda. qarTuli
eklesia, rogorc uZvelesi, mociqulTa moZRvrebis erTguli eklesia,
Tavis Tavs yovelTvis erTian msoflio, `sayovelTao~ anu `kaTolike~
eklesiis nawilad miiCnevda.
134
1346-1360 wlebis erT sabuTSi qarTul eklesias ase mimarTaven _ `ese
dawerili movaKsene wmidasa didebulsa kaTolike samociqulo
eklesiasa~.7
XVI saukunis sabuTSi Cveni eklesia asea saxeldebuli _ `q. wmidisa
da caTa mobaZavisa kaTolike samociqulosa sapatriaqosa eklesiisa
ZveliTganve saqonebelni da samwysoni~...8 aq CamoTvlilia qarTuli
samociqulo eklesiis qoneba.
1532 wlis Sewirulebis sabuTSi naTqvamia: `ese dawerili movaKsene...
udidebulessa wmidasa kaTolike samociqulosa saydarsa~...9 1556 wlis
sabuTSia _ `ese ukunisamdis gasaTavebeli wigni mogaKsene me,
mtbevarma saba, Tquen wmidasa kaTolike samociqulosa saydarsa~.10 XVI
saukunis kaxT episkoposebis erTgulebis wignSi nikoloz
kaTalikosisadmi naTqvamia _ `gkadreT da mogaxseneT Tquen, kaTolike
samociqulosa eklesias suetisacxovelsa...~11 nikoloz alaverdelis
erTgulebis wignSi naTqvamia _ `fici mogarTviT Cven, Tqvenda
kurTxevad mosrulman amba alaverdelman ColoyaSvilman Tqven,
kaTolike samociqulo saydarsa da svetsa cxovelsa da kvarTsa
sauflosa da mis saWeTmpyrobels kaTalikoz diasamiZes ioanes~.12
ese igi, qarTuli eklesiis meTauri zis samociqulo saydarze
sveticxovelSi.
1702 wlis saeklesio krebis ganCinebaSi naTqvamia: `Cven, meufebisa
mier samociqulosa kaTolike eklesiasa zedan dadginebulman
patronman mTavarefiskoposman qristefore, kaTalikozman evdemoz, amba
alaverdelman, patronman nikoloz ninowmidelman ioseb, sula
qarTvelTa da kaxT efiskopozTa... fici davdeviT...~.13 aqedan Cans, rom
saqarTvelos kaTalikosi dadgenili iyo saqarTvelos samociqulo
eklesiis meTaurad da swored es aris saxelwodeba qarTuli
eklesiisa. ZvelTaganve qarTuli eklesia marTlmadidebluri
mimarTulebisa iyo, da mas `saqarTvelos samociqulo eklesia~
ewodeboda.
sasurvelia, aRdges qarTuli eklesiis Zveli saxelwodeba da mas
oficialurad ewodos `saqarTvelos samociqulo eklesia~, miT umetes,
rom sagangebo aRniSvnis gareSec cnobilia Cveni eklesiis
marTlmadidebluri mimarTuleba. oficialur sabuTebSi,
saenciklopedio cnobarebsa Tu presaSi, qarTuli eklesia Tavisi
uZvelesi saxeliT unda ixseniebodes.
s a q a r T v e l o m o c i q u l T a
d r o s
135
Zvel saqarTveloSi ueWvel WeSmaritebad iyo aRiarebuli wmida
andriasa da sxva mociqulebis CvenSi moRvaweoba da qadageba.
axal droSi, gansakuTrebiT XX s-is dasawyisSi, wmida andrias
saqarTveloSi qadageba legendad gamocxadda. uarmyofelebs erT
Tavis argumentad isic miaCndaT, rom iberia umniSvnelo qveyana iyo,
romelsac ar SeeZlo mociqulTa yuradRebis mipyrobao.
sinamdvileSi, mociqulTa moRvaweobis epoqaSi, I s-is 30-iani
wlebidan II s-is 60-iani wlebis CaTvliT, iberia iyo Zlieri
saxelmwifo. amitomac romaeli istorikosebi tacitusi, dion kasiusi
da sxvebi xalisiT uTmobdnen TavianT TxzulebebSi adgils misi
sisxlsavse cxovrebis aRweras. Sua saukuneTa evropelebi antikuri
drois iberias ukeT icnobdnen, vidre TavianTi drois saqarTvelos.
I-II saukuneebSi sami saxelmwifo _ romi, iberia da parTia erTmaneTs
ecilebodnen vrcel miwebs amierkavkasiis samxreTiT. iberia imdenad
iyo gaZlierebuli, rom mas SeeZlo romaelTa daxmarebis gareSe
daemarcxebina parTiis saxelmwifo. iberiam ramdenjerme daamarcxa
kidec parTiis jari. amis gamo, roms eSinoda iberiis metismeti
gaZlierebisa.
imperatorma avgustusma, romlis drosac, wmida saxarebis Tanaxmad,
daibada Cveni ufali da macxovari ieso qriste (luka, 2, 1), safuZveli
daudo megobrul urTierTobas romis imperiasa da iberiis
saxelmwifos Soris. am TvalsazrisiT ,,sayuradReboa romis
imperatoris avgustusis cnoba, rodesac igi Tavisi mmarTvelobis
bolos, ajamebs ra Tavis moRvaweobas, maT Soris, vinc mis megobrobas
eZiebda, asaxelebs, sxvaTa Soris, albanelebis, iberielebis da
midielebis mefeebsac.~14
megobrobam romsa da iberias Soris, romelic grZeldeboda I-II
saukuneTa manZilze, gaaZliera da ganadida iberia.
Zvel istorikosTa cnobebs iberiis Sesaxeb adastureben
arqeologebic. maT mier mopovebuli masalis mixedviT Cans, rom
`importuli saqoneli vrceldeba ara marto iberiis did saqalaqo da
administraciul centrebSi (mcxeTa, ufliscixe, urbnisi, zRuderi,
gori, kldeeTi), aramed daba-soflebSic (niCbisi, zemo xandaki, ateni
da sxva). daba-soflebSi mravlad aris napovni am drois monetebic~,15
rac qveynis ekonomiuri aRmavlobis utyuari sabuTia. mcxeTaSi
(armazSi) napovni arqeologiuri ganZis simdidrem ivane javaxiSvils
aTqmevina, rom xelaxla iyo dasaweri saqarTvelos istoriis es
monakveTi. I-II saukuneebSi iberiaSi simdidris dagrovebis erT-erTi
wyaro iyo warmatebuli sagareo omebi, saerTaSoriso vaWrobaSi Cabma
da megobruli urTierToba romis imperiasTan. imperatorebi iberiis
mefeebs ugzavnidnen uxv saCuqrebs, razedac imdroindeli
136
istorikosebi werdnen. `qarTlis Cabmas saerTaSoriso vaWrobaSi
miuTiTebs I-III saukuneTa qarTlis arqeologiur masalaSi importuli
saqonlis siuxve. mis udides nawils Seadgens fufunebis sagnebi
(vercxlisa da minis WurWeli, samkaulebi da sxv.), ... qarTlTan
savaWro urTierToba uCanT egviptis saxelosno centrebs...
aRmosavleTis qveynebidan (Sua azia, indoeTi, arabeTi)
importirebulia Zvirfasi qvebi (lali, Zowi, firuzi da sxv.),
romelsac farTod iyenebdnen adgilobrivi oqromWedlebi, mravladaa
importirebuli romauli gliptikuri Zeglebi, siriuli minis
WurWeli. aRmoCenilia italiuri brinjaos WurWeli, italiuri
vercxlis Tasebi _ fialebi, romlebic armazisxevis samarovanzea
aRmoCenili da SesaniSnav mxatvrul nakeTobebs warmoadgenen da
SeiZleba diplomatiuri gziT, ZRvenis saxiT iyos Semosuli~.16
I-II saukuneebSi iberiis sazRvrebi icvleboda, magram ZiriTadad am
dros misi sazRvari dasavleTiT Sav zRvamde aRwevda, aRmosavleTiT
misi gavlenis sferoSi Sedioda albaneTi, samxreTiT _ somxeTi.
CrdiloeTiT alanebsa da sarmatebzec aRwevda misi gavlena.
pliniusi (23-79 ww.) aRwers Woroxis SesarTavTan mdebare q. afsars
(dRevandeli gonio) da dasZens, rom `am adgilebSi, `mTebs iqiT~ aris
iberia, xolo sanapiroze saxloben henioxebi, amprevetebi, lazebi~.17
cxadia, q. afsari da misi mimdebare sanapiro ar SeiZleboda iberiis
mefis Zalauflebis qveS yofiliyo, radganac es qalaqi romaelebs
eWiraT da iq romauli garnizoni idga, magram gonios zRvispira
viwro zolis uSualod momijnave mTebs iqiT ukve iberiis saxelmwifo
iyo.
arianes, romelmac imperator adrianes (131-137 ww.) dros imogzaura
Savi zRvispireTSi, am sanapiros erT-erT ubanze dasaxelebuli hyavs
Zidritebi, romlebic iberiis mefe farsmans emorCilebian... amrigad,
Zidritebs da maSasadame, iberias, eWira Savi zRvis piras ramdenime
aTeuli kilometri sigrZis monakveTi dRevandeli Woroxis SesarTavis
samxreTiT.18
`qarTuli tradicia samcxesa da aWaras qarTlis samefos erT-erT
saerisTavod Tvlis. farsman II-is dros igi iseve, rogorc mezobeli
klarjeTi, mtkiced Sedioda qarTlis samefoSi; masSi Sedioda aseve
argveTi, sadac amave tradiciis mixedviT, qarTlis calke
administraciuli erTeuli _ saerisTavo unda yofiliyo.19 es
ukanaskneli garemoeba, sxvaTa Soris, dasturdeba arqeologiuri
monacemebiTac.20 sof. borSi (Sorapnis samxreT-aRmosavleTiT 7-8 km-ze)
mdidrul samarxSi aRmoCnda vercxlis Tasi, e. w. armazuli
damwerlobiT amokveTili warweriT, romelic ixseniebs `buzmihrs,
keTil pitiaxSs~. fiqroben, rom aRniSnuli buzmihri iberiis mefis
137
moxele unda yofiliyo lixsiqiTa mxareSi (`pitiaxSi~ — `mefis
nacvali~). zestafonidan 7 km-is manZilze sof. kldeeTSi gamovlinda
mdidari samarxebi, romlebic inventariT axlo dgas armazisxevis
samarxebis inventarTan..21 maSasadame, mociqulTa epoqaSi iberiis
samefos mtkiced aqvs fexi mokidebuli dasavleT saqarTveloSi.
lazikis garda dasavleT saqarTvelos yvela kuTxe iberiaSi Sedis.
lazeTi, Cans, romma Camoacila iberias, magram aq romaelTa
xelisufleba Zlieri ar yofila, amitomac romauli diplomatia
Tavisi devizis `gaTiSe da ibatones~ Tanaxmad lazebs uniSnavs mefes,
riTac xelovnurad cdilobs iberia _ lazikis gayofas. sinamdvileSi
ki, lazebis es `mefeebi~ iberiis mefis erisTavebi unda yofiliyvnen.
bunebrivi ar iqneboda, Tu vifiqrebdiT, rom iberia, romelsac
mociqulTa dros Zala Seswevda romaelTa daxmarebis gareSe parTia
daemarcxebina, Tavis Zalauflebas ver ganaxorcielebda lazebsa da
dasavleT saqarTveloze mTlianad. Cans, romaelTa gulis mogebis
mizniT iberiam scno lazikis samefo, magram, faqtobrivad, es `mefeebi~
iberiis mefis erisTavebi iyvnen, yovel SemTxvevaSi asea `qarTlis
cxovrebasa~ da sxva wyaroebSi dacul cnobebSi.
dasavleT saqarTvelos sxvadasxva kuTxeebis arqeologiuri
Seswavla dabejiTebiT adasturebs Zvel qarTul tradicias imis
Sesaxeb, rom aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos mociqulTa epoqaSi
saerTo, erTiani kultura hqonda da kulturuli mTlianoba mTel
dasavleT da aRmosavleT saqarTveloSi, egrisis CaTvliT, ueWvelia.
`mkvlevarTa yuradReba miiqcia iman, rom iberiis dedaqalaq
mcxeTaSi napovn ax.w.aR-is pirveli saukuneebis materialuri
kulturis, kerZod, saiuveliro xelovnebis SesaniSnav Zeglebs
paraleli moepoveba ara marto borisa da kldeeTis, aramed dasavleT
saqarTvelos araerT sxva punqtSi aRmoCenil masalaSic (sargveSSi,
kldeeTis maxloblad, ureki-zRvis sanapiroze, md. sufsis SesarTavis
axlos da sxv.). am safuZvelze zogierTi mkvlevari laparakobs ax.w.aR-
is pirvel saukuneebSi saqarTvelos teritoriaze erTiani
adgilobrivi kulturis batonobis gavrcelebaze... gansakuTrebiT
Zlieri unda yofiliyo aRmosavlur-qarTuli saxelmwifoebriobis
gavlena dasavleT saqarTveloSi lazTa samefos Camoyalibebisa da
ganviTarebis procesze~.22
mociqulTa epoqaSi iberia aqtiur sagareo politikas eweoda
samxreTis mimarTulebiT. `iberiis mefeebi, ueWvelia, cdilobdnen
maqsimalurad gamoeyenebinaT xelsayreli sagareo politikuri
situacia Tavisi samefos sazRvrebis gasafarToeblad. am mxriv, isini
iseT warmatebas aRweven, rom I s-is 30-ian wlebSi ibrZvian ara marto
somxeTis sasargeblod adre dakarguli calkeuli samxreTis olqebis,
138
aramed saerTod mTeli somxeTis SemosaerTeblad~.23 iberia mTeli I-II
saukuneebis ganmavlobaSi ganagrZobda brZolas somxeTis
SemosaerTeblad da zogjer ierTebda kidec.
aRmosavleTiT iberia miiswrafoda albaneTze batonobisken da
aRwevda kidec amas. albaneTsa da iberias am dros, TiTqmis mudam
erTi sagareo-politikuri orientacia hqondaT. `aqamde mas mudam
iberiasTan erTad erT banakSi vxedavT... etyoba, albaneTi Tu misdami
politikur damokidebulebaSi ara, iberiis politikuri gavlenis qveS
mainc imyofeboda. magram farsmanis iberia, romelic somxeTis
dauflebasac ki cdilobda, bunebrivia, miiswrafoda sruli
batonobisaken agreTve albaneTze~.24
straboni (64 w. qristemde — 18 w. qristes Semdeg) werda. `xolo
albanTa da iberTa tomebs, romelTac ukaviaT upiratesad
moxsenebuli yeli, da romelsac kavkasiuri ewodebaT, aqvT mdidari
qveyana da gansakuTrebiT vargisi kargad dasasaxleblad. marTlac,
iberia kargad aris dasaxlebuli qalaqebiTac da soflebiTac~.25
iberiis sazogadoeba, strabonis Tanaxmad, dayofilia 4 socialur
jgufad, romelTac is `genoss~ uwodebs, xolo qarTulad gvarad
Targmnian. straboni imas ki ar werda, rom iberiaSi oTxi xalxi
cxovrobso, aramed oTxi socialuri jgufiao. aseve strabonis mier
aRwerili mTis iberebi da baris iberebi erTi xalxia, magram
cxovrebis sxvadasxva wesebi aqvT geografiuli garemos, saqmianobis
da mezoblad mcxovrebi xalxebis urTierTgavleniTac.
Tanaxmad wmida saxarebisa, ieso qristem Tavis mowafeebs misca
miTiTeba wasuliyvnen msoflios sxvadasxva xalxebSi da
gaevrcelebinaT qristianoba — `warvediT da moimowafeniT yovelni
warmarTni da naTel-scemdiT saxeliTa mamisaATa da ZisaATa da
sulisa wmidisaATa~ (maTe, 28, 19), anu axali qarTuliT — `wadiT da
aswavleT yvela xalxs...~ daaxloebiT 33 wels moiqca pavle mociquli
da qadagebda damaskoSi, 44-45 wlebSi is siriasa da kilikiaSi
moRvaweobda, 45 wels barnabasTan erTad mogzaurobs, rogorc
misioneri. 49 wlis gazafxulze Sedga ierusalimis kreba. amave wels
petre da pavle antioqiaSi imyofebian. amis Semdeg, SemodgomiT,
mociquli pavle meore samisionero mogzaurobaSi gaemgzavra, iyo
korinToSi. 53 wels mesame samisionero mogzaurobaSia. 54 wlis
SemodgomiT, efesoSia 57 wlis gazafxulamde. 58 wels ierusalimSia,
sadac daiWires. 60 wlis Semodgomaze gemiT gaemgzavra italiaSi. 64-65
wlebSi iyo pirveli didi devna qristianebisa, 67 wels awames wm.
petre da pavle. 66-67 ww. qristianebi gandevnes ierusalimidan. daiwyo
iudeis ajanyeba (iudeis omi). 69 wels titem alya Semoartya
ierusalims da dawva taZari. mociquli ioane gadasaxlda efesoSi. man
139
daaxl. 99-100 ww. Seadgina saxareba, xolo 95 wels _ gamocxadeba (42-45
ww. maTem Seadgina saxareba, 61-63 ww. _ lukam, 62-63 ww. _ markozma).
RvTismetyvelebi weren, rom 12 mociqulTagan petre romamde
qadagebda iudeasa da antioqiaSi. igi jvars acves romSi Tavqve
dakidebiT. andria, gadmocemis Tanaxmad, qadagebda skviTeTSi,
saberZneTsa da mcire aziaSi, jvars acves X-is formis jvarze;
mociquli iakobi qadagebda ierusalimsa da iudeaSi, mas ierusalimSi
44 wels Tavi mohkveTa herodem. mociquli ioane qadagebda mcire
aziasa da efesoSi, gadaasaxles kunZul patmosze 95 w., gardaicvala
bunebrivi sikvdiliT. mociquli iakobi qadagebda palestinasa da
egvipteSi, 63 wels gadmoagdes ierusalimis taZris saxuravidan. iuda
_ lebeosi (Tadeozi, alfesi), gadmocemis Tanaxmad, qadagebda
asureTsa da sparseTSi. sparseTSi awames. mociquli filipe frigiaSi
qadagebda, gardaicvala iqve. mociqul barTlomes qadagebis adgili
ucnobia, gadmocemiT, tyavi gaaZvres. mociquli maTe mezvere qadagebda
iudevelTa Soris da afrikaSi, awames eTiopiaSi. mociquli Toma
qadagebda siriaSi, sparseTsa da indoeTSi, locvisas isriT gangmires.
svimon kananelis qadagebis adgili ucnobia, gadmocemis Tanaxmad,
jvars acves. iuda iskariotelis nacvlad arCeuli mataTi mociqulis
qadagebis adgili ucnobia.26
rogorc aRniSnulidan Cans, mociqulebi imdroindeli msoflios im
qveynebSi qadagebdnen, romelnic ierusalimis garSemo iyvnen, kerZod,
romis imperiaSi, skviTeTSi, egviptesa da eTiopiaSi, sparseTsa da
asureTSi, frigiaSi, afrikaSi, indoeTSi. mociqulTa umetesoba
qadagebda mcire aziaSi, romelic ZiriTadad imperiaSi Sedioda.
kerZod, mociqulebi petre, andria, ioane mcire aziaSi qadagebdnen.
zemoT moyvanilidan ise Cans, TiTqosda mociqulebs kavkasiaSi ar
uqadagiaT, xolo garSemo yvela qveyanaSi skviTeTSi, mcire aziasa da
sparseTSi iqadages.
Zveli istorikosebi, romlebic aRwerdnen mociqulTa qadagebas, xom
ar miiCnevdnen amierkavkasias skviTeTis, mcire aziis, anda sparseTis
nawilad?
marTlac, somexi samRvdeloeba da somexi mecnierebi somxur
eklesias samociqulos uwodeben, somxuri eklesia daufuZnebia iq
moqadage mociqul Tadeozs, romelmac RvTismetyvelTa zemoT
moyvanili siis Tanaxmad iqadaga asureTsa da sparseTSi. amitomac
unda vifiqroT, rom an somxeTs miiCnevdnen sparseTis nawilad, anda
sparseTisaken mimaval gzaze man somxeTze gaiara da daafuZna somxuri
eklesia.
aseve savsebiT SesaZlebelia somxeTi mieCniaT mcire aziis nawilad,
sadac bevri mociquli qadagebda.
140
Zveli istorikosebi skviTeTs uwodebdnen vrcel geografiul
areals, romelic zogjer moicavda amierkavkasiasac, ris Sesaxebac
qvemoT vwerT. amitomac, roca weren, rom andriam skviTeTSi iqadagao,
SesaZlebelia, gulisxmoben amierkavkasias, kerZod, saqarTvelos.
aRsaniSnavia, rom gzebi sparseTisa da indoeTisken, aseve
skviTeTisken gadioda amierkavkasiaze.
gza mcire aziidan da antioqiidan, saidanac mociqulebi saerTod
miemgzavrebodnen aRmosavleTSi samisionerod, somxeTze gadioda.
`somxeTze gadioda umTavresi savaWro-satranzito gzebi, romlebic
erTmaneTs ukavSirebda aRmosavleTsa da dasavleTs~.27
dasavleTidan sparseTisa da indoeTisken mimaval mociqulebs
somxeTze unda gaevloT. I-II saukuneebSi saqarTvelos mezobeli
somxeTis odesRac Zlieri saxelmwifo dasustebuli iyo. amiT
isargebla iberiam da Seudga sazRvrebis gafarToebas samxreTis
mimarTulebiT, risTvisac alanebTan megobruli urTierTobiTac
sargeblobda. I s-is 30-iani wlebidan iberia mTeli somxeTis
SemosaerTeblad ibrZvis. 35 wels iberebi mefis Zis, farsmanis,
meTaurobiT SeiWrnen somxeTSi da daikaves misi dedaqalaqi artaSati.
qarTvelTa mizans Seadgenda somxeTidan parTiis jaris gandevna.
`iberebma, tacitusis cnobiT, albanelebi da sarmatebi moixmes~.28
qarTvelebi, cxenosani jaris garda, Zlier qveiT jarsac flobdnen.
tacitusis cnobiT, parTelTa laSqari iberTa jarma daamarcxa,
`somxeTSi gamefda iberTa mefis miTridates Ze da misi momdevno mefis
farsmanis Zma miTridate~.29 Semdgom parTelTa mefem kvlav Semoutia
qarTvelebs, magram damarcxda. `amrigad, somxeTSi mefoba iberiel
ufliswuls miTridates darCa~. `romaelebi kargad xedavdnen iberiis
mmarTvelTa swrafvas daemorCilebinaT mTlianad somxeTi.
somxeTisaTvis brZola axla, faqtobrivad, sam saxelmwifos _ roms,
parTiasa da iberias Soris mimdinareobda. iberias, rogorc 35 wlis
ambebiT SeiZleba vimsjeloT, romis daxmarebis gareSec unari
Seswevda gaemarjva parTiaze~.29 `romSi, ueWvelia, SiSobdnen iberiis
metismet gaZlierebas...~30
imperatorma klavdiusma (41-54) miTridate kvlav somxeTis taxtis
dasakaveblad gamogzavna 47 wels. `sul ramodenime wlis Semdeg, 51
wels, iberiis mefe farsmani gadavida aSkara brZolaze Tavisi Zmis,
somxeTis mefis miTridates winaaRmdeg. saqme exeboda farsmanis cdas,
daufleboda somxeTis samefos... farsmanis iberia, romelic somxeTis
dauflebasac ki cdilobda, bunebrivia, miiswrafoda sruli
batonobisken, agreTve albaneTze~.31
qarTvelTa mefe farsmanma gadawyvita somxeTSi gaemefebina Tavisi
vaJi radamisti, xolo Tavisi Zma miTridate somxeTis taxtidan
141
Camoegdo. amiT farsmani somxeTs uSualod uerTebda Tavis samefos.
marTlac, qarTvelma ufliswulma radamistma didZali laSqriT
SeZlo somxeTis samefos SemoerTeba. somxeTi, faqtobrivad,
iberiasTan aRmoCnda SeerTebuli. `mezobel qveynebSi (siriaSi,
kapadokiaSi) mdgomi romauli laSqris sardlebi Seecadnen
daebrunebinaT romisaTvis somxeTi...~32
male farsmanma moakvlevina radamisti, romelic SeiZleba mamisTvis
samefos warTmevas lamobda. tacitusi wers, rom `radamisti iyo
SesaniSnavi fizikuri aRnagobisa da Zalis axalgazrda, romelsac
didi saxeli hqonda gavardnili rogorc Tavis xalxSi, ise
mezoblebSi~.33 Tu iberieli ufliswuli mezoblebSi ase
saxelganTqmuli iyo, cxadia, iberiaSi mimdinare ambebi mTel romis
imperiaSic cxovel interess aRZravda. `58 wels, rodesac romSi
mmarTvelad ukve neroni (54-66) ijda, aRmosavleTSi saomari moqmedebis
xelmZRvanelad gaigzavna gneius domicius korbuloni. iberebi am
dros romaelTa mokavSireebs Soris iyvnen... mokavSireebma miiRes
`somxeTis maT samflobeloebTan mosazRvre nawilebi~. maSasadame,34
wels iberias SeuerTda somxeTis is nawilebi, romlebic mas
esazRvrebodnen.
63 wels romsa da parTias Soris daido xelSekruleba somxeTTan
dakavSirebiT. `SesaZlebelia, romsa da parTias Soris somxeTis gamo
SeTanxmebis erT-erT mizezs warmoadgenda safrTxe, romelic
gamouCnda somxeTs iberiisa da maTi mokavSire alanebis mxriv~.35 am
xelSekrulebam gaamwvava iberiasa da somxeTs Soris brZola.
70-ian wlebSi iberebi da maTi mokavSireebi Sevidnen somxeTSi da
gaimarjves. am dros mefobda farsman I-is Ze miTridate.
1940 wels armazisxevSi aRmoCnda arameuli warwera. am warweraSi
laparakia iberTa mier mopovebuli gamarjvebis Sesaxeb da amasTan
dakavSirebiT armenia ixsenieba. `am laSqrobebma, romlebic
uciloblad, miuxedavad mose xorenelTan daculi xalxuri
tradiciisa, iberTa gamarjvebiT damTavrda, ueWvelia, didad
ganamtkica iberiis samefos da misi mmarTvelis — miTridates
avtoriteti~.36
75 wlisaTvis romaelebi armazis cixis galavans umagreben TavianT
megobar qarTvelTa mefes. `amas mowmobs mcxeTaSi napovni 75 wliT
daTariRebuli berZnuli warwera, Sedgenili vespasianes, tacitusisa
da domicianes saxeliT, sadac laparakia armazis cixis galavnis
gamagrebaze, romaelTa mier iberTa mefe miTridatesaTvis _ `keisrisa
da romaelTa megobrisaTvis~.37
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, somxeTi, romelzedac gadioda
aRmosavleTisa da dasavleTis damakavSirebeli gzebi, I saukuneSi,
142
politikurad, iberiis nawiladac ki SeiZleboda miCneuli yofiliyo.
sparseTsa da indoeTSi mimavali mociqulebi am gzas gverds ver
auvlidnen.
aseve skviTeTSi mimavali andria mociquli gzas ver auqcevda
iberias, radganac iberia gadioda ara marto Sav zRvaze, aramed
`kaspiis bWec~ mas eWira. amas mowmobs romSi napovni qarTvelTa mefis
miTridate III-is Zmis amazaspis saflavis qvis epitafia, sadac
naTqvamia: `mefis saxelovani Ze amazaspi, miTridate mefis Zma, romlis
mSobliuri miwac aris kaspiis bWesTan, iberi iberis Ze, aq marxia
wminda qalaqTan...~38
II saukunis dasawyisSi qarTvelTa samefos sazRvrebi Savi
zRvispiras rom gadioda, mowmobs ariane, romelic 131 wels
mogzaurobda Savi zRvis piras. misi cnobiT, am sanapiros erT-erT
ubanze saxlobdnen Zidritebi. isini qarTvelTa mefe farsmans
emorCilebian. II s-is 30-ian 50-ian wlebSi qarTlSi mefobda farsman
meore, romelsac farsman qveli ewoda.
`II s-is pirvel naxevarSi qarTli, rogorc Cans, kidev ufro
Zlierdeba. Tu misi sagareo-politikuri warmatebebis mixedviT
vimsjelebT, swored es unda yofiliyo antikuri xanis qarTlis
samefos yvelaze ufro didi Zlierebis xana~.39 `farsman II-is dros
qarTli, Cans, ukve yovelgvari SeniRbvis gareSe ebrZvis roms da
cdilobs mis gandevnas kolxeTidan da sxva mezobeli adgilebidan.
amasTanave, igi am saqmeSi rodi eZiebs parTiis mxardaWeras. qarTlis
mmarTvelebi, etyoba, Tamamad upirispirdebian romsa da parTias
erTdroulad. 134 wels farsman II-s, rogorc dion kasiusi
gvatyobinebs, mouwyvia alanTa didi Seseva romisa da parTiis
samflobeloebze. alanebi Tavs daesxnen albaneTsa da midias, agreTve,
armeniasa da kapadokias~.40
farsmani ise gaZlierda, rom `Tavi damoukideblad eWira~.
imperatori adriane yovelmxriv cdilobda gaeumjobesebina
urTierToba qarTvelTa mefesTan, magram farsmani ar midioda
daTmobaze. farsmanma qedmaRlurad uari Tqva imperatoris miwvevaze
da romSi ar Cavida. Tumca, sazogadod iberia da romis saxelmwifoebi
am dros megobar qveynebad iTvlebodnen. imperatoris biografi elius
spartiane wers, rom adrianem qarTvelTa mefes yvelaze meti, uricxvi
Zvirfasi saCuqari gaugzavna. `Tu gaviTvaliswinebT iberiasa da roms
Soris am dros arsebul daZabul urTierTobas, unda vifiqroT, rom
ariane iberiaSi SeiZleboda moxvedriliyo mxolod diplomatiuri
misiiT, e.i. rogorc imperatoris elCi. egebis is saCuqrebi,
romelzedac laparakobs elius spartiane, farsmans swored arianem
Caabara~.41
143
momdevno imperatoris, antonius piusis (133-161) dros farsman II
saqarTvelodan meuRliTa da didi amaliT gaemgzavra romSi, sadac
mas sazeimo Sexvedra mouwyves. dion kasiusis Tanaxmad, imperators
`gaufarToebia misi samflobelo~. Cans, ara marto scno iberiis ukve
arsebuli sazRvrebi, aramed daumata kidec sxva miwebi
SavzRvispireTsa da somxeTSi.
sapatio qarTvel stumars neba darTes msxverpli Seewira
kapitoliumSi. imperatori daswrebia farsmanis, misi Zisa da sxva
qarTveli didebulebis samxedro varjiSs.
romSi daidga farsmanis cxenosani qandakeba. farsmanis Casvla
romSi miRebul iqna rogorc imperatorisadmi pativiscema, Tanaxmad
antonius piusis biografis _ iulius kapitolinisa.
farsmanis vizits iseTi didi STabeWdileba mouxdenia romSi, rom
igi saqalaqo qronikas pirvel adgilze aRubeWdavs, rasac mowmobs
warwera marmarilos firfitaze, romelic romis Zvel navsadgurSi
aRmoCnda~.42
rogorc zemomoyvanilidan Cans, saqarTvelo mociqulTa epoqaSi I-II
saukuneebSi, mtkice da Zlieri qveyana iyo, gafarToebuli sazRvrebiT,
simdidriT saxelganTqmuli, ekonomiuri cxovrebiT dawinaurebuli,
maRalganviTarebuli sazogadoebrivi urTierTobiT.
mociqulTa epoqaSi saerTaSoriso savaWro gzebi saqarTveloze
gadioda. `axali welTaRricxvis pirveli saukuneebi saerTod
saerTaSoriso savaWro urTierTobaTa gansakuTrebuli aRmavlobis
xanaa, iberiac, ra Tqma unda, CaTreuli iyo am saerTaSoriso vaWrobis
oromtrialSi. qarTlis dedaqalaqi mcxeTa ara marto didi
strategiuli gzebis, aramed, sxvadasxva mxridan savaWro gzebis
gadakveTaze mdebareobda. aq iyrida Tavs somxeTidan, albaneTidan,
kolxeTidan da `CrdiloeTis momTabareTagan~ momdinare gzebi.
cnobili romauli ruka qarTlis samefos teritoriaze uCvenebs
araerT gzas, romlebic ueWvelia, amave dros savaWro magistralebs
warmoadgenda. erTi aseTi gza somxeTis dedaqalaq artaSatidan
sebastopolisSi (soxumi) midioda. gadadioda igi javaxeTsa da
samcxeze, qarTlis uZvelesi centrebis, wundasa da oZrxes maxloblad
(sadac, matianeTa Tanaxmad, gaiara mociqulma andria
pirvelwodebulma, mociqulebma mataTiam da simon kananelma _ ep. a.j.).
wundaSi am gzis erTi toti qarTlis Sida raionebisken uxvevda. meore
mxriv, dasavleT saqarTveloSi mimavali gza rodopolisidan
(vardcixe) uxvevda rogorc dasavleTiT (rionis gayolebiT
fazisisken), aseve aRmosavleTiT (iseve rionis da Semdgom yviriliT
sviris, Sorapnis gavliT aRm. saqarTveloSi). meore gza artaSatidan
qarTlSi modioda... ra Tqma unda, saerTo vaWrobis ferxulSi qarTli
144
Cabmuli iyo ara marto am gzebiT. samcxesa da javaxeTze gadioda
agreTve samxreT-dasavleTiT _ taosa da klarjeTs da kidev ufro
samxreTiT, mcire aziisken mimavali gzebi (riTac, rogorc `qarTlis
cxovrebidan~ Cans, isargebla andria mociqulma _ ep. a.j.). II s-is
avtori iberiis samosaxloTa Soris asaxelebs artanisas _ gviandel
artanujs~...43
romauli sagzao ruka _ `tabula peutingeriana~, romelzedac
aRniSnuli gzebia datanili, IV saukuneSia Sedgenili, `magram
mniSvnelovanwilad ufro Zvel, I-II ss. masalas emyareba~.44
andria pirvelwodebuli saqarTveloSi Semosula, rogorc am rukisa
da `qarTlis cxovrebis~ cnobebis SedarebiT Cans, im gziT, romelic
oZrxedan gadadioda dasavleT saqarTveloSi da mTavrdeboda
sebastopolisSi (soxumSi). oZrxedan es gza, Cans, midioda ara marto
klarjeTsa da taoSi, aramed uerTdeboda trapezuntsac, saidanac
pirveli mogzaurobis dros Semovida mociquli andria, xolo sxva
mogzaurobis dros mas taos gziTac usargeblia. es mxareebi, aseve
dasavleT saqarTvelo Sorapnamde uSualod iberiis mefis xelqveiTi
qveynebi iyo.
mcxeTaSi Sedioda gza, romelic gamodioda somxeTis qalaq
artaSatidan. xolo mcire aziidan saqarTveloSi Semomavali gzebi
taoklarjeTisa da oZrxis gavliT dasavleT saqarTveloSi gadadioda
sebastopolisamde. cnobilia, rom andria mociquli moRvaweobda
mcire aziaSi, saidanac savaWro gziT Semovida kidec saqarTveloSi —
oZrxesa da sebastopolisSi. andria mociquls somxeTSi rom
emoRvawna, mas savaWro gza mcxeTaSi miiyvanda.
aRsaniSnavia, rom I-III saukuneTa saqarTvelos sidiade da
brwyinvaleba (rasac yovelwliurad adasturebs axal-axali
arqeologiuri aRmoCena mcxeTis midamoebSi da sxvagan), naklebad iyo
cnobili CvenSi. am mdgomareobas uTuod iman Seuwyo xeli, rom
`qarTlis cxovreba~ ar asaxavs amas, piriqiT, `qarTlis cxovrebis~
Tanaxmad, imdroindeli qarTli somxeTis zegavlenis qveS imyofeboda.
`qarTlis cxovrebis~ analizi uflebas iZleva iTqvas, rom misi
`mefeTa ambavis~ erTi nawili dawerilia, xolo didi nawili
redaqtirebulia VI-VII saukuneebSi. am dros (VI s.) saqarTvelo ar iyo
Tavisufali qveyana, gauqmebuli iyo qarTuli saxelmwifo da CvenSi
sparseTi batonobda. sparseTi ki monofizitebs uWerda mxars da
amitom somxur eklesias abatonebda amierkavkasiis (da maT Soris
saqarTvelos) qristianebze, rac somxuri orientaciis wreebs
saSualebas miscemda esworebinaT ara marto qarTuli wmida werili
somxuri redaqciebis mixedviT, razedac migviTiTebs giorgi mcire
145
Tavis `giorgi mTawmidelis cxovrebaSi~, aramed qarTuli istoriuli
qronikebi da matianeebic.
giorgi mcire wers _ `egreTve daRacaTu pirveliTganve guqondes
werilnica da sarwmunoebaO WeSmariti da marTali, garna... Soris
Cuensa daTesul iyvnes borotni igi Teslni somexTani, gularZnilni
da manqanani, da amis mier friad guevneboda, rameTu naTesavi Cueni
wrfel iyo da umanko, xolo igini reca mizeziTa wesierebisaATa, reca
cTunebad guazmnobdes da romelnime wignnica guaqundes maTgan
Targmnilni~.45 Targmnil an redaqtirebul `romelnime wignnSi~, Cans,
qarTuli matianeebic Sedioda.
Tanamedrove gamoCenili istorikosi g. meliqiSvili amCnevs
`qarTlis cxovrebaSi~ mociqulTa epoqis Sesabamisi ambebis aRwerisas
armenofilur gavlenas, kerZod, wers. `aSkaraa, rom `qarTlis
cxovrebis~ monaTxrobs am laSqrobis Sesaxeb somxuri tradicia
udevs safuZvlad. amaze miuTiTebs aSkara armenofiluri tendencia,
romelic monaTxrobs wiTel zolad gasdevs~.46
`qarTlis cxovrebac~ I s. 70-80-iani wlebis ambebis gadmocemisas,
rogorc vTqviT, agreTve somxur tradicias eyrdnoba~.47
`qarTamis mefobis aRwerisas qarTuli wyaroebi kvlav Zveli
somxuri tradiciidan amodian...~.48
`yovel SemTxvevaSi aSkaraa, rom qarTuli wyaros moTxroba
damokidebulia somxur tradiciaze, romelic yovelmxriv arbilebs
somexTa mier gancdil marcxs iberiis mefe qarTamTan brZolaSi~.49
VI-VII saukuneebSi, roca xdeboda qarTuli wignebis armenofiluri
redaqtireba, Cveni qveynis mpyrobeli xosro I anuSirvani (551-579 ww.)
mfarvelobda somxur eklesias da aZlierebda mas. xosro II farvizic
(591-628 ww.) aZlierebda somxur eklesias. cnobilia, rom bizantiis
imperator herakle keisris iranSi laSqrobis dros `didebulebis
nawilma, romelic ukmayofilo iyo monofizitebTan Sahis
daaxloebiT, xosro II taxtidan Camoagdo da mokla~.50
sruliad marTalni Canan giorgi mcire da sxva Zveli qarTveli
moRvaweebi, roca weren qarTuli wignebis armenofiluri redaqtirebis
Sesaxeb.
amiT aris gamowveuli is, rom mociqulTa epoqis saqarTvelos
brwyinvaleba da sidiade ar asaxa `qarTlis cxovrebam~ da ucnobi
darCa Semdegi TaobebisaTvis. ase rom, mociqulTa epoqaSi, I-II
saukuneebSi saqarTvelo iyo maSindel msoflioSi saxelganTqmuli,
Zlieri saxelmwifo, romelzedac gadioda gzebi romis imperiidan
aRmosavleTisa da CrdiloeTis qveynebisken. aseT qveyanas mociqulebi
gverds ver auvlidnen TavianTi moRvaweobis dros.
146
w m i d a a n d r i a s a d a s x v a m o c i q u l e b i s
q a d a g e b a s a q a r T v e l o S i
`pirvelwodebuli andria, ZmaA Tavisa mociqulTaAsa petresi, vidre
Cvendamdeca moiwia da qadaga sacxorebeli qadagebaA saxarebisA
yovelsa queyanasa saqarTveloAsasa~,51 _ werda daviT aRmaSeneblis
dros mowveuli ruis-urbnisis saeklesio kreba, yvelaze
avtoritetuli kreba qarTuli eklesiis istoriaSi.
am krebis Tanaxmad, samwyso wmida andria mociqulisa iyo ara
romelime kuTxe, aramed mTliani saqarTvelo _ `yoveli queyana
saqarTveloAsa~.
giorgi mTawmidelic im Tvalsazrisisa iyo, rom saqarTvelos
patriarqi ganagebda andria mociqulis mier daarsebul eklesias da
amitomac ijda samociqulo taxtze. man antioqiis patriarqs
ganucxada:
`wmidao meufeo, Sen ityY, viTarmed Tavisa mis mociqulTaAsa petres
saydarsa vzio, xolo Cuen pirvelwodebulisa da Zmisa TYsisa
mwodebelisa nawilni varT da samwysoni da mis mier moqceulni da
ganaTlebulni. da erTi wmidaTa aTormetTa mociqulTagani _ simons
vityY kananelsa _ queyanasa Cuensa damarxul ars, afxazeTs, romelsa
nikofsi ewodebis. amaT wmidaTa mociqulTa ganaTlebulni varT~.52
andria mociquli macxovris upirvelesi mowafe iyo. ieso qristem
pirvelad mas mouwoda, Semdeg andriam Tavisi Zma petre daumowafa
moZRvars.
antioqiis eklesia wmida petres mier iyo daarsebuli da amitomac
miiCneoda, rom antioqiis patriarqi ijda petres saydarze. antioqiis
patriarqi fiqrobda, rom es maRali taxti mas uflebas aZlevda
ganecxadebina pretenzia qarTuli eklesiis damorCilebaze. wmida
giorgi mTawmidelma mas upasuxa _ `wmidao meufeo, Suenis esreT, rATa
wodebuli igi mwodebelsa mas daemorCilos, rameTu petresi jer ars,
raATa daemorCilos mwodebelsa TYssa da Zmasa andreas, da rATa
Tquen Cuen daguemorCilneT!~53
giorgi mTawmidelis msjeloba savsebiT logikuria. Tuki
damorCilebazea laparaki, maSin ufro samarTliani iqneba, Tu
umcrosi Zma ufross, wodebuli mwodebels daemorCileba, radganac
wmida andriam mouwoda Tavis Zmas petres da petre daemorCila mas,
amitomac wmida petres eklesia, antioqiis sapatriarqo, unda
daemorCilos wmida andrias eklesias _ saqarTvelos sapatriarqoso.
giorgi mcire saqarTvelos uwodebs andria mociqulisa da simon
kananelis samwysos. `esreT yoveli aRmosavli gananaTla da nawili
147
igi andrea mociqulisaO da simon kananelisaO kualad ganmtkica,
rameTu andrea mociqulman movlo qveyanaO Cueni, xolo simon
kananelman sruliad daimkYdra, rameTu nikofss arian nawilni misni
wmidani~.54
cnobili moRvawe efrem mcire berZnul wyaroebze dayrdnobiT
werda, rom qristes saxareba saqarTveloSi iqadaga ara marto
andriam, aramed mociqulma barTlomemac _ `iTqumis CuenTYsca
mimovslasa Sina wmida mociqulTasa _ andria pirvelwodebulisa mier
qadageba Soris avazgiasa, romel ars afxazeTi, da mier warvsla
oseTad, da kualad barTlomes mier mimovla CrdiloeTisa, romel ars
qarTli~.55
Cans, qarTul eklesiaSi damkvidrebuli Sexeduleba ramdenadme
gansxvavdeboda efrem mciris berZnuli wyaroebis Tvalsazrisisagan.
am Tvalsazrisis Tanaxmad, andria mociqulma iqadaga mTlian
saqarTveloSi, xolo berZnuli wyaroebi, romliTac sargeblobda
efrem mcire, miuTiTebdnen, rom andriam iqadaga dasavleT
saqarTveloSi anu `afxazeTSi~.
saqarTveloSi aderkis mefobis pirvelsave wels iSva ufali Cveni
ieso qriste. uflis jvarcmas ierusalimSi saqarTvelodan
eswrebodnen elioz mcxeTeli da longinoz karsneli.
`aman aderki daipyra yoveli queyana qarTli da egrisi... xolo
pirvelsave welsa mefobisa misisasa iSva ufali Cueni ieso qriste,
beTlems uriastanisasa~. _ `da warvides aqaT elioz mcxeTeli da
longinoz karsneli. da mun daxudes juarcmasa uflisasa da maT
moiRes muniT kuarTi uflisa, viTarca weril ars ese gancxadebulad
moqcevasa qarTlisasa~.56 Cans, maT kvarTi Seisyides romaeli
jariskacebisagan, romelTac jvarcmuli iesos tansacmeli gainawiles.
dekanozi m. kelenjeriZe wers: `qristes sjulis pirvel
mqadageblebad saqarTveloSi qristes mociqulebi iTvlebian: andria,
svimon kananeli, mataTe da kapadokiaSic petre... istorikosebi or
banakad iyofian im sakiTxis Sesaxeb, iyvnen Tu ara mociqulebi
saqarTveloSi: zogni uaryofen am faqts, sxvebi ara... uarismyofelni
imiT asabuTeben TavianT azrs, rom pavle mociqulis meti arc erTi
mociquli ar yofila saqadageblad warmarTTa Soris da verc
iqnebodnen, radgan maT marto `winadacveTilTa~ Soris (e.i. ebraelTa)
hqondaT neba qadagebisao. am azris miReba SeuZlebelia Semdegi
sabuTebis ZaliT: 1. iseTi avtoritetebi Zveli qristianobis
istoriaSi, rogorebic arian prof. v. bolotovi da arqiep. sergi,
agreTve leipcigis prof. voogi da natalisi, uars ar hyofen
mociqulebis warmarTTa Soris qadagebas. 2. meore saukunis iseTi
msxvili mecnieri, rogoric iyo origeni, ambobs, andria skviTebSi
148
iyoo, mas emxrobian prokofi da evsevic. ukanasknels Tavis istoriaSi
(IV s.) mohyavs origenis sityvebi: `Tomam parTia miiRo, andriam skviTia,
ioanem asia da petrem ponto, galatia, biTinia da kapadukiao~. 3.
wyaroebSi mataTe mociqulze weria, eTiopiaSi qadagebdao. saukeTeso
mecnierni am eTiopias aRiarebdnen axal, Sina eTiopiad, saxeldobr,
kolxidad, samegrelod da skviTebis qveynad, rac sazRvravda
samegrelo-afxazeTs. gadaWriT asaxeleben kidev pontod, saca mdinare
fazisi (rioni) zRvas erTviso. 4. qriste marto ebraelTaTvis ar
mosula da arc mociqulebisaTvis ubrZanebia ebraelebze izruneT
mxolodo: piriqiT, aseTi mcneba daudva maT: `warvediT da
moimowafeniT yovelni ernio~... 5. Tuki mociqulebs marto ebraelTa
Soris qadageba evalebodaT. ratom gadmovida mociqulebze suliwmida
da riRasTvis aswavla ucxo enebi? TviTon mociqulebi ebraelebi
iyvnen da ebraelTa Soris ucxo enebi rad dasWirdebodaT? 6. filipe
diakonma eTiopieli saWurisi monaTla da petrem — romis asisTavi
korniliosi _ warmarTi mTeli ojaxiT da amas rogor gabedavdnen, Tu
marTla akrZaluli hqondaT warmarTTa Soris qadageba?..~57
gansakuTrebiT sainteresoa mociqulTa TiTqmis Tanamedrove, II
saukunis mecnieris, origenis azri, rom andria pirvelwodebulma
iqadaga skviTeTSi. saqme is aris, rom Zveli avtorebi `skviTeTs~
vrcel qveyanas uwodebdnen, romelSic zogjer iberiasa da kolxeTsac
aTavsebdnen, ris Sesaxebac ufro dawvrilebiT vwerT Semdgom TavSi.
origenis azri andrias skviTeTSi qadagebis Sesaxeb SeiZleba ise
gavigoT, rom andriam saqarTvelosa da mis mimdebare qveynebSi
iqadaga. maSin origenisa da Cveni matianeebis gadmocemani erTmaneTs
Tanxvdebian. origenis garda mociqul andrias qadagebas saqarTvelosa
da mosazRvre qveynebSi ixseniebdnen ipolite da doroTe tYreli
episkoposi, sofroni~.58
aderkis mefobis wlebis Sesaxeb gansxvavebuli Sexedulebebi
gamoTqves s. kakabaZem, s. gorgaZem, p. ingoroyvam da sxvebma. `rogorc
viciT, 67 wels ajanyebuli iudeis winaaRmdeg gagzavnil iqna
vespasiane flaviosi, 68 wels, neronis sikvdilis Semdeg vespasianes
imperatorad gamocxadebis Sedegad, romaelTa jars saTaveSi tite
flaviosi Caudga da 70 wels ierusalimi daangria. Tu aderki marTla
57 wels gardaicvala, maSin araviTar qronologiur Seusabamobas ar
unda warmoadgendes 70 wlis maxlobel xanaSi mis memkvidreTa mefoba.
magram am SemTxvevaSi naratiul wyaros Cvenebas win udgas iseTi
epigrafiuli Zegli, rogoricaa mcxeTis cnobili berZnuli warwera...
romelsac Cveulebriv aTariReben 75 wliT. igi gvamcnobs, rom samive
flaviosma keisarma (vespasianem, titem da domicianem), `... iberTa mefes
miTridates, mefe farsmanisa da iamasaspois Zes, keisris megobarsa da
149
romaelTa moyvaruls da xalxs es kedlebi ganumtkiceso~... g.
meliqiSvilis mixedviT, dion kasiosis miTridates mama igive aderkia,
romelsac `qarTlis cxovreba~ meaTe mefed asaxelebs. g. meliqiSvilis
mier aRdgenili antikuri xanis iberiis mefeTa qronologiur nusxaSi
meaTe mefe ki ase gamoiyureba: `10. miTridate (`aderok, aderni) _ Cveni
eris I saukunis dasawyisi, 30-iani wlebis Suamde~.59
macxovari Cveni ieso qriste, RvTismetyvelTa Tanaxmad, amaRlda 30
wlis 18 maiss, xuTSabaTs. amaRlebis win man akurTxa mociqulebi,
raTa maT mTel msoflioSi eqadagnaT.60 meaTe dRes, suliwmidis
mofenis Semdeg, mociqulebma iwyes gamgzavreba mTel msoflioSi.
andria ki gamoemarTa saqarTveloSi, sadac am dros mefobda aderki (g.
meliqiSvilis Tanaxmad, daaxloebiT 35 wlis CaTvliT). maSasadame,
andria mociquli saqarTveloSi mosula 30-35 wlebSi, amave dros mas
mouqcevia samxreT da dasavleT saqarTvelos mcxovrebni _ megrelebi
da klarjni, riTac mefe aderkis mrisxaneba gamouwvevia. andria
mociquli am pirveli mogzaurobis garda sxva drosac Camosula
saqarTveloSi, axla ukve sxva mociqulebTan erTad. am dros mefe
aderki cocxali aRar yofila. maSasadame, andria mociqulis
saqarTveloSi pirveli mogzauroba SeiZleba 30-35 wlebiT daTariRdes.
rogorc `qarTlis cxovrebis~ teqstidan Cans, safiqrebelia, rom
pirveli mogzaurobis dros andriam mxolod samxreTi saqarTvelo
moiara, romlis mcxovreblebsac mematiane TiTqosda `megrelebs~
uwodebs, xolo maT erisTavs _ klarjeTis erisTavs. aseTi ram
ucnaurad ar mogveCveneba, Tu gavixsenebT, rom tao-klarjeTs I
saukunisTvis n. mari `megrul-lazuri tomebiT~ dasaxlebul qveynad
miiCnevda. Tu es asea, maSin wmida andrias saqarTveloSi mimosvlis
teqsti Zvelad dawerili aRmoCndeba.
saqarTveloSi mesame mogzaurobis dros andria mociquls Tan
Camouyvania sxva mociqulebi _ simon kananeli da mociquli mataTia.
amis Sesaxeb wers epifane konstantinopoleli (VIII s.), romelic
iyenebda Zvel wyaroebs. epifane konstantinopolelis Tanaxmad,
mociquli simon kananeli dakrZalulia nikofsiaSi, rac eTanxmeba
`qarTlis cxovrebasa~ da Zvel qarTul tradicias.
150
epifane kviprelis (IV s.) Tanaxmad ki, saqarTveloSi meore
mociqulicaa dakrZaluli _ mociquli mataTa anu mataTia, romelic
mociqulad arCeul iqna nacvlad gamcemel iuda iskariotelisa.
`mataTiam... iqadaga saxareba meore eTiopiaSi (kolxeTSi), sadac aris
afsaris cixe-simagre da hvisis navsadguri. ... iqve gardaicvala da
damarxulia dRemde~.61
maSasadame, mociquli mataTia dakrZalulia cixe-simagre afsarSi.
sad mdebareobda da ras warmoadgenda afsari mociqulTa dros?^
`afsarSi, rogorc Cans, romaelTa yvelaze didi garnizoni idga,
xuTi kohorta. romaelTa samxedro Zalis aseTi koncentracia aq,
SeiZleba, gamowveuli iyo iberiasTan daWimuli urTierTobiT. iberias
am dros ekava afsaris samxreTiT mdebare sanapiro. saerTod, afsari
romaul xanaSi didi centri iyo. VI s-is avtoris, prokofi
bizantielis cnobiT, mis dros igi nangrevebad iyo qceuli. magram
adre es iyo xalxmravali qalaqi, didi galavniT Semovlebuli, iyo aq
Teatri, hipodromi da mravali sxva ram. arianem aq jamagiri dauriga
mebrZolebs, daaTvaliera TavdacviTi nagebobebi _ galavani, Txrili,
gasinja iaraRi, moinaxula avadmyofebi da Seamowma sursaTis (puris)
momaragebis mdgomareoba. gonioSi axlac miwis zemoT Cans antikuri
xanis simagris naSTebi. amas winaT aq Catarda mcire masStabis
arqeologiuri gaTxrebic, romelmac antikuri xanis didebul
nagebobaTa naSTebi da didZali antikuri keramika gamoavlina~.62
vin cxovrobda afsarSi (gonioSi), sadac qadagebda mociquli
mataTia da sadac daikrZala is? afsaris mimdebare zRvis sanapiro
dasaxlebuli yofila qarTvelebiT, kerZod, Zidritebis tomiT.
151
`sanapiroze cxovrobdnen (iberiis mefis) farsman II-is qveSevrdomni
Zidritebi. anonimis mixedviT, maT ekavaT teritoria md. arxabes
(araxve-susa) da afsaris (Woroxis) SesarTavebs Soris~.63
I saukunis dasawyisSi pliniusi `...axsenebs ra cixe afsars, igi
dasZens, rom am adgilebSi `mTebs iqiT~ aris iberia...~64
dRevandel saqarTveloSi dakrZaluli ori mociqulidan simon
kananelis saflavi amJamadac axal aTonSia, xolo mociquli mataTia
dakrZalulia gonios cixe-simagreSi, baTumTan axlos. am mociqulebis
saqarTveloSi dakrZalvis Sesaxeb (nikofsiasa da afsarSi) werdnen IV-
VIII saukuneTa istorikosebi, romlebic kidev ufro Zvel wyaroebs
iyenebdnen.
Zveli istorikosebi zRvis sanapiroze asaxeleben punqtebs, sadac
uqadagniaT mociqulebs _ kerZod, faziss, sebastopoliss da afsars.
am qalaqebSi Semdgom romauli garnizonebi Camdgaran _ `romaul cixe-
simagred gadaiqca agreTve qalaqi fazisi, flavius arianes 131 wlis
sainspeqcio mogzaurobis dros romauli garnizonebi idgnen
dioskuriaSi, fazissa da afsarSi, romelic md. Woroxis SesarTavTan,
dRevandel gonios adgilze imyofeboda.65
`kvipreli episkoposis epifanes sityviT, man icoda gadmocemidan,
rom netarma mociqulma andriam iqadaga did sebastopolisSi, sadac
aris afsaris cixe-simagre da hvisis navsadguri da mdinare fasisi,
sadac mosaxleobdnen iberielni, susanelni, fustelni da alanni~.66
maSasadame, IV saukunis avtori epifane kvipreli wers, rom didi
sebastopolisi, mdinare fazisis xeoba da afsaris teritoria
dasaxlebulia iberebiT, anu qarTvelebiT.
epifanes cnobiT, andria mociquli pirveli mogzaurobis dros
`mivida trapezuntSi, lazikis qalaqSi (efTvime mTawmidelis qarTuli
versiiT: `miiwia... qalaqad trapezuntad, romeli igi Sen ars sofelsa
megrelTasa~), aqedan is wavida iberiaSi. mas Semdeg, rac man
zRvispiris mcxovrebni mravalni gananaTlna, is Cavida ierusalimSi~.
meore mogzaurobis dros, hagiografis cnobiT, andria isev `moiwia
qalaqsa trapezunts~. mesame mogzaurobis dros _ gadmogvcems
hagiografi, _ andria da misni TanamoRvaweni mataTa da simon kananeli
mowafeebiTurT `Cavidnen iberiaSi da fasisSi~.67
mociqulebis mimosvlasTan dakavSirebiT xSirad gvxvdeba sami
punqti _ trapezunti, afsari da nafsaAs navsadguri.
p. ingoroyva wers: `dasaxelebuli sami punqti dasavleT
saqarTvelosi, _ trapezunti _ samxreT mxaridan, afsari _ Sua
mxaridan da nafsaAs navTsadguri (nikofsia) CrdiloeTi mxaridan _
niSandobliv amorCeuli aqvs ioane sabanis Zes, kerZod, imis gamo, rom
swored am punqtebTan iyo dakavSirebuli gadmocemebi qristianobis
152
gavrcelebis Sesaxeb dasavleT saqarTveloSi TviT mociqulTa mier.
samxreTiT mdebare trapezunti aris is punqti, sadac gadmocemiT,
iqadaga andria mociqulma da saidanac igi Semovida saqarTveloSi,
Sua mxareSi mdebare afsari aris is punqti, sadac gadmocemiT,
dasaflavebuli iyo andrias TanamoRvawe mociquli mataTa, CrdiloeT
mxareSi mdebare nafsaAs navsadguri (nikofsia) aris punqti, sadac
gadmocemiT dasaflavebuli iyo andrias meore TanamoRvawe, mociquli
simon kananeli~.68
garda andria mociqulisa, simon kananelisa da mataTia mociqulisa,
saqarTveloSi sxva mociqulebsac umoRvawiaT. kerZod, efrem mcire,
romelmac sagangebod daCxrika mis dros arsebuli yvela berZnuli
wyaro qarTuli eklesiis istoriasTan dakavSirebiT, am wyaroebze
dayrdnobiT werda, rom saqarTveloSi saxareba iqadaga mociqulma
barTlomem.
cnobebi mociqul barTlomes saqarTveloSi moRvaweobis Sesaxeb,
Cans, laTinur wyaroebSic yofila mocemuli, radganac amis Sesaxeb
arqanjelo lambertic werda.
`arqanjelo lamberti im azrs icavs, rom kolxeTsa da iberiaSi
qristianoba wm. andriam da wm. barTlomem gaavrceles. `darwmunebuli
unda viyoT, _ wers arqanjelo lamberti _ rom ori mociqulis
qadagebiT dainerga sarwmunoeba am qveyanaSi (e.i. saqarTveloSi), magram
SemdgomSi mRvdlebis uyoliobis Tu sxva mizezis gamo am mxareebs
didi xnis ganmavlobaSi moakldaT sarwmunoeba~.69
a. lamberti werda: `qarTlSi, samcxis provinciaSi aris erTi
eklesia, romelic miZRvnilia wm. barTlomesadmi. am ukanasknelma,
xalxuri gadmocemis Tanaxmad, Tavisi qadagebiT am mxareSi
qristianoba gaavrcela, am saepiskoposo eklesiis episkoposs iSxnels
uwodebdnen~.70
barTlomes garda saqarTveloSi Toma mociqulsac umoRvawnia,
rusul wyaroSi daculi cnobis Tanaxmad. es ar mogveCveneba
gasakvirad, Tu gavixsenebT, rom mociqulma Tomam iqadaga siriaSi,
sparseTsa da indoeTSi. mociqulTa epoqaSi iberia iyo sparseTis
(parTiis) uSualo mosazRvre qveyana, romelic ebrZoda parTias da
zogjer amarcxebda kidec. mociqulTa dros, 30-ian wlebSi, parTiis
mefe taxtze iberielTa jarma dasva: `35 wels parTiaSi mefis
winaaRmdeg ajanyeba moxda. ajanyebul parTel didebulTa TxovniT
tiberiusma parTiaSi gasamefeblad gagzavna parTiis samefo
sagvareulos wevri tiridati. misi gamefeba unda momxdariyo iberTa
meoxebiT~.71
153
XVI saukunis slavuri wyaro qarTul eklesias miiCnevs Toma
mociqulis mier daarsebulad. aq CamoTvlilia samociqulo saydrebi,
kerZod, `adgili wmida mociqul Tomasi aris iveriis saydari~.72
`mociqul petres ki kapadokiaSi, qarTvelTa Soris umoRvawnia~.73
marTlac, arsebobs azri, romlis Tanaxmadac mcire azia saerTod da
gansakuTrebiT ki kapadokia qarTvelebiT iyo dasaxlebuli. maT
mociqulTa epoqaSi jer kidev SenarCunebuli hqondaT vinaoba da
qarTuli ena. mcire aziaSi mravali mociquli qadagebda, maT Soris
petre, pavle, ioane. cxadia, isini berZnebTan erTad qarTvelebsac
moaqcevdnen da monaTlavdnen, radganac swored qarTvelebi da
qarTveluri tomebi iyo maT dros mcire aziis ZiriTadi mosaxleoba.
unda davaskvnaT, rom qarTvelTa Soris qristianoba mociqulebma
gaavrceles. rogorc ukve iTqva, saqarTveloSi ramdenime mociqulma
iqadaga. ori mociquli saqarTveloSive ganisvenebs, kerZod, simon
kananeli da mataTa. qarTuli eklesia daamyara wm. mociqulma andriam,
radganac man xeli daasxa saqarTvelos pirvel episkoposs awyurSi da
dauarsa mas saepiskoposo kaTedra,74…romelSic mRvdlebi da diakvnebi
hyavda.
mociqul andrias mier daarsebuli qarTuli qristianuli mrevli,
romelsac Tavisi eklesia (saepiskoposo) hqonda, ucxoeTis romeli
eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda?
mociqulebis mier daarsebuli yvela eklesia, sadac ar unda
yofiliyo is, avtokefaluri iyo. qarTuli eklesiac I saukuneSi,
saerTo wesis Tanaxmad, avtokefaluri iqneboda. marTlac, vis unda
damorCileboda es eklesia? ierusalimi, saidanac qarTul matianeTa
Tanaxmad, mociquli andria movida, 70 wlisaTvis ukve dangreuli iyo
da iq qristianuli Temic ki aRar arsebobda. qristianobis centrebSic
(romsa da antioqiaSi) qristianoba idevneboda.
Tumca, aseT Ziebas azri ara aqvs, radganac yvela eklesia, yvela
qristianuli Temi im epoqaSi erTmaneTis mimarT damoukidebeli,
avtokefaluri iyo da isini mxolod mociqulebis avtoritets
aRiarebdnen. amitomac, qarTuli eklesia daarsebis droisTvis
avtokefaluri iyo.
w m i d a a n d r i a s m i m o s v l a
s a q a r T v e l o S i
`qarTlis cxovreba~75 gadmogvcems andria mociqulis Sesaxeb:
`amaRlebis Semdgom mociqulebma wili igdes, Tu vis romel qveyanaSi
154
unda eqadagna, maSin wmida RvTismSobels wilad xvda saqarTvelos
moqceva, mas eCvena Ze misi, ufali Cveni ieso qriste da uTxra: `hoi,
dedao, Cemo, me ar ugulebel-vyof yvela xalxze ufro sazepuro
qarTvel ers Seni meoxebiT, xolo Sen Sens xvedrebul saqarTveloSi
waravline andria pirvelwodebuli, Tan waratane Seni xati, romelic
Sens pirze dadebiT gamoisaxeba. Sens wilad is xati mkvidrobdes iq,
maT mcvelad ukunisamde.~
maSin yovladwmida RvTismSobelma uTxra andria mociquls: `Svilo
andria, didad uCans Cems suls, rom Cems wil qveyanaSi _
saqarTveloSi aravis uqadagnia Cemi Zis saxeli. roca me saqadageblad
gavemarTe Cems wilxvedr qveyanaSi, maSin gamomecxada saxieri Ze Cemi
da RmerTi da mibrZana, rom Sen waxvide da Tan warasveno saxe Cemi da
Cemi Zisa, raTa me viyo qarTvelTa cxovrebis ganmgebeli, xeli
aRvupyra da Sevewio maT, da aravin mterTagan mZle eqmnas maT~.
yovladwmidam moiTxova ficari, daido saxeze da gamoisaxa xati
RvTismSoblisa, romlis wiaRSic gamoxatuli iyo ganxorcielebuli
Cvili — yrma ieso — sityva RvTisa. es xati amJamadac awyuris
taZarSia. misca is mociqul andrias da uTxra — `madli da Sewevna
Cemgan Sobilisa uflisa TanaSemwe geyavn Sen, sadaca xYdode, da meca
TanaSemwe var qadagebasa magas, da didad Sevewio `Cemda xuedrebuls~.
andria mociquli pirvelad qalaq trapizonSi movida, romelic
megrelTa qveyanaSia, aq mcire Jami dahyo, aqedan Sevida qarTlis
qveyanaSi, romelsac didaWara ewodeba. daiwyo saxarebis qadageba.
mravali Wiri da gansacdeli moiTmina urwmunoebisgan. RvTisa da
wmida xatis SewevniT yovelive madlobiT moiTmina, sanam yvela ar
moaqcia da morwmuned gaxada. im adgilas, sadac yovladwmidas xati
daasvena, gamoCqefa friad didma da mSvenierma wyarom, romelic
dResac Seuwyvetlad amodis. Semoikribnen mis garSemo im qveynis
mkvidrni da naTeli sca yvelas saxeliTa mamisaTa da ZisaTa da
sulisa wmidisaTa.
daudgina iqaur qarTvelebs mRvdlebi da diakvnebi. daudo wesi da
sazRvari sarwmunoebisa. maT aaSenes RvTismSoblis saxelze eklesia.
am eklesiaSi mociqulma daasvena RvTismSoblis xatis piri, romelic
dRemde iqvea.
wamovida andria mociquli, gadmovlo mTa, romelsac rkinis jvari
ewodeba. Tqmulia, rom is jvari TviT netar andrias mier aris
aRmarTuli. mociqulma Caiara oZraxis xevi, mivida samcxis sazRvarTan
da daivana sofel zaden-goraSi. aq kerpTayvanismcemlebi cxovrobdnen.
iloca xatis mimarT da kerpebi daemxnen. wmida mociquli gaemarTa da
mivida sofel awyverSi, romelsac pirvelad sosangeTi ewodeboda,
xolo mis pirdapir mdebare adgils — saqrisi.
155
maSin mTavari iyo erTi qvrivi dedakaci — samZivari, romelsac
erTaderTi vaJi, misi imedi, imJamad mokvdomoda. idga tirili, vaeba da
glova.
im Rames cixidan ixiles didi naTeli RvTismSoblis xatisa.
gamTeniis Jams andrias miugzavnes kaci vinaobis gasagebad. misi pasuxi
auwyes mTavars — qvriv dedakacs: `arian ucxo kacebi, qadageben
CvenTvis ucnob RmerTs qveynis Semoqmedad, dambadeblad,
adamianTaTvis sicocxlis mimniWeblad da mkvdarTa aRmdgenelad.
hyavT maT mSvenieri xati, romelsac pativs scemen~. roca qvrivs moesma
sityva mkvdarTa aRdgomis Sesaxeb, gaukvirda da mcired nugeSi mieca.
mouxmo mociquls da gamohkiTxa. miugo wmida mociqulma — `movedi
wmida qalaq ierusalimidan, sadac ufals fexi daudgams —
golgoTasa da caTa msgavs beTlemidan, var mociquli uflisa Cvenisa
ieso qristesi, romelic wamisyofiT aRadgens mkvdrebs. mas vqadageb
RmerTad, uflad da yoveli dabadebulis mpyrobelad, vinc irwmunebs
mas da naTels iRebs saxeliTa mamisaTa da ZisaTa da sulisa
wmidisaTa, yovelive, rasac iTxovs sarwmunoebiT, miecema mas da
yoveli senisgan ganikurneba~.
es rom moesma dedakacs, davarda miwaze da cremliT uTxra
mociquls. `Seiwyale Cemi siqvrive da ubedureba, radganac emsaxurebi
mkvdrebis aRmadgenels, iloce Seni RmerTis mimarT da mianiWe Cems
Svils sicocxle. yovelives, rasac mibrZaneb, Segismen da urCobas ar
gagiwev, Tu Cems vaJs cocxals vixilav, rameTu mxolod es myavs da
sxva ara~.
wmida mociqulma miugo: `Tu irwmuneb ieso qristes, Zes RmrTisas,
WeSmarit RmerTs, romelic Cvens mier iqadageba, rac ar unda iTxovo
sarwmunoebiT, yovelive mogecema mis mier~.
dedakaci amis mosmenam sixaruliT aRavso da cremliT uTxra
mociquls: `hoi, WeSmarito RvTismsaxuro, WeSmaritad mwams da
vaRiareb ieso qristes, romelsac Sen qadageb, Seewie urwmunoebasa
Cemsa~.
mociqulma iqidan gaayvanina xalxi da mgosnebi da aravin datova
qvrivisa da Tavisi kacebis garda, aiRo yovladwmida RvTismSoblis
xati, daasvena sawolze, sadac yrma ido. daiwyo locva da vedreba
RvTis mimarT xelapyrobiT. locvis Semdeg mokida xeli yrmas,
rogorc Zilisgan, ise wamoayena da misca dedamiss. roca sxvebma naxes
es saswauli, Zalian gaukvirdaT.
roca dedakacma ixila Tavisi gacocxlebuli vaJi, sixaruliT
wamodga, davarda mociqulis fexebTan, cremliT Tayvani sca da madli
Seswira. iwama ufali ieso qriste, moinaTla es dedakaci Tavis vaJTan
da Tavis saxleulTan erTad. saswrafod miswera samcxis mTavrebs: `me,
156
qvrivi, gaxarebT Tqven did sixaruls mTeli xalxisa: movida CvenTan
erTi kaci ucxo qveynidan, romelic ucxo RmerTs qadagebs, da hyavs
mas xati zecisa, romelmac Cemi mkvdari vaJi gaacocxla. swrafad
modiT, raTa wesi da rjuli avirCioT da vcnoT, Tu romelia
umjobesi~.
roca mesxebma es sakvirveli ambavi ismines, swrafad Seikribnen
yoveli kuTxidan da Seiqmna friad didi simravle xalxisa ise, rom
aivso saqrisis veli, gaukvirda yvelas, roca ixiles qvrivis
mkvdreTiT aRdgomili Ze.
qalaqSi iyo sakerpo bomoni, romelSic emsaxurebodnen bilw
kerpebs, artemidasa da apolons. am saqmis mnaxveli sicruis mRvdlebi
(qurumebi kerpebisa) aRivsnen SuriT da winaaRmdegoba gauwies
mociquls. RvTismSoblis xatis saswauliT, RvTis nebiT, dailewa
kerpebi. kerpTa mRvdlebi sircxviliT aRivsnen da Sendoba iTxoves
mociqulisgan. mTelma xalxma madlobis xma aRmouteva da Tqves.
`didia qristianTa RmerTi, romelsac mociquli andria qadagebs~. da
yvelam irwmuna Cveni ufali ieso qriste da sixaruliT moinaTlnen
yvelani saxeliTa mamisaTa da ZisaTa da wmidisa sulisaTa.
mociqulma aswavla maT yoveli wesi rjulisa da sarwmunoebisa.
daudgina episkoposi, mRvdlebi da diakvnebi. didi Txovnis Semdeg
dautova mesxebs yovladwmida RvTismSoblis xati, romelic daasvenes
awyveris mcire ekvderSi, romelsac axla Zveli eklesia ewodeba.
mociquli andria gaemarTa saqarTvelos sxva kuTxeebSi
saqadageblad. aderki mefem roca gaigo megrelebisgan rjulis
datoveba, gauwyra maT, gagzavna iq Tavisi erisTavebi da iZulebiT
kvlav warmarTobas daubruna megrelebi. damales xatebi da jvrebi.
Serisxa aderki mefem klarjeTis erisTavi andria mociqulis
mSvidobiT gantevebisaTvis.
andria mociqulma moiara saqarTvelos sxvadasxva kuTxe, qadagebiT
Cavida taoSi, mdinare Woroxamde, movlo am mxaris yoveli kuTxe.
aqedan isini gaemgzavrnen Sida saqarTveloSi da miaRwies svaneTs.
svaneTSi mTavrad ijda dedakaci, romelmac irwmuna mociqulTa
qadageba. mociquli mataTa sxva mowafeebTan erTad darCa am mxareSi.
xolo andria mociquli simon kananelTan erTad gaemgzavra oseTSi,
mividnen qalaq fostaforSi, sadac saswauli hqmnes da mravali
moaqcies da gananaTles. aqedan isini Sevidnen afxazeTSi da
sebastopolSi mividnen, romelsac cxumi ewodeba. iqadages RvTis
sityva da mravali moaqcies. aq netarma andriam datova simon kananeli
sxva mowafeebTan erTad da Tavad jiqeTSi mivida, aq misi ar Seismines,
datova es mxare da wavida.
157
xolo simon kananelis saflavi aris nikofs qalaqSi, romelic aris
afxazeTsa da jiqeTs Soris, radganac iq aResrula simon kananeli~.76
i b e r i a s a d a k a v k a s i a s s k v i T e T i s
n a w i l a d a c m i i C n e v d n e n
sayovelTaod miRebulia gadmocema wmida andria mociqulis
skviTeTSi qadagebis Sesaxeb. axali aRTqmis yvela mniSvnelovani
gadmocemis sqolioebSi naCvenebia, rom wmida andriam iqadaga mcire
aziaSi, saberZneTsa da skviTeTSi. eWvmiutaneli faqtia, rom swored
iberiasa da mis momijnave qveynebs uwodebdnen xSirad skviTeTs
pirveli aTaswleulis naxevarSi. `skviTebi ewodebodaT pontospireTis
tomebsac (romlebSic Sedian: biZerebi, beqirebi, makronebi, filirebi,
mosinikebi, tibarenebi, xalibebi, paflatonebi, mariandinebi, biTvinebi).
amis mixedviT iqmneba STabeWdileba, rom `skviTebi~ krebiTi mcnebaa da
ara konkretuli tomis an tomebis saxeli~.,77 amis Sesaxeb weren Zveli
avtorebi, magaliTad, plutarqosi:78 `fasisi skviTeTis mdinarea, igi
qalaqs (e.i. q. fasiss) Camoudis~ (`fasisi~ dasavleT saqarTvelos
mdinare rionia, qalaq foTTan gamdinare). dionisos periegeti:
`skviTiis rCeuli tomebia: biZerebi, makronebi, mosinikebi, tibarenebi,
xalibebi~ (es is qarTuli tomebia, romelTa qveynebSic, `qarTlis
cxovrebis~ Tanaxmad, moRvaweobda wmida andria mociquli).
stefane bizantieli: `skviTuri tomebi arian afsilebi, sanigebi,
lazebi~ (es is qarTuli tomebia, romlebTanac andria mociquli,
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, misula mesxeTSi qadagebis Semdeg —
dasavleT saqarTveloSi, afxazeTsa da svaneTSi).
cece: `kolxebs, romelTac lazebs eZaxian... azieli skviTebica da
levkosirebic hqviaT, isini cxovroben aziis im nawilSi, romelic
mdinare fasisTanaa... iosipios ebraeli ambobs, rom alanebic skviTuri
tomiao~ (`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, andria mociquli dasavleT
saqarTvelodan gadavida oseTSi, anu alanTa qveyanaSi).
mecnierebi askvnian: `skviTia~ sqoliastebisaTvis did teritorias
moicavda Savi da kaspiis zRvebis midamoebSi~.79
kavkasionis mTebsac skviTeTis mTebs uwodebdnen. magaliTad, berZeni
poetis Teokrites (300-260) erT nawarmoebSi naxseneb kavkasiis mTebs
sqoliasti ganmartavs rogorc `skviTiis mTebs~.80 aseve wers
fsevdoplutarqosi (II s.) — `fazisi skviTiis mdinarea~.81
libaniosi (314-393) Tavis `progimnasmataSi~ kolxTa qveyanas uwodebs
`skviTTa qveyanas~, aiets `skviTTa mefes~, xolo medeas `skviTTa mefis
asuls~.82
158
`am droisaTvis Savi da kaspiis zRvis midamoebis mcxovrebi tomebi
(skviTuri da araskviTuri) zogadad skviTurad cxaddeba xolme~.83
ase rom, vrceli teritoria kavkasiis mTianeTisa, kaspiisa da Sav
zRvas Soris moqceuli saqarTvelo anu iberia, mezobel xalxebTan
erTad, skviTeTad da skviTebad arian wodebulni, ara marto
mociqulTa moRvaweobis epoqaSi, aramed mociqulTa Sesaxeb
gadmocemebis Caweris drosac, III-IV saukuneebSi. roca Zveli
istorikosebi weren andria mociqulis mier skviTeTSi qadagebis
Sesaxeb, aq pirvel rigSi igulisxmeba iberia da misi uSualo
mezobeli tomebi, xolo Semdeg SeiZleba igulisxmebodes alanebi da
mis CrdiloeTiT mcxovrebi sarmatebi.
amitomac, roca evsebi kesarieli (260-340) wers, wmida andrias
skviTeTi xvda wilado, is gulisxmobs iberia-kavkasiasa da mis
xalxebs: `...Tomas, rogorc gadmocema gviambobs, parTia xvda wilad,
andrias skviTia, ioanes asia, xolo petre, rogorc Cans, uqadagebda
pontoSi...~84
`qarTlis cxovrebaSi~ daculi cnobebi iberiaSi wmida andrias
moRvaweobis Sesaxeb zustad emTxveva Zvel istorikosTa cnobebs
skviTuri tomebis Sesaxeb, amitomac unda vifiqroT, rom `qarTlis
cxovrebis~ cnobebi raRac uZveles wyaros eyrdnoba.
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, wmida andria pirvelad movida
iberiis sazRvarTan qalaq trapizonSi (pontos diocezi). trapizonis
mimdebare qveyana dasaxlebuli yofila qarTveli tomiT,
`megrelebiT~, romelsac berZeni istorikosebi `makronebs~ uwodebdnen
da skviTebad miiCnevdnen. aqedan wmida andria Sevida iberiaSi.
`queyanasa qarTlisasa, romelsac didi aWara ewodebis~. berZen da
laTin istorikosTa Tanaxmad, es qveyana I saukuneSi farsman mefis
dros iberiis saxelmwifoSi Sedioda da iberTa erT-erTi tomiT
ZidritebiT iyo dasaxlebuli (amaTac skviTebs uwodebdnen). aq
eklesiuri qristianuli Temi dauarsebia wmida andrias: `daadginna
mRvdelni da diakonni~. amis Semdeg andria mociquli gadadis iberiis
sxva kuTxeSi _ mesxeTSi, romelic kolxeTTan axlos aris da somxeTs
esazRvreba. aq wmida andriam moaqcia am mxaris mmarTveli qali,
romelsac gaucocxla mkvdari Svili. mTavarma qalma da misma xalxma
aRiara qristianoba. es cnoba yovelmxriv eTanxmeba VIII saukunis
avtoris epifane konstantinopolelis cnobas, romelic, Tavis mxriv,
iyenebda epifane kviprels (IV s.). epifane konstantinopoleli wers:
mociqulebi `Cavidnen iberiaSi, xolo ramdenime dRis Semdeg sosaniaSi
(`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, `sosanigeTSi~), am tomis mamakacebs
mbrZaneblobdnen qalebi. advilad damyolia qalis buneba, da isinic
male damorCildnen~.85 aq igulisxmeba am kuTxis mTavari qalisa da
159
misi qveynis gaqristianeba, rasac `qarTlis cxovreba~ ufro
dalagebiT mogviTxrobs. am ori wyaros monacemebi erTmaneTs emTxveva.
qarTuli eklesiis avtokefalias uSualod exeba cnoba, daculi
`qarTlis cxovrebaSi~: andria mociqulma sosanigeTSi anu `susaniaSi~,
dRevandel awyurSi, daaarsa pirveli saepiskoposo iberiis samefoisa
da daadgina sosanigeTis (awyuris) pirveli episkoposi _ `daudgina
episkoposi, mRvdelni da diakonni...~86 amis Semdeg mociquli gadadis
dasavleT saqarTveloSi, Sedis afxazeTsa da oseTSi (alaniaSi). yvela
am qveyanas `skviTeTs~ uwodebdnen zogadad.
epifane konstantinopoleli, romelic iyenebda Zvel wyaroebs
(klimenti romaelis, epifane kviprelis da evagre sicilielis
teqstebs), Tavis `andria mociqulis cxovrebaSi~ wers: `xolo epifane
kvipreli ambobs _ gadmocemis mixedviT _ rom netarma mociqulma
andriam damoZRvra skviTebi, sogdianebi da morsinebi did
sebastopolisSi, sadac aris afsarosis banaki da navsadguri isosi da
mdinare fasisi. iq cxovroben iberebi da susebi da fustebi da
alanebi~; `xolo andria wamovida asiisagan da movida trapezuntSi,
lazikis qalaqSi... iqidan wamovida da SeCerda iberiaSi, mas Semdeg,
rac man zRvis piras mcxovrebni mravalni gananaTlna, is Cavida
ierusalimSi~; xolo danarCenma mociqulebma moiares qalaqebi,
iqadages da saswaulebi moaxdines da Cavidnen iberiaSi da fasisSi...~87
mesame mogzaurobis dros, gadmogvcems istorikosi, andria da misi
TanamoRvaweni _ mataTia da simon kananeli mowafeebiTurT Cavidnen
iberiaSi da fasisSi: `ars jiqeTs nikofsiaSi saflavi, romelsac aqvs
warwera simon kananelisa~.88 xolo IV saukunis istorikosi epifane
kvipreli werda _ `mataTiam... iqadaga saxareba meore eTiopiaSi
(kolxeTSi), sadac aris afsaris cixe _ da hYsis navsadguri... iqve
gardaicvala da damarxulia dRemde~.89 ase rom, rogorc zemoTac
iTqva, IV-VIII saukuneTa istorikosebis Tanaxmad, mociqulebma araTu
iqadages saqarTveloSi, aramed ori mociquli _ simon kananeli da
mataTia mociquli iberiaSi, saqarTveloSive ganisveneben.
amaT garda, saqarTveloSi uqadagniaT mociqulebs barTlomes,
Tomasa da Tadeozs. amis Sesaxeb arsebobs sxvadasxva drois
istorikosTa cnobebi.
m o c i q u l T a m i e r d a a r s e b u l i p i r v e l i
a v t o k e f a l u r i e k l e s i e b i
wina TavSi aRniSnuli gvqonda, rom saqarTveloSi uqadagniaT
mociqulebs andrias, svimon kananels, mataTias, Tomas, barTlomesa da
160
Tadeozs. qarTuli eklesiis mRvdelmTavrebi didi Camolocvis, puris
kurTxevisa an sxva locvis dros valdebulni iyvnen da arian
moixsenion andria pirvelwodebuli, svimon kananeli, barTlome da
Tadeozi. teqstis nawili aseTi saxisaa: `...wmidaTa didebulTa da
yovladqebulTa mociqulTa andria pirvelwodebulisa da svimon
kananelisaTa, Tadeozisa da barTlomesiTa~... es imas niSnavs, rom
saukuneTa manZilze qarTuli oficialuri eklesia aRiarebda, rom
saqarTvelos ganmanaTleblebi arian locvis dros moxseniebuli es
mociqulebi.
saqarTvelo II-III saukuneebSic samisionero asparezi yofila (laTin
istorikosTa cnobebiT) da msoflio qristianuli centrebi
yuradRebas ar aklebdnen mas. erTi cnoba aseTia: `iberiis im nawilma,
romelic pontos zRvasTan mdebareobs da kolxidad iwodeba, saxareba
jer kidev imperator traianes dros mqadagebeli papis wmida
klimentis SemweobiT miiRo. wmida klimenti im mxareSi iyo
gadasaxlebuli~.90
irineosi ki Tvlida, rom qarTvelebma (iberebma), romlebic
iwodebian kolxebad (geografiuli adgilis mixedviT), qristianoba
jer kidev romis imperator traianemde (98-117) miiRes. imave cnobiT, im
qarTvelebma, romlebic kaspiis zRvisaken kavkasiis mTebTan cxovroben
(igulisxmeba aRmosavleT saqarTvelos mosaxleoba), qristianuli
sarwmunoeba ufro gvian miiRes. es cnoba savsebiT eTanxmeba `qarTlis
cxovrebas~, romlis monacemebiTac qarTvelTagan qristianoba
pirvelebma miiRes megrelebma (kolxebma) da klarjebma (samxreT-
dasavleT saqarTvelos mosaxleoba).
wmida iustine 150 wlis maxloblad amtkicebda, rom ar arsebobs
dedamiwaze iseTi kuTxe, TviT barbaros xalxTa Sorisac ki, sadac
xalxi jvarcmuli iesos saxels ar loculobdeso. aseTive azrs
gamoTqvams irineosic.91
`jer kidev III saukuneSi qristianobis aRiarebis Sesaxeb
gankarguleba gamosca imperatorma galienma 261 wels. msgavsadve
moiqca galienamde TiTqmis naxevari saukuniT adre iberiis mefe rev
marTali (gard. 213 wels). am mefes hqonia qristes siyvaruli da
mosmenili hqonia saxareba. amitomac is yofila mowyale da Semwe
yovelTa, Tumca warmarTadve darCenila. romSi warmarTuli
RvTaebisaTvis sisxliani msxverplis Sewirva mxolod mesame saukunis
imperatorebma akrZales. saqarTveloSi... SesaZlebeli gaxda misi
oficialurad akrZalva saxelmwifos masStabebiT. Zveli saistorio
wyaro am keTilSobilur saqciels rev marTals miawers~.92
161
iv. javaxiSvilis daskvniT, `qristianobis istoria aRmosavleT
saqarTveloSi III saukunis damdegidan, an arada, Sua wlebidan mainc
iwyeba~.93
VIII saukunis wyaro _ `abo Tbilelis wameba~ _ wers, rom
qarTvelebi qristianebi yofilan II-III saukuneebidan da maSasadame, VIII
saukunis saqarTveloSi qristianobas ukve 500 wlis istoria hqonia.
zemoT moyvanilidan Cven unda davaskvnaT, rom pirveli qarTuli
eklesia daaarses TviT mociqulebma da amis Semdeg is uwyvetad
arsebobda. qristianoba I-II saukuneebSi ar iqca iberiis saxelmwifo
sarwmunoebad, iseve rogorc romis imperiaSi, radganac warmarTuli
sarwmunoeba kvlav Zlieri iyo.
qarTuli eklesia samociquloa, mociqulTa mier daarsebuli, magram
es ar aZlevs mas, rogorc sxva samociqulo eklesiebs, raime
upiratesobas sxva adgilobriv eklesiebTan SedarebiT, radganac
yvela arsebuli avtokefaluri eklesia, Tu ar warmoadgens pirdapir
gagrZelebas im eklesiebisa, romlebic mociqulebma daaarses,
warmoadgens mociqulTa mier daarsebuli eklesiebis totebs da
yvelam Tavisi ufleba memkvidreobiT miiRo mociqulebisgan. amitomac
yvela avtokefaluri eklesia Tanasworuflebiania erTmaneTis mimarT
imis miuxedavad, maT TavianTi avtokefalia mociqulebisgan miiRes
uSualod, Tu maT mier daarsebuli eklesiebis meSveobiT. mociqulebi
ar yofdnen dedamiwas avtokefaluri eklesiebis mixedviT.
avtokefaluri eklesiebi warmoiSvnen mociqulTa Semdegac. meore
mxriv, mociqulTa mier daarsebuli eklesiebi kargavdnen
avtokefalias an droebiT (magaliTad, ierusalimis, aTenis), an
samudamod. 18 eklesiidan, romelnic CamoTvlilni arian, rogorc
avtokefaluri eklesiebi mociqulTa dadgenilebebSi, mxolod 6-ma
SeinarCuna TavisTavadoba, _ wers profesori troicki.
marTlmadidebeli eklesia, miuxedavad imisa, rom is dayofilia
ramdenime TavisTavad anu avtokefalur eklesiad, Seadgens erT wmida
kaTolike da samociqulo eklesias. erTiani eklesiis mowyobis aseTi
saxe tradiciulia. I-II saukuneebSi mociqulTa mier daarsebuli
eklesiebi ar eqvemdebarebodnen miwier saerTo centrs da yovel
eklesias Tavisi saepiskoposo mmarTveloba hqonda. mTel dedamiwaze
gabneulma mociqulebma erTmaneTisgan damoukideblad (magram
mociqulTa erTobis saxeliT) daaarses eklesiebi. maTi mmarTveloba
gadasces episkoposebs, romlebic iseve damoukideblad moqmedebdnen
erTiani sayovelTao (krebiT, yovlismomcveli) eklesiis SigniT,
rogorc mociqulebi.
mociqulebs ekuTvnodaT miwieri eklesiis mTeli Zalaufleba da
amitomac maT daaarses pirveli avtokefaluri eklesiebi,94 romlebic
162
eTnikur-teritoriuli principiT yofilan mowyobilni, rasac
mociqulTa 34-e kanoni mowmobs. am kanonSi erovnul TavisTavad
eklesiebze da `TiToeuli naTesavis~ episkoposebzea saubari. 34-e
kanoni am episkoposis Tanatomelebs avaldebulebs `Tavad Seracxon
episkoposi TYsi~ da misi nebarTvis gareSe araferi gaakeTon. Tavis
mxriv, episkoposic valdebulia araferi moimoqmedos maTTan (Tavis
Tanatomel morwmuneebTan) SeTanxmebis gareSe, `rameTu esreT
erTneboba aResrulos da ididos RmerTi uflisa mier suliTa
wmidiTa~. arsebobs am kanonis komentari, romlis mixedviTac aq
saubaria ara erovnul-nacionalur eklesiebze, aramed im eTnikur
olqebze, romlebadac iyo dayofili romis saxelmwifo diokletianes
mier am saxelmwifos provinciebad dayofamde. marTalia, qristes
eklesiaSi ar aris arc elini, arc iudeveli, arc barbarosi, arc
skviTi, magram udidesi mniSvnelobis faqtia is, rom mociqulebma
eklesiis damaarseblis, ufal ieso qristes nebiT Seiswavles swored
sxvadasxva nacionalobaTa — maT Soris skviTTa da barbarosTa enebi
da daaarses maTi pirveli eklesiebi. am pirvel eklesiebs Seexeba
mociqulTa 34-e kanoni.
mociqulTa 34-e kanonidan Cans, rom: 1. sanam mTeli eklesia
mociqulTa swavlebis erTguli rCeboda, saerTo miwieri centri,
romelsac daeqvemdebarebodnen adgilobrivi eklesiebi, ar arsebobda
da arc SeiZleboda arsebuliyo. arc axal aRTqmaSi da arc
mociqulTa kanonebSi ar arsebobs mcireodeni miniSnebac ki amis
Sesaxeb. 34-e kanoni ambobs, rom adgilobrivi eklesiis yoveli saqme
sabolood wydeba mis episkoposTa mier, maTi pirveli episkoposis
meTaurobiT; 2. mociqulebma ara marto daaarses avtokefaluri
eklesiebi, aramed maTi avtokefaliis dacvazec izrunes. miTiTebuli
kanonidan Cans, rom yovelgvari saqme adgilobrivi eklesiisa wydeba
sxva eklesiis mxridan Carevis gareSe, TviT adgilobrivi eklesiis
mier pirveli episkoposis meTaurobiT.
amitomac III msoflio krebam daicva patara adgilobrivi kviprosis
eklesiis avtokefalia, roca antioqiis did eklesias surda misi
daqvemdebareba. am krebam me-8 kanonSi es mcdeloba daaxasiaTa rogorc
mociqulTa kanonebis sawinaaRmdego, Tavisuflebis Semlaxveli
qmedeba, rogorc sazogado vneba, romelsac mkurnaloba esaWiroeba,
raTa sxva vnebis mizezad ar gadaiqces. krebam gansazRvra, rom
kviprosis eklesias Zvel CveulebaTa mixedviT TviTve daedgina Tavisi
episkoposi. am msoflio krebis me-8 kanoni exeboda ara marto
kviprosis eklesias, aramed saerTod yvela adgilobriv eklesias. am
kanonis dacva yvelgan saWiro iyo. `igive iyos daculi sxva olqebSi
(ZvelqarTulad — `samTavroebSi~) da yvela eparqiaSi (e. i.
163
mitropoliebSi), rom aravin RvTismoSiS episkoposTagan ar
gaavrcelos Tavisi xelisufleba sxva eparqiaze, romelic manamde ar
iyo mis xelqveiT, xolo vinc ZaladobiT sxva eparqia daiqvemdebaros,
gaaTavisuflos~.
arsebobda azri, rom avtokefaliis ufleba aqvT mxolod im
eklesiebs, romelnic mociqulebma daaarses, xolo zogierTi eklesiis
avtokefalias eWvis qveS ayenebdnen im mosazrebiT, rom isini ar iyvnen
mociqulTa mier daarsebulni. magaliTad, s. troicki wers, rom papebi
leon didi da nikoloz I eWvis qveS ayenebdnen konstantinopolis
eklesiis avtokefalias mtkicebiT, rom is ar iyo mociqulebis mier
daarsebuli, zustad iseve, antioqiis eklesia amtkicebda, rom
qarTuli eklesia ar SeiZleba iyos avtokefaluri, radganac `aravin
mociqulTagan ar iyo saqarTveloSi~. papi grigori didi amtkicebda,
rom msoflio unda daiyos mociqul petres mier daarsebul sam
eklesias Soris _ romis, aleqsandriis da antioqiisa, amitomac
zogierTi eklesia cdilobda daekavSirebina Tavisi warmoSoba erT
romelime mociqulTan. qmnida legendebs: magaliTad,
konstantinopolis... ruseTisa da saqarTvelos eklesiebi TavianT
warmoSobas akavSireben andria mociqulis saxelTan.95
Cven kvlav gavimeorebT wina TavSi aRniSnuls: SeuZlebelia, rom
mociqulebs TavianTi moRvaweobisa da mTel msoflioSi qadagebis
dros gverdi aevloT im drois iseTi Zlieri saxelmwifosaTvis,
rogoric iyo iberia.
amitom unda davaskvnaT, rom qarTuli eklesia daarsebulia TviT
mociqulTa mier da qarTuli qristianuli Temebi saqarTveloSi
sakmao gavleniTac sargeblobdnen, rogorc amas mefe rev marTalis
reforma uCvenebs. CvenSi qristianuli eklesia da mrevli
(qristianuli Temebi) uwyvetad arsebobda I saukunidan IV saukunemde.
amas arqeologiuri masalac amtkicebs. magaliTad, arqeologebis mier
mikvleulia CvenSi jer kidev wmida ninomde qristianuli mosaxleobis
arsebobis damadasturebeli kvali, qristianuli samarxni (mcxeTis
sxvadasxva kuTxeSi) da II-III saukuneTa qristianuli eklesia
(nastakisSi). II-III saukuneTa qristianuli eklesiis da agreTve
imdroindeli qristianuli dakrZalvis wesis arseboba adasturebs im
azrs, rom saqarTveloSi qristianuli saeklesio organizacia
uwyvetad arsebobda I-II saukuneebidan (mociqulTa droidan) wmida
ninos qadagebamde (IV saukunemde).
a. boxoCaZe nastakisis velze qristianuli eklesiis arsebobis
Sesaxeb wers: `nastakisis velze ufro Zlieri dasaxlebac yofila
adreul Sua saukuneebSi, rasac naqalaqaris teritoriaze gaTxril
nagebobaTa naSTebi mowmobs. sacxovrebeli nagebobani mravali
164
oTaxisa da erTi didi darbazisgan Sedgeboda. amgvar nagebobebSi
erTi oTaxi mcire eklesias warmoadgenda — mkveTrad gamoyvanili
absidiTa da narTeqsiT. am periodSi qristianoba jer kidev ar aris
gamocxadebuli oficialur saxelmwifo sarwmunoebad, aralegalur
mdgomareobaSia da TavSefarebuli Cans sacxovrebel nagebobebSi. am
faqts ki didi mniSvneloba aqvs qarTlis samefoSi qristianuli
religiis istoriis Sesaswavlad~.96
q a r T u l i e k l e s i i s s a m w y s o
qarTuli eklesia msoflio sayovelTao eklesiis erT-erTi
adgilobrivi eklesiaa, amasTanave is erovnuli eklesiac aris, rac
ganpirobebulia imiT, rom istoriulad Tavis uflebamosilebas
qarTvel qristianebze axorcielebs. qarTuli eklesiis istoriis
kvlevisaTvis aucilebelia ganisazRvros misi samwysos raoba.
saeklesio istoriografiisaTvis cnobilia, rom CvenSi qristianoba
gaavrceles anu qarTuli erovnuli eklesia daafuZnes TviT
mociqulebma andria pirvelwodebulma, svimon kananelma, barTlomem,
mataTiam. qristianobis dafuZnebis Jams, anu TiTqmis 20 saukunis win
rogori saxisa iyo qarTul eklesiis samwyso, is erTmaneTisgan
sruliad daSorebul sxvadasxvaenovani kavkasiuri tomebisgan
Sedgeboda, Tu erTian xalxs warmoadgenda, romelsac hqonda erTobis
raime niSanTviseba.
165
`qarTlis cxovreba~ da sxva istoriuli qronikebi amtkiceben, rom
qarTuli eklesiis samwyso I-II saukuneebSi iyo erTiani xalxi —
qarTveli eri. am saukuneebamde ramdenime aswleuliT adre ukve
dawyebuli iyo diferenciacia erTiani, anu winare qarTuli enisa,
magram qristianobis miRebisas erTiani winare qarTuli enis daSlis
xarisxi didi ar iyo. marTalia, arsebobda fuZe qarTuli enis daSlis
Sedegad miRebuli tomobrivi enebi dialeqtebi e.w. qarTebisa da
megrelebisa, magram es dialeqtebi axlos idgnen erTmaneTTan, imdenad
axlos, rom SeiZleboda erTian enaze laparaki. xalxis aseTi
mdgomareoba ar aris umagaliTo. amis magaliTad SeiZleba slavebi
moviyvanoT. winare slavuri ena arsebobda VI-VII saukuneebamde.97
maleve slavebSi gavrcelda qristianoba, amitomac slavur enaze amis
Semdeg dawerili wmida wignebi gasagebi iyo TiTqmis yvela kuTxis
slavebisaTvis. —kievis ruseTs SeeZlo kirilesa da meTodes mier
bulgarelTaTvis IX saukuneSi Seqmnili Zvelslavuri anbanis
gamoyeneba, xolo bulgaruli wignebi formalurad `ucxoenobrivad~
miCneulni, sinamdvileSi ar moiTxovda gadaTargmnas.98 bulgaruli anu
Zveli slavuri ena savsebiT gasagebi iyo kievis ruseTisaTvis.
aRmosavleTis slavebSi `XIV saukuneSi Camoyalibda 3 didi eTn.
jgufi: rusebi, ukrainelebi da mogvianebiT belorusebi~.99
qristianobis miRebis dros slavebs hqondaT enobrivi erToba an ufro
sworad, enobrivi erTobis dayofa dialeqtebad da enebad sul
ramdenime aseuli wlis win iyo dawyebuli. Semdgom, mogvianebiT, Sua
saukuneebSi Zveli slavebi erovnul jgufebad daiSala. aseTsave
viTarebaSi iyvnen qarTvelebi qristianobis miRebis dros I-IV
saukuneebSi. am dros fuZe qarTuli enis daSla ramdenime saukunis
winaT iyo dawyebuli. anu, jer kidev arsebobda qarTuli enobrivi
erToba, romelic moicavda aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos. am
erTian qarTul enaze iTargmna wmida werili. qristianobis moci-
qulTa mier gavrcelebis epoqaSi qarTuli eklesiis samoqmedo
asparezi — samwyso jer kidev TiTqmis enobrivad dauSleli iyo.
meore magaliTad SeiZleba gamodges romanulenovani qveynebi.
qristianobis miRebis dros espanelebis, frangebis, italielebis da
sxva xalxebis winaprebis saeklesio enad miRebuli iqna laTinuri ena
radganac, maTi gaqristianebis epoqaSi is iyo saerTo saxalxo ena.
Semdgom saukuneebSi laTinurenovani xalxebi sxvadasxva erebad
Camoyalibdnen, romelTac mxolod saeklesio enobrivi erToba
hqondaT, qarTuli eklesiis samwyso qristianobis pirvel saukuneebSi
erTiani iyo rogorc enobrivad, ise eTnikurad, istoriiT da
teritoriiT. aseTia tradiciuli Tvalsazrisi gamoxatuli `qarTlis
cxovrebasa~, `moqcevaA qarTlisaA~, agreTve sxva istoriul-saeklesio
166
qronikebSi, romlebSic moyvanilia cnobebi qarTuli eklesiis
istoriis Sesaxeb.
didi ilias gansazRvriT, eri aris krebuli istoriiT SeduRebul
erTsul da erTxorc mkvidrTa.100
`erTsul da erTxorc mkvidrTa-Si~, cxadia, ilia gulisxmobda erTi
eTnikuri warmoSobisa (erTxorc) da erTi sulieri kulturis
(erTsul) mkvidr mosaxleobas.
e.i. eri aris erTi eTnikuri warmoSobis materialuri da sulieri
kavSiris mqone mkvidri mosaxleoba, romlis wevrebic, garda xorciel-
sulieri erTobisa, agreTve erTmaneTTan SeduRebul-SekavSirebulni
arian istoriiT (igulisxmeba antikuri da feodaluri epoqebi).
arnold Ciqobava wers: `eris raobas roca gansazRvraven, enis
erTobaze miuTiTeben. eris raobis es niSani yvelaze Zvelia
(teritoriis erToba, ekonomika, fsiqikuri wyoba am mxriv enas ver
Seedrebian)~.101
Cveni mizania, ganvsazRvroT, arsebobda Tu ara qarTveli xalxi,
qarTuli eklesiis momavali samwyso, erTiani qarTuli saxelmwifos
— qarTlis samefos Seqmnis epoqaSi (qristemde IV-III saukuneebSi).
amisaTvis ganvsazRvravT, hqondaT Tu ara imdroindel qarTul tomebs
erisaTvis damaxasiaTebeli ZiriTadi elementebi: saerTo ena, saerTo
teritoria, saerTo kulti — erTmorwmuneoba, rac fsiqikuri wyobis
erTobasa da sulieri kulturis erTianobaSi Sedis, saerTo kultura,
saerTo eTnikuri warmoSoba, ganuwyveteli istoriuli kavSiri da
saerTo ekonomiuri kavSiri.
a ) s a e r T o e n a
iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebisTvis cnobilia, rom uZveles
dros arsebobda qarTvel tomTaSorisi saerTo ena — fuZe ena.
qarTebs, megrel-Wanebs da svanebs erT dros hqoniaT saerTo fuZe ena,
romelic SemdegSi daiyo.
enobrivi erTobis daSlis dasawyisad miRebulia sxvadasxva
TariRebi. yovel SemTxvevaSi, es enobrivi erToba daSlila ara
sxvagan, aramed kavkasiaSi. saerTo enobrivi erTobis mqone~
qarTveluri jgufis adgilsamyofeli am droisaTvis mainc Tamamad
SeiZleba kavkasiis miwa-wyalze vivaraudoT~.102
`mkvlevarTa azriT, II aTaswleulis dasawyisisaTvis, unda
dawyebuliyo saerTo-qarTveluri fuZe enidan svanuris gamocalkevebis
procesi, xolo qarTul-zanuri enobrivi erTobis daSlis dasawyisi
Zv.w.aR-is VIII saukuniT unda daTariRdes...~103
167
`adreantikur xanaSive (Zv.w. VI-IVss.) unda Camoyalibebuliyo
gansxvaveba (eniT da sxv.) megrul-Wanur (zanur) da qarTis tomebs
Soris~.104
mecnierTa azriT, qristemde VIII saukuneSi qarTebsa da megrel-
Wanebs hqoniaT saerTo ena, xolo VI-IV saukuneebSi ukve arsebula
gansxvaveba. rogori saxis iyo es gansxvaveba?
`ra Tqma unda, enobrivi da sxva saxis gansxvaveba am dros bevrad
naklebi unda yofiliyo, vidre SemdegSi~.105 enobrivi gansxvaveba VI-IV
saukuneebSi qristemde qarTebis enasa da megrul-Wanebis enas Soris
`bevrad naklebi~, anu didi ar yofila. amis mizezi is iqneboda, rom
enobrivi erTobis daSlis procesi axali dawyebuli yofila.
dawyebula VIII saukuneSi (qristemde) da maleve, daaxloebiT IV-III
saukuneebSi (qristemde) yalibdeba erTiani qarTuli saxelmwifo.
`qarTlis (iberiis) erTiani didi samefos warmoqmna dedaqalaqiT
mcxeTaSi, rogorc Cans, marTebuli iqneba, rom Zv.w.aR-is IV-III ss.
davukavSiroT~.106
cnobilia, rom erTiani saerTo qarTuli saxelmwifo `qarTlis
samefos~ saxelwodebiT Seiqmna egriselTa uSualo da aqtiuri
monawileobiT, kerZod, farnavazi ver Seqmnida `qarTlis samefos~, mas
rom ar mieRo egrisis mmarTvelis, qujis daxmareba. `farnavazi...
ukavSirdeba egrisis mmarTvel qujis~.107
saerTo qarTuli samefos Seqmnis Semdeg am samefoSi Sevida
mTliani egrisi, is `qarTlis samefos~ mkvidri nawili gaxda.
`SemodgomiT farnavazi mcxeTaSi cxovrobda, zamTarSi _ gaCianSi,
xolo zafxuls wundaSi atarebda. zogjer moinaxulebda klarjeTs
da egriss~.108
farnavazamde azoc hereT-egris-qarTlis mmarTveli _ `qarTlis
mefe~ yofila: `qarTlis cxovrebis mixedviT azo... imorCilebs
qarTlTan erTad hereTs... das. saqarTvelos (egriss)~.109
cnobilia (`qarTlis cxovreba~ da Semdegdroindeli istorikosebi
amas xazgasmiT aRniSnaven), rom qarTuli ena farnavaz mefem
gamoacxada saxelmwifo enad. mas es RonisZieba cxovrebaSi mkacrad
gautarebia _ qarTlis samefoSi sxva ena qarTuli enis garda
oficialurad ar ixmareboda. am dros sxvaoba qarTebisa da
egriselebis metyvelebaSi TiTqmis ar arsebobda an dialeqtur doneze
iyo. ase rom, qarTuli ena egriselebisaTvis mSobliuri ena iyo.
qarTuli ena iyo kultis msaxurebis, qveynis kulturuli fenebis,
aristokratiis, saxelmwifo moxeleebis, zedafenis ena, e.i.
saliteraturo ena.
marTlac, mecnierTa azriT, `warsulSi iberiul-kavkasiur enebs meti
siaxlove axasiaTebdaT, vidre axla vxedavT. zedapirze sxvaoba Cans,
168
siRrmiseul fenaSi sxvaoba mcirdeba, saerTo matulobs. saerTo
Zvelia, gansxvaveba _ axali~.110
mecnierebis mier garkveulia, rom qristianobamde qarTvelebis yvela
toms hqonia saerTo rwmena, arsebula saerTo qarTuli warmarToba.
ivane javaxiSvilma gaarkvia, rom svaneTSi warmarTuli sawesCveulebo
kulti qarTul enaze sruldeboda da ara svanur enaze. `ferxulis
sityvebs meferxule svanebi qarTulad warmosTqvamdnen.~111 Semdegma
kvlevam aCvena, rom `am wesebis ZvelqarTul saxelebTan erTad
ferxulis qarTulad warmoTqmis Cveuleba, ueWvelia, Tavdapirveli
saerTo qarTuli wesis naSTi unda iyos~.112 warmarTul wesebs,
svaneTSi SemorCenils, hqonia qarTuli terminologia, xolo TviT es
wesebi qarTul enaze sruldeboda.
aseve yofila samegreloSic.
`iv. javaxiSvils saTanadod damtkicebuli aqvs, rom axalwlis
dResaswaulis Cveulebebis Tanaxmad, megreli mekvlec Tavis
warmosaTqmel sityvebs megrulad ki ara, swored qarTulad ambobs
xolme~.113
moyvanili faqtebi kidev erTxel amtkicebs im azrs, rom arsebobda
saerTo qarTuli ena — kultis msaxurebisa da sxvaTa Sesruleba
xdeboda am yvelasaTvis gasageb enaze, xolo SemdegSi (IV-III) es ena
iqca saxelmwifo enad.
ivane javaxiSvili sruliad samarTlianad daaskvnida miTiTebuli
da sxva monacemebis safuZvelze — `cxadi gaxdeba, rom aramcTu
sazogado qarTuli, yvela tomTaTvis, maT Soris megrelTa da
svanTaTvisac saerTo warmarToba arsebobda, aramed rom warmarTobis
saerTo terminologiac, saerTo enac qarTuli hqonda~.114
ase rom, erTiani saxelmwifos — `qarTlis samefos~ warmoqmnamde
(qristemde IV-III saukuneebSi) da, cxadia, mis Semdegac, yvela qarTul
toms — qarTebs — megrelebsa da svanebs — hqoniaT saerTo
mSobliuri qarTuli ena, e.w. saliteraturo ena.
enaTmecnierebi gamowvlilviTi analizis safuZvelze midian
daskvnamde, rom qarTuli saliteraturo enis formireba dawyebula
ara V saukuneSi, aramed bevrad ufro adre, SesaZloa, mexuTe
saukuneSi qristeSobamde.
enaTmecnieri l. leJava wers `... sarwmunod SeiZleba miviCnioT. rom
Zveli qarTuli saliteraturo enis formireba dawyebulia V s-ze
gacilebiT ufro (SesaZlebelia, aTi saukuniT) adre~.115
cnobili mecnieri iv. gigineiSvili werda:
`axali saliteraturo enis sabolood Camoyalibebas Svidasze meti
weli dasWirda, misi Camoyalibeba mxolod me-19 saukuneSi gaxda
SesaZlebeli da es enac ki ar iyo iseTi srulyofili normebis mqone
169
literaturuli ena, rogoric Zveli qarTuli iyo, miuxedavad imisa,
rom am enis normalizaciisa da srulyofisaTvis me-19 saukunis meore
naxevridan mokidebuli gacilebiT metad xelsayreli garemoeba da
pirobebi arsebobda, vidre Zvel saqarTveloSi. Tu axali
saliteraturo enis sabolood Camoyalibebas amdeni dro dasWirda,
cxadia, advili warmosadgenia, Tu ramdeni saukune dasWirdeboda
Zveli qarTuli saliteraturo enis Camoyalibebasa da srulqmnas,
vidre is im doneze avidoda, rogorc saliteraturo ena, ra donezec
dgas `SuSanikis wamebis~, an oTxTavisa da bibliis qarTuli
Targmanebis ena~.116
V saukunemde qarTul saliteraturo enas ganviTarebis grZeli gza
unda gaevlo. `ase ganviTarebuli da unificirebuli saliteraturo
ena mxolod saukuneTa ganmavlobaSi SeiZleboda Seqmniliyo.117
mecnieris SexedulebiT, mexuTe saukunemde bevrad ufro adre, jer
kidev mwerlobis warmoSobamde arsebobda saerTo-saxalxo ena. cxadia,
es saerTo saxalxo ena iyo saerTo qarTuli fuZe ena, romelic
farnavaz mefem saxelmwifo enad gamoacxada. enobrivi erTobis dros
es saerTo-saxalxo ena gamoiyeneboda yvela qarTuli tomis mier
kultis msaxurebisa da sxva miznebisTvis.
saerTo-saxalxo ena, romelic batonobda dialeqtebze da
imorCilebda maT, mwerlobis warmoSobamdec unda yofiliyo.
samwerlo enis arseboba ki damwerlobis warmoSobidan iwyeba, e.i. V
s-ze gacilebiT ufro adre, qristianobamdel epoqaSi~.118
davaskvniT, rom jer kidev IV-III saukuneebSi qarTlis samefoSi, anu
aRmosavleT-dasavleT saqarTveloSi mcxovreb xalxs ukve hqonia eris
raobis ganmsazRvreli erT-erTi mTavari elementi — kultmsaxurebis
saerTo qarTuli ena, romelsac hqonda dialeqtebi, rogorc yvela
cocxal enas.
b ) s a e r T o t e r i t o r i a d a s a e r T o s a x e l m w i f o
sayovelTaod cnobilia, rom erTiani qarTuli saxelmwifos
(`qarTlis samefos~) Seqmnamde qarTuli tomebi cxovrobdnen
kavkasiaSi. isini cxovrobdnen mWidrod erTmaneTis gverdiT,
erTmaneTis mezoblad. `qarTebis~, `svanebis~, da `megrel-lazebis~
garda amierkavkasiis centralur da dasavleT teritoriebze arc
erTi sxva araqarTuli tomi ar cxovrobda. qarTveli tomebi
teritoriulad gayofilni, erTmaneTisgan daSorebul-dacilebulni ar
yofilan, arc geografiuli dabrkolebiT da arc ucxo araqarTuli
tomebiT. maT saerTo warmoSobisa da sisxlismieri naTesaobis garda
170
aerTianebdaT saerTo qarTuli ena, saerTo sarwmunoeba. kavkasiaSive
da ara sxvagan momxdara maTi saerTo fuZe enis daSla, romelic
mimdinareobda TandaTanobiT mravali saukunis manZilze. saerTo fuZe
enis daSlamde Seqmnila erTiani saxelmwifo — `qarTlis samefo~. am
saxelmwifoSi Sediodnen rogorc qarTebi, aseve megrel-lazebi da
svanebi. Tumca, am dros es tomebi axlad iwyebdnen erTmaneTisgan
gaTiSvas. adre maT aerTianebdaT saerTo fuZe ena, saerTo warmoSoba,
xolo saxelmwifos warmoqmnis Semdeg maT, saerTo teritoriaze
mosaxle am tomebs, aerTianebdaT saerTo saxelmwifo.
cnobilia, rom qarTlis anu iberiis samefo sakmaod mdgradi
politikuri erTeuli iyo da is aerTianebda aRmosavleT da dasavleT
saqarTvelos rogorc qristes Sobamde, aseve mis Semdegac. amis
Sesaxeb daJinebiT migviTiTebs rogorc `qarTlis cxovreba~ da Zveli
qarTuli wyaroebi, aseve ucxouri wyaroebi da arqeologiuri
masalac. ra Tqma unda, arsebobda gamonaklisi zogierT saukunesa Tu
aTwleulSi, magram yovelTvis iberiis samefo kvlav ierTebda
dakargul nawilebs. arsebiTi da niSneuli iyo is, rom iberia TiTqmis
yovel saukuneSi, qristeSobamde III saukunidan, vidre qristes Semdeg
VIII saukunemde axerxebda rogorc dasavleTis, aseve aRmosavleTis
gaerTianebas. amitomac, dasavleT saqarTvelo, iseve rogorc
aRmosavleTi, politikurad ganixileboda rogorc iberia. ucxoeli
istorikosebi dasavleT saqarTvelos (iseve, rogorc aRmosavleTs)
uwyvetad VI-VIII saukuneebamde uwodebdnen iberias. ucxour wyaroTa
Cvenebis Tanaxmad, dasavleT saqarTvelos mosaxleobas iberebs
uwodebdnen. es gamowveuli iqneboda imiT, rom es tomebi politikurad
iberebi iyvnen, eTnikuradac iberebisagan (aRmosavleT saqarTvelos
mosaxleobisgan) ar gansxvavdebodnen: saerTo hqondaT ena, kultura,
sarwmunoeba, saerTo warmoSoba — sisxliT naTesaoba. amitomac
dasavleTi saqarTveloc iberiaa, xolo mcxovrebni — iberebi.
dasamtkiceblad SeiZleba moviyvanoT Zveli cnobebi:
evsevi kesarieli wers — `megasTene (III sauk. Zv. w.) ambobs, rom
nabuqodonosorma... miaRwia... iberTa qveyanaSi, ajoba maT... erTi nawili
maTgani gadaaadgila man pontos zRvis marjvena mxareze, iq
daasaxla~.119 berZnebi antikur periodSi Savi zRvis sanapiroebis
aqtiur kolonizacias eweodnen, amitomac Zvelma samyarom Zalze
kargad icoda, Tu ras ewodeboda SavizRvispireTi, kavkasiis siRrme,
somxeTis CrdiloeTi da kaspiis zRva, saerTod, amierkavkasiis
geografia. evsevi kesarielis cnobiT, antikur samyaroSi
gavrcelebuli yofila Tvalsazrisi, rom Savi zRvis marjvena mxare,
e. i. kolxeTi qristemde III saukuneSi dasaxlebulia iberebiT.
`qarTlis cxovrebiTac~ am dros dasavleT saqarTvelo qarTlis
171
samefoSi Sedis. vanis arqeologiuri gaTxrebis xelmZRvaneli wers:
`Zv.w.aR-is IV-III saukuneebi iyo swored aRmosavluri qarTuli tomebis
da pirvel rigSi mesxTa farTod gansaxlebisa da politikuri
aqtivobis xana. amrigad, mesxuri, e.i. qarTis enovani (da dRevandeli
imerlebisa da gurulebis) winapari tomebis damkvidreba dRevandel
dasavleT saqarTvelos miwa-wyalze Zv.w.aR-is III-II saukuneebidan
maincaa savaraudebeli. ... yovelive zemoTqmulis Semdeg TiTqos saeWvo
aRar unda iyos strabonis mier rionis dablobis garkveuli nawilis
`mosxTa qveyanad gamocxadeba...~120
`Zv.w.aR-is II saukunidan, rodesac qarTlis samefom samxreTiT bevri
olqi dakarga, dasavleT saqarTvelos aRmosavleT raionebSi, rogorc
Cans, misi Zalaufleba kvlav ZalaSia~.121
Tuki qristemde II saukuneSi Zlier dasustebul iberias dasavleT
saqarTvelos mniSvnelovani nawili ar daukargavs, cxadia, wina
saukuneebSi misi siZlieris dros mTel dasavleT saqarTveloze
eqneboda Zalaufleba.
`mar-abas-katina (I sauk. qristemde)... gadmogvcems abidenis sityvebs:
nabuqodonosori... Seesia iberebs... da maTi nawili daasaxla pontos
zRvis marjvena napirebze~.122
e.i. I saukuneSi qristemde, iseve rogorc adre, antikur samyaroSi
kvlav gavrcelebulia azri, rom iberebi SavizRvispireTSi, e.i.
kolxeTSi cxovroben.
`ax.w.aR-is I-II saukuneebSi qarTli gadaiqca Zlier saxelmwifod,
romelic amierkavkasiasa da mezobel mxareebSi politikur
hegemonobas lamobda~.123 ,,II s. aq ... Savi zRvis sanapiroze iberias
hqonda fexi mokidebuli~.124
moyvanili amonawerebidan Cans, rom qristemde IV saukuneSi Seqmnil
qarTvelTa samefoSi Sedioda dasavleTi saqarTvelo. qristemde III
saukuneSi es samefo kidev ufro Zlierdeba, da masSi, bunebrivia,
Sedioda dasavleTi saqarTvelo. II saukuneSi qristemde es samefo
sustdeba da kargavs Tavis samxreT provinciebs.
miuxedavad amisa, am samefoSi kvlav Sedioda dasavleTi
saqarTvelo. I-II saukuneebSi qristes Semdeg qarTvelTa samefo ise
Zlierdeba, rom hegemonobas cdilobs mTel amierkavkasiaSi. am
drosac, bunebrivia, mis SemadgenlobaSi darCa dasavleTi saqarTvelo.
III-IV saukunis avtori evsevi kesarieli (260-340 ww.) iberTa
sacxovriss Savi zRvispireTSi gansazRvravs.
sokrate sqolastikosi (IV-Vs.) wers: `...iberebi cxovroben evqsinis
pontosTan~.125
172
gelasi kesarieli (IV sauk.) ... mogviTxrobs: `imave xanebSi RmrTis
mcneba miiRes pontos gaswriv miwa-wyalze mcxovrebma iberebma da
lazebma...~126
rufinusis (gard. 410 w.) TxzulebaSi naTqvamia: `amave xanebSi iberTa
tommac, romelic cxovrobs pontos mxareSi, miiRo RvTis mcnebis
kanonebi da tyve qali...~127
`samive avtoris mixedviT, iberebi Savi zRvis sanapiro arealSi
arian moqceulni~.128
profesori robert blaixStaineri wers: `dasavleT saqarTvelos
romaul xanaSi ewodeba iberia~.129
am mxriv gansakuTrebiT sainteresoa cnoba evagre pontoelis
Sesaxeb. `IV saukunis cnobili moazrovnisa da mwerlis evagri
pontoelis biografiaSi aRniSnulia, rom evagri warmoSobiT
pontoelia — iberTa qalaqis mcxovrebi, paladis Semdgom V saukunis
istorikosebi aRniSnaven, rom evagri tomiT iberia~.130
im dros pontoSi cxovrobdnen megrul-lazuri tomebi. swored am
laz-megrelebis zogadi saxelia iberebi (qarTebTan erTad). qarTebi
da megrelebi iseT gasaocar igiveobas, erTgvarovnebas, erovnul
erTobas amJRavnebdnen im dros, rom Tanamedrove istorikosebi
vardebian gamouval, uxerxul mdgomareobaSi da varaudoben: `... egrebi
Tavdapirvelad SeiZleba dasavleT saqarTvelos aRmosavleT
raionebSi, argveTsa da mimdgom mxareebSi damkvidrebul qarT-mesxuri
tomebi iyvnen~. `... `egrisi~ da `megreli~ (`margali~) saxelebi...
aramegrul nawils unda rqmeoda~.131
sinamdvileSi egriselebi da megrelebi, cxadia, Tavidanve megrelebs
erqva, magram isini eTnikurad ise axlos iyvnen qarTebTan, rom
eTnikurad erT mTlians warmoadgendnen — erT erovnebas qmnidnen.
daskvna: yvela qarTul toms — qarTvel xalxs aqvs saerTo
teritoria da saxelmwifos Seqmnis Semdeg maT am saerTo samSoblos
ewoda qarTli — iberia. qarTli erqva qveynis rogorc aRmosavleT,
aseve dasavleT nawils. iberebi arian am qveynis mcxovrebni, rogorc
aRmosavleT, aseve dasavleT saqarTveloSi. iberebi ki qarTvelebi
arian.
g ) f s i q i u r i w y o b i s e r T o b a
I . s a e r T o k u l t i — e r T m o r w m u n e o b a
173
mecnierebis mier garkveulia, rom uZveles dros qristianobis
miRebamde didi xniT adre qarTvelebs (qarTebs, megrelebsa da
svanebs) hqoniaT saerTo sarwmunoeba — arsebula saerTo warmarToba
— erTi sarwmunoeba. amasTanave maTi sarwmunoeba yofila Zalze
daxvewili da damuSavebuli. SemuSavebuli yofila saerTo sakulto
terminologia. kultmsaxurebisTvis arsebobda saerTo ena.
kultmsaxureba erT enaze sruldeboda qarTvelTa qveynis sxvadasxva
kuTxeebsa da TemebSi.
qarTuli miTologia damuSavebuli da daxvewili yofila. amis
Sesaxeb wers S. nucubiZe _ wylis `RmerTi~ igrisi `Tavdapirvelad
mxolod adgilobrivi kolxideli RmerTi iyo da mxolod Semdeg,
qarTuli miTologiis mTliani damuSavebis Sedegad, saerTo-qarTul
panTeonSi Sevida~.132
`qarTveli tomebis uZveles rwmenaTa mimoxilvisas gairkva, rom ...
qarTvelebSiac sxvadasxva tomTaTvis damaxasiaTebel suraTs
vxvdebiT. rogorc irkveva, `Tavisi wili RmerTebi~ hyavdaT calke
Temebsa da sagvareuloebs... amasTanave, xalxuri gadmocemebi da
mdidari eTnografiuli masalebi gviCveneben, rom qarTvelebs hyavdaT
saerTo, didi (ufrosi) RmerTebica da satomo an satomTaSorisi
RvTaebebic... axla, SeiZleba iTqvas, kargad aris gamorkveuli, rom im
dros qarTul astralur panTeons sameuli meTaurobda pirveli
maTgani ufrosad miCneuli uzenaesi RmerTi iyo. meore _ qalRmerTi
mze an mzeqali, xolo mesame _ kviria~...133
garkveulia ara marto saerTo warmarTuli panTeonis `RmerTebi~
ierarqiis maRal safexurze, aramed momdevno safexurze mdgomi
`RmerTebi~.
,,ukve am droisaTvis qarTvelTa yvela RvTaeba anTropomorful
arsebad aris warmodgenili, amasTanave, irkveva, rom uzenaesi RmerTi
_ mTvare RmerTia, e.i. mama RmerTia. kargad aris gamorkveuli, rom
odesRac qarTul tomebs saTaviso saTemo RvTaebis garda yvelasaTvis
saerTo rwmena hqoniaT da saerTo qarTuli warmarTobac yofila. ...
kvirias TayvaniscemasTan dakavSirebul svanur wesebs wminda qarTuli
warmarTuli rwmenis anarekli aqvT daculi da TviT saTanado
ferxulis sityvebs meferxule svanebi qarTulad warmoTqvamdnen am
wesebis ZvelqarTul saxelebTan erTad, ferxulis qarTulad
warmoTqmis Cveuleba, ueWvelia, Tavdapirveli, saerTo qarTuli wesis
naSTi unda iyos ... megreli mekvlec Tavis warmosaTqmel sityvebs
megrulad ki ara, swored qarTulad ambobs xolme~. miTiTebuli da
kidev bevri sxva monacemi safuZvels aZlevda avtors daeskvna Semdegi:
`cxadi xdeba, rom aramc Tu sazogado qarTuli, yvela qarTvel
tomTaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvisac saerTo warmarToba
174
arsebobda, aramed, rom warmarTobas saerTo terminologiac, saerTo
enac qarTuli hqonda~.134
antikuri xanisTvis qarTveluri tomebi ki ar daSorebulan
erTmaneTisgan, piriqiT, qarTvelTa konsolidacia gaZlierebula. amis
mizezi sxvebTan erTad, iqneboda saerTo qarTuli saxelmwifos
arseboba, saerTo sarwmunoebisa da agreTve saerTo saxelmwifo da
kultmsaxurebis enis arseboba.
`antikuri xanisaTvis, rodesac qarTvelTa konsolidaciis Semdgomi
gaZliereba SeiniSneboda, ar arsebobs safuZveli raime mniSvnelovani
cvlileba vigulisxmoT qarTul warmarTul panTeonSi~.135
cxadi xdeba, qarTvelebis mier qristianobis miRebamde qarTvelebs
hqoniaT saerTo _ yvela qarTul tomTaTvis erTi da igive
sarwmunoeba _ saerTo warmarToba.
qristianobac erTdroulad miiRes, rogorc aRmosavleT, aseve
dasavleT saqarTveloSi.
andria pirvelwodebulma iqadaga rogorc aRmosavleT, aseve
dasavleT saqarTveloSi.
wmida ninosac mouqcevia rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleTi
saqarTvelo, amis Sesaxeb dabejiTebiT miuTiTeben berZen-romaeli
istorikosebi. gelasi kesarieli wers _ `imave xanebSi RmrTis mcneba
miiRes iberebma da lazebma... am udidesi sikeTis mizezi gaxda erTi
dedakaci, romelic maTTan iyo tyved~.136
rufinusis mixedviT, dasavleT saqarTvelos gamaqristianebeli
wmida ninoa. is wers: `amave xanebSi iberTa tommac, romelic cxovrobs
pontos mxareSi, miiRo RvTis mcnebis kanonebi da tyve qali~.137
`qarTlis cxovrebis~ mixedviTac asevea _ mirian mefe qristianobas
saxelmwifo sarwmunoebad acxadebs mTel iberiaSi anu rogorc
dasavleT, aseve aRmosavleT saqarTveloSi: `gardaicvala mirian mefe...
romelman naTelsca yovelTa iverielTa~.138
marTalia, dasavleT saqarTveloSi qristianoba ise sayovelTao ar
gamxdara, rogorc aRmosavleT saqarTvelos barSi, magram maleve
rogorc dasavleT saqarTveloSi, aseve aRmosavleT saqarTvelos
mTianeTSic qristianoba sayovelTao sarwmunoebad gadaiqca. mTeli
qarTveli xalxi qristiani iyo.
daskvna: qristemde, IV-III saukuneebamde, erTiani qarTuli
saxelmwifos Seqmnamde ukve arsebula yvela qarTuli tomisTvis
saerTo sarwmunoeba _ saerTo qarTuli warmarToba (sxvaTa Soris,
Cans, aman asaxva hpova `moqcevaA qarTlisaASi~, romelSic aRwerilia,
rom qarTvelTa Zveli samSoblodan `arian-qarTlidan~ axal
samSobloSi gadmosaxlebulma qarTvelebma da qarTvelTa mefem Tan
wamoiyvanes TavianTi `RmerTebi~).
175
I I . q a r T u l i t o m e b i s
s a e r T o k u l t u r a
qarTvel tomTa saerTo kulturis arseboba yovelTvis ueWveli iyo.
es iyo erTiani eTnosis, erTi xalxis kultura. jer kidev saerTo
qarTuli saxelmwifos _ iberiis, anu qarTlis samefos warmoSobamde
didi xniT adre arsebuli cnobili kolxuri kulturac ki saerTo
qarTuli kultura iyo:
`kolxuri kultura `warmoadgenda jer kidev sustad
diferencirebuli qarTveli tomebis kulturas~.139 saerTo-qarTuli
(kolxuri) kulturis memkvidre iyo antikuri xanis kultura. amave
dros Camoyalibda erTiani qarTuli saxelmwifo.
antikur xanaSi ara Tu Sesustda qarTuli eTnosis erTianoba,
piriqiT — `antikuri xanisaTvis... qarTvelTa konsolidaciis Semdgomi
gaZliereba SeiniSneba~.140
marTlac, `qarTlis cxovrebisa~ da sxva ZvelqarTuli wyaroebis
mixedviT, am dros, antikurobis periodSive saqarTvelos mosaxleobas
ewodeba `naTesaviT qarTveli~. e.i. eriT, gvar-tomobiT qarTveli.
`qarTlis samefos~ yvela mkvidri, adgilobrivi mcxovrebi, im dros
`qarTvelad~ iTvleboda, miuxedavad imisa, qveynis aRmosavleT Tu
dasavleT nawilSi cxovrobda is.
daskvna: antikur xanaSi `qarTvelTa konsolidaciis~ dros, cxadia,
kulturac saerToa, amasve uCvenebs dasavleT saqarTvelos
arqeologiuri Seswavla.
d ) e k o n o m i k u r i k a v S i r i d a s a v l e T d a a R m o s a v l e T
s a q a r T v e l o s S o r i s
antikur epoqaSi, roca erTiani qarTuli saxelmwifo Camoyalibda,
berZnebi Savi zRvis sanapiroebis aqtiur kolonizacias eweodnen. maT
mravali savaWro qalaqi — polisebi hqondaT. saqarTvelos
SavizRvispireTis antikuri qalaqebi ZiriTadad adgilobrivi
mosaxleobis qalaqebia. vanis da arqeopolisis gaTxrebi miuTiTebs,
Tu rogor Zlier ganviTarebuli savaWro qalaqebi iyvnen dasavleT
saqarTvelos qalaqebi. aRmosavleT saqarTvelos arqeologiuri
Seswavla uCvenebs, rom ara marto mcxeTa, aramed sxva ZvelqarTuli
176
qalaqebic mZlavrad ganviTarebuli antikuri qalaqebi iyo. amis
Sesaxeb strabonic miuTiTebda. mcxeTa saerTaSoriso mniSvnelobis
mqone savaWro gzajvaredinze mdebareobda. saerTaSoriso savaWro gza
mcxeTasa da mtkvris xeobas ukavSirebda rionsa da Sav zRvas. Tu ra
didi mniSvnelobisa iyo dasavleTi da aRmosavleTi saqarTvelos
damakavSirebeli saerTaSoriso savaWro-ekonomikuri gza, iqidanac
Cans, rom im dros mdinare fazisze strabonis Tanaxmad, 120 xidi
yofila gadebuli. xidebis aseTi kolosaluri raodenoba miuTiTebs
gzebis simravleze, e. i. vaWrobisa da ekonomikis ganviTarebaze.
mtkvarsa da rionze gamavali saerTaSoriso gza ekonomiurad
akavSirebda saqarTvelos kuTxeebs erTmaneTTan. dasavleT da
aRmosavleT saqarTvelos mWidro ekonomikuri urTierTkavSiri hqonda
(im drois Sesabamisad).
e ) q a r T v e l e b i s s a e r T o w a r m o S o b a ,
s i s x l i T n a T e s a o b a
dabadebaSi moxseniebulia qarTvelTa saerTo winapari _ `ese Sobani
ZeTa noesni: sem, qam da iafeT. da iyvnes maTda Zeni Semdgomad wyliT
rRvnisa.
Zeni iafeTisni... Tobal da mosoq (dabadeba 10, 1-2).
I saukunis ganTqmuli istorikosi ioseb flabiosi, evstaTe
antioqieli (IV s.), Teodore kvireli episkoposi (IV s.), leon
gramatikosi (XI s.) weren, rom Tubal-Tobelebs maT dros iberebi
ewodebodaT. flabiosi meSex-mosoxs kapadokielTa winaprad miiCnevda.
Zveli qristiani avtorebi xSirad asaxeleben iberTa winaprebs, xolo
egriselTa winapars ar asaxeleben. es ar aris SemTxveviTi, saqme is
aris, rom am qristian avtorTa dabejiTebuli mtkicebiT, Savi zRvis
aRmosavleT sanapiroze cxovroben iberebi, dasavleT saqarTvelos
romaul xanaSi iberia ewodeba, magram Cven viciT, rom dasavleT
saqarTvelo _ egrisia, xolo mosaxleoba megrelebi. swored maT,
megrelebs uwodeben Zveli avtorebi iberebs, aRmosavleT saqarTvelos
mosaxleobasTan erTad da swored amitom ar asaxeleben egriselTa
winapars. miaCniaT, rom dasavleT-aRmosavleT saqarTvelos xalxs
ewodebaT iberebi da am erT xalxs erTi winapari hyavs _ bibliaSi
moxsenebuli Tobali.
`iberiis~ xalxi erTi xalxi iyo da iberebad iwodeboda _ amitomac
mas hyavda saerTo winapari _ Tobeli.
Tobelisagan warmoiSvnen iberebi _ `qarTebi~, `egriselebi~ da
`svanebi~ anu qarTvelebi. im drois egriselebi iseve iberebi arian,
177
rogorc `qarTebi~. lingvistebis azriTac, `iber~ fuZidanaa nawarmoebi
`egr~ fuZe, aqedan `egrisi~.
`iber fuZis Zveli saxeoba unda yofiliyo hber (Seadare, romaeli
mwerlebis TxzulebaSi dadasturebuli hiber)... hber fuZis
dublikatebia hver, hmer (iber-iver-imer), amaTgan _ hver _ nairsaxeobam
erT-erT dialeqtikur regionSi sxva fonetikuri ganviTareba ganicada
_ h gadavida g-Si (moxda e.w. aweva) da miviReT gver... ger... gur... erTi
mxriv, prefiqsis darTviT gamomuSavda eger/egr-is-i, m-egr-eli (meore
mxriv _ guria)~.141
XVIII saukunis bolos, 1790 wels, saqarTvelos gansakuTrebuli
daSlilobis dros Sedga dokumenti `iverielTa erTobis traqtati~,
romelSic, kerZod, naTqvamia: _ `vinaidgan yovelTave iverielTa
msaxlobelTa samefosa Sina qarTlisa, kaxeTisa, imerTa, odiSisa da
guriisaTa aqvsT erTmorwmuneoba, arian Svilni erTisa kaTolike
eklesiisagan Sobilni da erTisa enisa mqonebelni, aqvsT
gavasxelobiTica siyvaruli viTarca sisxliT naTesavTa da moyvrobiT
SekrulTa urTierTTa Soris. amisaTvis Cven aRvsTqvamT mtkicesa amas
erTobasa...~.142 aq sainteresoa, rom qarTuli saukunovani tradiciuli
koncefciiT, romelmac asaxva hpova am dokumentSi _ iveria ewodeba
ara marto aRmosavleT saqarTvelos, aramed, dasavleT saqar-
Tvelosac. erTian saqarTvelos _ yoveli iveria ewodeba, mosaxleobas
_ yovelni iverielni, sxvadasxva provinciebs _ iveriis qveynebi.
gansakuTrebiT xazgasasmelia, rom ZvelqarTuli TvalsazrisiT,
iverielebi anu samegrelos, guriis, imereTis, kaxeTisa da qarTlis
mosaxleoba (msaxlobelni) arian sisxliT naTesavni, e.i. genetikurad
erTiani, erTi eTnikuri warmoSobis eri. sisxliT naTesaobis gamo
iverielebi anu megrelebi, gurulebi, imerlebi, kaxelebi da
qarTlelebi `urTierTTan SekrulSekavSirebulni arian moyvrobiT~,
anu `naTesauri~, erovnuli erToba aqvT. garda amisa, iverielebs
erTmaneTTan am dokumentis xelismomwerTa TvalsazrisiT, aerTianebT
saerTo ena _ iverielebi arian `erTisa enisa mqonebelni~ _
igulisxmeba qarTuli ena. iverielebs aqvT saerTo teritoria _
`yoveli iveria~, iverielebs dokumentis mixedviT, aqvT fsiqikuri
wyobis erToba _ erTmorwmuneoba, erTi eklesia.
vinaidan am dokumentis erT-erTi xelismomweri iyo saqarTvelos
kaTalikos-patriarqi anton I, unda vigulisxmoT, rom eklesiaSi
miRebuli TvalsazrisiT, eri ewodeboda (Tanamedrove sityvebiT rom
vTqvaT) erTi eTnikuri kavSiris mqone, anu sisxliT monaTesave
mosaxleobas, romelsac hqonda agreTve saerTo ena _ enobrivi erToba,
saerTo teritoria, fsiqikuri wyobis erToba _ saerTo sarwmunoeba.
qarTuli eklesiis da saero xelisuflebis TvalsazrisiT, iverielebs
178
anu qarTvelebs hqondaT CamoTvlili niSan-Tvisebebi, anu qmnidnen
erovnul erTobas. amitomac maT unda hqonodaT saxelmwifoebrivi
erTobac.
megrelebi, gurulebi, imerlebi, kaxelebi da qarTlelebi sisxliT
naTesavebad miiCneodnen da miiCnevian.
qarTebs, zanebsa da svanebs qarTuli eklesiis Camoyalibebis dros
(I-IV saukuneebSi) ufro meti erovnuli erToba hqondaT, vidre gvian
Sua saukuneebSi. amitomac Tavidanve qarTuli eklesiis samwysos
warmoadgenda erTiani qarTveli xalxi, romlis eTnikuri gansaxlebis
sazRvrebi moqceuli iyo Savi zRvidan da mdinare egriswylidan
(klisuridan) vidre somxeT-albaneTamde (merve saukunemde, xolo
Semdeg es sazRvrebi kidev ufro gavrcelda).
ismis meore sakiTxi _ ramdenad SesaZlebelia qarTveli xalxi
Camoyalibebuli yofiliyo I-IV saukuneebSi wmida andriasa da wmida
ninos qadagebebis dros. qarTuli wyaroebis Tanaxmad, qarTveli xalxi
ukve Camoyalibebuli iyo pirveli qarTuli saxelmwifos daarsebis
dros, qristeSobamde IV-III saukuneebSi.
am Tvalsazriss eTanxmeba isic, rom swored am periodisaTvis
somexi xalxi ukve Camoyalibebuli yofila. s. eremianis Tanaxmad,
somexi xalxis Camoyalibeba damTavrda Zv.w.aR-is IV s-is damlevs.143
,,somexi xalxis Camoyalibebis bolo etapi Tanxvdeba Zv.w.aR-is VI s-Si
somxeTis saxelmwifos Seqmnas. man urartus saxelmwifos adgili
daikava.~144
cnobilia, rom Cveni Zveli istorikosebi haossa da qarTloss Zmebad
miiCnevdnen, amitomac isini qarTveli da somexi xalxebis
Camoyalibebis xanas erT epoqaSi aTavsebdnen.
q a r T u l i e k l e s i i s i u r i s d i q c i i s s a z R v r e b i
adgilobrivi eklesiis iurisdiqciis sazRvrebis gansazRvra Zneli
ar aris. IV msoflio krebam daakanona: saeklesio sazRvrebi unda
damTxveoda saxelmwifos sazRvrebs (ix. amonaweri uwmidesi sinodis
saJurnalo gansazRvrebidan. ruseTis sapatriarqo, 1943 w. 19 noemberi,
#12). cnobilia, rom msoflio saeklesio krebebi iRebdnen da
afuZnebdnen ara axal wesebs, aramed amtkicebdnen im kanonebs,
romelnic ukve arsebobdnen saeklesio praqtikaSi da wina drois
mamaTa mier iyvnen dakanonebulni.
b. lominaZe wers: `aRmosavleTis eklesia gansakuTrebulad
savaldebulod xdida samoqalaqo-saero dayofis gadaRebas
saeklesioSi, ase rom yovel cvlilebas saeroSi Sesabamisi
179
cvlilebebi unda mohyoloda saeklesioSi (qalkedonis IV, 13, 17 da
sxv.)~.145
mamaTa kanonebis Tanaxmad, qarTuli eklesiis iurisdiqciis
sazRvari emTxveva saqarTvelos saxelmwifos sazRvars. qarTuli
eklesiis iurisdiqciis sazRvris dadgenisTvis Cven unda
ganvsazRvroT qarTuli saxelmwifos sazRvrebi, romelTac gasdevda
eklesiis sazRvari.
` q a r T l i s ~ s a z R v r e b i d a q a r T v e l T a v i n a o b a
l e o n t i m r o v e l i s m i x e d v i T
leonti mrovelis mixedviT, qarTlis saxelmwifoSi Sedioda
rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleT saqarTvelo.
qarTlis cxovrebis mixedviT, `daipyra aleqsandre yoveli qarTli ...
dauteva qarTls erisTavad azon~,146 `azon... daipyra qarTlsa zeda
egrisica~.147
ganZis povniT daimedebulma farnavazma, egrisis mTavars qujis
miswera — `viyvneT Cven Zma da vixmaroT Cven xuastagi igi orTave.
gamovuCndeT Cuen mtrad azon erisTavs~.
azons dapyrobili hqonda rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleT
saqarTvelo. amitomac, gaxarebulma qujim miswera farnavazs —
`xuastagiTa SeniTa gangimravle spani Senni, vidre gamovCndeT mtrad
azonisa, maSin ganixaron yovelTa qarTvelTa...~
azon iyo `kaci Zneli da mesisxle~. is dapyrobil samegreloSic
`mowyvedda~ adgilobriv mosaxleobas, amitomac azonis damarcxebiT
megrelebic gaixarebdnen. am mizezis gamo, qujis farnavazisTvis
TiTqosda is ki ar unda miewera, rom `gamovCndeT mtrad azonisa da
ganixaron yovelTa qarTvelTao~, aramed unda miewera: gamovCndeT
mtrad azonisa, maSin ganixaron yovelTa qarTvelTa da megrelTao,
magram quji megrelebs ar axsenebs, Tumca, megrelebi dapyrobili
hyavda azons. ratom?
cxadia, quji megrelebs ar axsenebs imitom, rom maT gulisxmobs
`yovelTa qarTvelTaSi~.
Cans, farnavazis dros `yovelTa qarTvelTaSi~ igulisxmeboda ara
marto aRmosavleT saqarTvelos mosaxleoba, aramed dasavleT
saqarTvelos mosaxleobac.
amis Semdeg farnavazi gadadis dasavleT saqarTveloSi, qujisTan.
qujim mas uTxra: `Sen xar Svili TavTa maT qarTlisaTa da Sen
gmarTebs ufloba Cemi~.
`Sen xar ufali Cveni da me var mona Seni~.148
180
ratom marTebs `qarTlis TavTa~ Svils samegrelos meTaurze
ufrosoba? ratom aris samegrelos meTauri mona qarTlis meTaurisa?
es imas niSnavs, rom qarTlis Tavi, anu qarTlis meTauri istoriulad
ganixileboda ara marto aRmosavleT, aramed dasavleT saqarTvelos
meTauradac. aqedan Cans, rom dasavleT saqarTvelo politikurad
qarTlia, Tumca mas egrisi hqvia.
farnavazma `...daipyra yoveli qarTli TYnier klarjeTisa~ `Semdgom
movida klarjeTs da daipyra klarjeTi da warmovida mcxeTad~...149
farnavazis mier dapyrobil `yovel qarTlSi~ Sedis dasavleT
saqarTvelo, mdinare egriswylamde, radganac am mdinaremde dasavleT
saqarTvelos mTliani teritoria farnavazs dapyrobili hqonia, xolo
egriswyals iqiTa qveyana qarTlSi, anu farnavazis saxelmwifoSi ar
Sesula:
`xolo egriswyals qvemoT darCa berZenTa, rameTu mkYdrTa mis
adgilisaTa ara inebes gandgoma berZenTa~.150 e.i. egriswyals `zemoTa~
qveyana, anu egriswylis marcxena sanapirosTan mimdebare qveyana aris
qarTli.
sad aris mdinare egriswyali? unda vifiqroT, rom is miedineboda
egrosis mier aSenebul qalaq egrisTan axlos.
`xolo aman egros aRaSena qalaqi da uwoda saxeli TYsi egrisi. aw
mas adgilsa hqYan bedia~.151
e.i. farnavazis saxelmwifoSi Sedis egrisi _ samegrelo da mTeli
dasavleT saqarTvelo, garda egriswyals iqiT mdebare qveynisa.
farnavazma `daipyra yoveli qarTli~ _ egrisi Sedis `yovel
qarTlSi~.
politikurad farnavazis mier Seqmnil saxelmwifos ewodeboda
`qarTli~ anu `yoveli qarTli~, Tumca, am qarTlSi Sedis `sxvadasxva
qveynebi~, maT Soris `egris-eguri~ da klarjeTi, magram erTian
saxelmwifos qarTlis samefo ewodeba.
farnavazma `yoveli qarTlis~ samefos mxedrebad anu jariskacebad
ucxoelebi aRar miiRo, aramed `qarTlosianni~ _ `ganamravla yovelni
mxedarni qarTlosianni~. farnavazis cxovrebis avtori imitom aqcevs
gansakuTrebul yuradRebas am ambavs, rom farnavazis wina
xelisuflebas ZiriTad samxedro Zalad mowveuli hyavda ucxoelebi _
araqarTvelebi.
azonma amcno spaTa misTa, viTarmed: `yovelman qarTvelTaganman,
romelman povos saWurveli, mokalT igi~, da hyofdes hromni igi esreT
qarTvelTa zeda~.152
e.i. azonis spa romaelTagan, ,,hromTagan~ yofila Sedgenili,
SemdegSi `aTasi mKedari rCeuli hromTa amaTgani... ganudges azons.~153
aseve azons ganudgnen qarTvelnic, gamodis, rom azonis spaSi _
181
jarSi, yofilan ucxoelnic da qarTvelnic, magram ZiriTadi Zala
ucxoelTa iyo.
farnavazis `yoveli qarTlis~ samefos SeqmnaSi monawileoba miiRes
rogorc aRmosavleT saqarTvelos, aseve dasavleT saqarTvelos
mosaxleobam.
farnavazi Tavisi ganZiT gadadis dasavleT saqarTveloSi da iq
qujis SemweobiT daiqiravebs jariskacebs, cxadia, adgilobriv
mcxovreblebs. quji eubneba egrisSi Casul farnavazs _ `nu Surob
xuastagsa Sensa, raTa ganvamravlneT spani~,154 e.i. Seni ganZiT jari
daviqiraoTo. marTlac, egrisSive `ganimravlnes spani. egrisiT Sekrbes
uricxuni spani~.155
farnavazis pirveli jari swored dasavleT saqarTveloSi, egrisSi
Sekrebili mxedrebisagan Sedgeboda da cxadia, qarTlis samefos
Seqmnis Semdegac samefos spaSi didi iqneboda egrisel mxedarTa
raodenoba. miuxedavad amisa, farnavazis cxovrebis avtori wers, rom
farnavazma `ganamravlna yovelni mxedarni qarTlosianni~.
aqedan cxadia, `qarTlosian~ mxedrebSi ZiriTadad igulisxmeba
egriseli mxedrebi, e.i. egriselic qarTlosianad miiCneva.
farnavaz `mefe iqmna yovlisa qarTlisa da egurisa~.156 `yoveli
qarTlis~ samefos SeqmnaSi Tanabrad miiRos monawileoba rogorc
dasavleTma, aseve aRmosavleTma saqarTvelom. qarTlis samefos Seqmna
daiwyo dasavleT saqarTveloSi _ egrisSi. azonisgan rogorc
aRmosavleTis, aseve dasavleT saqarTvelos ganTavisuflebis Semdeg
iqmneba erTiani aRmosavlur-dasavluri qarTuli samefo yovelgvari
Sinagani winaaRmdegobis gareSe, piriqiT, Sinagani mondomebiT. quji
kvlav rCeba Tavisi qveynis, egrisis meTaurad, magram misi mefe ukve
aris farnavazi _ mefem `misca qujis queyana egriswyalsa da rions
Sua... egrisi da svaneTi da daamtkica igi erisTavad mun~.157
farnavazma dasavleT saqarTveloSi egrisis erisTavis garda dasva
margveTis erisTavi. mas dasavleT saqarTveloSi sul ori erisTavi
hyavda (am erisTavebis garda erisTavebi iyvnen: kaxeTisa, xunanisa,
samSvildisa, wundisa, oZrxisa da klarjeTisa. yvela am erisTavs
hyavda zedamxedveli erisTavi anu Sida qarTlis spaspeti, romelsac
emorCilebodnen).
`farnavazma aRaSena da ganavso qarTli~. cxadia, qarTlSi
igulisxmeba dasavleT saqarTvelos saerisTavoebic _ egrisisa da
margveTisa. farnavazi drodadro gadadioda dasavleT saqarTveloSi,
`JamiTi Jamad mivides egriss~, `moikiTxis megrelni da klarjni,
ganagis yoveli saqme daSlili~.158
farnavazi megrelTa da klarjTa mefea.
182
`iyo gansueneba da sixaruli yovelsa qarTlsa zeda, mefobisaTYs
farnavazissa da ityodes amas yovelni. `vhmadlobT suesa Cuensa,
rameTu mogueca Cuen mefe naTesavTagan mamaTa CuenTa da aRgYKada
xarki da Wiri ucxoTa naTesavTagan~.159
roca avtori wers, rom iyo sixaruli yovelsa qarTlsa zeda,
igulisxmeba mTeli saqarTvelo, dasavleTica da aRmosavleTic.
mTeli samefos mosaxleoba ambobs: `moguca Cuen mefe naTesavTagan
mamaTa CuenTa~. avtoris azriT, megrelTa, iseve rogorc samefos sxva
kuTxeTa mcxovrebTa TvalsazrisiT, mefe maTi erovnebisa aris, maTi
mamaTa Svilia, maTi naTesavia, anu maTi erovnebisaa. `aRgYKada xarki
da Wiri ucxoTa naTesavTagan~ _ ucxo naTesavi niSnavs ucxo ers, e.i.
qarTlis mosaxleoba erTi erisaa, erTi naTesavia, erTi mamaTa
Svilebia, xolo sxvaa ucxo naTesavi, ucxo eri. erovnuli identoba
gacnobierebulia.
farnavazi qarTlosis naTesavia, xolo `yoveli qarTlis~
mosaxleoba _ qarTlosiania, naTesaviT qarTvelia _ qarTlosis
naTesavia.
`farnavaz iyo pirveli mefe qarTlsa Sina qarTlosisa
naTesavTagani~.160 `ganavrco ena qarTuli da arRara izraxeboda sxua
ena qarTlsa Sina TYnier qarTulisa~.161
`qarTlis cxovrebis~ mixedviT, aleqsandre makedonelma `daipyra
yoveli qarTli da mosrna yovelni igi naTesavni aRreulni qarTls
myofni da ucxoni igi naTesavni mosrna... da dautevna naTesavni
qarTlosianni~.162
farnavazis mier erovnuli saxelmwifos Seqmnis dros ucxoelebi
aRar cxovrobdnen qarTlSi. isini aleqsandres gauJletia. amis gamo
farnavazs gauadvildeboda erTiani saxelmwifo enis SemoReba, magram
rogorc aRniSnuli iyo, farnavazis saxelmwifos SeqmnaSi Tanabrad
monawileobda rogorc aRmosavleTi, ise dasavleT saqarTvelo.
saxelmwifoSi erTiani saxelmwifo qarTuli enis SemoRebas egrisSi
ukmayofileba ar gamouwvevia. mematiane aRniSnavs, rom egriselebi
iseve, rogorc sxva kuTxis mcxovrebni, kmayofilni da bednierni iyvnen
farnavazis mefobiT. amitom unda vifiqroT, rom megruli ena im dros
jer kidev ar iyo gamoyofili qarTuli enisgan, an masTan Zlier
axlos idga. marTlac, im eqvs enaTa Soris, romlebic TiTqosda
farnavazis reformamde mis samefoSi ixmareboda, megruli ena
dasaxelebuli ar aris.
farnavazis Semdgomi mefis, saurmagis, samefoSi Sedis dasavleTi
saqarTvelo. is saqarTvelos mTianeTSi, asaxlebs Crdilo kavkasiidan
gadmoyvanil mosaxleobas. `dasxna mTiuleTs didoeTidan, vidre
egrisamde, romel ars svaneTi~.163
183
VII mefe qarTlisa bartomi uSviloa, is iSvilebs qarTams, egrisis
erisTavis, qujis Zmiswuls. egriseli qarTami _ farnavaziania. swored
am mizezis gamo iSvila is bartomma. `ese qarTvelTa saTnoebisaTvis
eqmna bartoms, rameTu qarTvelTa didi saTnoeba aqunda farnavazianTa
mimarT~.164
TviTon bartomi iyo arSakuniani, iSvila qarTam farnavaziani (dedis
mxridan), romelic iyo egriseli _ megreli.
X mefe aderki. `aman aderki daipyra yoveli qveyana qarTli da
egrisi~.165 mTlian samefos ewodeba `yoveli qveyana~. Sedgeba qarTlisa
da egrisisgan. erTian samefos ki qarTlis samefo ewodeba. mis mefes
`qarTlis mefe~.
andria pirvelwodebulma iqadaga zemo qarTlsa da egrisSi. `xolo
viTarca esma mefesa aderkis megrelTagan sjulisa dateveba, ganuwyra
da waravlina erisTavni misni da iZulebiT kualadve moaqcivna
megrelni~...166
aderkis ekuTvnis dasavleT saqarTvelo. man Tavisi samefo orad
gauyo Tavis Svilebs. erT Svils _ bartoms ergo egrisi da mtkvris
CrdiloeTi qarTli.
qarTlis samefos sazRvrebi mtkiced iyo dadgenili da
gansazRvruli. qarTvel mefeTa mTavar movaleobas warmoadgenda
qarTlis sazRvrebis mtkiced dacva, xolo sazRvris darRvevis
SemTxvevaSi _ `sazRvris Ziebis~ aucilebloba. magaliTad, XII mefeni
farsman da kaos. maT dros somxeTis mefem `mouRo sazRvari
qarTlisasa qalaqi wunda~. `ver iZebnes mefeTa qarTlisaTa sazRvari
da mokudes mwuxarebasa Sina didsa~.167
mefeebis mier TavianTi samefos `sazRvris Zieba~ aucilebelia. aseve
iqceodnen XIII mefeni azork da armazel. amaT `ganizraxes Zieba
sazRvarTa qarTlisaTa~.168
aseve qarTvelTa da osTa laSqarma daamarcxa somexTa laSqari da
tyved Seipyres somexTa mefis Ze. osebs surdaT tyve mefiswulis
mokvla, xolo `qarTvelTa daicves cocxlebiT ZiebisaTvis sazRvarTa
maTTasa~. am dros qarTvelTa mudmivi brZola somxebis winaaRmdeg
gamowveuli iyo somexTagan mitacebuli `sazRvris ZiebiT~. marTlac,
sazavo molaparakebis dros somxebs gadasces datyvevebuli somexi
ufliswuli, xolo samagierod, `amisaTYs somexTa ukmosces sazRvari
qarTlisa qalaqi wunda da cixe demoTisa, javaxeTi da artaani~.169
`da aResrulnes arzok da armazeli nugeSiniscemulni didad,
rameTu simKniTa maTiTa ukumoixunes sazRvarni qarTlisani~.170
radganac qarTlis samefos saxelmwifos sazRvrebi mtkiced iyo
gansazRvruli da dadgenili, amitomac sazRvrebis SigniT moqceul
184
egrisze qarTlis statusis ganxorcielebas didi mniSvneloba
miecemoda.
XV mefe farsman qvelis samefoSic Sedis egrisi. farsman qvelis
mokvlis Semdeg misi samefo mirdatma daipyro. `daipyres qarTli
mirdat da erisTavman sparsTaman, xolo megrelni dadges
erTgulebasa farsmanis Zisasa~.
e.i. dasavleT saqarTvelo farsmanis Zes emxroba. dasavleT
saqarTvelos daxmarebiT man aRadgina mefoba qarTlSi. misi Svili
ukve mefea `yoveli qarTlis~ _ `mefobda ese farsman yovelsa
qarTlsa zeda~.171
XVIII mefis amazaspis dros CrdiloeTidan gadmovidnen osebi qveynis
dasapyrobad. `maSin amazasp mouwoda yovelTa erisTavTa qarTlisaTa.
da movides erisTavni aRmosavalisani: erisTavi kaxeTisa, erisTavi
xunanisa, erisTavi samSYldisa da Semokrbes mxedarni spaspetisani da
vidre moslvadmde dasavleTisa erisTavisa, movides ovsni~...172
qarTlis samefoSi Sedis `dasavleTis saerisTavoebi~. mematianis
mixedviT, `dasavleTis saerisTavoebSi~ Sedis dasavleT saqarTvelosa
da klarjeTis saerisTavoebi. mefe amazaspi Tavisi mesisxleobisaTvis
`moiZules... erman qarTlisaman~. amis gamo gandges erisTavni
dasavleTisani xuTni: orni erisTavni egrisisani, erTi oZrxisa, erTi
klarjeTisa da erTi wundisa~. marTlac, pirvelma mefem farsmanma
dasavleT saqarTveloSi, anu egrisSi dasva ori erisTavi — erTi
sakuTriv egrisisa da meore margveTisa. anu dasavleT saqarTvelo or
saerisTavod iyo gayofili. am saerisTavoebis meTaurebisa da agreTve
wundis, oZrxisa da klarjeTis erisTavebisaTvis SemdgomSi
daurqmeviaT `erisTavni dasavleTisani~. cxadia, mefe amazaspis
samefoSi Sedis egrisi. mefe amazaspis winaaRmdeg Sekruli koaliciis
jarebi swored dasavleT saqarTvelodan gadmovidnen Sida qarTlSi.
`gardamovles gza Takuerisa da movides erisTavTa Tana egrisaTa~.173
XXIV mefe miriani. `mefobda esreT mirian mcxeTiT gaRmarT qarTls,
somxiTs, rans, hereTs, movakans da egrs~.174
`da mefobda mirian mun qarTls, rans, hereTs da movakans da aqunda
egrisica vidre egriswylamde~.175
XXVII mefe varaz-baqari. `daipyres berZenTa Tuxarisi da yoveli
klarjeTi zRviTgan arsianamde da darCa varaz-baqars qarTli TYnier
klarjeTisa da hereTi da egrisi~. `qveyana maTi sazRvari qarTlisa
mosca varaz-baqarsave.~176
185
j u a n S e r i s T a n a x m a d e g r i s i ` q a r T l S i ~ S e m a v a l i
q v e y a n a a
juanSeri qarTlis mefe mirdats uwodebs qarTvelTa mefes. am XXXII
mefis devizia: `mtkiced da Seuryevelad vipyrneT sazRvarni
qarTlisani~.177 is aris mama vaxtang gorgaslisa.
mirdatis samefoSi Sedis dasavleT saqarTveloc _ egrisi. es iqidan
Cans, rom roca daoblebuli misi Zis, 10 wlis vaxtangis samefoSi
SemoiWrnen Crdilo kavkasiidan gadmosuli dampyroblebi, maT
daarbies centraluri qarTli, xolo ganapira provinciebi ar
daurbeviaT.
`viTar iqmna vaxtang wlisa aTisa, gardamovides ovsni spani
uricxuni da motyuenes qarTli... daurCes warutyuenvelad Kevni
qarTlisani: kaxeTi, klarjeTi da egrisi...~178
egrisi Sedis vaxtangis samefoSi _ `masve Jamsa gamovides berZenni
afxazeTiT, rameTu berZenTa hqonda egriswyals qvemoTi kerZi yoveli
da daipyres egriswyliTgan vidre cixe-gojadmde. maSin iqmna glova
da wuxili yovelTa qarTvelTa da ityodes. `...RmerTman... migucna Cuen
wartyuenvad ucxoTa naTesavTa da migYRo Cuen sazRvari berZenTagan,
viTarca miuRo varaz-baqars mefesa klarjeTi... viZioT... Cuen Suri
pirvel ovsTa zeda da Semdgoadmca vZebneT sazRvari qarTlisa
berZenTagan~. amas ityodes yovelni qarTvelni da iyvnes mwuxarebasa
Sina didsa~.
`vaxtang... mwuxare iyo... sazRvarTa mixumisagan~.179
oseTSi gamarjvebis Semdeg vaxtangi CrdiloeTis gziT Cadis
afxazeTSi. im dros afxazeTi, vidre mdinare egriswylamde, Sedioda
berZnebis saxelmwifos SemadgenlobaSi, xolo vaxtangis pataraobis
dros berZnebs qarTlis samefos teritoriac hqondaT dapyrobili md.
egriswylidan cixe-gojamde. ase rom, berZnebs am teritoriaze
(afxazeTSi da dapyrobil egrisSi) TavianTi cixeebi hqondaT. oseTSi
gamarjvebulma vaxtangma `sam wel wartyuenna yoveli cixeni
afxazeTisani, vidre cixe-gojamde.~180 Cans, vaxtangs ara Tu qarTlis
saxelmwifo sazRvari aRudgenia, aramed kidec Setevaze gadasula da
berZnebis miwebi daulaSqravs sakuTriv afxazeTSi.
sakuTriv saberZneTSi (pontoSi) laSqrobisas vaxtang mefes
sizmarSi pirdebian, rom berZenTa keisarma `yoveli sazRvari
qarTlisa misgan ukmoRebuli mogces~,181 marTlac, male qarTlis
momavali kaTalikosi petre moelaparaka keisars, romelmac `yoveli,
romeli exilva Cuenebasa Sina, misca mas zeda neba vaxtangs~,182 e.i.
keisarma vaxtangs daubruna qarTlis samxreTiT dapyrobili
186
teritoriebi, `misca sazRvari qarTlisa~ _ klarjeTi. sparselebTan
omis win keisari eubneba vaxtangs: `...migce cixe Tuxarisi da
sazRvarni qarTlisani~.183
omis Semdeg vaxtang mefes `ukumosca keisarman sazRvari qarTlisa,
cixe Tuxarisi da klarjeTi yoveli~.184 am dros vaxtangs afxazeTSi
berZnebis kuTvnili teritoria egriswylidan CrdiloeTiT
dapyrobili aqvs, amitomac keisari urigdeba vaxtangs. `egriswyliTgan
vidre mdinaredmde mcirisa xazareTisa _ ese sazRvari ars
saberZneTisa aleqsandrobiTgan, romeli aw Sen migiRia mklaviTa
Cuengan. aw igi ukumoguec da odes wariyvanebde colsa Sensa, asulsa
Cemsa, maSin mogce misgan queyana da dauwera egriswyalsa da
klisurasa Sua queyana ziTvad, da sxva afxazeTi ukusca vaxtang
berZenTa~.185
e.i. qarTlisa da saberZneTis sazRvari aleqsandre makedonelidan
da farnavazidan moyolebuli gadioda mdinare egriswyalze. mefe
vaxtang gorgaslis cols mziTevSi ergo afxazeTis teritoria
mdinare egriswylidan vidre mdinare klisuramde (e.i. axlandel
mdinare RaliZga-egriswylidan md. kelasuramde). amis Semdeg saukuneTa
manZilze sazRvari qarTlis samefosa da bizantiis imperias Soris
gadioda md. klisuraze, xolo klisuras zeviT (misi marjvena
sanapiro kavkasiis mTebamde) afxazeTi Sedioda saberZneTis
saxelmwifoSi.
aqedan Cans, rom egrisi Sedioda qarTlSi, rom egrisi iyo qarTlis
anu iberiis erT-erTi provincia, rom iberia moicavda rogorc
aRmosavleT, aseve dasavleT saqarTvelos.
mag: mefeebis mirisa da arCilis dros saberZneTis imperatori swers
Tavis erisTavs afxazeTSi: `yovladve sazRvarTa qarTlisaTa Cuengan
qmnil ars vneba... aramed keTilad pativscemdi mefeTa da erTa magaT
qarTlisaTa, da amieriTgan nuRara Kel-gewifebis vnebad maTda da
sazRvarTa maTTa egrisaTa~.186
e.i. keisari swers Tavis erisTavs afxazeTSi, rom Cven xSirad
varRvevT qarTlis sazRvrebs egrisSi, e.i. gadavdivarT mdinareebze
klisurasa da egriswyalze da vipyrobT qarTlis samefos kuTvnil
teritorias. amJamad ki qarTlis samefos dasustebisa da mahmadianTa
gaZlierebis gamo umjobesia da gibrZaneb, pativi sce qarTlis
mefeebsa da ers, maT ar miayeno vneba. aseve nu daarRvev qarTlis
samefos sazRvrebs egrisSi. qarTlis saxelmwifos sazRvrebi xSirad
ixseneba vaxtangis cxovrebis aRweraSi. mag., vaxtang mefem `...mosrna da
ganasxna yovelni cecxlismsaxurni sazRvarTagan qarTlisaTa~.187
istorikosebis gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces im faqts,
rom vaxtang mefis mematiane egriss `qarTlis dasavleTs~ uwodebs:
187
vaxtangma `rqua Zesa TYssa daCis: `...Senda mimicemia gYrgYni mefobisa
Cemisa... sazRvari afxazeTisa, romeli mocemul ars egriswyalsa da
klisuras Sua. igi TYT ZmaTa SenTa dedisa ars, igi aqundes maT da
iyvnen Senda erisTavad...~188 e.i. pirveli ,,sparsi~ colisgan darCenil
Svils misca mefoba, xolo berZenisgan darCenilebs _ leonsa da
mirdats misca erisTavoba teritoriisa, romelic mziTvad ergo maT
dedas berZenTa keisrisgan _ miwa-wyali klisurasa da egriswyals
Soris. es teritoria geografiulad Sedioda afxazeTSi, xolo
politikurad Sevida qarTlis samefoSi vaxtangis mefobisas.
vaxtangis gardacvalebis Semdeg `dajda saydarsa missa Ze misi daCi,
xolo coli da orni Zeni vaxtangisni wariyvannes samTa maT erisTavTa
da daipyres dasavleTi qarTlisa, romeli misca vaxtang~.189
aqedan aSkarad Cans, rom `dasavleTi qarTlisas~ mematiane uwodebs
egriswyalsa da klisuras Soris moqceul teritorias. mematianis
azriT, egrisi, iseve rogorc kaxeTi da klarjeTi, qarTlis erT-erTi
xevia, anu erT-erTi provinciaa. `xolo aman daCi mefeman iwyo Senebad
qarTlisa, rameTu mooKrebul iyvnes yovelni Kevni qarTlisani, TYnier
kaxeTisa da klarjeTisa da egrisisa~.190 istorikosi gulisxmobs, rom
qarTlSi Sedis kaxeTi, klarjeTi da egrisi.
vaxtangis Svilis, leonis gardacvalebis Semdeg klisurasa da
egriswyals Soris moqceuli teritoriis erisTavad darCa mirdati.
`amas mirdats daevaWra Zma misi daCi: mefeman gaucvala queyana da
aRiRo mirdatisagan egriswyalsa da klisurasa Sua, mirdatis
deduli, sazRvari saberZneTisa, da misca nacvlad javaxeTi~.191
herakle bizantiis imperatoris dros VII s-is dasawyisSi kualad
wariRes berZenTa sazRvari qarTlisa: speri da bolo klarjeTisa,
zRYspiri~.192
zRvis piri ewodeboda SavizRvispireTs saerTod _ speridan
afxazeTamde, berZnebs miutacniaT mTeli SavizRvispireTi, speri,
klarjeTis bolo da kolxeTis zRvis piri, e.i. egrisis dasavleTi
nawili speridan afxazeTamde. mematiane egrisis am dapyrobil
teritorias qarTlis nawilad miiCnevs.
ivane javaxiSvili wers: `simarTles uaxlovdeba... juanSeris...
qarTlis sazRvrebis aRweriloba.~193 Tedo Jordanias azriT, juanSeri
`Tanamedrove unda iyos da TviTmxilveli moTxrobilisa~.
188
q a r T u l i e k l e s i i s i u r i s d i q c i i s d a s a v l e T i s
s a z R v r e b i v a x u S t i s m i x e d v i T
vaxuStis mixedviT, qarTlis saxelmwifo moicavda rogorc
aRmosavleT, ise dasavleT saqarTvelos ara marto vaxtangis dros,
aramed wina saukuneebSic. vaxuSti, iseve rogorc vaxtang gorgaslis
sxva istorikosebi, wers: vaxtangis mcirewlovanebis dros mezobelma
saxelmwifoebma da tomebma Tavdasxmebi daiwyes. bizantiamac miitaca
saqarTvelos teritoria. `...mogzavna berZenTa mefeman markiani spani da
miixuna egrisisa cixegojamde zRYs kideni. maSin iyo urva didi
iveriasa Sina, vinaATgan mistacnes sazRvarni maTni da ara hyvaT
winamZRuari~...194 e.i. egrisi ganixileboda rogorc qarTlSi Semavali
teritoria, ise rogorc juanSerTan da leonti mrovelTan.
vaxuStis mixedviT, samegrelo saqarTveloSi Sedioda ukve farnavaz
mefis droidanve. farnavazma `...qujis misca queyana rionis dasavleTi
zRuamde da egrisis wylamde suaneTiT... meore erisTavi dasua
margueTisa Sorapans da misca mcire lixidam vidre zRuamde Rados
mTisa da rions SuaTi...~195
`yovel saqarTveloSi~ mematiane gulisxmobs, rogorc dasavleT,
aseve aRmosavleT saqarTvelos, wmida ninom `...naTelsca yovelTa
iverielTa.~196 e.i. wmida ninos mier qristianoba miuRia rogorc
aRmosavleT, aseve dasavleT saqarTvelos mosaxleobas.
ocdameeqvse mefis mirdatis dros `...ganefina yovelsa saqarTvelosa
Sina nawili suetisa mis cxovelisa kurnebad maTda~.197
ase rom, moulodneli ar aris qarTvelebis wuxili iveriis
zRvispira teritoriebis bizantielTa mier aneqsiis gamo vaxtang
gorgaslis dros, radganac dasavleT saqarTvelos zRvispira
teritoriebi uZveles droidanve Sedioda qarTlis saxelmwifoSi.
`saqarTvelos erTiani monarqiis periodSi (vidre XV saukunemde)
quTaisis `vakis~ erTi nawili, vaxuStis cnobiT, `qarTlis
mTavarepiskoposs~ ekuTvnoda... rogorc Cans, amaze adre, saqarTvelos
erTianobis xanaSi vaxtang gorgaslis dros `vake, margueTi da
Takueri~ mcxeTis iurisdiqciaSi Sedioda, jer mTavarepiskoposis,
Semdeg kaTalikosisa. momdevno xanaSi mTavarepiskoposs mxolod `vake~
SerCa vidre XVI saukunemde.~198
dasavleT saqarTvelos `margueTisa da Takueris~, `egrisisa da
suanTa~ saerisTavoebSi, qristianuli mrevlis simciris gamo, mrevli
eqvemdebareboda mcxeTisa da niqozis episkoposebs, `vake~ teritoriis
189
mosaxleoba — qarTlis mTavarepiskoposs mcxeTaSi, xolo mTiani
teritoriis mosaxleoba niqozis episkoposs.
vaxtang gorgaslis epoqaSi qarTlis sakaTalikosos iurisdiqcia
vrceldeboda mTel qarTlis samefoze, politikur qarTlze, e.i.
rogorc dasavleT, aseve aRmosavleT saqarTveloze.
VI saukunis dasawyisSi sparseTma da bizantiam (romma) saqarTvelo
erTmaneTs Soris gaiyves 532 wels dadebuli saukuno zaviT. or
dampyrobels Soris saqarTvelosTvis (dasavleT saqarTvelosTvis)
daiwyo xangrZlivi omebi. am dros qarTuli eklesiis mdgomareoba
Zalze mZime iyo. politikuri qarTli ukve aRar arsebobda,
saqarTvelos saxelmwifo gauqmebuli iyo. amitomac, qarTuli eklesia
Tavis iurisdiqcias ukve veRar ganaxorcielebda qarTlze, rogorc
damoukidebel suverenul administraciul erTeulze. ukve yvelaferi
damokidebuli iqneboda sparseTsa da bizantiaze.
VII saukunis damdegs saqarTveloSi herakle keisris laSqrobam saqa-
rTvelos eklesia daaknina. herakle keisarma saqarTvelos CamoarTva
Savi zRvispira teritoriebi da ganaxorciela iq Tavisi aneqsia,
Semdeg maleve arabebis Semosevam saerTod daasusta qristianoba.
am mizezebma, upirveles yovlisa, qarTlis, rogorc erTiani
saxelmwifos gauqmebam, gamoiwvia lazikis qristianebis nawilis
gadasvla berZnul saepiskoposoebSi. qarTuli saxelmwifoebriobis
aRdgenisTanave (dasavleT saqarTveloSi) qarTulenovani eklesia,
afxazeTis sakaTalikoso daarsda.
z o g i e r T i b e r Z e n i d a r o m a e l i i s t o r i k o s i s
T a n a x m a d , k o l x e T i i b e r i a S i S e m a v a l i
q v e y a n a a
qsenofonti wers: `aqedan isini mividnen... mdinare fasisTan... amis
Semdeg Cavidnen dablobSi, sadac maT winaaRmdeg darazmuliyvnen
xalibebi, taoxebi da fasianebi~.
`...fasianebisa da hesperitebis satrapi iyo tiribaZe~.
`radgan Cven gvaqvs xomaldebi, amitomac umjobesia gavcuroT
fasisisaken da davipyroT fasianTa qveyana. iq maSin aietis Camomavali
mefobda~.199
190
qsenofontma dabejiTebiT icis, rom fasisis xeobaSi cxovroben
fasianebi, xalibebi da taoxebi.
xalibebi da taoxebi `iberTa~ tomebi arian. miCneulia, rom mdinare
fasisi, sadac qsenofonts Sexvdnen taoxebi da xalibebi, aris mdinare
araqsi. marTalia, taoxebi da xalibebi mdinare araqszedac
cxovrobdnen, magram, Cans, isini qsenofonts mdinare WoroxTan
mcxovrebni uxilavs. amis Sesaxeb dabejiTebiT migviTiTebs ariane.
ariane, iseve rogorc qsenofonti, TviTve iyo namyofi kolxeTSi.
garda amisa, ariane miiCnevda qsenofonts did avtoritetad. amitomac
kargad icnobda qsenofontis istorias. ariane wers amazoni tomebis
Sesaxeb — `qsenofonti maT ar axsenebs, xolo fasianebs, kolxebs da
sxvebs is axsenebs, im barbaros tomebs, romelTac Sexvdnen elinebi an
maSin, rodesac trapezuntidan gamovidnen, an vidre trapezuntSi
Sevidodnen~.200
e.i. arianes mixedviT, fasianebs, taoxebs da xalibebs, anu barbaros
tomebs, qsenofonti Sexvda sadRac trapizonis midamoebSi, rogorc
Cans, trapizonis CrdiloeTiT, kerZod, mdinare fazissa, rionsa da
trapizons Soris. yovel SemTxvevaSi, es moxda trapizonis raionSi.
mdinare araqsi sruliad daSorebulia trapizonidan, araqss
trapizonamde aSorebs didi mdinaris xeoba _ Woroxisa. ariane
darwmunebulia, rom qsenofonts swored kolxeTSi mobinadre
barbarosi tomebi Sexvdnen. is pirdapir wers _ `fasianebi da kolxebi
da sxva barbarosebi~, xolo qsenofonti am kolxebs uwodebs kerZo
saxels _ `fasianebi, taoxebi da xalibebi~. aqedan unda davaskvnaT,
rom kolxeTSi qsenofontis dros cxovrobdnen iberTa tomebi _
191
taoxebi da xalibebi. Cans, kolxebi eTnikurad igive iyo, rac qarTebi,
ufro sworad, eTnikurad kolxebi da qarTebi erTi xalxi iyo,
erTgvarovani eTnikuri Semadgenlobisa. maT Soris ar iyo didi
diferenciacia, Tumca, Sedgebodnen aTeulobiT sxvadasxva tomisagan,
zogadad ki erTi xalxi iyo _ qarTveli xalxi.
qsenofontis jariskacebis mizania, Cavidnen kolxeTSi, gascuron
TavianTi xomaldebiT fasisisaken da daipyron fasianTa qveyana, sadac
aietis Camomavali mefobs. cxadia, mxedvelobaSia ara araqsi, aramed
Woroxi an rioni da amitomac SeiZleba Woroxis an rionis xeobaSic
cxovrobdnen xalibebi da taoxebi. `fasianebisa da hesperitebis
satrapi iyo tiribaZe~, _ wers istorikosi. vin arian hesperitebi? es
sityva hgavs herodotes saspeirebs. herodote wers _ `sparselebi
cxovroben aziaSi samxreTis zRvamde, romelsac ewodeba mewamuli, maT
CrdiloeTiT cxovroben midielebi, midielTa zemoT _ saspeirebi,
saspeirebs zemoT _ kolxebi, romlebic esazRvrebian CrdiloeTis
zRvas, rasac erTvis mdinare fazisi, es oTxi xalxi cxovrobs
teritoriaze, romelic gadaWimulia zRvidan zRvamde~.201
midielebi da sparselebi antikur epoqaSive erT xalxad iqcnen,
radganac erTi eTnikuri Semadgenlobisa iyvnen.
qsenofontis hesperitebisa da herodotes saspeirebis fuZe aris
speri. miCneulia, rom saspeirebi arian Semdegdroindeli iberebi.
hesperitebi igive saspeirebi an saspeirebis erT-erTi tomia, romelic
kolxeTSi fasianTa tomTan erTad cxovrobs.
fas (fs) Ziri qarTul metyvelebaSi gamoiyeneboda mdinaris
aRsaniSnavad _ fasisi, fSa, fse da a.S.
ariane wers, rom dasavleT saqarTvelos teritoriis erTi nawili
uSualod Sedioda iberiis samefoSi. qsenofontis dros jer kidev ar
arsebobda iberiis saxelmwifo, magram Cans, qarTebis tomebi dasavleT
saqarTveloSic cxovroben, xolo arianes dros ukve arsebobs
qarTlis samefo, romlis saxelmwifo sazRvrebi dasavleT
saqarTveloSi Sav zRvamde aRwevs.
`Semdegi tomebi gaviareT: trapezuntelebis mosazRvreni, rogorc
qsenofontic ambobs, arian kolxebi da toms, romelic uguladesia da
trapezuntelebis mosisxle mteri, qsenofonti drilebs uwodebs, me ki
vfiqrob, rom isini sanebi arian. eseni metad kargi meomrebi arian...
amaT gverdiT arian makronebi da henioxebi, maTi mefe anqialea.
makronebis da henioxebis mezoblebi Zidritebi arian, eseni farsmanis
qveSevrdomebi arian. Zidritebis gverdiT lazebi arian. lazebis mefe
malasaa, romelsac taxti Sengana aqvs miRebuli. lazebis mezoblebi
afsilebi arian, maTma mefem iulianem mefoba Seni mamisagan miiRo.
afsilebis mezoblebi abaskebi arian. abaskTa mefe resmagaa, amasac
192
taxti Sengana aqvs miRebuli. abaskTa mezoblebi sanigebi arian, maT
miwaze imyofeba sebastopolisi...~202
arianes monaTxrobidan aSkaraa, rom qarTlis samefos sazRvrebi Sav
zRvamde vrceldeba. garda amisa, aucileblad sagulisxmoa, rom romis
imperia sisxlxorceulad dainteresebuli iyo xelT egdo Savi zRvis
sanapiroebi. is ipyrobda SavizRvispira qveynebs da imorCilebda
tomebs. romis aseTi siZlieris drosac ki romis mier dasavleT
saqarTveloSi dapyrobil teritoriaSi iberiis saxelmwifo soliviT
aris SeWrili. garda amisa, roms ar emorCileba drilebis, anu sanebis
Zlieri tomi, romelic ganuwyvetliv Tavs esxmis romis teritorias
trapezuntSi. ariane imperators pirdeba, rom an daimorCilebs am
toms, anda gaaZevebs Tavisi qveynidan. Tu es tomi ar emorCileba roms,
unda vifiqroT, rom is kargad aris ganwyobili iberiis samefos
mimarT, romlisganac, albaT, Zlierdeba kidec. sanebis anu drilebis
mezoblebi arian makronebi da henioxebi. ariane ar wers, amaTi mefe
emorCileba Tu ara roms, unda vifiqroT, rom ar emorCileba.
winaaRmdeg SemTxvevaSi, ariane aucileblad asiamovnebda Tavis
imperators da miswerda, rom maTma mefeebma mefoba Tqvengan an Tqveni
mamisgan miiReso. unda vifiqroT, rom makronebisa da henioxebis
mefeebs kavSiri aqvT farsmanis iberiis saxelmwifosTan. `qarTlis
cxovrebis~ mixedviT, qarTlis samefos sazRvari dasavleT
saqarTveloSi gadioda mdinare egriswyalze. am mdinaremde
teritoriebi qarTlis samefos ekuTvnoda. egriswyalszemoTa qveynebi,
romelTac Semdgom ewoda sakuTriv afxazeTi, ar Sedioda qarTlis
samefoSi. romis imperias mouxerxebia qarTlis samefosTvis mxolod
erTi tomis _ lazebis qveynis CamoSoreba _ lazTa mefes, malasas,
arianes mixedviT, samefo taxti miuRia romis imperatorisgan. romis
imperias qarTlis samefosgan miutacnia mxolod es teritoria.
aqedanac Cans, Tu ra mtkice da Zlieri politikuri erTeuli yofila
qarTlis samefo, romelic Seqmnila farnavazis mier. TviT romis
imperiis drosac ki, es samefo axerxebda Sav zRvaze gasvlas. cxadia,
romis imperiis mier kavkasiaSi agresiis dawyebamde qarTlis samefo
SeZlebda dasavleT saqarTvelos mTeli teritoriis daWeras. aqedanac
Cans `qarTlis cxovrebis~ simarTle. Tu egriswylis aRmosavleTiT
mcxovrebi tomebi afsilebi, abaskebi, sanigebi ar Sediodnen Zveli
qarTlis samefoSi, maSin arianes gancxadeba, rom am tomTa mefeebi
romisgan iReben taxts, gasakviri ar aris. T. yauxCiSvili iberiis
saxelmwifos siZlieris Sesaxeb wers (sxva momentTan dakavSirebiT):
...`ioseb flaviusis es cnoba mniSvnelovania qarTveli mefis
ganwyobilebisa da rolis gasarkvevad saerTaSoriso situaciaSi:
romis imperatori qrTamebiT ibirebs, ver ubrZanebs iberTa mefes
193
parTeli mefis winaaRmdeg moqmedebas, iberTa mefes SeuZlia ar
daeTanxmos romael imperators...~203
iberiis samefoSi Semavali ZidritTa tomi, arianes mixedviT, I
saukuneSi cxovrobs Savi zRvis sanapiroze, teritoriaze, romelic
moqceulia trapezuntis, rizesa da mdinare rions Soris, anu iq,
sadac amJamad cxovroben aWarlebi da gurulebi _ qarTebis tomebi.
qarTebis SavizRvispireTSi cxovrebas hqonda didi xnis istoria, Cans,
aqve uxilavs qsenofonts xalibebi da taoxebi.
SesaZlebelia, erTiani qarTveli xalxis diferenciaciis dros
SavizRvispireTSi mcxovrebi is tomebi, romlebic Sediodnen uSualod
qarTlis mefis qveSevrdomobis qveS _ Camoyalibdnen qarTebad, manamde
ki rogorc qarTebi, aseve kolxebi (igulisxmeba zanebi) erTian
eTnikur jgufs _ erT xalxs warmoadgendnen. rogorc aRniSnuli
gvqonda, amaze migviTiTebs is, rom Tumca egriselebi (igulisxmeba
zanebi) saxelganTqmuli da cnobili xalxi iyo, maT bibliis
Tavdapirvelma qristianma komentatorebma sakuTari eTnarqi ar
gamouZebnes, anu uZvelesi qristiani istorikosebi rogorc iberebs,
aseve egriselebs miiCnevdnen erTi eTnarqis STamomavlad. ufro
sworad, egriselebi erTiani iberi xalxis erT-erT tomad miaCndaT.
ioseb flaviusi wers: `noes Svilebs eyolaT vaJebi, romelTa
pativiscemiT [xalxma] saxelebi daarqva tomebs, romelTa miwac amaT
daiWires. iafTas, noes Svils hyavda Svidi vaJi... iafTas Svilebi iyvnen
iavanesi da madesi. madesisagan warmoiSva madeebis tomi, romelic
elinTagan medebad iwodebian, xolo iavanesisgan _ ionia da yvela
194
elinebi warmosdgebian. Teobelosma daasaxla Teobelebi, romelTac
amJamad iberebi hqviaT. mesxosma daafuZna mesxenebi, romelTac axla
kapadokielebi ewodebaT... Teiresma Teirebi daarqva xalxs, romelsac
marTavda, xolo elinebma maT Trakielebi gadaarqves~.204
berZnul-romauli samyaro, rogorc mravaljer aRiniSna, dasavleT
saqarTvelos, iseve rogorc aRmosavleTs, iberias uwodebda. ioseb
flaviusic albaT iseve, rogorc sxvebi, kolxeTs anu dasavleT
saqarTvelos iberiis nawilad miiCnevda. is wers: `iavanesisagan _
ionia da yvela elinebi warmosdgebian~. qveyana ionia erTia, magram
dasaxlebulia berZeni xalxis sxvadasxva tomebiT, Tumca, berZeni anu
elini xalxi erTiani eria. aseve iberiac erTi qveyanaa, romelic erTi
xalxis sxvadasxva tomiTaa dasaxlebuli. ioseb flaviusi berZeni
xalxis sxvadasxva tomebs ar uZebnis sxvadasxva eTnarqebs, aramed
wers, rom ioniasa da yvela elin toms erTi eTnarqi hyavT. unda
vifiqroT, miaCndaT, rom iberiasa da misi xalxis yvela toms, maT
Soris zanebs erTi eTnarqi hyavT _ Teobelosi.
rogorc aRiniSna, gelasi kesarieli Savi zRvis piras mcxovrebad
aRwers iberielebs: `pontos gaswvriv myof qveyanaSi mcxovrebni iberni
da lazni~; rufinusi wers: `iberTa naTesavi, romelic pontos areSi
binadrobs~; aseve sokrate wers: `es iberni pontos zRvasTan
binadroben~, gelasi kvizikeli wers: `pontos gaswvriv mdebare qveynis
mcxovrebma iberebma da lazebma~...205
iberieli xalxis tomebi erTad cxovroben dasavleT saqarTveloSi.
maT zogjer moixsenieben pirovnuli satomo saxeliT, xSirad ki maT
iberebs uwodeben (ara mxolod lazebs, aramed dasavleT saqarTvelos
zRvispira mosaxleobas).
aRsaniSnavia, rom ucxoelebi dasavleT saqarTvelosa da
SavizRvispireTSi mcxovreb iberebs uwodeben `qvemo iberebs~, raTa
isini ganasxvaon `zemo iberebisagan~, romelnic aRmosavleT
saqarTveloSi, anu rogorc isini uwodeben, `kaspiis zRvisken~
cxovrobdnen, aRsaniSnavia, rom zogjer piriqiTac uwodebdnen _
`qvemo iberebs~ _ aRmosavleT saqarTvelos mosaxleobas, `zemo
iberebs~ _ dasavleTisas. me-4 saukunis dasawyisSi wmida ninos
qristianoba gauvrcelebia mTel qarTvel erSi, rogorc aRmosavleT,
ise dasavleT saqarTveloSi, asea ara marto `qarTlis cxovrebis~,
aramed berZen da romael istorikosTa mixedviTac. am istorikosTa
monacemebi dabejiTebiT uwodeben wmida ninos lazTa da iberTa
gamaqristianebels. niko mari wmida ninos pirdapir uwodebs megrelTa
gamaqristianebels. wmida nino mTeli qarTveli eris
gamaqristianebelia.
195
`wmida ninos rCeviT, elCoba gaugzavniaT imperator konstantinesTan
da saqarTveloSi qristianobis gavrcelebisa da ganmtkicebisaTvis
mRvdlebis gamogzavna uTxoviaT. amas aRniSnaven TavianT SromebSi
sxvadasxva avtorebi, maT Soris: Teodorite, sokrate, sozomeni,
rufinusi. `saeklesio analebSi~ moTxrobilia adrindel periodSi
saqarTveloSi qristianobis gavrcelebis istoria: `zemoT ukve iTqva
imis Sesaxeb, rom iberiis im nawilma, romelic pontos zRvasTan
mdebareobs da kolxeTad iwodeba, saxareba jer kidev imperator
traianes dros mqadagebeli papi wm. klementis SemweobiT miiRo. es
ukanaskneli im mxareSi gadasaxlebaSi iyo, xolo ireneos mixedviT
cxadi xdeba, rom iberebma didi xniT adre miiRes qristianuli
sarwmunoeba, rac Seexeba qvemo iberielebs, im iberielebs, romlebic
kavkasiis mTebSi, kaspiis zRvis axlo cxovroben, Tvlian, rom maT
qristianoba imperator konstantines dros miiRes~.206
kolxeTi _ iberiaSi Semavali qveyanaa. istorikosi wers: _ `...iberiis
im nawilma, romelic pontos zRvasTan mdebareobs da kolxeTad
iwodeba...~ kolxeTis zogadi saxeli iberiaa, xolo kerZoobiTi _
kolxeTi. kolxeTis mcxovrebT iberielni ewodebaT. roca i. tabaRua
wers: `cxadi xdeba, rom iberebma didi xniT adre miiRes qristianuli
sarwmunoeba, rac Seexeba qvemo iberebs...~, `iberebSi~ gulisxmobs
kolxeTis mosaxleobas, xolo aRmosavleT saqarTvelos mosaxleobas
is uwodebs `qvemo iberebs~. qvemo iberebi kaspiis zRvisken cxovroben,
kavkasiis mTebSi, xolo iberebi (e.i. zemo iberebi) Sav zRvasTan
cxovroben _ kolxeTSi. orive iberiis (kolxeTisa da kaspiis iberiis)
mcxovrebT ewodebaT iberielebi. kolxebi iberieli xalxis nawilia.
evropeli istorikosebi ara marto I-IV saukuneebSi yofdnen iberias
or nawilad _ kolxeTad da kerZo iberiad _ aramed saSualo
saukuneebSic _ `mTels iberiaSi ori patriarqia, romlebsac
kaTalikosebs uwodeben. erTi maTgani qarTlis provinciaSia, xolo
meore — kolxeTSi, igive samegreloSi~.207
dasavleT saqarTvelos mosaxleobas rom iberielebs uwodebdnen,
kargad Cans evagre pontoelis _ iberielis (345-399) magaliTzec,
`daibada dasavleT saqarTvelos erT-erT qalaqSi~. miuxedavad amisa,
mas iberiels uwodeben.
ucxoeli avtorebi lazebs miiCneven iberieli xalxis erT-erT
tomad. `...kaspiis karebTan sakmaod mWidrod dasaxlebul
iberielTaganma lazTa tomma qristianuli sarwmunoeba miiRo,~208 _
lazebi iberieli xalxis erT-erTi tomia, ufro sworad, lazebi
iberielTaganni, iberebi arian. avtori lazebs uwodebs ara kaspiis
karebTan dasaxlebul toms, aramed sazogadod iber xalxs. avtorma
icis, rom iberi xalxis ZiriTadi masa, umetesi ricxobrivi nawili
196
aRmosavleT saqarTveloSi cxovrobs (e.i. kaspiis karebTan axlos),
xolo lazTa tomi am iberielebis erTi tomia.
Sua saukuneTa istorikosebic, roca arCeven Zveli drois
istorikosTa Txzulebebs, weren, rom kolxebi iberieli xalxis erTi
nawilia: `aseve baroniusic fiqrobs, rom evqsinis pontosTan ufro
axlo mcxovrebi iberebi anu kolxebi saxarebis SuqiT traianes dros
ganaTldnen~.209
dasavleT saqarTveloSi _ samegreloSi (anu iberiis zRvispira
mxareSi) swored wmida ninom rom gaavrcela qristianoba, adasturebs
es amonaweric: `amas adasturebs romauli martirologiis Semdegi
sityvebi: `pontos evqsinis gaRma mcxovreb iberebs aqvT xsenebis dRe
wm. qristiani mona qalisa, romelmac saswaulTa ZaliT konstantines
dros es tomi qristes sarwmunoebaze moaqcia~.210
arqanjelo lamberti, romelic cxovrobda dasavleT saqarTveloSi
da kargad icnobda Zvel saqarTvelosa da agreTve berZen romael
istorikosTa cnobebs iberiis Sesaxeb, iberiaSi Semaval kuTxeebad
miiCnevs imereTs. kolxeTs, gurias _ mTel dasavleT saqarTvelos, ara
marto SuasaukuneebSi, aramed wmida ninos dros _ IV saukuneSi. misi
es codna efuZneba berZen-romael istorikosTa Sesabamisi monacemebis
analizs:
`vrceldeboda ra ganuxrelad RvTis WeSmariti kulti iberiaSi, man
yvela mxareSi SeaRwia, romelic saqarTvelos mefis gavlenis qveS iyo.
saxeldobr, qarTlSi, kaxeTSi, imereTSi, kolxeTSi, guriaSi, samcxeSi,
afxazeTSi...~211
ivane javaxiSvilis TvalsazrisiT, sruliad saqarTvelos erTsa da
imave dros miuRia qristianoba IV s-Si. is wers: `...qarTulma
saistorio mwerlobam da saeklesio wreebma wmida ninos da andria
mociqulis Sesaxeb cnobebi, rogorc davrwmundiT, mTeli, sruliad
saqarTvelos gaqristianebis ambad miiCnies~. mecnieri eTanxmeba am
qronologias: `qronologiuradac qristianobis gavrcelebis
dasawyisi aRmosavleTsa da dasavleT saqarTveloSi, rogorc etyoba,
erTsa da imave xans unda vigulisxmoT, am mxriv gansakuTrebiT
yuradRebis Rirsia gelasi kvizikelis moTxroba, mas iberTa moqcevis
ambavSi naTqvami aqvs: `amave dros pontos gaswvriv mdebare qveynis
mcxovrebma iberebma da lazebma RmrTis sityva, romelic manamde maT
ar swamdaT, Seiwynares~-o. gamodis, rom aRmosavleTsa da dasavleT
saqarTvelos qristianoba erTsa da imave dros miuRia... `magram am
mosazrebas TiTqos ewinaaRmdegeba is, rom sxva cnobili istorikosebi
TavianT TxzulebebSi iZlevian iberTa gaqristianebis cnobebs, magram
lazTa amave dros gaqristianebis Sesaxeb cnobebs ar gvawvdian.
`...magram an. glass gamorkveuli aqvs, rom lazTa amave dros moqcevis
197
Sesaxeb cnoba ar moepoveba arc sokrates, arc sozomens, arc
Teodorite kYrels, arc nikifore kallistoss...~212
es avtorebi lazebs ar moixsenieben maTi pirovnuli satomo
saxeliT, radganac lazebi imave iberielebad miaCniaT, maTi
TvalsazrisiT, lazebi iberieli xalxis erT-erTi tomia, amitomac
roca weren _ pontos sanapiroze mcxovrebma iberebma qristianoba
miiReso, es niSnavs, rom mTelma iberebma lazebis CaTvliT miiRes
qristianoba. ase magaliTad, sokrate wers _ `es iberni pontos
zRvasTan binadroben...~ pontos zRvasTan ki swored lazebi
binadrobdnen, amitom es istorikosi swored lazebs uwodebs iberebs.
rufinusi wers _ `iberTa naTesavi, romelic pontos areSi binadrobs~.
es istorikosic lazebs iberieli xalxis erT-erT tomad miiCnevs.
amitomac maT ar axsenebs satomo saxeliT da gulisxmobs
iberielebSi.
420 wels istorikos paladi helenopolels, romelic mowafe iyo
evagre pontoelisa, mis Sesaxeb dauweria: `is iyo pontoeli, iberTa
qalaqidan~. mowafem, cxadia, kargad icoda Tavisi maswavleblis
sadauroba. evagres Tanamedrove istorikosi sozomenec aseve wers mis
Sesaxeb: `igi warmoSobiT iyo iberTa qalaqidan, romelic mdebareobs
egreT wodebuli evqsinis pontos sanapiroze~. mexuTe saukunis
istorikosi sokratec aseve wers: `evagre, mRvdlis Svili,
warmoSobili iberTa qalaqidan, romelic evqsinis pontosTan
mdebareobs~.213
mexuTe saukunis istorikosebi dabejiTebiT darwmunebulni arian,
rom iberia ewodeba qveyanas, romelic SavizRvispireTSi mdebareobs,
Zveli qarTveli istorikosebis msgavsad, romelnic SavizRvispireTs
`qarTlSi~ Semaval qveynad miiCnevdnen. mxolod XVI saukunis Semdgom
istorikosebs SeeparaT eWvi evagre pontoelis Sesaxeb sabuTis
sisworeSi, radganac Sua saukuneebis Semdgom `qarTli~ (anu iberia)
ukve aRar ewodeboda erTian saqarTvelos, aramed mxolod mis
aRmosavleT nawils.
mkvlevarTa aseTi daskvnebi msgavsia mose xorenelis cnobisa, rom
qarTveli xalxis Tavdapirveli samSoblo aris dasavleT
saqarTvelos zRvispireTi, saidanac maT gamravlebis gziT miaRwies
somxeTisa da albaneTis sazRvrebamde.
iv. javaxiSvili wers: `amgvarad, dakvirvebam dagvarwmuna, rom qarT-
megruli Stos tomebis sakuTar saxelebSi (qarTueli, karduxi) erTi
da imave qveynis saxeli gvxvdeba. igi aris qarTu anu kardu. raki am
qveynis saxeli orive Stos tomebis saxelwodebaSi moipoveba,
ueWvelia, igi qarTvelebis Tavdapirveli samSoblo unda yofiliyo. am
198
samSoblos xsovna mesame Stos warmomadgenels svanebsac aqvT
SerCenili~.
`karduxi, rogorc viciT, erT-erTi megrul-Wanuri Stois saxelia...
es karTu anu qarTu ganTqmuli qveyana qaldea ars...~214
Tuki karduxi, romlisganac warmodga sityva `qarTveli~, megrul-
Wanuri Stos saxelia, maSin qarTveli xalxis mosaxleoba dasavleT
saqarTvelos zRvispireTSi saeWvo ar unda iyos.
didi ilia WavWavaZe werda:
`istoriul WeSmaritebad cnobilia, rom egviptelTa `muSeni~,
dabadebis `mosoxni~ anu `mosxni~, exlandelni `mesxni~, herodotes
`tibarenni~, strabonis `tiberni~ da `kolxni~ Seadgenen qarTvel
naTesaobis ersa. radganac isic WeSmaritad cnobilia, rom
ZvelisZvelad am qarTvel naTesaobas sWeria mTeli sivrce Ralisis
mdinariTgan mcire aziaSi Savi zRvis piramde da mTeli aRmosavleTi
mxare am zRvisa da agreTve igi adgilebi, romelnic mtkvarsa da
araqss Sua mdebareoben. aSkaraa, rom visac am adgilebSi daCemeba ram
unda an qarTvelis kuTvnilebis gauqmeba moundeba, daamtkicos, rom
zemo dasaxelebulni erni qarTvelTa naTesaobisa arc iyvnen da arc
arian. swored ase moiqca Cveni guladi profesori da gveficeba, rom
`mosxebi da kolxebi~ qarTvelis naTesaobisani ar ariano da
araviTars sabuTs amisas ar iZleva ki es saocari moficari`... `me
patkanovis Segirdi varo, iZaxis TavmowonebiT b-ni mari... b-ni mari,
Tumca patkanovisamebr oinebSi jer Tavi ar uCenia... sxvafriv ki imis
gzaze damdgara~.215
ilias mrisxaneba gamoiwvia iman, rom zogierTma mecnierma usabuTod
ganacxada: dasavleT saqarTvelosa da mesxeTis mosaxleoba TiTqosda
VIII-X saukuneebamde ar Sedioda erTian qarTvel erSi, aramed
TiTqosda VIII-X saukuneebSi qarTuli eklesiis aqtiurobis wyalobiT
dasavleT saqarTveloSi qarTuli ena gavrcelebula, xolo mesxeTSi
TiTqosda qalkedonituri somxuri mosaxleoba gaqarTvelebula. ilia
wers:
`yvelgan cnobilia, rom Woroxis xeoba Zvelad-Zvelidamve Seadgens
nawils zemoqarTlisas... emini, xudabaSovi, ericovi swored am
adgilebs gvecilebian da amtkiceben, rom mtkvris saTavis adgilebi,
mTeli Woroxis xeoba — did somxeTs ekuTvnodneno~.216 evropeli
mecnieri sen-marteni amtkicebs, rom... `igi seri mTebisa, romelic
Woroxisa, mtkvrisa, efratisa da araqsis wyalgamyrelia, mudam
sazRvari iyo qarTvelTa da somexTa Soris~.217 `gana aSkara ar aris,
rom am cuRlutur mecnierebiT swadianT qveyana daajeron, viTomc
istoriuli ufleba miuZRviT am adgilebSi binis dadebisa~.218
profesori patkanovi, niko maris maswavlebeli, `amgvaradve xels
199
iwvdis taoskarze, exlandel Woroxis xeobaze, imisda miuxedavad, rom
ucxo eris mematianeni, magaliTebr, konstantine porfirogeni (911-959
ww.) imowmeba, rom meaTe saukuneze winaT qarTvelT bagratidTa eWiraT
Woroxis xeoba da aqedan daipyres TviT arzrumi da sxva nawilebi
somxeTisao~.219
q a r T l i d a q a r T v e l i e r i s o m e x i i s t o r i k o s e b i s
m i x e d v i T
somxuri istoriografia msoflio mniSvnelobisaa. somxebi uSualod
emezoblebodnen saqarTvelos, amitomac kargad icodnen, Tu vis
ewodeboda qarTvelebi da sad cxovrobdnen isini. zogierTma somex
istorikosTagan icoda qarTuli ena da uSualod icnobda
saqarTvelos, amitomac maT azrs qarTvelebis, anu `vracebis~
sacxovrisis Sesaxeb didi mniSvneloba unda mieces.
somxur istoriografiaSi miRebulia, rom mose xoreneli V saukunis
istorikosia. rogorc `fiqroben, movses xorenaci dabadebuli unda
iyos daaxloebiT 410 wels~.220 mas 482 wlamde unda daewera `somxeTis
istoria~. `amJamad somxur istoriografiaSi uyoymanodaa miRebuli
`somxeTis istoriis~ V saukuniT daTariReba~.221
mkvlevaris daskvna aseTia — ... xorenaci sakmaod kargad icnobda
mezobel saqarTvelos...~222 icnobda qarTul warmarTul panTeons. p.
ingoroyvas azrs, rom `...mose xoreneli axlo icnobda qarTul
msoflios, man icoda qarTuli ena...~, nawilobriv eTanxmeba a.
abdalaZe. is wers: — `xorenacim qarTuli samyaros Sesaxeb bevri ram
icoda, es Cveni azriTac, sadao ar unda iyos~.223
mose xorenelma, romelmac bevri ram icoda qarTuli samyaros
Sesaxeb, romelic kargad icnobda mezobel saqarTvelos, cxadia, isic
kargad icoda, Tu sad saxloben qarTvelebi, Tu saidan sadamdea
gadaWimuli maTi eTnikuri gansaxlebis sazRvrebi.
mose xoreneli wers, rom qarTveli xalxis Tavdapirveli
sacxovrisi kavkasiaSi iyo dasavleTi saqarTvelo, xolo Semdgom
qarTvelebis sacxovrisi iyo da mis dros aris rogorc dasavleTi,
aseve aRmosavleTi saqarTvelo. mose xorenelis Txzulebidan kargad
Cans misi avtoris Tvalsazrisi, rom qarTvelebi cxovroben ara marto
aRmosavleT saqarTveloSi, aramed Savi zRvispireTia (dasavleTi
saqarTvelo) maTi erovnuli gansaxlebis ZiriTadi teritoria.
qarTvelebi, misi gansazRvriT, cxovroben CrdiloeTis mTebisa da
pontos (Savi) zRvis midamoebSi. CrdiloeTis mTebi da pontos zRva
qarTvelTa naTesavs uWiravs. mose xoreneli CrdiloeTis mTebs
200
uwodebs kavkasiis mTebs. mose xorenelis mixedviT, somxeTis
CrdiloeTiT mdebare teritoriebi kavkasiis SavizRvispireTidan,
vidre gugarqis CaTvliT, qarTvelebiTaa dasaxlebuli da qarTvelebs
ekuTvnis. faqtobrivad, es aris is teritoria, romelsac Zveli
qarTveli istorikosebis gansazRvriT, moicavs qarTlis saxelmwifo
SavizRvispireTidan somxeT-albaneTamde.
SavizRvispireTSi da aRmosavleT saqarTveloSi qarTvelebis
saxlobas mose xoreneli Semdegi mizeziT gansazRvravs:
babilonis mefem nabuqodonosorma dasavleTiT mdebare iverielTa
qveynidan iverielebis nawili gadmoasaxla da pontos zRvis marjvena
mxares daasaxla kavkasiaSi. SemdgomSi aleqsandre makedonelma
darios III-is erT-erTi naxarari mihrdat I am iverielebs mTavrad
dausva. qristemde daaxloebiT II saukuneSi parTiis mefe arSakma
Tavisi Zma valarSaki somxeTSi gaamefa. mas sabrZaneblad garda
somxeTisa, CrdiloeTiTa da dasavleTiT mdebare qveynebi (mxareebi)
gadasca. CrdiloeTis mxareebis gamgeblad valarSakma daadgina
qarTvelebis mTavar mihrdat I-is erT-erTi STamomavali. CrdiloeTis
mxareebis gamgeblebs gugarelTa pitiaxSebi daerqvaT.
samecniero literaturaSi aRniSnulia, rom somex mematianeebs, maT
Soris mose xorenelsac, gugarqi, miuxedavad imisa, rom mas somxeTis
samefos sapitiaxSod miiCneven, qarTul qveynebad esaxebad, xolo
gugarelebi _ qarTvelebad.224
mirdatianebi, anu mihrdat I-is STamomavlebi, mTavroben rogorc
SavizRvispireTis, ise aRmosavleT saqarTvelos qarTvelebs.
gugarelTa da CrdiloeTis mTebis pitiaxS mihrdat II-is garda mose
xoreneli axsenebs mihrdat III-sac. is pontos zRvis ganmgebelia.
qristemde 189-160 wlebSi artaSes I-ma mihrdat III-s, qarTvelTa did
pitiaxSs miando CrdiloeTis mTebisa da pontos zRvis gamgebloba.
qarTvelTa did pitiaxSs mihrdat III-s, romelic CrdiloeTis
mTebisa da pontos zRvis ganmgebeli iyo, somexTa da parTelTa mefe
artaSes I-ma miaTxova Tavisi asuli, xolo Semdgomma mefem artaSes I-
is Zem tigranma berZnebTan omis dros miando mniSvnelovani cixe-
qalaqis maJaqis ganmgebloba, misi gansakuTrebuli strategiuli
mniSvnelobis gamo, da jarebis mxedarTmTavroba.
romaelTa mxedarTmTavarma pompeusma daamarcxa mihrdat III da tyved
Seipyro misi Ze mihrdat IV. mihrdat III gaiqca pontos mTebSi. is
pompeusma moawamvlina pontoeli pilates mamas. qalaqi maJaqi
pompeusma aiRo. romSi pompeusis dabrunebis Semdeg, misma nacvalma
tigrans gaugzavna Tavisi diswuli mihrdat IV. tigrani daeWvda, rom
is ar iyo misi diswuli, amitom ar misca arc kuTvnili qarTvelTa
qveyana da arc Tavisi samflobelo _ pontos mxareSi da qalaqi maJaqi.
201
`... aRar misca mas arc Tavisi samflobelos nawili da arc kuTvnili
qarTvelTa qveyana~.
mose xorenelis mixedviT, ase damTavrda mihrdatianebis mTavroba
qarTvelebze da qarTvelTa qveyanaze, samagierod, mihrdat IV-s romma
daumtkica pontos mxareni da qalaqi maJaqi. aq sainteresoa is, Tu
romeli qveyana miaCnia mose xorenels .qarTvelTa qveynad da romeli
qveyana miaCnia somxeTSi Semavalad. mose xoreneli raRac saerTos
xedavs qarTvelTa qveyanasa da ponto-kesaria-kabadokias Soris,
TiTqosda ponto-kesariasac qarTvelTa qveynad miiCnevs, magram is
mkacrad sazRvravs da wers, rom qarTveli mTavrebis kuTvnili qveyana
aris ara pontos mxareni da ponto-kesaria, aramed teritoria,
romelic iwyeba pontos zRvidan kavkasiis, anu CrdiloeTis mTebis
CaTvliT gugarqTan erTad. somxeTis CrdiloeTiT moTavsebuli es
teritoria kavkasiis SavizRvispireTidan vidre gugarqis CaTvliT
mihrdatianebis `kuTvnili~ teritoriaa _ radganac es qarTvelTa
qveyanaa, xolo sakuTriv pontos mxareni da kesaria mose xorenels
miaCnia somexTa mefis samflobelos nawilad, am mefis `Tavis
samflobelod~, sadac mniSvnelovani cixe-qalaqi maJaqi droebiT
omianobis gamo saganmgeblod gadasca somxeTis mxedarTmTavars,
qarTvelTa mTavars mirdat III-s, xolo mirdat IV-s ukve aRar gadasca.
Cans, mose xorenelma icis, rom pontos mxareebi, kesaria-kabadokia
qarTvelebiTaa dasaxlebuli, magram mainc es mxare qarTvelTa mefis
`sakuTar~ qveynad ar miaCnia, aramed somxebis teritoriad, xolo
qarTvelebis mkvidr sacxovrisad miaCnia somxeTis CrdiloeTiT
mdebare teritoria pontos zRvidan, anu kavkasiis SavizRvispireTidan
albaneT-somxeTamde.
mose xorenelis mihrdat III-is da miTridate pontos mefis cxovreba
marTlac hgavs erTmaneTs. oriveni tigranis mokavSireni arian, oriveni
pontos floben, sicocxles mowamvliT asruleben, amitomac SeiZleba
miTridates legenda mose xorenelma qarTvelTa mTavarze gaavrcela,
miT umetes, rom rogorc ponto-kapadokia, ise somxeTis CrdiloeTiT
mdebare qarTli _ qarTvelebis qveynebi iyo. magram miuxedavad amisa,
rogorc aRvniSneT, mose xorenelma dabejiTebiT icis, rom
qarTvelebis `sakuTari~ sacxovrisi qveyana aris ara pontos mxareebi,
e.i. somxeTis dasavleTiT mdebare qveyana, aramed somxeTis
CrdiloeTiT mdebare qveyana pontos zRvidan gugarqis CaTvliT. am
istorikosis mixedviT, swored aq, pontos zRvispirze, kavkasiaSi
daasaxla nabuqodonosorma datyvevebuli qarTveli-iverielebi,
pontos zRvis aRmosavleTiT (e.i. istoriul kolxeTSi) da ara pontos
mxareebSi (e.i. ponto-kesaria-kapadokiaSi). mose xoreneli pontos zRvis
aRmosavleTiT, CrdiloeTis mTebTan mimdebare qveyanas (kolxeTs)
202
qarTvelTa Tavdapirvel sacxovriss uwodebs da ganasxvavebs pontos
mxareebisgan.
mose xoreneli wers:
`...xolo kavkasiis mTis mopirdapire mxares, CrdiloeTis ganmgeblad
daadgina didi da Zlevamosili gvari, romlis ufalT gugarelTa
pitiaxSebi daerqvaT. isini iyvnen STamomavalni darehis naxararis
mihrdatisa, romelic wamoiyvana aleqsandrem da mTavrad dausva
nabuqodonosoris mier tyved moyvanil iverielTa modgmas, amis
Sesaxeb abidenosi ambobs: `Zlevamosilma nabuqodonosorma, romelic
herakleze ufro Ronieri iyo, Sehyara jari da miaRwia libielTa,
agreTve iverielTa qveynebs, Semusra da daimorCila isini. maTi erTi
nawili wamoasxa iqidan da pontos zRvis marjvena mxares daasaxla.
iveria qveynierebis dasavleT sazRvarze mdebareobs~.225
aqedan Cans, rom mose xorenels iverielTa sacxovrisad miaCnia
qveyana kavkasiis mTis wina mxares, pontos zRvidan gugarqis CaTvliT,
CrdiloeTis teritoriebi, es aris istoriuli iberia-qarTli
SavizRvispireTidan albaneT-somxeTamde.
pontos zRvis aRmosavleTi, kavkasiis SavizRvispireTi qarTvelTa
qveynad rom miaCnia mose xorenels, es misi istoriis sxva qveTavidanac
Cans: _ `artaSesma Tavisi asuli artaSama miaTxova vinme mihrdats,
qarTvelTa did pitiaxSs, romelic rogorc zemoT iTqva, aleqsandrem
iverielTa qveynidan moyvanil tyveebis xelisuflad daadgina. somexTa
mefem mihrdats miando CrdiloeTis mTebisa da pontos zRvis
ganmgebloba~.226
`CrdiloeTis mTebi da pontos zRva~ _ es aris teritoria kavkasiis
SavizRvispireTidan _ kolxeTidan _ vidre gugarqis CaTvliT _
istoriuli iberia-qarTli. sul sxvaa `pontos mxareebi~, sadac gaiqca
damarcxebuli mirdat III. es aris kesaria-kabadokia. pontos mxareebis
meTvalyureoba cixe-qalaq maJaqTan erTad CrdiloeTis mTebisa da
pontos zRvis gamgebel mirdat III-s miando misma colisZmam, somxeTis
mefe tigranma, droebiT, omianobis gamo.
cnoba kavkasiis Savi zRvis piras iberebis dasaxlebis Sesaxeb mose
xorenels auRia antikuri avtorebisgan _ `movsess es cnoba amouRia
evsevi kesarielis `qronikis~ Zveli somxuri Targmanidan, evsevi
kesariels, Tavis mxriv, Semounaxavs megasTenes cnoba. antikur
samyaroSi farTod yofila gavrcelebuli azri imis Sesaxeb, rom
aRmosavleTis (kavkasiis) iberebi dasavleTis iberiidan (espaneTidan)
gadmosaxldnen~.227 am SeniSvnidanac Cans, rom pontos zRvis piras
mcxovrebi iberebi cxovroben kavkasiaSi _ kolxeTSi, anu kavkasiis
SavizRvispireTSi da ara pontos mxareebSi, anu somxeTis dasavleTiT.
203
qarTvelebis sacxovrisis sakiTxSi mose xorenels eTanxmeba meore
somexi istorikosi _ uxtanesi. isic Savi zRvis piras mcxovreb xalxs
qarTvelebs (vracebs) uwodebs, xolo TviT qveyanas _ afxazeTs.
rogorc vTqviT, mose xoreneli qarTvelebis Tavdapirvel
samSoblod asaxelebs kolxeTs. da qarTvelebis sacxovriss
gansazRvravs kavkasiis SavizRvispireTidan gugarqis CaTvliT. ismis
kiTxva, ratom gansazRvra man dasavleT saqarTvelo vracebis
sacxovrisad, iq xom ara vracebi, aramed megrelebi saxloben (Cveni
Tanamedrove istorikosebis gansazRvriT)? am kiTxvas amJamindeli
istorikosebi upasuxeben, rom mose xorenelma aseTi cnoba (dasavleT
saqarTveloSi, zRvis piras qarTvelebis cxovrebis Sesaxeb) aiRo sxva
berZen-romaeli avtorebisgan, magram mose xoreneli kargad icnobda
qarTul samyaros, icnobda saqarTvelos, icoda misi miTologia da
religia, da nuTu saqarTvelos aseTma mcodne kacma ar icoda
qarTvelebis samSoblos sazRvrebi? anda momTxovni da kritikulad
moazrovne sxva somexi istorikosebi misi droisa da Semdgomi
Taobisa, romelnic aseve kargad icnobdnen saqarTvelos, qarTvel
xalxs, apatiebdnen xorenels aseT ucodinarobas? mose xoreneli
qarTvelebad miiCnevs rogorc megrelebs, aseve gugarqis mosaxleobas
_ gugarelebs, rogorc dasavleT saqarTvelos, aseve aRmosavleT
saqarTvelos ukiduresi aRmosavleTi nawilis mosaxleobas.
unda davaskvnaT, rom mose xoreneli, Zveli qarTveli da antikuri
epoqis berZen-romaeli istorikosebis msgavsad, qarTvelTa sacxovriss
gansazRvravs istoriul qarTlSi _ iberiaSi, romlis politikuri
sazRvrebi gadioda Sav zRvasa da hereTze. is kolxebs, megrelebs
erovnebiT qarTvelebad miiCnevs, msgavsad uxtanesisa.
uxtanesi pontos, anu SavizRvispira qveyanas afxazeTs uwodebs,
xolo afxazeTis mcxovrebT _ qarTvelebs. uxtanesis mixedviT,
vracebi anu qarTvelebi Tavdapirvelad dausaxlebiaT Savi zRvis
sanapiroze, Semdgom qarTveli xalxi gamravlebula mTels
SavizRvispireTSi, modebia mTel im mxares, aRorZinebula,
gavrcelebula da dasaxlebula aRmosavleT saqarTveloSi, kerZod,
somexTa da albanTa sazRvramde. is wers:
`xolo pontos napirze rom dabanakda, is tomi aRorZinda,
gamravlda zRvis piras aqeT-iqiT, moedo im mxares da gavrcelda
somexTa da albanTa sazRvramde. Seiqmna friad mravali xalxi da im
qveyanas afxazeTi ewodeba...~228
sayovelTaod cnobilia, rom afxazeTi upirveles yovlisa dasavleT
saqarTvelos ewodeba, e.i. uxtanesi qarTvelebs dasavleT
saqarTveloSi mcxovrebadac miiCnevs, magram istorikosi ..afxazeTs~
uwodebs ara mxolod dasavleT saqarTvelos, aramed mTlian
204
saqarTvelos, istoriul `qarTls~, iberias _ pontos zRvidan vidre
albaneT-somxeTamde. Tbilissac afxazeTis qalaqad miiCnevs da
CamoTvlis kidec Tbilisis garSemo mdebare provinciebs _ `wanareTi,
javaxeTi, TrialeTi~. es provinciebic `afxazeTSi~ Sedian. afxazeTis
mosaxleobas ki uxtanesi uwodebs ara `afxazebs~ anda `megrelebs~,
aramed vracebs _ qarTvelebs _ `iTesles da gamravldnen da gaxda
tomi, romelsac Tavis pirvel qveyanaSi iverias uwodebdnen, aq ki
qarTvelni ewodebaT~.
uxtanesis mixedviT, mTliani saqarTvelos mosaxleobas Savi
zRvidan vidre albaneT-somxeTamde Seadgenen qarTvelebi. igi
megrelebsac qarTvelebad miiCnevs. erovnulad megrelebi qarTvelebi
arian, Tumca, SeiZleba maT satomo saxelic hqondeT. uxtanesi wers,
rom ara marto mis dros cxovrobs qarTveli xalxi
SavizRvispireTidan somxeT-albaneTis sazRvramde, aramed Zvel
drosac, jer kidev qristemde, aseve yofila. vracebi qristemde VI
saukuneSi dausaxlebiaT SavizRvispireTSi, Semdeg gamravlebulan da
somxeT-albaneTamde miuRweviaT. qarTvelebis qveyanas Savi zRvidan
albaneTamde afxazeTi hqvia.
mose xoreneli, rogorc aRniSnuli gvqonda, aseve miiCnevs:
`kavkasiis mTis win mdebare CrdiloeTis mxareTmpyrobelad awesebs
didsa da Zlier toms...~ mose xoreneli gulisxmobs qarTvel xalxs,
romelTa mTavars aqvs wodeba `gugarelTa pitiaxSisa~, xolo es
qarTvelebi anu iverielebi kavkasiis mTis win CrdiloeTSi gaCenilan
imis gamo, rom jer SavizRvispireTSi dasaxlebulan, xolo Semdgom
gamravlebulan `pontos zRvis marjvena napiridan~ aRmosavleTis
mimarTulebiT albaneTis sazRvramde.
uxtanesis TvalsazrisiT, dasavleT saqarTvelos mosaxleobas ara
marto mis epoqaSi, e.i. X saukuneSi, ewodeboda qarTvelebi, aramed
kirionis drosac, e.i. VI saukunis bolosa da VII-is dasawyisSi. is
wers, rom `maTi qveyana gayofili iyo sparselTa da berZenTa
mxared~229 da amis gamo maTi saeklesio politika sparsulic iyo da
imavdroulad berZnulico. marTlac, kirionis epoqaSi dasavleT
saqarTvelo berZnebis, xolo aRmosavleTi sparselebis gavlenis
sferoebs warmoadgendnen. miuxedavad amisa, am politikurad gayofil
mxareebSi erTi eri, erTi xalxi cxovrobs, romelsac erTi eklesia
aqvs da saeklesio da erovnuli politikac Sesabamisi aqvso.
qarTvelTa qveyana erTia, romelic or mxared iyo gayofili
dampyrobelTa mier. unda davaskvnaT, rom Zveli somexi istorikosebi,
ise rogorc berZen-romaeli da qarTveli istorikosebi qarTvelebs
anu iberebs uwodebdnen rogorc aRmosavleT, aseve dasavleT
saqarTvelos mosaxleobas X-XI saukuneebze bevrad ufro adre.
205
` q a r T l i s c x o v r e b i s ~ s i m a r T l e
`qarTlis cxovrebis~ Tvalsazriss, rom erTiani qarTveli xalxi
(`qarTvelni~, `naTesaviT qarTvelni~) arsebobda qristemde III
saukuneSi, iberiis saxelmwifos Seqmnis dros, arapirdapir, magram
mainc amtkiceben XIX-XX saukunis istorikosTa gamokvlevebi.
mkvlevarTa mtkicebiT, qarTvelni anu iberni ewodeboda ara marto
aRmosavleT saqarTvelos centraluri nawilis mosaxleobas, aramed
dasavleT saqarTvelos mosaxleobas da aRmosavleT saqarTvelos
ukiduresi aRmosavleTis mosaxleobasac, magaliTad, cnobili
mecnieri ioseb yifSiZe iveriul enas megrul enas, xolo megrelebs
iverielebs uwodebs. aseTive dasaTaureba aqvs mis wignsac —
`gramatika megruli (iveriuli) enisa~. niko marsac miaCnda, rom
dasavleT saqarTveloSi iberielni cxovrobdnen da swored megrelebs
ewodebodaT iberni. `...n. mari amtkicebda, rom iberiad unda
aRmosavleTi saqarTvelo ki ar vigulisxmoT, rogorc Cveulebriv
miRebuli iyo, aramed dasavleTi saqarTvelo, saxeldobr, samegrelo
da megrelebi...~230 mas miaCnda, rom `am megrelTa tomis saxeli
berZnebma aRmosavleT saqarTvelos qarTvelebsac uwodes~.231
sxva azri aqvs gamoTqmuli s. kakabaZes. misi azriT, `is tomi,
romelsac berZnebi da romaelebi uwodebdnen iberielebs, qarTuli
gamoTqmiT iwodeba herebad~.232
`zemoTmoyvanili amonawerebidan irkveva, rom Tu prof. n. marma
iberni `megrelebad~... aqcia, s. kakabaZem igive iberni `herebad~...
gaxada~.233
k. kekeliZe, Cans, aerTianebs am or Tvalsazriss iberiis sazRvrebis
Sesaxeb. strabonis cnobis moyvanis Semdgom, k. kekeliZe s. kakabaZis
azrs imeorebs, rom SesaZlebelia iberebis aRmosavleTSi
gadmonacvleba II s-is gasuls momxdariyo~, `SeuqmniaT sakmaod Zlieri
samefo, romelsac klasikuri mwerlebi iberias uwodebdnen, somxebi ki
virqs, rac igive iberiaa~, `qarTveluri saxeli am samefoisa unda iyos
hereTi~.234 Cans, k. kekeliZe eTanxmeba berZen-romael istorikosTa
cnobebs, rom iberebi dasavleT saqarTveloSi mosaxleoben, magram
miaCnia, rom dasavleT saqarTvelodan es iberebi aRmosavleT
saqarTveloSi gadmosaxlebulan II saukunis Semdeg. iv. javaxiSvili ar
amtkicebs, rom II saukunemde dasavleT saqarTvelos iberia ar
ewodeboda, magram miaCnia, rom strabonis Semdgom iberia aRmosavleT
saqarTvelos saxelia _ `strabonis droidan moyolebuli mainc yvela
206
berZeni da romaeli mwerlebis cnobebis wyalobiT sruli ueWvelobiT
irkveva, rom iberia aRmosavleT saqarTvelos saxeli iyo...~235
oTx gamoCenil mecniers iberiisa da qarTvelTa Sesaxeb
erTmaneTisagan mkveTrad gansxvavebuli Tvalsazrisi aqvT. n. mari
Tvlida, rom iberia _ samegreloa, kakabaZis mixedviT, iberia _
hereTia, iv. javaxiSvilis mixedviT, iberia _ aRmosavleTi
saqarTveloa, k. kekeliZis mixedviT ki, iberia aRmosavleT
saqarTvelos Crdilo nawilia _ hereTTan erTad, xolo `qarTli~ ki
Tbilisis samxreTiT mdebare nawils ewodeboda.
am oTxi mecnieris Tvalsazriss aerTianebs `qarTlis cxovreba~,
romlis mixedviTac, iberia anu qarTli ewodeboda rogorc dasavleT
saqarTvelos, ise aRmosavleT saqarTvelos, xolo `qarTvelni~
ewodebaT rogorc megrelebs, aseve qarTebs. qarTveli eri erTiania,
qarTvelTa samSoblos qarTli anu iberia hqvia, romelzedac Tavis
iurisdiqcias axorcielebs qarTuli eklesia warmoqmnis droidan.
qarTlis samefos saxelmwifo sazRvari dasavleTSi gadis mdinare
egriswyalze da Sav zRvaze, xolo aRmosavleTSi albaneTTan.
Tanamedrove mecnierTa gamokvlevebma Tumca arapirdapir, magram mainc
daadastures `qarTlis cxovrebis~ uZvelesi cnoba, rom qarTli VIII
saukunemdec ewodeboda saqarTvelos daaxloebiT dRevandel
sazRvrebSi, xolo qarTvelni — erTian qarTvel ers, ueWvelad
megrelebis CaTvliT. amas adasturebs berZen-romael-somex
istorikosTa monacemebi, ris mixedviTac iberia dasavleT
saqarTvelos ewodeboda. magram Cven viciT, rom iberia ewodeba
aRmosavleT saqarTvelosac. rCeba erTi daskvna _ iberia ewodeba ara
marto aRmosavleT, aramed dasavleT saqarTvelosac, iberielni
cxovroben ara marto dasavleT saqarTveloSi, aramed aRmosavleT
saqarTveloSic, radganac qarTveli (iberi) eri eTnikurad erTiania.
qarTveli eri qristianobamde kulturuladac rom erTiani yofila, es
gamorkveuli aqvs ivane javaxiSvils. is qristianobamdel megrelebs,
svanebs, Wanebs, aRmosavleT saqarTvelos mosaxleobasTan erTad
qarTvelebs uwodebda. ivane javaxiSvili darwmunebuli iyo, rom jer
kidev qristianobamde qarTveli eri rogorc eTnikurad, aseve
kulturulad erTiani eri iyo. is werda: `akad. n. mari misayvedurebs,
rom megrelebs, svanebs da afxazebs me qarTvelebs vuwodeb da
pontosa da frigiis erebi TiTqos qarTvelebadac ki miqcevia.
afxazebs me qarTvelTa monaTesaved vTvli, magram qarTvelebs ar
vuwodeb. rac Seexeba megrelebsa da svanebs da davumateb Wanebsac,
maT marTlac qarTvel tomebad vTvli da vuwodeb...~236
`qarTvel ers Tavisi mravalsaukunovani saxelmwifoebrivi da
samwerlo enac hqonda da abadia exlac, romelic, rogorc es TviT
207
akad. n. marsac kargad moexseneba da TviTonac ara erTxel
daudasturebia, megrelebisa da svanebisaTvisac erTaderTi
samwerlobo da kulturis ena iyo da aris exlac, romlis Seqmna-
SemuSavebaSic megrelebsa da svanebsac TavianTi wvlili aqvT
Setanili~.237
`qarTuli ena qarTlel-kaxel-imerel-gurulebisa da megrel-
svanebisTvis saerTo enaa, magram igi, rogorc winaT egonaT, TiTqos
qristianobis xanisa da garkveuli saxelmwifoebriobis Semoqmedebis
nayofia. arsebobda ki, .qristianobis winaT aseTi saerTo niadagi
qarTveli eris saerTo warmarTuli sarwmunoebrivi SemoqmedebisaTvis,
iyo Tu ara aseTi saerTo Semoqmedeba, erTi sityviT, arsebobda Tu
ara yvela qarTvel tomTaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvisac
saerTo qarTuli warmarToba?~238
iv. javaxiSvilma gamoikvlia, rom jer kidev qristianobamde erTian
qarTvel ers, megrel-svanebis CaTvliT, hqonia ara marto eTnikuri
erToba, aramed hqonia saerTo qarTuli warmarTuli sarwmunoeba da,
rac mTavaria, saerTo saxelmwifo ena da kultmsaxurebis enac saerTo
yofila — qarTuli ena. jer kidev qristianobamde qarTveli eri
kulturul sarwmunoebrivadac erTiani yofila. es daskvnac savsebiT
eTanxmeba `qarTlis cxovrebis~ Sesabamis monacemebs da adasturebs
`qarTlis cxovrebis~ simarTles.
iv. javaxiSvili wers — `aramc Tu sazogado qarTuli, yvela
qarTvel tomTaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvisac, saerTo
warmarToba arsebobda, aramed rom am warmarTobas saerTo
terminologiac, saerTo enac qarTuli hqonia~.239
cxadia, Tuki warmarTobis dros megrelebisa da svanebis
kultmsaxurebis ena qarTuli iyo, qristianobis miRebis Semdegac
qarTuli iqneboda wirva-locvis ena. iv. javaxiSvils gamorkveuli
aqvs, rom dasavleT saqarTvelo IV saukuneSi gaqristianebula
aRmosavleT saqarTvelosTan erTad. aqedan Cans, rom ukve IV
saukunedan qristianuli wirva-locvis ena samegrelosa da svaneTSi
aris qarTuli ena (qristianuli mrevlisaTvis). `gelasi kYzikelis
danarTi cnoba, rom iberebma da lazebma erTsa da imave dros miiRes
qristianoba, arsebiTad swori gamodis im mxriv, rom dasavleT
saqarTveloSic IV saukunis damdegidan qristianobas gza gakvleuli
unda hqonoda~,240 iv. javaxiSvilis gamokvlevas, rom dasavleT
saqarTvelom IV saukuneSi miiRo qristianoba, amtkicebs
arqeologiuri kvleva-Zieba, kerZod, cixe-gojis gaTxrebi, sadac
aRmoCenil iqna IV saukunis saeklesio nagebobani, ramac saSualeba
misca mkvlevarebs gaekeTebinaT daskvna, rom dasavleTi saqarTvelo
gaqristianda ara VI saukuneSi, aramed bevrad ufro adre.241
208
iv. javaxiSvilis Tvalsazrisi dasavleT saqarTvelos
gaqristianebis Sesaxeb eTanxmeba `qarTlis cxovrebis~ monacemebs, rom
wmida ninos dros mirian mefem qristianoba saxelmwifo sarwmunoebad
gamoacxada mTel qarTlSi da ara marto aRmosavleT saqarTveloSi.
qarTli am dros iwyeboda mdinare egriswylidan da Savi zRvidan da
vrceldeboda albaneTamde. amitomac eklesia wmida ninos miiCnevs ara
marto aRmosavleT saqarTvelos ganmanaTleblad, aramed mTeli
qarTveli eris, e. i. megrelebisa da svanebis ganmanaTlebladac.
rogorc andria pirvelwodebuli ara marto megrelebisa da mesxebis
ganmanaTlebelia, romelTa Sorisac is moRvaweobda, aramed mTeli
qarTveli erisa, radganac rogorc andria mociqulis, aseve wmida
ninos dros erTiani qarTveli eri ukve Camoyalibebuli iyo, hqonda
erTiani saxelmwifo da kultmsaxurebis ena.
`qarTlis cxovrebis~ simarTles, rom wmida nino mTeli qarTveli
eris ganmanaTlebelia, dabejiTebiT adasturebs berZen-romael
istorikosTa mtkicebani, rom wmida nino ganmanaTlebelia pirvel
yovlisa dasavleT saqarTvelosi da mTeli iberiisa, romlis nawilic
iyo dasavleT saqarTvelo. es istorikosebi TiTqmis Tanamedroveni
iyvnen wmida ninosi, misgan 50-100 wliT daSorebulni, romelTac wmida
ninosa da iberiis Sesaxeb sando wyaroebi hqondaT.
berZnul-laTinur `iberias~ Zvel qarTul istoriul geografiaSi
farnvazidan VIII saukunis Sua wlebamde Seesabameboda termini
`qarTli~ da is aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos erTobliobas
aRniSnavda. amitomac `qarTlis cxovreba~ Tu `qarTlis moqceva~
gamoxatavda ara sakuTriv qarTlis mdgomareobas, aramed erTiani
saqarTvelosas, maT Soris egrisisac.
s a e r T o q a r T u l i , k o i n e e n a
amJamad miRebulia Tvalsazrisi, romlis mixedviTac ar arsebobda
saerTo ena, romelzedac laparakobdnen aRmosavleT saqarTvelosa da
dasavleT saqarTvelos qarTvelebi.
`...Zvel saqarTveloSi, Tu aviRebT qveyanas mTlianad, ver Seiqmna
verc koine da verc lingva franka — erTic da meorec qarTlSi
arsebobda. dasavlur qarTulma tomebma Zveli qarTuli samwerlobo
eniT sargebloba ganviTarebuli Suasaukuneebidan daiwyes~.242
iv. javaxiSvili sruliad gansxvavebuli azrisaa amis Sesaxeb. misi
azriT, rogorc qarTebi, aseve megrelebi da svanebi jer kidev
qristianobis damkvidrebamde sakulto wesebsa da Cveulebebs
aRasrulebdnen saerTo enaze da es iyo qarTuli ena. is werda: `cxadi
gaxdeba, rom aramcTu sazogado qarTuli, yvela qarTvel tomTaTvis,
209
maT Soris megrelTa da svanTaTvisac saerTo warmarToba arsebobda,
aramed rom am warmarTobas saerTo terminologiac, saerTo enac
qarTuli hqonia~.
aqedan Cans, rom Tu yvela qarTvel toms rogorc aRmosavleT, ise
dasavleT saqarTveloSi saerTo ena hqonda, es ena koine ena iyo.
SeuZlebelia dasavlur qarTvel tomebs ar scodnodaT qarTuli
ena, im mizezis gamo, rom rogorc axali arqeologiuri Zieba
adasturebs, dasavleT saqarTvelos didi nawili uZveles dros
swored qarTulenovani tomebiT yofila dasaxlebuli. o.
lorTqifaniZe wers: `amrigad, mesxuri, e.i. qarTis enovani (da
dRevandeli imerlebisa da gurulebis) winapari tomebis damkvidreba
dRevandel dasavleT saqarTvelos miwa-wyalze Zv.w.aR-is III-II
saukuneebidan maincaa savaraudebeli~.243 rogorc mravalgzis aRiniSna,
straboni dasavleT saqarTvelos ukidures, TiTqmis zRvispira mxares
— rionis dablobis nawils — `mosxTa .qveyanas~ uwodebs. Zveli
istorikosebi lazebs (megrelebs) iberebs uwodebdnen. sokrate wers:
`iberni pontos zRvasTan binadroben~, rufinusi wers: `iberTa
naTesavi, romelic pontos areSi binadrobs~, evagre pontoeli, Tumca,
dasavleT saqarTvelos zRvispira qalaqSi daibada, mas mainc
iberiels uwodeben. zRvispireTSi mcxovreb egrisis mosaxleobas
(megrelebs) uwodebdnen iberebs, cxadia, aRmosavleT saqarTveloSi
mcxovreb iberebTan erTad. mTel dasavleT saqarTvelos mosaxleobas
iberebs uwodebdnen, Tumca maT satomo saxelebic _ `lazebi~ an
`svanebi~ hqondaT. strabonma icis, rom `svanebi~ aris kerZo satomo
saxeli. zogadad svanebi iberebi arian, straboni svanebis Sesaxeb
wers: `zogierTebi maT iberebs uwodeben~.244
mTel dasavleT saqarTvelos mosaxleobas, maT Soris lazebsa da
svanebsac, iberebs anu qarTvelebs uwodebdnen jer kidev CvenSi
qristianobis damkvidrebamde. bunebrivia, am erTian xalxs _
iberielebs _ saerTo enac hqondaT, risi niSnebi aRmoaCina kidec ivane
javaxiSvilma.
`qarTlis cxovreba~, `moqcevaA qarTlisaA~, yvela ZvelqarTuli
qronika Tu sabuTi dabejiTebiT miuTiTebs, rom vrcel teritorias
SavizRvispireTis mdinare egriswylidan vidre albaneTis sazRvramde
ewodeboda qarTli anu iberia, xolo mis mosaxleobas ganurCevlad
tomobrivi kuTvnilebisa, kaxeli iqneboda is Tu klarji, megreli Tu
svani, ewodeboda qarTveli, rom qarTuli ena am qveyanaSi erTaderT
saerTo-koine enad daakanona mefe farnavaz I-ma.
SemorCenilia xalxuri gadmocemebic ki saerTo qarTuli koine enis
arsebobis Sesaxeb. ai, kerZod, ra weria amis Sesaxeb wignSi
210
`osmaleTis yof. saqarTvelos da qarTvel mahmadianTa nawili
lazistani~.
liganis murRulis xeobaSi da sxvaganac, qarTvel mahmadianTa
Soris lazebze daSTenilia bevrnairi gardamocemani... naambobia TviT
lazel moxucebul xojiebisagan 1895 wels... lazebi, Wanebi da
megrelebi erTni vyofilvarT... samiv am saxelwodebis xalxis ena
yofila erTi _ lazuri, anu megruli, romeli enac maSin
gavrcelebuli iyo mTel Savi zRvis napirebzed. es ena lazebs garda
Turme qarTvelebsac kargad esmodaT. yoveli lazi Tavisuflad
elaparakeboda imerels, qarTvels da sxvebsac, radganac amaTac
esmodaT Turme maSin Cveni ena, amisTvis Zveli kacebi ityodnen
Semdegs. `...lazuri ena qarTvelebsac kargad esmodaT. lazebmac
icodnen qarTuli da ZvelaT Turme am oriv xalxSi TiTqmis yvela
sityvebi erTnairad ixmareboda, imitom esmodaT yvelaferi
erTmaneTis...~245 `ZvelaT yvelam icoda zepir, rom lazi, Wani, megreli
da qarTveli erTi Zmebi arian, erTi dedmamisSvilni da erTi enis
xalxio. dRes ase aRar gaxlavT~.246 `aris aseTi istoriuli
gadmocemac: lazel-Wanel-megrelebi scxovrobdnen Savi zRvis napiras
mdebare qalaqebSi da soflebSi. JamTa viTarebis wyalobiT lazeb-
Waneb-megrelebs daaviwydaT qarTuli enis xmareba da igini
gadasxvaferdnen qarTulis enisagan~.247
ras miuTiTebs asi wlis win Cawerili Tqmulebebi, Tu ara imas, rom
xalxis xsovnaSi darCenila mogoneba Zvel dros arsebuli koine enis
Sesaxeb. Zalze sayuradRebo aRsaniSnavi faqtia is, rom Tanamedrove
mecnieruli kvleva-Zieba amzeurebs saerToqarTuli koine enis
arsebobis damadasturebel axal masalebs. am mxriv sainteresoa
mkvlevar z. Tandilavas aRmoCenebi lazur teqstebze muSaobisas. jer
kidev ivane javaxiSvili werda, rom arsebobda saerTo qarTuli
warmarTuli sarwmunoeba, romlis kultmsaxureba aResruleboda
saerTo qarTul enaze, amJamad ki aRmoCnda, rom kultmsaxurebisaTvis
saerTo teqstis poeturi sazomi iyo cxramarcvlianoba. es metruli
sistema saerTo iyo rogorc aRmosavleT, ise dasavleT
saqarTvelosaTvis. daviT gogoWuri wers: `...gaanalizebuli masalebis
mixedviT dgindeba, rom mTiblurebSi... SeniSnuli cxramarcvlianoba...
uZvelesi qarTuli miTologiuri teqstebis sazomia da rogorc
metruli sistema mTel warmarTul-sakulto Janrebs moicavs... xelTa
gvaqvs qristianobamdeli qarTuli leqsis uZvelesi sazomi, romelic
moicavs mTel sasuliero, warmarTul-ritualur teqstebs,
sayuradReboa, rom am bolo xans Cvengan damoukideblad egeve sazomi
lazur saritualo teqstebSic daadgina mkvlevarma z. Tandilavam~.248
211
axladaRmoCenili masalebi mkvlevarebs saSualebas aZlevs
ilaparakon `saerTo koine enis~ Sesaxeb.
xalxuri poeziis kvlevisas aRmoCnda, rom es poezia efuZneba ara
dialeqtebs, rogorc aqamde iyo aRiarebuli, aramed saerTo qarTul
koine enaze aris Seqmnili. amis Sesaxeb mkvlevari avTandil arabuli
wers:
`saqme is aris, rom xalxur poeziaSi dialeqtebis sxvaoba mkveTrad
aris nivelirebuli, xalxuri leqsebis enobrivi safuZveli dialeqti
ar aris ...xalxuri poezia ueWveli sabuTia imisa, rom istoriulad
Camoyalibebula saerTo xalxuri poeturi ena, romelic, marTalia,
detalebs adgilobrivi kuTxuri metyvelebidan Tamamad iRebs, roca
amis aucileblobaa, magram poeturi saTqmelis mTlian arqiteqturas
xsenebuli saerTo koine-eniT qmnis~.249
xalxur poezias CvenTvis Semounaxavs saerTo qarTuli koine enis
arsebobis damadasturebeli niSnebi.
am mxriv, saerTo qarTuli koine enis arsebobis mtkicebis uflebas
gvaZlevs megruli saweso simRera `mze Sinao~. ivane javaxiSvili
brZanebda, rom Zvelad samegreloSi axalwlis Sexvedris saweso
rituali aResruleboda qarTul enaze, `mzeSinaos~ saweso simRera
samegreloSi aResruleboda ara megrul, aramed qarTul enaze. es
simRera samegreloSi Sesulia ara aRmosavleT saqarTvelodan, aramed
mas megrul musikalur folklorSive moeZebneba ganviTarebuli
variantebi, amitomac es uZvelesi megruli simRera, ufro zustad
`saerTo-koine~, saerTo qarTuli, warmarTobisdroindeli simReraa.
`mze Sinaos~ megruli musikaluri varianti mniSvnelovania im mxriv,
rom igi saerTod dRemde cnobili `mze Sinaos~ musikaluri teqstebis
yvelaze uZvelesi nimuSia. rac, Tavis mxriv, megrul musikalur
folklorSi am simReris xnierebaze miuTiTebs. megruli `mze Sinao~
qarTuli xalxuri simRerebis intonaciur-harmoniuli ganviTarebis
erT-erTi uZvelesi safexuris amsaxvelia~.250
rogorc aRvniSneT, megruli `mze Sinao~ qarTul enaze sruldeba.
simReris Camweri wers _ `megruli `mze Sinao~ qarTul enaze
sruldeba: `mze Sinao, mze Sinao, mze Sin Semodio~. misi varianti,
romelic samegreloSi CavwereT, Semdegia, `mze Sina da mze Sinao, mzev
Sin Semodio, mzevSi mama Sin ar iyo, mzev Sin Semodio, sanadirod
wasula da irems mosWris Tavsao~. megrul enaze `mze Sinaos~ teqsts
dResdReobiT ver mivakvlieT. mTxrobelTa miTiTebiT, `mze Sinao~
samegreloSi aRmosavleT saqarTvelodan aris gavrcelebuli~.251 es
rom ase ar aris da `mze Sinao~ samegreloSi aRmosavleT
saqarTvelodan ar aris gavrcelebuli, imave mTxroblebis
aRniSvnidanac Cans: `am simReras ukanasknel xans asrulebdnen
212
religiur dResaswaulebSi ferxulis saxiT~. es ki mkvlevars
afiqrebinebs, rom `mze Sina da mze gareTas~ sagalobeli, romelic
mzis kults ukavSirdeba, Tavdapirvelad axaldabadebulis mimarT
wriuli ferxulis saxiT sruldeboda~.252
Tuki es simRera mzis kultisadmi, anu warmarTuli,
qristianobamdeli RvTaebisadmia miZRvnili, rogorRa SeuZlia
Tanamedrove mTxrobels gansazRvros, qristianobamde es simRera
samegreloSi aRmosavleT saqarTvelodan Sevida, Tu adgilobrivi,
saerTo qarTuli simRera iyo? amitomac mTxrobelis azrs, rom es
simRera samegreloSi garedan aris Sesuli, yuradReba ar unda
mieqces, miT umetes, rom megruli `mzeSinao~ safuZvlad dasdebia sxva
kuTxeTa amave simRerebs. mkvlevari wers: `megruli `mze Sinaos~
musikaluri teqsti Zalze axlos dgas gurul `mze Sina da mze
garesTan~.253 es ukanaskneli megrulis ganviTarebuli variantia.
es simRera warmarTobis dros samegreloSi qarTul enaze
aResruleboda. ivane javaxiSvilis daskvniT, warmarTobis dros
samegrelosa da svaneTSi kultmsaxureba da saweso ritualebi saerTo
qarTul enaze aResruleboda.
qarTuli saerTo koine enis arsebobis faqti dRemde Semounaxavs
xalxur poeziasa da uZveles simRerebs.
Tavi II
1. didi sjulis kanoni, gv. 549; 2. Zveli qarTuli agiografiuli
literaturis Zeglebi, II, gv. 179; 3. iqve, gv. 179; 4. Zeglebi, II, gv. 180;
5. iqve, gv. 178; 6. qarTlis cxovreba, I, gv. 232; 7. samarTlis Zeglebi,
III, gv. 181; 8. iqve, III, gv. 242; 9. iqve, gv. 253; 10. iqve, gv. 262; 11. iqve, gv.
343; 12. iqve, gv. 622; 13. samarTlis Zeglebi, III, gv. 633; 14. g.
meliqiSvili, saqarTvelo ax.w. I-III saukuneebSi, saqarTvelos istoriis
narkvevebi, t. 1. 1970, gv. 510; 15. narkvevebi, I, gv. 537; 16. iqve, gv. 536-537;
17. iqve, gv. 526; 18. narkvevebi, I, gv. 526; 19. qarTlis cxovreba, I, gv. 24;
20. narkvevebi, I, gv. 526 21. iqve, gv. 527; 22. narkvevebi, I, gv. 528; 23. iqve,
gv. 511; 24. iqve, gv. 513; 25. straboni, geografia, gv. 126-127; 26. axali
aRTqma, rusul enaze gv. 547... rusulenovan ise, rogorc sxva
oficialur SromebSi, ar aris aRniSnuli, rom simon kananeli
saqarTveloSi qadagebda da aqve daikrZala. aseve, andria mociqulis
qadagebis adgilad dasaxelebulia ara saqarTvelo, aramed skviTeTi.
213
27. narkvevebi, I, gv. 509; 28. narkvevebi, I, gv. 511; 29. iqve, gv. 512; 30. iqve,
gv. 512; 31. iqve, gv. 513; 32. iqve, gv. 514; 33. iqve, gv. 515; 34. iqve, gv. 516; 35.
narkvevebi, I, gv. 516; 36. iqve, gv. 516; 37. iqve, gv. 520; 38. iqve, gv. 525; 39.
iqve, gv. 525; 40. narkvevebi, I, gv. 529; 41. iqve, gv. 530; 42. iqve, gv. 531; 43.
narkvevebi, gv. 536; 44. iqve, gv. 535; 45. Zeglebi, II, gv. 123; 46. narkvevebi,
I, gv. 518; 47. 2 narkvevebi, I, gv. 519; 48. narkvevebi, I, gv. 521; 49. iqve, gv.
522; 50. qse, 9, gv. 503, statia xosro; 51. didi sjulis kanoni, gv. 545; 52.
Zeglebi, II, gv. 154; 53. Zeglebi, II, gv. 154; 54. iqve, gv. 174; 55. qronikebi,
I, gv. 34; 56. qarTlis cxovreba, I, gv. 35-36; 57. m. kelenjeriZe, mokle
istoria, gv. 5-8; 58. e. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 13; 59. d. abaSiZe,
qarTlis politikuri istoriis zogierTi sakiTxi, mnaTobi, 1987, 9, gv.
154-161; 60. axali aRTqma, briuseli, gv. 527; 61. p. ingoroyva, giorgi
merCule, gv. 224; 62. narkvevebi, I, gv. 549-550; 63. iqve, gv. 544; 64. iqve, gv.
526; 65. narkvevebi, I, gv. 549; 66. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 224;
67. iqve, gv. 225; 68. iqve, gv. 211; 69. i. tabaRua, saqarTvelo evropis
arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv. 56; 70. iqve, gv. 56; 71. narkvevebi, I, gv.
511; 72. k. kekeliZe, lit. istoria, I, gv. 40, SeniSvna 3; 73. m.
kelenjeriZe, mokle istoria, gv. 5; 74. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 75.
qarTlis cxovreba, I, gv. 38-43, gadmoRebulia gamokrebiT Zveli
qarTuli enidan Cvens mier (mitr. a. j.); 76. qarTlis cxovreba, I gv. 37-
43; 77. berZeni mwerlebi, I, gv. 178; 78. berZeni mwerlebi, IV, gv. 37; 79.
berZeni mwerlebi, IV, gv. 37; 80. iqve, gv. 116; 81. iqve, gv. 119; 82. georgika,
I, gv. 68; 83. berZeni mwerlebi, IV, gv. 121; 84. georgika, I, gv. 29; 85.
georgika, VIII, gv. 112; 86. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 87. georgika, VII,
gv. 115-117; 88. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 225; 89. iqve, gv. 226; 90.
i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv. 171;
91. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv.
171-172; 92. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis problema da bakuri, gv.
38; 93. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 221; 94. С.Троицкий,
О церковной автокефалии, ЖМП, 1950, №7 стр. 34; 95. С. Троицкий, О
церковной автокефалии, ЖМП, 1950, №7 стр. 37; 96. a. boxoCaZe, Zalisi da
nastakisi. _ gaz. komunisti, 1988, 28. VIII; 97. qse, 9, gv. 434, statia
slavuri enebi; 98. Историа русской литературы, стр. 34; 99. qse, 8, gv. 432;
100. i. WavWavaZe, Txuzulebani, 1984 gv. 716; 101. qarTuli sityvis
kulturis sakiTxebi, VI, gv. 37; 102. narkvevebi, I, gv. 339; 103. iqve, gv.
338; 104. iqve, gv. 422; 105. iqve, gv. 422; 106. narkvevebi, I, gv. 444; 107. iqve,
gv. 438; 108. iqve, gv. 439; 109. iqve, gv. 438; 110. iqve, gv. 207; 111. iqve, gv.
662; 112. narkvevebi, I, gv. 622; 113. iqve, gv. 662; 114. iqve, gv. 662; 115.
qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, VI, gv. 26; 116. iqve, gv. 26; 117.
qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, VI, gv. 26; 118. iqve, gv. 10; 119.
georgika, I, 1961, gv. 30; 120. o. lorTqifaniZe, ra saidumlos inaxavs
214
vani, gv. 113; 121. narkvevebi, I, gv. 473; 122. S. ZiZiguri, baskebi da
qarTvelebi, gv. 72-73; 123. narkvevebi, I, gv. 570; 124. iqve, gv. 555; 125.
georgika, I, gv. 230; 126. iqve, gv. 186; 127. iqve, gv. 201; 128. S. ZiZiguri,
baskebi da qarTvelebi, gv. 20; 129. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi,
gv. 19; 130. iqve, gv. 18; 131. narkvevebi, I, gv. 424; 132. narkvevebi, I, gv. 680;
133. iqve, gv. 661; 134. iqve, gv. 662; 135. iqve, gv. 662; 136. georgika, I, gv. 186;
137. iqve, gv. 201; 138. qarTlis cxovreba, IV, gv. 94; 139. narkvevebi, I, gv.
356; 140. iqve, gv. 662; 141. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 38; 142.
qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1966, gv. 501; 143. sabWoTa
enciklopedia, statia ,,armiane~; 144. qse, 9, gv. 463; 145. b. lominaZe,
saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo kr.,
1981, 12, gv. 82; 146. qarTlis cxovreba, I, gv. 18; 147. iqve, gv. 19; 148.
qarTlis cxovreba, gv. 22; 149. iqve, gv. 23; 150. iqve, gv. 24; 151. iqve, gv. 5;
152. qarTlis cxovreba, gv. 20; 153. iqve, gv. 23; 154. iqve, gv. 22; 155. iqve,
gv. 23; 156. iqve, gv. 24; 157. qarTlis cxovreba, gv. 24; 158. iqve, gv. 25; 159.
iqve, gv. 26; 160. iqve, gv. 26; 161. iqve, gv. 16; 162. qarTlis cxovreba, gv.
18; 163. iqve, gv. 27; 164. iqve, gv. 32; 165. iqve, gv. 35; 166. iqve, gv. 42; 167.
qarTlis cxovreba, gv. 44; 168. iqve, gv. 45; 169. iqve, gv. 49; 170. iqve, gv.
50; 171. iqve, gv. 54; 172. iqve, gv. 55; 173. qarTlis cxovreba, gv. 57; 174.
iqve, gv. 65; 175. iqve, gv. 70; 176. iqve, gv. 137; 177. qarTlis cxovreba, I,
gv. 141; 178. iqve, gv. 145-146; 179. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 180. iqve, gv.
157; 181. iqve, gv. 168; 182. iqve, gv. 170; 183. iqve, gv. 171; 184. iqve, gv. 177;
185. iqve, gv. 177; 186. qarTlis cxovreba, gv. 240; 187. iqve, gv. 178; 188.
iqve, gv. 203; 189. iqve, gv. 204-205; 190. qarTlis cxovreba, gv. 205; 191.
iqve, gv. 205; 192. iqve, gv. 206; 193. iv. javaxiSvili, Txzulebani, VIII, gv.
193; 194. qarTlis cxovreba, IV, gv. 101; 195. qarTlis cxovreba, IV, gv. 57;
196. iqve, gv. 94; 197. iqve, gv. 95; 198. b. lominaZe, saqarTvelos
sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, #2,
5, gv. 13; 199. berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb, V, gv. 124-125; 200.
iqve, gv. 124; 201. herodote, istoria, IV, 37; berZeni mwerlebi
saqarTvelos Sesaxeb, V, gv. 45; 202. berZeni mwerlebi saqarTvelos
Sesaxeb, V, 1983, gv. 158-159; 203. berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb,
V, gv. 56; 204. iqve, gv. 48; 205. iv. javaxiSvili, Txzulebani, gv. 244-245,
249; 206. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv.
64-65; 207. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi,
gv. 67; 208. iqve, gv. 68; 209. iqve, gv. 173; 210. iqve, gv. 174; 211. i. tabaRua,
saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv. 174; 212. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 269; 213. matiane, gv. 5-6; 214. iv.
javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 403-404; 215. i. WavWavaZe,
Txuzulebani, gv. 734, 737; 216. iqve, gv. 724; 217. iqve, gv. 725; 218. iqve, gv.
725; 219. iqve, gv. 734; 220. mose xoreneli, somxeTis istoria, Sesavali,
215
gv. 4; 221. mose xoreneli, somxeTis istoria, Sesavali, gv. 8; 222. iqve,
gv. 29; 223. iqve, gv. 22; 224. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 264,
SeniSvna; 225. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 106-107; 226. mose
xoreneli, somxeTis istoria, gv. 111; 227. mose xoreneli, somxeTis
istoria, gv. 264, SeniSvna; 228. uxtanesi, ganyofisaTvis..., gv. 67; 229.
uxtanesi, ganyofisaTvis..., gv. 157; 230. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I,
gv. 231; 231. iqve, gv. 231; 232. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 234; 233.
iqve, gv. 235; 234. iqve, gv. 236-237; 235. iqve, gv. 243; 236. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, I, gv. 152; 237. iqve, gv. 152; 238. iqve, gv. 154; 239. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 156; 240. iqve, gv. 271; 241. n. lomouri,
noqalaqevis gaTxrebis mniSvneloba saqarTvelos istoriis
SeswavlisaTvis. _ kr. noqalaqevi arqeopolisi, gv. 26; 242. v. goilaZe,
saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis sakiTxebi... kr.
`saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi~, V, gv. 18; 243. o.
lorTqifaniZe, ra saidumlos inaxavs vani, gv. 113; 244. Д. Мусхелишвили,
Некоторые проблемы источниковедческой критики. _ macne, istoriis seria,
1986, #3, gv. 64; 245. osmaleTis, yof. saqarTvelos da qarTvel
mahmadianTa nawili lazistani, gv. 8-9; 246. iqve, gv. 11; 247. osmaleTis,
yof. saqarTvelos da qarTvel mahmadianTa nawili lazistani, gv. 11;
248. daviT gogoWuri, qarTuli leqsis saTaveebTan. _ ciskari, 1987, #1,
gv. 144-150; 249. a. arabuli, literaturuli saqarTvelo, 1986, 31. X; 250.
k. WiTanava, megruli saweso simRera `mze Sinao~, _ Studiebi, II, gv. 219;
251. iqve, gv. 217; 252. iqve, gv. 219; 253. iqve, gv. 216;
216
თავი 3
qarTuli eklesia IV saukuneSi
`am Cvens, RvTismSoblis wiladxdomils
qveyanas RvTismSoblisave locviT da kurTxeviT moevlina zegardmo STagonebuli
wmida qalwuli... mogvevlina wmida nino, gvamcno da gvaswava qristes rjuli...
qarTvelma am rjuls, am axals aRTqmas SeuerTa Zvelisagan yovelive is, rac ki ram Zvirfasia adamianisaTvis... SeuerTa mamuli
da erovneba. es sami erTmaneTis Rirsi sagani ise Caiwnen, ise Caiqsovnen erTmaneTSi, rom
rjulis dacva saqarTvelos miwa-wylis dacvad gardiqmna~.
ilia marTali
s a q a r T v e l o I V s a u k u n e S i
saqarTvelo I-II saukuneebSi, rogorc cnobilia, Zlieri saxelmwifo
iyo, romelic amierkavkasiasa da mezobel mxareebSi politikur
hegemonobas lamobda. qveynis gareT omebSi gamarjvebebma SesaZlebeli
gaxada simdidris dagroveba. saqarTvelo ekonomiurad mowinave qveyana
gaxda, xelosnobam, vaWrobam da saqalaqo cxovrebam maRal dones
miaRwia.
III saukuneSi saqarTvelos garemocva mniSvnelovnad Seicvala.
umTavresi iyo parTiis susti samefos nangrevebze sasanidebis Zlieri
saxelmwifos warmoqmna. aqamde Cveni qveynis mezobeli parTia
SedarebiT sust, faqtobrivad, naxevraddamoukidebeli saxelmwifoebis
gaerTianebas warmoadgenda. aq, 224-226 wlebSi, didi cvlilebebi moxda.
`Zveli arSakidebis dinastia daemxo da misi adgili axalma,
sasanidebis sparsulma sagvareulom daiWira. sasanidebma aRadgines
Zveli sparsuli sarwmunoeba, mazdeanoba da yovelnairad cdilobdnen
am sarwmunoebis gavrcelebas~.1 `...moxda iranul enebze molaparake
xalxebisa da tomebis konsolidacia. didad gaizarda iranis samxedro
Zliereba. amis Sedegad ZalTa Tanafardoba maxlobel aRmosavleTSi
217
arsebiTad Seicvala. sasaniduri irani Setevaze gadavida Tavisi
ZvelisZveli mtris, romis winaaRmdeg da did warmatebebsac miaRwia.
pirvelive sasanidma, ardaSirma (224-241) midiis, sakastanisa da
xorasnis Semdeg atropatena daipyro da somxeTs Seutia, xelT igdo
mesopotamia da alya Semoartya nizibins. kidev ufro didi warmatebebi
moipoves iranelebma Sabur I-is (241-272) dros. 260 wels maT daatyveves
imperatori publius licinius valeriane. iranelebma aiRes da
aaoxres imperiis aRmosavleTis umdidresi provinciebi da qalaqebi _
antioqia, tarsi, kesaria~.2 Sabur I-is warweridan Cans, rom misi
Tanamedrove qarTvelTa mefe amazaspi sparsul orientacias daadga.
iransa da iberias Soris arsebul megobrul urTierTobaze unda
miuTiTebdes mcxeTaSi napovni vercxlis Tasis warwera.
`mosazreba amazaspis iranuli orientaciis Sesaxeb Zveli qarTuli
wyaroebiTac dasturdeba. `qarTlis cxovrebis~ mixedviT amazaspma
`Seiyuarna sparsni~.3 Tavisi mefobis dasasruls, amave wyaros
mixedviT, amazaspi qarTvelTa da maT dasaxmareblad moxmobil
sparselTa laSqriT ebrZvis berZnebs (e. i. romaelT) ... momxdar
brZolaSi `sparselebi da qarTvelebi~ damarcxdnen da TviT amazaspic
daiRupa~.4
marTlac, iranelTa Seteva romaelebma SeaCeres 80-ian wlebSi da
imperatorma karma (282-283) dalaSqra irani. 283 wels iransa da roms
Soris daido sazavo xelSekruleba, romlis Tanaxmad sparseTma
dakarga somxeTis didi nawili.
287 wels romaelma imperatorma diokletianem somxeTis taxtze
aiyvana Trdati (287-330). adre iranelebma moakvlevines Trdatis mama
xosrovi da Trdati romSi iyo ltolvili.
`296 wels Sahi nersehi SeiWra romis samflobeloebSi, maT Soris
somxeTSic. Tavdapirvelad iranelebma mniSvnelovan gamarjvebas
miaRwies keisar galerius maqsimianeze. am ukanasknelis dasaxmareblad
mesopotamiaSi imperatori dioklitiane mivida: TviT galeriusi 25000-
iani jariT somxeTSi Sevida da sastikad daamarcxa iranelebi.
daWrili nersehi gaWirvebiT gadarCa tyveobas~.5
298 wels daido nizibinis 40-wliani zavi. nizibinSi (mesopotamia)
dadebuli sazavo xelSekrulebis Tanaxmad, saqarTvelo Sevida romis
gavlenis sferoSi, romis proteqtoratis qveS, aseve somxeTic.
sparseTma 40 wlis vadiT scno romis upiratesoba saqarTvelosa da
somxeTze, marTlac, 338 wlamde romsa da irans Soris zavi ar
darRveula.
298-338 wlebSi zavis dros, roca saqarTvelo romis gavlenis
sferoSi iyo, CvenSi qristianoba saxelmwifo sarwmunoebad
gamocxadda. qarTveli eris cxovrebaSi yvelaze mniSvnelovani
218
movlena _ qristianobis miReba, uTuod zavis dros 298-338 ww-Si moxda,
radganac 338 w-s Sahma Sabur II-m kvlav Seutia roms, kerZod, daiwyo
saomari moqmedeba romaelTa winaaRmdeg jer SuamdinareTSi, Semdeg ki
somxeTSi.6
`mas Semdeg, rac romis xelisufleba qristianobis devnidan mis
mfarvelobaze gadavida, misma metoqe iranma mkveTrad Secvala
qristianebisadmi damokidebuleba, mfarvelobis nacvlad man sastiki
devna-Seviwroeba daiwyo~.7 iqamde ki, rodesac romis imperiaSi
qristianoba sastikad idevneboda, romis metoqe irani, romelic Tavisi
saxelmwifoebrivi interesebidan gamomdinareobda, mfarvelobas uwevda
mas.
romSi qristianoba saxelmwifo sarwmunoebad gamocxadda 313-326
wlebSi. 326 wlamde irani qristianebs ase Tu ise mfarvelobda, amis
Semdeg ki man qristianobis sastiki devna daiwyo, amitomac 338 wlis
Semdeg qarTvelTa mefes gauWirdeboda qristianobis aRiareba
sparselTa SiSiT. aqedan gamomdinare, im dros, roca sparseTi
qristianobas mfarvelobda da iberia iranis gavlenis sferoSi
Sedioda (280 wlamde), gacilebiT ufro advili iyo iberias mieRo
qristianoba, vidre 338 wlis Semdeg (marTlac, diubua de monpere
qarTlis moqcevis TariRad miiCnevs 276 wels).8
298 wlis zavis Tanaxmad, saqarTvelos mefes samefo regaliebi
romaelebisgan unda mieRo, magram am droisTvis romaelebs Zveleburi
siZliere aRar gaaCndaT. amitom nizibinis SeTanxmeba mxolod imas
gulisxmobda, rom qarTli Zveleburad `kavSirSi~ imyofeboda romTan.
saerTod, III saukuneSi saqarTvelo ZiriTadad damoukidebel da
Zlier saxelmwifos warmoadgenda.
`III saukuneSic, kerZod, amazaspis dros, qarTli faqtobrivad
damoukidebel da Zlier saxelmwifos warmoadgenda. mogoneba
amazaspze, rogorc Zlier mmarTvelze, mkafiod Semoinaxa qarTulma
saistorio tradiciam. `qarTlis cxovrebaSi~ daculia gadmocema
amazaspze, rogorc farsman qvelis msgavs goliaTze~.9
338 wels, rodesac nizibinis zavis vada jer ar iyo bolomde
gasuli, iranma Seutia roms. daiwyo omi, romelic 25 wels gagrZelda
xanmokle SesvenebebiT. `ramdenad Seexo igi qarTls, an ra
monawileoba miiRo masSi qarTlma, ar viciT. safiqrebelia, rom
qarTli romaelTa mxareze iyo, Tumca, misi aqtiuri monawileoba
brZolaSi ara Cans~.10
IV saukunis berZeni istorikosi amiane marceline wers, rom imis
Semdeg, rac 360 wels iranelebma warmatebebs miaRwies, romaelebis
mier `tigrs gadaRmel mefeebTan da satrapebTan uxvi saCuqrebiTurT
elCebi iqnen gagzavnilni, raTa yvelasaTvis moewodebinaT da
219
CaegonebinaT, CvenTvis TanaegrZnoT da arafer motyuebas anda Ralats
cdiliyvnen. magram yvelaze ufro metad moqrTamul iqnen arSaki da
meribani, armeniisa da iberiis mefeebi, brwyinvaled Semkuli samosiT
da mravalnairi saCuqrebiT, radgan, Tu maSindel saeWvo viTarebaSi
sparselebs miudgebodnen, avnebdnen romis saqmeebs~.11 marcelines am
sityvebidan Cans, rom qarTli ganagrZobda romaelTa mokavSired
yofnas.
amiane marcelines `meribani~ qarTvelTa mefe miriani unda iyos.
`qarTlis cxovrebis~ cnobis Tanaxmad, miriani gardacvlila
qristianobis miRebidan ocdamexuTe wels, e.i. is SeiZleba cocxali
yofiliyo IV s-is 60-ian wlebSic.
363 wels romsa da irans Soris daido 30-wliani zavi. somxeTi irans
gadaeca. pirobis Tanaxmad, romi ar unda Careuliyo somxeTis
saqmeebSi da daxmareba ar unda gaewia misTvis. romma piroba Seasrula
da ar daexmara somxeTs, rodesac momdevno 364 wels iranelTa
laSqari somxeTSi SeiWra. iranis pirispir martodmarto darCenili
somxeTis mefe arSak II metismetad mZime mdgomareobaSi aRmoCnda. aseT
dros saqarTvelo Tavis Tanamorwmune somxeTs yovelmxriv mieSvela,
jer qarTvelebis daxmarebiT arSaki ganerida misTvis Zalze
araxelsayrel situacias da Tavi saqarTvelos Seafara, xolo Semdeg
mose xorenelis sityviT, `arSaki dabrunda qarTlis jariT~.12
Cans, ganawyenebuli imiT, rom qarTvelebma gabedes somxeTis
daxmareba TviT 363 wlis zavis Semdegac ki, irani Semoesia
saqarTvelos.
`368 wels sparseTis mefe Saburi Semoesia qarTls, qarTlis mefe
saurmagi, romelsac romaelebis mxare eWira, gandevna da qarTlis
mefed saurmagis naTesavi, varazbakuri dasva. bolos da bolos
saurmagi da varazbakuri SeTanxmdnen da qarTli gaiyves: mtkvris
marcxniv mdebare nawilSi saurmagi mefobda, mtkvris marjvniv mdebare
nawilSi varazbakuri~.13
sparselebis SemoWra qarTlSi roms Seuracxyofad miuRia, amiane
marcelines sityviT.
iberiaSi sparsTa SemoWris pasuxad romaelebi Caerivnen
amierkavkasiis saqmeebSi. imperatorma valentma somxeTSi gaamefa
arSakis Svili papi, romelsac jari miaSvela.
369 wels papi somxeTSi gamefda. pasuxad iranelebma dalaSqres
somxeTi.
imperatorma jari miaSvela saqarTvelodan gandevnil saurmags,
rogorc aRniSnuli iyo, amis Semdeg iberia orad gaiyo. 371 wels
sparselebi somxeTSi SeiWrnen, magram somxebma, romaelebTan erTad
isini daamarcxes.
220
srulebiT icvleba saqarTvelosa da saerTod amierkavkasiis
politikuri viTareba 377 wlis Semdeg. romma datova amierkavkasia,
romelsac irani daepatrona.
`377 wels valentma iranTan omisTvis mzadeba daiwyo, magram am
dros evropidan movida ambavi vestguTebis ajanyebis Sesaxeb da
imperatori iZulebuli gaxda gaeyvana jari somxeTidan. safiqrebelia,
rom romaelebi datovebdnen qarTlsac. eWvi araa, Saburi Seecdeboda
gamoeyenebina aseTi xelsayreli viTareba, raTa qvemo qarTlidan
ganedevna romaelTagan dayenebuli saurmagi. araerTxel gamoTqmula
azri, TiTqos qarTlis gayofa or samefod karga xans gagrZelebula,
TviT V saukunis 40-ian wlebamdisac ki. magram, rogorc irkveva, es
azri swori ar unda iyos. iranelebma, Cans, qarTlis erTianoba ukve
IV saukunis 70-iani wlebis bolos aRadgines~.14
saqarTvelos imdroindeli mefe varaz-baqari (asfaguri)
qristianobis moZule yofila. iranis ZlierebiT SeSinebulma varaz-
baqarma winaaRmdegoba ver gauwia iranis erisTavs, romelic `mefeTa
ambavis~ Tanaxmad, Sahma gamogzavna `qarTvelTa zeda xarkis dadebad~.
qarTli iranis moxarke gaxda IV saukunis 70-iani wlebis
dasasruls. `ramdenadac dResdReobiT cnobilia, es unda yofiliyo
qarTlis pirveli daxarkva~.
`amrigad, IV s-is 70-ian wlebSi iranelebma qarTlis samefo
mTlianad daimorCiles. Tavdapirvelad qarTlSi mosula iraneli
sardali, romelsac `moqcevaA qarTlisaAs~ matiane pitiaxSs, xolo
`mefeTa ambavi~ erisTavs uwodebs. xarksac, etyoba, is krefda.
SemdgomSi, iranelebs, rogorc Cans, es funqcia adgilobrivi
mmarTvelobisaTvis daukisrebiaT, Tavisi mudmivi moxele qarTlSi
iranelebs ara hyoliaT. mxolod gansakuTrebuli saWiroebis
SemTxvevaSi agzavnidnen isini mxaris gamgebels — marzpans (aseTi iyo,
magaliTad, V s-is 30-ian wlebSi somexi didebuli vasak siuni)~.15
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, varaz-baqaris dros saqarTvelos
iranma Camoacila rani da movakani, xolo romis imperiaSi
(`saberZneTSi~) Sesula klarjeTi. saqarTveloSi darCenila qarTli,
hereTi da egrisi.
irans varaz-baqarma `misca rani da movakvani da ganukueTa xarki,
xolo erisTavman sparsTaman mosca cixe tfilisisa da warvida. da
mieriTgan iqmnes somexni da qarTvelni sparsTa moxarkeni. da amisa
Semdgomad gandges klarjni varaz-baqarisagan da mierTnes berZenTa
da daipyres berZenTa Tuxarisi da yoveli klarjeTi zRYTgan
arsianTamde~.16
221
sparseTis erisTavis Semosvlis dros mefe varaz-baqars kaxeTSi
Seufarebia Tavi da SeSinebuls ubrZanebia yvelasTvis daefaraT
TavianTi qristianoba — `ubrZana yovelTa, raTa damalnen juarni~.17
sparseTisTvis saqarTveloSi sruliad mouTmeneli iqneboda
qarTuli eklesiis kavSiri berZnul eklesiasTan, romelsac safuZveli
daedo wmida ninos dros. amiT unda iyos gamowveuli is, rom swored
am periodSi qarTuli eklesiis meTaurad iniSneba iob somexi, nerse
kaTalikosis yofili diakoni. saqme isaa, rom am momentamde aTiode
wliT adre somxurma eklesiam gawyvita ierarqiuli gavSiri berZnul
eklesiasTan. berZnul eklesiasTan somxurma eklesiam kavSiri gawyvita
mefe papis dros, sparseTis nebiT. amiT somxuri eklesia misaRebi
gaxda sparseTisaTvis. Tu rogori mouTmenlobiT devnida berZnul
eklesias da berZnulenovan qristianobas sparseTi IV s-is 80-90-ian
wlebSi, amis Sesaxeb wers mose xoreneli. saqarTveloSi gabatonebis
Semdeg, Cans, iranma qarTul eklesiaSi devna dauwyo berZnul
qristianobas da proberZnul orientacias.
1972 wlis `saqarTvelos eklesiis kalendris~ qarTuli eklesiis
mamamTavarTa siis Tanaxmad, iob, nerse kaTalikosis yofili diakoni,
mamaTmTavrobda 375-390 wlebSi. am dros qarTulenovani wirva-locva
unda damkvidrebuliyo berZnulis nacvlad, romelsac (berZnulenovan
RvTismsaxurebas) devnida sparseTi.
`varaz-bakuris Semdeg V saukunis 80-90-ian wlebSi qarTlis samefo
taxtze ijda bakuri, romelic petre iberis asurul cxovrebaSi
moxseniebulia, rogorc petres papa dedis mxridan. bakuris dros
grZeldeboda iranelTa batonoba~.18
387 wels sazavo molaparakebis Tanaxmad, somxeTi iranma da romma
gaiyves. bizantias (roms) ergo somxeTis mcire nawili, oTxi mexuTedi
somxeTisa irans ergo. iranma mtkiced da didi xniT moikida fexi
somxeTSi.
saqarTvelos daubrunda Tavisi samxreTi miwebi, kerZod, e.w. didi
nawili gugarqis sapitiaxSosi, romelic mierTebuli hqonda somxeTs.
`am dros daiSala somxeTis erT-erTi udidesi olqi, gugarqis
sapitiaxSo. misi CrdiloeTi raionebi qarTlSi Sevida, samxreTis sami
raioni ki _ taSiri, kangarqi da aSoci, somxeTis SemadgenlobaSi
darCa. ramdenime saukunis Semdeg isinic SeuerTdnen qarTls. gugarqis
sapitiaxSo is gogarenea, romelic Zveli berZnuli cnobebis Tanaxmad
(straboni), somxeTma CamoaWra qarTls Zv.w.aR-is II saukuneSi~.19
`gugarqi jer kidev Zv.w.aR-is II s-Si waarTves somxebma iberias
(straboni). somxeTis samefoSi igi calke erTeulad, sapitiaxSod
Camoyalibda. amas, Cans, xels uwyobda isic, rom igi eTnikurad
222
gansxvavdeboda. gugarqs hqonda midrekileba, isev iberias
dahbruneboda. ase moxda kidevac~.20
erovnuli Semadgenlobis mxriv gugareTi, anu qvemo qarTli,
yovelTvis ZiriTadad qarTuli iyo. somxeTis SemadgenlobaSi yofnis
dros misi eTnikuri saxe arsebiTad ar Secvlila da kvlav qarTuli
darCa. amas, Cans, xeli iman Seuwyo, rom gugarqi somxeTSi calke
politikur erTeulad arsebobda saukuneTa manZilze da is erT
feodalur erTeuls warmoadgenda.
somexi mwerlebi saukuneTa manZilze yovelTvis aRniSnavdnen
gugarqis qarTulobas. magaliTad, `gugarqi moxseniebulia VII s-is
anonimur somxur geografiaSi. iq naTqvamia: gugarqi mdebareobs utis
dasavleTiT da Sedgeba cxra gavarisagan, romelic uWiravT
qarTvelebs: Zorofori, wobofori, kolbifori, taSiri, TrialeTi,
kangarqi, artahani, javaxqi, klarjqi...~21
VII s-is somxur geografiaSi gugarqis mosaxleobis `qarTvelebad
dasaxeleba, uflebas iZleva iTqvas, rom arasworia Teoria, romlis
mixedviTac TiTqosda VII s-Si gugarqSi qarTulenovani wirva-locvis
danergviT kirion kaTalikosma safuZveli daudo gugarqis somxuri
mosaxleobis `gaqarTvelebas~. cxadia, qarTvelebs `gaqarTveleba~ ar
esaWiroebodaT. sinamdvileSi gugarqSi sruliad sawinaaRmdego
procesebi mimdinareobda, kerZod, gugarqis adgilobrivi mosaxleobis
armenizacia somxur politikur-kulturul-sarwmunoebriv arealSi
moxvedris Sedegad, ris SeCerebac scada kirion kaTalikosma
erovnuli wirva-locvis danergviT gugarqis eklesiebSi.
ar unda iyos swori Tvalsazrisi, romlis Tanaxmadac, gugarqi
qristemde meore saukunis Semdeg pirvelad mxolod IV s-Si daubrunda
saqarTvelos. uTuod I-II saukuneebSi saqarTvelos Zlierebis dros
gugarqi qarTlSi Sedioda, qarTls ekuTvnoda. mirian mefis drosac
is Cveni matianis Tanaxmadac qarTlSia. rogorc vTqviT, 387 wels
iranma da bizantiam somxeTi gainawila. somxeTis dasavleT nawilSi,
romelic bizantias ergo, mefoba gauqmda 391 wels, xolo iranis
kuTvnil aRmosavleT somxeTSi — 428 w.
`...am faqts somexi xalxis dayofa ar mohyolia, radgan am
droisaTvis somexi xalxi didi xnis Camoyalibebuli iyo~.22,23,24. aseve,
msgavsadve iyo qarTveli eric aRniSnul epoqaSi.
223
g z a q r i s t i a n o b i s a I s a u k u n i d a n w m i d a n i n o m d e
qarTvelTa ganmanaTlebeli aris Rirsi deda nino, romelmac
qristianul sarwmunoebaze moaqcia mTeli eri. mis drosve, qarTuli
saxelmwifos mzrunvelobiT da SemweobiT Seiqmna erTiani qarTuli
eklesia. SeiZleba daisvas kiTxva, Tu qarTveli xalxi moaqcies da
gaaqristianes TviT wmida mociqulebma, raRa saWiro iyo wmida ninos
qadageba? am kiTxvaze pasuxi, Cans, ZvelTaganve arsebobda, ramac asaxva
hpova ruis-urbnisis krebis ZeglisweraSi, sadac, kerZod, naTqvamia:
`pirvelwodebuli andria, ZmaA Tavisa mociqulTaAsa petresi, vidre
Cuendamdeca moiwia da qadaga sacxovrebeli qadagebaA saxarebisaA
yovelsa queyanasa saqarTveloAsasa da uricxuni simravleni erTani
ganaSorna sacTurisagan mrCobl eSmakeulebisa da erTisa RmrTisa da
qristes misisa TanaarsiT maTiT suliTurT rwmunebiT TayuaniscemaA
aswava, daRaTu umravlesman erman qarTlisaman simravlesa Sina
Jamisasa daiviwya qadagebaA igi mociqulisaA da sacTurisave mimarT
kerpTaAsa miaqcia. amaTisa qadagebisa nayofad aRmoecennes yovliT
kerZo yovlisa sofliasaAT simravleni Ruawlisa damdebelisa
qristes sikudilisa mimsgavsebulTa mowameTani, vinaATgan samasni
mciredTa sxuaTa Tana vidre mefed qadagebadmde didisa kostantinessa
Soris gardaKdes weliwadni, romeli-igi pirvelad qristiane iqmna
mefeTa Soris. da TYT mociqul da qadag sacxorebelisa qadagebisa da
naTelsa Tavisuflebisasa mimfenel qristeaneTa RmrTiv Suenieris
moqalaqeobisa. amisTave ukue JamTa srulad momxedna Cuenca,
aRmosavalman maRliT da dedakacisa visme mier tyueqmnilisa...~25
rogorc amonaweridan Cans, wminda ninos mier mTeli saqarTvelosa
da misi mefis gaqristianeba Zalze mWidrodaa dakavSirebuli romis
imperiaSi qristianobis saxelmwifo sarwmunoebad gamocxadebasTan.
marTaliao, weren qarTveli mamebi, CvenSi qristianoba iqadages
mociqulebma da xalxis uricxvi simravle gaaqristianes, magram drom
da pirobebma xalxi kvlav kerpTayvanismcemlobas daubruna, xolo
darCenil qristianebs Soris gamoCndebodnen xolme mowameni,
romlebsac iseTive tanjviT klavdnen rogorc qristes, xolo imis
Semdeg, rac romis imperatori konstantine gaxda mefeTa Soris
pirveli qristiani mqadagebeli da mociqulTa swori, Cvenc mogvxeda
RmerTma da gamoagzavna tyve qali ninoo.
aRsaniSnavia, rom es wyaro ar uaryofs wmida ninomde qarTvel
qristianTa arsebobas. rogorc aRvniSneT, maT Soris gamorCeulebs
qristes mimsgavsebuli sikvdiliT hklavdnen, isini mowameni iyvneno.
224
efrem mciris Tanaxmadac, ara marto saqarTveloSi, aramed TviT
saberZneTSi (imperiaSi) mociqulTa qadagebis Semdeg kvlav
kerpTayvanismcemloba aRorZinebula, magram cxadia, es imas ar niSnavs,
rom imperiaSi qristianuli Temebi da saepiskoposoebi ar arsebobda.
efremi wers: `iTqumis CuenTYsca, mimoslvasa Sina wmidaTa
mociqulTasa, andria pirvelwodebulisa mier qadagebaO... garna amaT
wmidaTa samociquloni moZRvrebisa TeslTa aneulni mravalJam
daipyrna RuarZlman mekerpeTaman. ara xolo Cuen Soris, aramed TYT
maT berZenTaca Soris vidre JamTadmde meored pavled zeciT
wodebulisa didisa kostantinesTa amis keTiladmsaxurisa mefisa
JamTa RmerTman, romelman didTa da mravalTeslTa tomTaTYs izruna,
arca Cuen mcireni dagYtevna uRuawad~...26
zemoT moyvanilis Tanaxmad, rogorc CvenSi, ise romis imperiaSi,
qristianoba TviT mociqulebma iqadages. magram `meore pavles~ —
imperator konstantines dromde xalxis didi nawili
kerpTayvanismcemlobisaken iyo moqceuli, am dros ki RmerTma izruna
`mravalTeslTa tomTaTvis~, maT Soris qarTvelebisaTvisac.
mociqulTa sworad `berZnebs~ gamouCina konstantine, xolo
qarTvelebs wmida nino. aseTia ZvelqarTuli koncefcia, romelic
wyaroebiT dasturdeba.
romis imperiasa da saqarTveloSi mociqulTa Semdeg qristianoba
ara marto arsebobda, aramed did gavlenas axdenda sazogadoebaze. III
saukunis dasawyisSi qarTvelTa mefe rev marTali qristes saxarebas
icnobda da misi mcnebebis Sesabamisad moqmedebda kidec.
`rogorc cnobilia, Tavdapirvelad qristianoba vrceldeboda
sazogadoebis dabal fenebSi~,27 rev mefemde qarTvelTa dabal fenebSi
qristianobas fexi mokidebuli unda hqonoda.
`amasTan mxedvelobaSi unda miviRoT isic, rom Tumca qristianoba
saxelmwifo sarwmunoebad qarTlSi IV s-is 30-ian wlebSi gamocxadda,
ueWvelia, igi aq bevrad ufro adridan vrceldeboda. safiqrebelia,
rom qristianuli Temebi qarTlSi arsebobdnen ukve mesame saukunidan.
aseTi Temebi, cxadia, jer qalaqebSi Cndebodnen, gansakuTrebiT did
savaWro gzebze mdebare qalaqebSi da pirvel rigSi TviT qarTlis
dedaqalaq mcxeTaSi~.28
zemoT moyvanili kargad xsnis, Tu ratom ganxorcielda da ratom
miiRo xalxma mefe revis reforma, romelic qristes saxarebas
efuZneboda, (Cvili bavSvebis Sewirvis akrZalva). qristianobas xalxi
ukve Semzadebuli hyolia am reformisaTvis. SeiZleba xalxi
monaTluli ar iyo, magram saxarebas maT zneobasa da moralze
gavlena hqonia.
225
oficialur sarwmunoebad aRiarebamde romis imperiaSic ukve didi
mniSvneloba mieca qristianobas. jer kidev III saukuneSi qristianobis
aRiarebis Sesaxeb gankarguleba gamosca galienma, xolo Cveni mefe
rev marTali (gard. 243 w.) TiTqmis naxevari saukuniT adre msgavsadve
moiqca. mas smenili hqonda saxareba, amitomac is iyo `mowyale da
nugeSinismcemeli WirveulTa~,29 e.i. aRasrulebda qristes mcnebebs.
`qarTuli istoriuli tradicia qarTlSi pirveli qristianuli
Temebis Casaxvas gulisxmobs axali welTaRricxvis pirvelive
saukuneebidan da ukavSirebs mcxeTasa da mis midamoebSi mcxovreb
ebraelebs. `qarTlis cxovrebaSi~ daculi cnobebis Tanaxmad,
mcxeTeli ebraelebis erTi nawili qristianebad Canan. ukve ax.w.aR-is
pirvelsave saukuneSi (`da warvida elioz mcxeTeli da longinoz
karsneli da muniT daxudes juarcmasa uflisa~; `...xolo kuarTi igi
uflisa wiliT xuda mcxeTelTa~)30 `rogorc qarTuli wyaroebi, iseve
sxva xalxTa nawarmoebni gvawvdian cnobebs im pirTa Sesaxeb,
romlebmac andria mociqulis Semdeg iqadages qarTvelTa Soris
qristianuli sarwmunoeba. qarTvel wmidanTa cxovrebaSi, romelic
gamocemuli aqvs mixeil sabinins `saqarTvelos samoTxeSi~,
moxseniebulia vinme, saxelad xriso. man miiRo qristianoba
mociqulTagan da Tavis mxriv moaqcia da monaTla albaniaSi 19 kaci,
romlebic albaniis mefis datianosis brZanebiT qristes moZRvrebis
miRebis gamo cecxlSi dawves pirveli saukunis damlevs.31 `amas garda,
romaelebis mwerali baroniusi ambobs, rom qristianoba saqarTveloSi
iqadaga romis episkoposma klimentim, romelic romis imperatorma
traianem (98-117) gadaasaxla yirimSi. ...mouRwevia Cvenamdis cnobas, rom
II saukuneSi saqarTveloSi cxovrobda mwvalebeli markioni~.32
`sainteresoa, rom VIII saukunis cnobili qarTveli moRvawe iovane
sabanis Ze TxzulebaSi _ `wameba haboAsi, romeli iwama qarTls Sina,
qalaqsa tfiliss~ _ wers, rom qarTvelebi `xuTasis wlisa JamTa da
uwinarHsRa Sjuldebul yofil arian wmidiTa madliTa
naTlisRebisaATa~.33 amrigad, ioane sabanis Ze, akad. iv. javaxiSvilis
SefasebiT, `Tavisi drois misabaZi, samagaliTo istorikosi~, qarTlSi
mesame da uwinares saukuneebSi xedavs qristianuli religiis fesvebs.
`... Cven gvaqvs safuZveli, vifiqroT, rom qristianobis saxelmwifo
sarwmunoebad qcevamdis saqarTveloSic unda arsebuliyo (ra Tqma
unda, upiratesad qalaqebSi, mag. mcxeTaSi) adgilobrivi wvrili
qristianuli Temuri erTobani, daaxloebiT iseTive xasiaTis mqoneni,
rogoric hqondaT maT romis imperiis sxva provinciebSi~.34 `qristianTa
`Canasaxovani~ komunebi pirvelsave saukuneSi gvaqvs mcxeTas
sagulisxmebeli, Tundac `uflis kvarTis~, eliozisa da sidonias
226
cnobili gadmocemis mixedviT, sveticxovlis istorias rom edeba
safuZvlad~.35
imave azrs adgas p. ingoroyva. `qristianoba, _ wers igi, _
saqarTveloSi vrceldeba Cveni welTaRricxvis pirveli
saukuneebidanve, ra droidanac qristianoba moefina saqarTvelos
mezobel axlo aRmosavleTis qveynebs da romis imperiis provinciebs.
saistorio wyaroebis CvenebiT irkveva, rom qristianoba farTo
gavrcelebiT sargeblobda saqarTveloSi ukve me-3 saukuneSi~.36
bunebrivia, daismis kiTxva: ramdenad eTanxmeba werilobiTi wyaroebis
monacemebs samarxeuli Zeglebi? anu cnobilia, Tu ara didi mcxeTis
ax.w.aR-is I-II ss. samarovnebze samarxebi micvalebulTa gapatiosneba-
dakrZalvis qristianuli wesiT?
1978 wels mcxeTaSi, miwis samuSaoebis dros, dazianda gvianantikuri
xanis kulturuli fenebi, romelic Seiswavla mcxeTis mudmivmoqmedma
arqeologiurma eqspediciam (xelmZ. akad. a. afaqiZe). arqeologiuri
gaTxrisas sxva ZeglebTan erTad aRmoCnda ori Tixis filasamarxi,
msgavsi am tipis ukve cnobili samarxi nagebobebisa. erT-erT maTganSi
(#17) dakrZaluli iyo deda-Svili. orive micvalebuli dausvenebiaT
gulaRma, gaSotili, TaviT dasavleTisaken (e.i. qristianuli wesiT, ep.
a. j.). samarxSi aRmoCnda erTaderTi saneke beWedi zrdasruli
micvalebulisa. dakrZalulTa poza, damxroba, nivTieri masalis
simcire, saneke beWedi, sardionis beWdis Tvali — intalio,
romelzedac amokveTilia erT mxares mimarTuli ori — Tevzisa da
Ruzis gamosaxuleba, migvaniSnebs, rom samarxi qristianTaTvis
gaumarTavT. Ruzisa da Tevzis gamosaxuleba xSiria xelovnebis,
pirvel rigSi ki, winaqristianuli xanis gliptikis Zeglebze. `swored
warmarTuli xelovnebis es siuJetebi gamoiyena qristianulma
religiam Tavisi arsebobis sawyis xanaSi da sxva niSnebTan erTad
aqcia igi adreuli qristianobis simboloebad. axlad Casaxuli
religia amiTac cdilobda Tavi daeRwia warmarTTa mxriv
qristianebis devnisagan. qristianuli religiis Casaxva-ganviTarebis
epoqaSi, rodesac qristianobas mravlad hyavs rogorc aqtiuri
momxreni, ise mowinaaRmdegeni da igi iqceva imdroindeli
sazogadoebis sagangebo yuradRebis sagnad, bunebrivia, vifiqroT, rom
aq ganxiluli siuJeti adrindeli qristianobis simbolos
warmoadgenda da ara mxolod samkaulis Cveulebriv saxesxvaobas~.37
qristianuli samkvdro wesis zemoT CamoTvlili niSnebi, naxsenebi
filasamarxis garda, met-naklebad SeiniSneba didi mcxeTis
samarovnebze mikvleul-Seswavlil sxva sakrZalavebSic. kerZod,
qristianuli samkvdro wesebis metnaklebi dacviT gaupatiosnebiaT
micvalebulebi samTavros samarovanze 1938-1940 da 1976-1983 ww-Si
227
gaTxrili samarxebis erT nawilze,38 mcxeTa-qalaqSi, sveticxovlis
midamoebSi Seswavlili samarxebis erT jgufSi da sxva.39
yvela es sakrZalavi zogadad ax.w.aR-is II-III, ufro metad ki, III
saukunes ganekuTvneba.
amrigad, arqeologiuri da werilobiTi wyaroebis monacemebis
SejerebiT irkveva, rom istoriuli didi mcxeTis moqalaqeTa
garkveuli nawili qristianul religias eziara mis (qristianobis)
oficialur aRiarebamde 100-150 wliT adre.40
Zalze mniSvnelovania, rom arqeologiuri monacemebi adastureben
qarTul da ucxour wyaroTa Cvenebebs, rom mociqulTa saqarTveloSi
qadagebas unayofod ar Cauvlia, Tavisi Sedegi gamouRia da qveyanaSi
qristianuli Temebi Seqmnila. ucxouri wyaroebi miuTiTeben, rom
qristianobas saqarTvelos zRvispireTSi avrceleben II-III saukuneebSi,
arqeologiuri monacemebiT ki saqarTvelos dedaqalaqi mcxeTac
qristianul orbitaSia moqceuli.
cxadia, qristianebs, romlebic II-III saukuneebSi saqarTveloSi
cxovrobdnen, esaWiroebodaT samRvdeloeba, monaTvla da ziareba
samRvdeloebis gareSe ar SeiZleboda. rogorc zemoT aRniSnuli iyo,
II-III saukuneebis sveticxovlis, samTavrosa da sxva samarovnebSi
qristianebi daukrZalavT, maT Soris bavSvebic. cxadia, yvela isini
monaTlulni iyvnen, amitomac, ueWvelia, II-III saukuneebSi CvenSi
samRvdeloeba da qristianuli mrevli arsebobda. es ki imas niSnavs,
rom II-III saukuneebSi CvenSi eklesia arsebobda. sainteresoa, rogori
principiT iyo mowyobili es eklesia (qristianuli Temebi)? pirvel
rigSi unda aRiniSnos, rom sxvadasxva qalaqsa Tu qalaqebis ubnebSi
arsebuli qristianuli Temebi ar iyvnen erTmaneTze daqvemdebarebuli.
erTiani mTeli qveynis momcveli qristianuli eklesia erTiani
centriT da erTiani mmarTvelobiT ar arsebobda, Tumca, radganac iyo
samRvdeloeba, episkoposebic iarsebebdnen. `qarTlis cxovreba~
kidevac wers, rom TviT andria mociqulma awyuris qristianul
mrevls Tavisi episkoposi gauCinao.41 cxadia, qristianoba da misi
samRvdeloeba devnili iyo. is farulad arsebobda, amitomac Zalze
susti iyo. aRsaniSnavia, rom mociqulTa epoqaSi da mis Semdgomac
mRvdelmoqmedebas episkoposic asrulebda da mRvdels episkoposs
uwodebdnen. qarTuli saxelmwifos mier qristianobis oficialurad
aRiarebamde CvenSi rom arsebobdnen saepiskoposoebi, isic miuTiTebs,
rom biWvinTaSi qristianul Tems hyavda episkoposi da Tanac Zalian
gavleniani da saxelganTqmuli. I msoflio saeklesio krebaze 325
wels monawileobda biWvinTis episkoposi stratofile. 325 wlamde,
cxadia, es saepiskoposo iarsebebda da didi avtoritetic eqneboda
maSindel msoflio qristianobaSi, winaaRmdeg SemTxvevaSi mis
228
episkoposs ar miiwvevdnen nikeis msoflio krebaze, sadac Zalze
avtoritetuli mniSvnelobisa da wonis mRvdelmTavrebi iyvnen
miwveulebi.
agaTangelozis cnobis Tanaxmad, episkoposebi adreve iyvnen ara
marto dasavleT saqarTveloSi, aramed aRmosavleT saqarTveloSic.
agaTangelozis cnobiT, nikeis krebis win sruliad iberiis
mitropolits ibr-z-xua rqmevia, dasavleT saqarTvelos episkoposs —
sofroniusi, xolo samxreT saqarTvelos (basianis) episkoposs —
evlaTiusi.
aRsaniSnavia, rom mociqulTa mier daarsebuli eklesiebi
(qristianuli Temebi, saepiskoposoebi) I-II saukuneebSi erTmaneTisgan
damoukidebeli iyo da maT erTiani administraciuli centri ar
gaaCndaT. aseve iyo saqarTveloSic wmida ninos Semosvlamde.
saqarTveloSi arsebuli qristianuli Temebi, saepiskoposoebi
(biWvinTa da sxva), albaT, erTmaneTisgan damoukidebelni iyvnen.
qristianTa devnis saukuneebSi (I-III ss) qristianobis simtkicis erT-
erTi mizezi is iyo, rom mas ar gaaCnda administraciuli centri.
arsebobda asobiT da aTasobiT eklesia da qristianuli Temi
(igulisxmeba romis imperia), damoukidebelni erTmaneTis mimarT,
msgavsad ebrauli Temebisa. es asaxulia mociqulTa 34-e kanonSi,
romlis mixedviTac yovel Tems, yovel ers Tavisi episkoposi unda
hyavdes. yoveli Temis (eris, naTesavis) episkoposi am Temis wevrTaTvis
aRiarebulia pirvel kacad da meTaurad, misi ganzraxvis gareSe
araferi `nametnavis~ gakeTebis neba ara aqvT, magram Tavis mxriv
episkoposic valdebulia imoqmedos `yovelTa ganzraxviT~, raTa
`esreT erTnebobaO aResrulos da ididos RmerTi...~42
`mociqulTa 34-e kanoni, roca naTesavze, erze laparakobs,
mxedvelobaSi iRebs ara erovnebebs, aramed eTnikur olqebs,
romlebadac iyo dayofili romis saxelmwifo, mis dayofamde
diokletianes mier provinciebad~.43 albaT, imperiis msgavsad iyo
mowyobili qristianuli mrevli saqarTveloSi.
swored qristianuli Temebis arsebobam da siZlierem miiyvana
imperatori konstantine gadawyvetilebamde, rom saxelmwifo
sarwmunoebad eRiarebina qristianuli sarwmunoeba.
`imperator konstantines sarwmunoebrivi politika, kerZod, misi
qristianobisadmi damokidebuleba moulodneli da gansakuTrebuli
ram ar yofila. qristianobam 312 wlamde grZeli gza ganvlo, ramac
igi milanis ediqtamde miiyvana. qristianobam moipova oficialuri
arsebobis ufleba, romelsac Seupovari xangrZlivi brZoliT miaRwia.
es brZola gamovlinda romis xelisufalTa qristianobisadmi
damokidebulebis istoriaSi, romelic gvamcnobs, rom marcxsa da
229
devnilobasTan erTad, qristianoba drodadro did warmatebas
aRwevda... am mxriv sainteresoa romis imperatorTa, gansakuTrebiT ki
galienis politika. am ukanasknelis mier 260 wels qristianobis
Sesaxeb gamocemuli gankarguleba 312 wlis milanis ediqtis Soreuli
winaparia... uSualo winamorbedad ki galeriusis 311 wlis ediqti unda
CaiTvalos, romelzec konstantinec awers xels~.44
saqarTveloSi IV saukuneSi qristianobis saxelmwifo sarwmunoebad
gamocxadeba yofila ara moulodneli, Semotanili, anda Tavsmoxveuli
aqti, aramed efuZneboda qristianobis adgilobriv saukunovan
tradicias. `SeuZlebelia laparaki ama Tu im qveyanaSi qristianobis
ubralod SemoRebaze. gansakuTrebiT usafuZvloa azri romelime
saxelmwifoSi qristianobis Setanasa da mis iq gabatonebaze.
qristianobis gavrceleba mxolod misi propagandis, qadagebis Sedegi
ar SeiZleba iyos, rasakvirvelia, propagandis, qadagebis rolis
uaryofa ar SeiZleba... qristianobis qadageba romis imperiaSi
saukuneebis manZilze warmoebda~.45
zemoT moyvanilidan Cans, rom wmida nino ver SeZlebda mTeli
qarTveli xalxis gaqristianebas, saqarTveloSi wminda mociqulebsa
da sxva mqadageblebs qarTveli xalxi Semzadebuli rom ar hyoloda
qristianobis sajaro aRiarebisaTvis. am Tvalsazrisma asaxva hpova
kidec wmida ninos cxovrebaSi, sadac ufali ucxadebs wmida ninos,
rom saqarTveloSi `samkali friad ars, xolo muSaki mcire~. es imas
niSnavs, rom saqarTveloSi mociqulTa mier daTesil saxarebis
marcvals saukuneTa manZilze xalxi Seumzadebia saerTo saxalxo
monaTvlisaTvis.
`qarTlis samefoSi qristianobis gavrceleba, arsebuli masalebis
(rogoricaa arqeologiuri, aseve naratiuli da epigrafikuli)
mixedviT, gvesaxeba Semdegnairad: ax.w.aR-is pirvel saukuneebSi,
SesaZloa, II saukunis dasawyisSi, qarTlis msxvil savaWro ekonomiur
centrSi, upirveles yovlisa ki mcxeTaSi, Cndebian pirveli
qristianebi, romlebic farulad iwyeben axali religiis qadagebas
iberiis samefoSi. axla Znelia dadgena imisa, Tu vin iyvnen es pirveli
misionerebi, specialurad movlenili Tu SemTxveviTi pirni, an iqneb
sulac, garkveul nawils qristes sjulis mqadageblebisa
warmoadgendnen adgilobrivni, romlebic qristianobas eziarnen
palestinaSi, iudeaSi an romis imperiis sxva provinciaSi, sadac
swored am droisaTvis isaxeba, yalibdeba, ebrZvis erTmaneTs da
warmarTul religiebs aTobiT qristianuli mimdinareoba. SesaZloa,
qristianuli ideebis erT-erT pirvel gamavrceleblebad gvevlineba
iberTa is laSqari, romelic qarTlis mefis miTridate III (g.
meliqiSvilis mixedviT) Zmis, amazaspis, meTaurobiT miemarTeba
230
romaelTa dasaxmareblad parTelTa winaaRmdeg brZolaSi... dRes Cvens
xelT arsebuli monacemebiT qristianuli religia CvenSi Semovida
swored rogorc dabali fenebis religia, sazogadoebis farTo
fenebis religia... gavixsenoT cnobili faqti wmida ninos mcxeTaSi
mosvlisa da mis mier qadagebis dawyebisa. misioneri qali
Tavdapirvelad uars ambobs samefo karTan raime kontaqtze da iwyebs
moRvaweobas swored mosaxleobis farTo fenebSi. swored aqedan
gamodian isini, vinc `...mis Tana qadagebdes...~, eseni arian `...Svidni
dedani naTesavni uriaTani, asuli abiaTarisa da eqvsni sxvani da
samoTxisa mcvelni igi dedani da colqmarni, abiaTar mRvdeli, axali
pavle. vfiqrob, msgavsi suraTi unda yofiliyo wmida ninos mcxeTas
mosvlis wina xanaSic~.46
romel wels Semovida wmida nino saqarTveloSi da gaqristianda
mTeli qarTveli xalxi? es yovelTvis saintereso sakiTxi Zalze
damajereblad gaarkvia istorikosma vaxtang goilaZem. v. goilaZis
Tanaxmad, wmida nino saqarTveloSi Semovida 303 wels.
317-318 wels qarTlis samefo karma saxelmwifo sarwmunoebad aRiara
qristianoba, xolo 324-326 wels xalxi masiurad moinaTla.
v. goilaZe wers: `upirveles yovlisa, unda aRvniSno: cnobidan
aSkarad Cans, rom nino da misi Tanamgzavrebi saberZneTidan TavianTi
nebiT ki ar wamovidnen, gamoiqcnen, somxeTSi mosuli ninos
Tanamgzavrebi Trdatma sikvdiliT dasaja. rac Seexeba ltolvilTa
wamosvlis drod miTiTebuli merve wlis realobas, amis Taobaze
imperiaSi arsebuli politikuri viTareba unda gaviTvaliswinoT.
305 wlis 1-el maiss, diokletianes gadadgomis Semdeg, imperiis
aRmosavleT nawils galeriusi (gard. 311 w. maisSi) ganagebda. swored
man 311 wlis 30 aprils nikomidiaSi gamocemuli ediqtiT qristianTa
devna Sewyvita da maTi uflebebi aRadgina. galeriusis Semdeg
imperiis aRmosavleT nawils maqsimian daza da liciniusi ganagebdnen.
313 wlis ivnisSi siriisa da egviptis gamgeblis dazas damarcxebis
Semdeg liciniusi imperiis aRmosavleT nawilis erTpirovnuli
gamgebeli gaxda da am wels qristianTa Semwynareblobis ediqti
gamosca, magram misi politika qristianTa mimarT Tanmimdevruli ar
iyo.
konstantine didis gamgeblobaSi mxolod 324 wlis 18 seqtembers,
liciniusis saboloo damarcxebis Semdeg, gadavida romis imperiis
aRmosavleT nawili. ase rom, 324 wlis 18 seqtembramde konstantine
aRmosavleTis saqmeebSi ver Caereoda.
saeWvodaa miCneuli maqscensiusze gamarjvebis Semdeg konstantinesa
da liciniusis mier 313 wels milanSi gamocemuli ediqti qristianebis
uflebrivad warmarTebTan gaTanabrebis Sesaxeb. konstantinem mxolod
231
324 wels, liciniusze gamarjvebis Semdeg, gamosca ori ediqti. erTi
qristianebis uflebebis aRdgenas Seexeboda, meoriT ki warmarTebs
uflebaTa dacvas pirdeboda. araa swori ltolvilTa wamosvlis
TariRad miTiTebuli merve — 326 welic, am wels imperiaSi iseTi
araferi momxdara, imperiis teritoriidan qristianebi masiurad rom
gamoqceuliyvnen. piriqiT, Zveli saeklesio istorikosis zosimes
cnobiT, konstantine mxolod 326 wlidan dadga sabolood qristianTa
mxareze. meorec, am droisaTvis somxeTSi qristianoba ukve
saxelmwifo religiad iyo aRiarebuli da 326 wels aq mosul
ltolvilebs qristiani mefe sikvdiliT ar dasjida. aSkaraa,
imperiidan ltolviTa wamosvlis drod `cxovrebaSi~ miTiTebuli 326
weli arasworia Tu `ninos cxovrebis~ teqstSi araferia naTqvami,
imperiidan romeli imperatoris dros wamovidnen ltolvilebi,
`rifsimianTa wamebaSi~ maTi gamoqceva uSualod diokletianes
saxelTanaa dakavSirebuli. amrigad, imperiidan qristianTa ltolvis
mizezad 303 wels diokletianes mier dawyebuli qristianTa devna
unda iqnas miCneuli, ris safuZvelzec ninos mcxeTaSi (aseve somexi
ltolvilebis vaRarSapatSi) mosvla 303 wliT unda daTariRdes~.47
Semdeg v. goilaZe ganagrZobs: `cxovrebis~ variantSi arsebuli
cnobiT, mcxeTaSi mosuli nino `sam wel ilocvida farulad~. 303-306
wlebSi misioneruli moRvaweoba ninos marTlac gauZneldeboda, Tu
gaviTvaliswinebT, rom qristianTa devna imperiaSi diokletianes
gadadgomamde (305 w. 1-li maisi) mZvinvarebda da igi garkveulwilad
qarTlSic hpovebda asaxvas. 306 wlidan misioneruli moRvaweobisaTvis
ninos meti Tavisufleba miecemoda... Zveli qarTuli wyaroebis
erToblivi miTiTeba ninos mcxeTaSi mosvlidan 14-15 wlis Semdeg
gardacvalebis Sesaxeb, Cemi varaudiT, ninos mcxeTaSi Semosvlidan
qarTlis moqcevamde gasuli drois monakveTs unda aRniSnavdes ...
ueWvelia, rogorc somxuri 15, ise qarTuli wyaroebis 14-15 weli
drois im monakveTze migviTiTebs, romelic gavida ninos qarTlSi
Semosvlidan _ mis mier qarTlis moqcevamde ... radganac nino qarTlSi
303 wels Semovida, qarTlis samefo karis mier (aseve somxeTis)
qristianobis saxelmwifo religiad aRiareba 318 wliT unda
daTariRdes.
qarTlisa da somxeTis samefo karma da xalxma 318 wels ki aRiara
axali rwmena, magram, rogorc k. kekeliZe wers, `erTi saqmea moqceva,
gaqristianeba xalxisa ... sxva saqmea monaTvla ukve moqceuli xalxisa,
ritualis Sesruleba~. aseTi aqtisaTvis mxolod 324 wels,
konstantines mier gamocemuli ediqtis Semdeg Seiqmna xelsayreli
pirobebi. nikeis msoflio saeklesio krebis wina 324 wlis bolo
Tveebi yvelaze xelsayreli dro iyo somxeTisa da qarTlis
232
eklesiaTa meTaurebis oficialuri kurTxevisaTvis. Teofane
JamTaaRmwereli qarTlisa da somxeTis moqcevis Sesaxeb 324 wels
momxdar ambebTan erTad mogviTxrobs... amrigad, qarTlisa (aseve
egrisis) da somxeTis moqceva 318 wliT unda daTariRdes. aseT
daTariRebas mxars uWers mose xorenelis TxzulebaSi, rogorc Cans,
`ninos cxovrebidan~ da agaTangelozis `somexTa moqcevidan~
momdinare tradicia, romlis Tanaxmadac, miriani da Trdati
daaxloebiT erTad gaqristiandnen. somxuri wyaros am cnobas jer
kidev XIX saukuneSi miaqcia yuradReba iv. gvaramaZem da man qarTlis
moqceva 317 wliT daaTariRa~.48
Zalze mniSvnelovania, rom vaxuSti bagrationi, saqarTvelos
istoriis udidesi mkvlevari, qarTlis moqcevas aTariRebda 317 wliT.
d. baqraZe, iv. gvaramaZe iziarebdnen vaxuStiseul wels da qarTlis
moqcevas msgavsadve aTariRebdnen. `qarTlis moqcevis TariRad aseve
318 weli miaCnda p. ioselians, m. sabinins da r. camcievs. qarTlis
moqcevis vaxuStiseuli 317 weli gaiziares d. baqraZem da iv.
gvaramaZem~.49
qarTuli eklesiis meTauris episkopos ioanes xeldasxmis wlad v.
goilaZes miaCnia 324 weli. is fiqrobs, rom qarTuli eklesia aris ara
antioqiuri warmoSobisa, aramed kapadokiuri (pontos diocezi). is
wers: `aRniSnulTan erTad a. harnaki mcire aziis mTel mosaxleobas
IV saukunisaTvis TiTqmis mTlianad qristianad miiCnevs, misi
mtkicebiT, mcire aziaSi adreve daiwyo mosaxleobis eTnikur
Sedgenilobaze Seqmnili eklesiebis Camoyalibeba. im erovnul
eklesiaTa Soris, romlebmac antioqiis meurveobas daaRwies Tavi da
sakuTari samisionero moRvaweoba gaaCaRes, igi kapadokiis eklesiasac
asaxelebs. Tu gaviTvaliswinebT Zvel avtorTa mtkicebas kapadokiis
mosaxleobis qarTveluri warmomavlobis Sesaxeb, maSin `cxovrebaSi~
ninos kapadokielad dasaxeleba met safuZvels gvaZlevs, ninos (aseve
sxva ltolvilebis) wamosvla kapadokiidan vivaraudoT
...~agaTangelozis Tanaxmad, somexTa ganmanaTlebeli grigoli
kapadokiaSi `izrdeboda wesiTa qristianesaATa~, iq eziara qristes
mcnebas da iqve, kapadokiis kesariis episkoposis leontis mier iqna
xeldasxmuli somexTa episkoposad ...p.gidulianovi leontis
episkoposobas 315/316-325 wlebiT gansazRvravs (326-341 ww. kesariis
episkoposad geronti Cans). ase rom, rogorc somexi xalxisa da samefo
ojaxis moqcevisas (318 w.), ise somexTa pirveli episkoposis grigolis
xeldasxmisas (324w.) kesariis saepiskoposo kaTedraze leonti
imyofeboda. kesariidan somxeTSi momaval grigolis leontis
davalebiT kapadokiis qalaq sebastiidan Tan gamoyva episkoposi petre
da sebastiidan wamoyvanil RvTismsaxurTa meSveobiT moaxdina somxuri
233
eklesiis organizacia. Tu gaviTvaliswinebT kapadokiis mosaxleobis
qarTvelur warmomavlobas da im garemoebasac, rom kapadokiis
kesariis eklesiis iseTi saWeTmpyrobeli, rogoric basili didi
kesarielia (gard. 379 w.), qarTveli iyo (e. xinTibiZe, g. gozaliSvili
da sxv.), maSin unda vivaraudoT, rom am saepiskoposo kaTedras
adgilobrivi, qarTuli warmoSobis sasuliero pirebi ganagebdnen da
episkoposi leontic, romlis mier iqna xeldasxmuli somexTa
ganmanaTlebeli grigoli, qarTveli unda yofiliyo. grigol
ganmanaTleblis kesariaSi xeldasxmis Semdeg Zvel somex istorikosTa
miTiTebiT, somxuri eklesia kapadokiis eklesiaze damokidebuli
Seiqna. somxeTis eklesiis istoriis avtoris a. aninskis SeniSvniT,
kesariaSi xeldasxmis Semdeg grigoli somxeTis eklesiis
organizaciis dros kesariis deda eklesiis miTiTebiT
xelmZRvanelobda. bunebrivia, amitom moZRvreba da yvela saeklesio
wesi somxeTSi gadmoRebul iqna iseTive saxiT, rogorc kapadokiis
kesariaSi iyo, e.i. arianuli. nikeis krebaze leonti gadayenebul iqna.
axla rac Seexeba qarTlis pirveli episkoposis _ ioanes xeldasxmas,
iseve, rogorc somxeTisa da egrisis, qarTlis mosaxleobis moqcevis
saqmeSic kapadokielma misionerma Seasrula mTavari roli, magram,
rogorc Cans, kapadokiis eklesia yovelTvis ver axerxebda antioqiis
Zlieri eklesiisaTvis angariSi ar gaewia da Tavisi misionerebis mier
moqceuli qveynis meTauri TviTonve ekurTxebina... qarTlis eklesiis
meTauris xeldasxma 324 (ukidures SemTxvevaSi 325 wlis ivlisamde)
wels rom unda momxdariyo, amis damadastureblad zemomotanili
masalis garda mimaCnia `ninos cxovrebaSi~ arsebuli is cnoba,
romlis Tanaxmadac, ninos RmerTis aRiarebis Semdeg mirianma
eklesiis mSenebloba daiwyo da mxolod mSeneblobis damTavrebis
Semdeg SeuTvala konstantines — `sruliad mowyveda sparsTa da
mtkiced miReba siyvarulisa maTisa~, ris pasuxadac konstantinem
`warmogzavna mRdeli WeSmariti iovane episkoposad, mis Tana mRdelni
orni da diakonni samni~.50 rogorc `mirianis cxovrebaSia~ naTqvami, am
dros mirians konstantinem imperiaSi mZevlad myofi Zec ki daubruna
(sxvaTa Soris, Zveli qarTuli wyaros am cnobas mxars uWers V
saukunis bizantieli istorikosis — sozomenes miTiTeba, qarTlis
moqcevis Semdeg bizantiasa da qarTls Soris `samxedro kavSiris
dadebisa da megobrobis damyarebis~ Sesaxeb). wigni II, 7~.51
v. goilaZis msjeloba Zalze damajerebelia, amitomac unda aRdges
vaxuSti bagrationis mier gamorkveuli TariRi _ qarTlis moqceva 317-
318 wliT unda daTariRdes, xolo qarTuli eklesiis organizacia da
xalxis monaTvla 324-326 wlebiT. erTiani qarTuli eklesiis
iurisdiqciis sazRvrebi misi organizaciisa da Camoyalibebis dros IV
234
saukuneSi uTuod moicavda klarjeTs, hereTs, da, safiqrebelia,
gugarqsac. klarjeTs rom moicavda qarTuli eklesia, es mose
xorenelis Txzulebidanac Cans, romlis mixedviTac wmida ninom
iqadaga klarjeTidan vidre masquTebamde. masquTebis qveyana iyo
kaspiis zRvis pirze da qarTlsa da masquTebs Soris hereTi
mdebareobda. mose xorenelis azriT, wmida ninos masquTebamde, e.i.
hereTSic uqadagnia. xolo gugarqs rom moicavda qarTuli eklesia,
iqidan Cans, rom `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, mefe miriansa da
somxeTis mefe Trdats Soris daido sazRvari, romelic gadioda
mtkvrisa da araqsis wyalmyof qedze. mdinareTa xeobani, romlebic
mtkvars uerTdebodnen, qarTvelebis samefoSi Sedioda. cnobilia, rom
gugarqze gamavali yvela mdinare mtkvars uerTdeba, amitomac
qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi mirianis dros gugarqic Sedioda.
m. CxartiSvili wers: `agaTangelozis mixedviT, grigolma iqadaga
klarjeTamde teritoriaze, xolo nunes (wminda ninos), xorenelis
mixedviT, Tavisi moRvaweoba swored klarjebiT dauwyia.
agaTangelozis miTiTebiT, grigols umoRvawia mTel masquTeTSi
(`masquTTa sazRvrebis bolomde~), xolo xoreneliT, nunes
masquTebamde uqadagia mxolod (`masquTTa sazRvrebamde~).
agaTangelozis miTiTebiT, grigolis moRvaweoba alanTa da kaspTa
samyofelSi ar gavrcelebula, mas alanTa karebamde da kaspTa
sazRvrebamde teritoriebi daumoZRvravs (`alanTa karamde, kaspTa
sazRvrebamde~), xolo nunes, xoreneliT, klarjeTidan masquTebamde
areali mouqcevia alanTa da kaspTa karis damatebiT (`alanTa da
kaspTa kariT~) ...Tu davukvirdebiT grigolis marSruts, davinaxavT,
rom igi qmnis garkveul mruds, romelic warmoadgens qarTuli
teritoriebis sasazRvro konturs. agaTangelozis cnobis mixedviT,
grigols gverdi auvlia zustad qarTuli miwebisaTvis, amitom
xorenelma, romelmac romeliRac wyarodan icoda, rom qarTvelTa
ganmanaTlebeli nune iyo, CaTvala, rom grigolis samisionero gzis
amgvari gansazRvriT, agaTangelozi miuTiTebda _ qarTuli miwebi
moaqcia nunem~.52
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, somxuri wyaroebisaTvis cnobili
yofila, rom wmida ninos qadagebis Semdeg qarTuli eklesiis
iurisdiqciaSi Sevida qarTlis is teritoriebic, romlebsac
klarjeTi da hereTi ewodeboda. amitom qarTul eklesiaSi samxreT-
dasavleTis mxares Sedioda klarjeTi, aRmosavleTiT hereTi, xolo
samxreTis sazRvris Sesaxeb gvaqvs miTiTeba `qarTlis cxovrebaSi~.
cnobilia, rom iberia da somxeTi romis imperiis gavlenis sferoebSi
Sediodnen imperator konstantines dros, rasac aRiarebs `qarTlis
cxovreba~, romlis Tanaxmadac, romis am imperators ganuwesebia
235
sazRvari qarTlis samefosa da somxeTs Soris: `ganuCina sazRvari
mirians da Trdats esreT: romelTa queyanaTa mdinareni dian
samxreTiT da mierTvian rahxsa, ese queyanani Trdatis kerZad dayarna,
da romlisa queyanisa mdinareni CrdiloT dian da mierTvian mtkuarsa,
ese mirianis kerZad dayarna~.53
Sedioda Tu ara egrisi qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi mefe
mirianis dros? ZvelqarTuli tradiciiT (rogorc werilobiTi, ise
zepiri), egrisis ganmanaTlebeli iyo wmida nino da egrisi qarTul
eklesiaSi daarsebisTanave Sedioda. magaliTad, wmida ninos TiTqmis
Tanamedrove epoqaSi moRvawe berZen-laTini istorikosebi, romlebic
qarTlis moqcevidan 50-100 wlis Semdeg werdnen TavianT Sromebs,
yovelTvis aRniSnavdnen, rom qarTvelebi, romlebmac miiRes
qristianoba, cxovrobdnen pontos, anu Savi zRvis pirze (sadac
mdebareobda istoriuli egrisi). am avtorebs dabejiTebuli
mtkicebani miuTiTebs imas, rom egrisic im dros gaqristianda, roca
gaqristianda aRmosavleT saqarTvelo. es avtorebi egriselebs iseve
miiCnevdnen iberebad (qarTvelebad), rogorc aRmosavleT saqarTvelos
qarTvelebs. cnobili evagre pontoeli iberi iyo, warmoSobiT
SavizRvispireTidan-egrisidan. egrisi rom mirian mefis saxelmwifoSi
Sedioda, amis Sesaxeb weria `qarTlis cxovrebaSi~ — `da mefobda
mirian mun qarTls, rans, hereTs da movakans, da aqunda egrisica
vidre egriswylamde~.54 TviT gvian saukuneebSic ki, roca egrisi da
lazeTi ukve aRar Sediodnen qarTlis samefoSi, mainc ukiduresi
samxreTis TurqeTis sazRvrebSi moqceuli ofis samitropolito
eklesiis Sesaxeb arsebobda gadmocema, rom es eklesia wmida ninos
mier iyo agebuli, xolo mTeli laziis samitropolito `qarTul
miwebze~ mdebareobda.55 `...1958 w. gamocemuli saqarTvelos istoriis
pirvel tomSi naTqvamia, rom egrisisaTvis qristianobas saxelmwifo
mniSvneloba mieca 523 wels. es TariRi rom mcdaria da qristianoba
dasavleT saqarTveloSi gacilebiT adrea miRebuli, amas sxva
monacemebTan erTad adreuli eklesiebis arsebobac adasturebs. am
bolo dros ki miRebulia azri, rom egrisis samefoSi qristianobis
gavrceleba IV saukuneSi ukve faqts warmoadgens~.56 `rogorc irkveva,
aRmosavleT da dasavleT saqarTveloSi, maSindel iberiasa da
egrisSi, qristianoba erTsa da imave dros, IV saukuneSi miuRiaT, igi
saxelmwifo religia gamxdara~.57
mecnierulma kvleva-Ziebam cxadi gaxada, rom dasavleT
saqarTveloSi (egrisSi) qristianoba IV saukuneSi iseve aRiarebul
sarwmunoebad iqca, rogorc aRmosavleT saqarTveloSi, anu mTel
saqarTveloSi erTdroulad, wmida ninos epoqaSi, qristianobas
saxelmwifo mniSvneloba mieca. amasve adastureben qarTuli wyaroebi.
236
egrisi mefe mirianis saxelmwifoSi Sedioda da cxadia iq, iseve
rogorc sxva kuTxeebSi, wmida ninos RvawliT qristianoba gavrcelda.
qarTuli eklesia daarsebisTanave moicavda rogorc saqarTvelos
Sida mxareebs, agreTve egriss, klarjeTs, gugarqs da hereTs.
marTalia, gugarqi xelidan xelSi gadadioda da mkvidrad
daukavSirda deda-samSoblos IV saukunis 70-iani wlebidan, magram
mirian mefis drosac, Cans, is qarTlSi Sedioda.
saeklesio enis Sesaxeb unda iTqvas, rom saqarTveloSi
qristianobis gavrcelebamde warmarTuli kultmsaxureba
aResruleboda qarTul enaze. rogorc ivane javaxiSvilma gaarkvia,
warmarTuli kultmsaxureba ara marto Sida saqarTveloSi
aResruleboda qarTul enaze, aramed TviT svaneTsa da samegreloSic
ki. mTel saqarTveloSi, romelic mefe mirianis dros iwyeboda
mdinare egriswyalTan da gadaSlili iyo masquTebis (kaspiis piras)
qveynamde, warmarTuli RvTismsaxureba qarTulenovani iyo. xolo wa-
rmarTuli panTeoni Zalze damuSavebuli da daxvewili yofila.
es garemoeba uTuod qristianul kultmsaxurebazec imoqmedebda. Tu
qarTveli warmarTebi TavianT `RmerTs~ adidebdnen qarTul enaze,
qristiani mRvdelmsaxurebic, qristianobis gavrcelebis mizniT,
Seecdebodnen qarTvelebisaTvis qarTul enazeve miewodebinaT
saxareba, aseve elocaT xalxisaTvis gasageb enaze.
miuxedavad amisa, Tavdapirvelad SesaZloa, CvenSi RvTismsaxureba
aResruleboda ara qarTul, aramed berZnul enaze, ris Sesaxebac
Tavis `qarTuli eklesiis istoriaSi~ azri hqonia gamoTqmuli mixeil
TamaraSvils. e. nikolaZe wers. `saqarTvelos eklesiis pirveli
samRvdeloeba energiulad Seudga qristianobis gavrcelebas da
ganmtkicebas qarTvelTa Soris. pirveli episkoposi, romelsac
saistorio wyaroni asaxeleben ioaned, amravlebda samRvdelo pirebs
da warmarTebis sakerpoebze eklesiebs aSenebda. ioanem saqarTvelos
eklesiaSi RvTismsaxurebis Sesasruleblad Semoitana berZnuli ena,
romelic Semdeg gandevnil iqna da mis magier daiwyes qarTuli enis
xmareba~.58
ueWvelia, radganac qristianobas qarTvelTa Soris fexi
mokidebuli hqonda ukve I saukunidanve da I saukunidan TiTqmis 300
wlis ganmavlobaSi, is, ase Tu ise, CvenSi arsebobda, uTuod rogorc
locvebi, ise saxarebisa da sxva wmida wignebis nawyvetebi zepiri
Targmnisas mainc qarTul enaze IV saukunisaTvis ukve gadmoRebuli
unda yofiliyo. amitom SeiZleba kultmsaxureba or enaze _
berZnulad da qarTulad aResruleboda CvenSi. xolo imis Semdeg, rac
380-ian wlebSi qarTli daipyro sparseTma, CvenSi iseve, rogorc
mTel sparseTis imperiaSi berZnuli saeklesio ena aikrZaleboda. mose
237
xoreneli wers, rom am dros sparselebi wvavdnen berZnul enaze
daweril yovelgvar saeklesio wigns, berZnul enaze laparakic ki
aikrZala. uTuod aseT dros sparselebi qarTlSi berZnul enas
akrZalavdnen da wirva-locvis enad aq mxolod qarTuli darCeboda,
im SemTxvevaSi, Tu berZnulis nacvlad sparselebma romelime sxva ena
ar danerges saeklesio msaxurebaSi. cnobilia, rom IV saukunis
bolos, roca jer kidev ar iyo Seqmnili somxuri anbani, somxeTSi
akrZaluli berZnulenovani wirva-locvis nacvlad, sparseTma aiZula
somexi samRvdeloeba mieRoT siriuli wignebi (wirva-locva) an
SeeqmnaT erovnuli.
politikuri TvalsazrisiT qristianobaSi ori mimarTuleba
arsebobda _ berZnuli qristianoba da siro-sparsuli qristianoba.
pirveli gavrcelebuli iyo romis imperiaSi da misi gavlenis areebSi,
xolo meore sparseTis imperiaSi. IV saukuneSi `...sakuTriv iranSic
sakmaod bevri qristiani iyo~.59 siro-sparsuli eklesia metoqeobas
uwevda berZnuls. sparseTis saxelmwifo mxars uWerda Tavis
qristianul eklesias. amitomac IV saukunis 80-ian wlebSi sparseTis
saxelmwifo yovelmxriv Seecdeboda qarTuli eklesia Camoecilebina
berZnuli saeklesio sferosgan da Seeyvana siro-sparsul saeklesio
sferoSi. yovel SemTxvevaSi, ase moiqca 380-iani wlebidan somxuri
eklesiis mimarT. Tu gaviTvaliswinebT arsebul politikur viTarebas,
aseve qarTuli wyaroebis Cvenebas, rom qarTul eklesiaSi arsebuli
sarwmunoebis mdgomareoba berZnebis mier dawunebuli yofila V
saukunis Sua wlebSi _ `ver moawies saqme egre jerisaebr sjulisao~,60
rom mirian mefidan vaxtang gorgaslamde 157 wlis manZilze mxolod61
8 WeSmariti (e. i. berZnuli orientaciis) episkoposi yofila, `xolo
sxuani SemSlelni wesisani~, unda vifiqroT, rom somxuri eklesiis
msgavsad, qarTuli eklesiac sparseTma gamoiyvana berZnul-romaul
saeklesio sferodan da Seiyvana siro-sparsul saklesio sferoSi.
w m i n d a n i n o s c x o v r e b a 6 2
pirvelad vaxsenoT cxovreba wmidisa da netarisa dedisa Cvenisa da
yoveli qarTlis ganmanaTleblisa nino mociqulisa, romelic TviT
manve netarma mogviTxro aRsrulebis Jams da aRwera morwmune
dedofalma salome ujarmelma, mirian mefis Zis colma, asulma
Trdat somexTa mefisa.
wmida giorgi kapadokielis qristesTvis wamebis Jams, kapadukiaSi
mcxovrebi didebuli kaci zabiloni wavida qalaq romSi imperatoris
238
karze samsaxurisaTvis. am dros branjni ebrZodnen romaelebs.
zabilons, romelic romaelTa laSqarSi iyo, misca RmerTma
uZleveli Zali. gaaqcia branjni da Seipyro maTi mefe mTavrebTan
erTad. imperatorma gadawyvita maTi daxocva. maSin branjTa daiwyes
tirili da Seevedrnen zabilons: `jer mogveci Seni rjuli, Tqveni
RmerTis taZarSi Segviyvane da mere mogvkal, rameTu Sen Segvipyar da
Senve dagvexmare am saqmeSi~. zabilonma es saswrafod auwya
imperators da patriarqs. isini monaTles zabilonis xelTa qveS,
Seiyvanes RvTis taZarSi, aziares wmida saidumlos _ qristes sisxlsa
da xorcs.
diliT adgnen branjni, Caicves samkvdro samoseli, gavidnen kacTa
sasaklaoze, loculobdnen da madlobdnen RmerTs naTlisRebisaTvis:
`Cven sikvdilSic ukvdavebi varT, rameTu RmerTma am didebis Rirsni
gagvxada~. amis Semyure zabiloni mwared atirda, rameTu rogorc
cxvrebma, Tavi Tvisi warsakveTad moudriknes.
Sevida zabiloni imperatorTan da gamoiTxova samkvdrod
Sekazmulni. keisarma uTxra: `momiZRvnia SenTvis da rac ginda, is
uyavi~.
zabilonma branji tyveebi gaaTavisufla. isini evedrebodnen, raTa
wahyoloda maT qveyanaSi da gaeqristianebina mTeli maTi eri. ismina
da iTxova patriarqisgan mRvdelni, nebarTva miiRo mefisgan da gahyva.
branjTa aTi saerisTavo sixaruliT Seegeba Tavis mefes didi da
Rrma mdinaris piras. gahyo mefem xalxi da daayena mdinaris orive
napirze. ganibanes wyalSi, amovidnen erT adgilas da zabilonis
xelqveS moinaTlnen. aziara isini qristes saidumlos, dautova
mRvdeli da ganuwesa qristianobis yoveli wesi.
amis Semdeg, gamoemSvidoba da didi simdidriT dabrunda romSi. aq
ganizraxa da Tqva: `sjobs, wavide ierusalims da movaxmaro es
simdidre RvTis adgils~. Cavida ierusalimSi da gauyo Tavisi
monagebi glaxakebs. am dros iq patriarqi iyo iobenali. bavSvobaSive
daoblebuli da-Zma iobenali da sosana warmoSobiT zabilonis
mxrisani iyvnen. niaforma sara beTlemelma, romelsac emsaxureboda
sosana, uTxra patriarqs: `es zabiloni aris mama da ganmanaTlebeli
branjTa, RvTismoSiSi da brZeni kacia. mieci Seni da sosana colad~.
patriarqi daTanxmda da misca sosana colad zabilons. wavida
zabiloni Tavis samSoblo kapadokiaSi.
wminda nino, qarTlis moZRvari, maTgan iSva. is iyo dediserTa, sxva
Svili mis mSoblebs ar hyavdaT. roca nino Tormeti wlisa gaxda,
misma mSoblebma gayides yovelive, rac ebadaT, wavidnen ierusalims
da gauyves glaxakebs. ierusalimSi zabilonma miiRo kurTxeva
patriarqisagan da ganSorda Tavis cols. cremliT gamoeTxova Tavis
239
asuls, ninos da uTxra: `Sen, Cemo erTaderTo Svilo, gtoveb oblad
Cemgan da migandob zecaTa mamas, rameTu is aris obolTa mama,
yovelTa mzrdeli da qvrivTa ganmkiTxveli. nu geSinia, Svilo Cemo,
Seiyvare qriste mariam magdalinelis msgavsad da lazares debiviT.
Tu Senc maTsaviT Seiyvareb, aseve mogcems yovelives, rasac iTxov
misgan~. es rom Tqva, saukuno amboris-yofiT eambora da wavida
iordanes iqiT meudabnoe kacebTan.
xolo deda wmidisa ninosi patriarqis nebiT dadga glaxaki da
uZluri qalebis msaxurad.
wmida nino dvinel somex niaforTan msaxurobda ori weli da
gamohkiTxavda xolme qristes jvarcmas, daflvasa da aRdgomas,
rameTu misebr rjulis mcodne ierusalimSi aravin iyo, icoda Zveli
da axali aRTqma zedmiwevniT. auwya da uTxra: `vxedav, Svilo Cemo,
Sens Zalas, viTarca Zu lomisa, msgavsi xar dedali orbisa, romelic
haerSi mamalze ufro maRla adis da mis TvalSi mTeli xmeleTi Cans
mcire margalitis TvaliviT, saWmels ixilavs, dauSvebs frTebs da
mieteveba mas. aseve iyos Seni cxovreba suliwmidis winamZRvrobiT.
mogiTxrob yovelives: mokvdavma adamianebma ixiles warmarTebis
mosarjuleblad mosuli ukvdavi RmerTi, romelsac undoda qveynis
xsna: keTils uyofda ebraelebs, mkvdrebs aRadgenda, brmebs Tvals
uxelda, sneulebs kurnavda. SeSurdaT misi da SeiTqvnen, dagzavnes
macneni mTel qveyanaze yoveli mxridan ebraelebis mosawvevad da
auwyes maT: `aha, sacaa warvwymdebiT, modiT, SemokrbiT yovelni~.
maSin movidnen yvela mxridan uricxvi adamianebi, moses rjulis
swavlulni, win rom aRudgnen suliwmidas, jvars acves qriste da mis
samoselze wili iyares. samoseli CrdiloeTis qveynidan mosul
moqalaqeebs SexvdaT. dafles ebraelebma qriste da dabeWdes misi
saflavi, magram is aRdga, rogorc adreve Tqva. tiloni saflavSi
ipoves. diliT pontoeli pilates colma aiRo es tiloni, saswrafod
wavida pontoSi da qristes morwmune gaxda. qristes sudari ki ver
ipoves, magram Tqves, petrem ineba misi aReba da masve hqondeso. jvari
ki aqvea damarxuli, ierusalimSi, magram misi adgili aravin icis.
RmerTi inebebs da isic gamoCndeba~.
roca sara niaforisgan es moismina wmida ninom, madloba Seswira
RmerTs da kvlav hkiTxa: `sad aris CrdiloeTis qveyana, saidanac
mosul ebraelebs wilad xvdaT da waiRes samoseli uflisa Cvenisa
ieso qristesi?~ miugo da uTxra sara niaforma, rom aRmosavleTSi
aris qalaqi mcxeTa, qveyana qarTlisa, somxeTTan, mTieli
warmarTebisa.
im dReebSi wmida aRdgomis Tayvanissacemad efesodan movida erTi
dedakaci. hkiTxa mas sara niaforma: `elene dedofali kvlav
240
cdomilebasa da bnelSi imyofeba?~. xolo man upasuxa. `me var maTi
mxevali, mcodne yoveli maTi ganzraxvisa, cxadisa da dafarulisa, da
vici, rom aqvs mas didi wadili qristes rjulisa da
naTlisRebisTvis~.
es roca moismina, wmida ninom uTxra niafors: `warmgzavne elene
dedofalTan da iqneb miveaxlo mas sasaubrod qristes Sesaxeb~.
niaforma ninos wadili auwya patriarqs. patriarqma, wmida ninos
dedis Zmam, mouxmo Tavis diswuls, daayena is sakurTxevlis aRsavlis
karTan, daado xelebi mxrebze da SesTxova RmerTs: `ufalo RmerTo
saukuneTao, xelTa SenTa Sevvedreb Cems obol disSvils, warvavlen
Sens saqadageblad, raTa axaros maT Seni aRdgoma. iqmen, qriste
RmerTo, amis Tanamgzavri da moZRvari~.
gaemgzavrnen wmida nino da efeseli qali qalaq romSi. iq naxes
mefeebis naTesavi erTi dedofali, saxelad rifsime da misi dedamZuZu
gaiane, qalwulTa monasterSi. elodnen da surdaT ierusalimSi
naTlisReba qristes aRsarebisaTvis.
wmida nino rifsimesTan gadavida sacxovreblad. im weliwadsve
moinaTlnen rifsime, gaiane da maTi saxleuli ormocdaaTi suli,
umravlesma maTTagan wmida ninos xelqveS miiRo naTlisReba da
wavidnen TavianT monasterSi. maTTan iyo wmida nino ori weli.
im dReebSi keisarma TavisTvis lamazi sacolis mosaZebnad gagzavna
mZebnelni. maT qalwulTa monasterSi ixiles rifsime. gamohkiTxes
gvarovneba, radganac aravin iyo saxiT misi msgavsi. daxates ficarze
da gaugzavnes. moewona keisars, aRivso sixaruliT da brZana qorwili.
waravlina mociqulebi mTels Tavis sabrZanebelSi, raTa yvelani
ZRveniTa da didi sixaruliT Sekrebiliyvnen samefo qorwilSi.
roca netarma rifsimem, gaianem da sxva wmida da yovladqebulma
qalebma ixiles maTze moweuli gansacdeli, gaixsenes ubiwoebis
aRsareba da qebis Rirsi martoobiT cxovreba, iwyes tirili,
evedrebodnen RmerTs mowyalebas da erTobiT, urTierTganzraxviT,
farulad datoves qveyana, ormocdacametma sulma.
mividnen ltolvilebi somxeTis areebSi, dvinSi, somex mefeTa
sayofelSi. iq Sevidnen maranSi, romelic aSenebuli iyo Crdilo-
aRmosavleTiT. Tavs irCendnen xelsaqmiT.
xolo keisari aRivso mwuxarebiT, yvelgan gagzavna kacebi maT
mosaZebnad. keisris mociqulebi Trdat somexTa mefesTanac mividnen,
miarTves mas keisris wigni, romelSic ewera: `TviTmpyrobeli keisari
siyvaruliT mogikiTxav Cems Zmasa da Tanamosaydre Trdats. gauwyeb,
rom mravali vneba gvaqvs qristianTagan, sruliad Seuracxyofilia
Cveni samefo ufleba maTi krebulis mier da dawunebulia Cveni
xelmwifeba maTgan, rameTu isini vinme jvarcmul mkvdars emsaxurebian
241
da Zels Tayvanscemen, kacTa Zvlebs pativscemen, TavianTi sikvdili
uflis didebad miaCniaT. ar eSiniaT uriebis, uriebs ki jvarcmulis
eSiniaT. mefeebs agineben, RmerTebs Seuracxyofen, mzis, mTvarisa da
varskvlavebis naTlis Zala arafrad miaCniaT, aramed Seqmnilad
ityvian im jvarcmulis mier da ise moaqcies qveyana, rom colebi
qmrebs da qmrebi colebs Sordebian. Tumca mravali satanjveliT
amovwyvite, magram ufro gamravldnen. SemTxveva mqonda menaxa
maTTagan erTi axalgazrda qali da ganvizraxe misi colad moyvana,
xolo mas mefis guli sasurvelad ki ar miaCnda, aramed saZaglad.
arawmidad Semracxes, farulad gaiqcnen da Seni qveynis sazRvrebSi
Semovidnen. icode, Zmao Cemo, gamoiZie isini, roca ipovni, mohkal,
xolo maTgan Secdenil pirmSvenier rifsimes roca ipovni,
warmoavline. Tu Sen inebeb, SenTvis igule, rameTu aravinaa misi
msgavsi saberZneTSi. icocxle RmerTebis msaxurebiT~.
roca Trdatma es brZaneba waikiTxa keisrisa, mswrafl iwyo maTi
Zebna da ipova isini sawnaxlis saxlSi.
rifsimes xilvisas gulisTqmiT aRivso da didi sixaruliT gaixara
da ganizraxa misi colad moyvana, rac ar isurva rifsimem. maSin awama
is da dedamZuZu gaiane da sxva mravalni maTgan, zogierTebi
daimalnen da iltvodnen.
maSin wmida nino daimala vardis ekalTa Soris, romelic jer ar
hyvaoda im dros, roca aRmovidnen sulni wmidaTa mowameTani. ixila
wmida ninom wmida stefanes msgavsi diakoni, naTlis olariT
Camomavali, xelSi eWira sasakmevle, romelsac asdioda surnelebis
kvamli, cis damfarveli. masTan iyo simravle zecis erisa da maT
SeuerTdnen wmida mowameTa sulebi. roca es ixila wminda ninom,
SehRaRada ase: `ufalo, ufalo, rad damiteveb me aspitTa da iqedneTa
Soris~, maSin xma moesma zevidan, romelic ityoda: `aseve wagiyvanen,
roca eg ekali, romelic Sens garSemo aris, surnelovan vardis
furclad iqceva, adeq da CrdiloeTisken wadi, sadac samkali friad
aris da muSaki ki ar aris~.
242
da wavida iqidan wmida nino da mivida orbanTaSi, somxeTis
sazRvarze, iq daizamTra mravali gasaWiriT, da meoTxe Tves, romelic
aris ivnisi, wavida da moiwia javaxeTis mTebTan, sadac Sexvda
gamdinare did tbas, romelsac hqvia faravna, xolo roca iqiT gaixeda
da ixila CrdiloeTis mTebi, zafxulis am dReebSi savseni TovliT da
sastiki haeriT, SeZrwunda wmida nino da Tqva: `ufalo, ufalo, miiRe
suli Cemi Cemgan~.
dahyo iq ori dRe da iTxova sakvebi meTevzeTagan, am tbis
mebadurTagan. mwyemsebic iq iyvnen da Ramis samwysoSi cecxli enToT.
SesTxovdnen TavianT RmerTebs armazs da zadens, aRuTqvamdnen maT
Sesawirs, `odes mivideT mSvidobiTo~.
wmida ninom mcired icoda somxuri ena, rameTu niaforisgan iswavla.
mwyemsTa Soris somxurad molaparake ipova da hkiTxa: `romeli
soflidan xarT?~ man miugo da uTxra: `daba elarbinidan da
safurclidan da qinZarelni, rabatelni didisa qalaqisa mcxeTisa,
sadac RmerTni RmerToben da mefeni mefoben~. da hkiTxa, Tu `saiT
aris mcxeTa?~ xolo mwyemsma ase auwya, mdinare, romelic am tbidan
gaedineba, mcxeTaSi mivao.
daido wmida ninom lodi sasTumlad, dawva da daiZina am tbis
gardasadinelSi. ZilSi CvenebiT movida erTi kaci, zomieri simaRlisa
da naxevarTmosani. man misca wmida ninos beWdiT daluquli wigni da
uTxra: `miarTvi es mcxeTaSi warmarTTa mefes~. xolo wmida ninom
daiwyo tirili da vedreba. `ufalo, dedakaci var, ucxo da umecari
da arc vici maTi ena, rogor mivide ucxo qveyanaSi, ucxo erSi?~ maSin
kacma gauxsna wigni da misca wasakiTxad, dawerili iyo laTinurad da
243
beWedi iyo ieso qristesi. am wignSi ewera 10 sityva: 1. sadac iqadageba
es saxareba, iq iTqmeba am dedakacis Sesaxeb; 2. arc mamakaceba aris da
arc dedakaceba, aramed Tqven yovelni erTi xarT~ 3. wadiT da
moimowafeniT yovelni warmarTni da naTelscemdiT maT saxeliTa
mamisaTa da ZisaTa da wmidisa sulisaTa; 4. naTeli gamobrwyinda
warmarTebze didebad erisa Senisa israelisa; 5. sadac sasufevlis es
saxareba iqadageba, munca iTqmodes yovelsa sofelsa; 6. vinc Tqven
mogismenT da SegiwynarebT, me Semiwynarebs da vinc me Semiwynarebs,
Cems momavlinebels Seiwynarebs, 7. friad uyvarda mariami ufals,
rameTu maradis ismenda mis WeSmarit sityvas; 8. nu geSiniaT maTi,
romelnic Tqvens xorcs moklaven, maT sulis mokvla ar SeuZliaT; 9.
uTxra mariam magdalinels iesom. `wadi, dedakaco, da axare daTa da
ZmaTa CemTa~; 10. qadagebdeT saxeliTa mamisaTa da ZisaTa da sulisa
wmidisaTa;
roca es sityvebi waikiTxa wmida ninom, iwyo vedreba RvTis mimarT
da gulisxma-hyo, rom zecidan iyo es Cveneba, Tvalni miapyro zecas da
meore dRisTvis iTxova Sewevna.
amis Semdeg gahyva tbis mdinares da iwyo misi dineba dasavleTis
mxares. Seudga ficxel, Znel gzas, mravali Wiri naxa, mxecebis SiSi,
sanam ar miaRwia adgils, sadac wyalma aRmosavleTiT iwyo dineba.
amis Semdeg daiwyo misi lxena, rameTu ipova iq mogzauri, romelTanac
erTad miaRwia qarTlis sanaxebs, qalaqs, romelsac urbnisi ewodeba,
sadac ixila ucxo xalxi, RmerTTa msaxuri. cecxls, qvebs, xeebs
RmerTad Tayvanscemdnen, risTvisac suli daumwuxrda, Sevida
ebraelebis baginSi ebrauli enisaTvis, dahyo iq erTi Tve da qveyanas
ecnoboda.
erT dRes daiZra didZali xalxi, am qalaqidan warmavalni did
samefo qalaqSi, mcxeTaSi, savaWrod da RmerT armazisTvis zvarakis
Sesawirad. wahyva wmida nino maT. roca qalaqSi mividnen, dadgnen
mogvTa xidTan. cecxlismsaxur am eris Secdomis xilvisas stiroda
wmida nino maT warwymedasa da Tavis ucxoobas.
meore dRes gaisma sayvirT xma, gamovida uricxvi xalxi viTarca
yvavilni velisani da xmauri ismoda saSineli. mefe jer kidev ar iyo
gamosuli. roca movida dro, daiwes sirbili da imaleboda yoveli
kaci, SiSisgan safarvelSi Serbodnen da aha, myisve gamovida nana
dedofali da nel-nela mosdevda eri. Seamkes yoveli quCa
sxvadasxvaferi samosliT. iwyo mTelma erma mefis qeba. maSin gamovida
mefe sazareli da TvalSeudgami xilviT, wmida ninom hkiTxa erT
ebrael qals: `ra aris es?~ man upasuxa: `RmerTi RmerTTa armazi
uxmobs, romlis gareSec sxva kerpebi ararani arian~. myisve wavida
244
wmida nino armazis saxilvelad da `aRivsnen mTebi droSebiT da
xalxiT, viTarca velni yvaviliTa~.
xolo wmida ninom Seaswro armazis cixeSi da dadga kerpis
maxloblad, zRudis napralTan. xedavda miuwvdomel da eniT uTqmel
sakvirvelebas, Tu rogor eSinodaT mefes, mTavrebs da mTel ers maT
winaSe aRmarTuli kerpebisa. ixila wmida ninom, rom idga erTi
spilenZis kaci, tans oqros jaWvi emosa, Tavze oqros Cafxuti exura,
samxreebic oqrosive hqonda da moWedili iyo Zvirfasi TvlebiT. xelT
xmali epyra viTarca elva da iqnevda. Tu vinme Seexeboda,
sasikvdilod gaiwireboda. ambobdnen: `vaime, ar davaklo dideba am
did RmerTs armazs, an ar Sevcde ebraelebisa da mogvebis mosmeniT,
romelnic ityvian raRac ucxo RmerTis Sesaxeb, ar mipovos raime biwi
armazma da ar mces Tavisi maxvili, romlisac yvelas eSinia~. da
SiSiT Tayvaniscemdnen mas.
da aseve iyo mis marjvniv oqros kerpi, saxeli misi gaci da mas
marcxniv edga vercxlis kerpi, saxeli misi gaim, romelnic RmerTebad
miaCnda qarTlis ers.
maSin tiroda da oxravda netari nino RvTis mimarT am CrdiloeTis
qveynis SecdomisaTvis, rom naTeli maTTvis dafaruli iyo da bneli
uflobda maT. mefeni da mTavarni cocxlad STaenTqa jojoxeTs,
daetovebinaT dambadebeli, qvasa da xes, spilenZsa da gamoWedil
rvals RmerTad Tayvans cemdnen.
aRixilna zecad da Tqva: `ufalo erTi wmida samebisagani kacad
iqmen da acxovne yoveli sofeli, nu ugulebelyof amaT, rameTu kaci-
adamiani Seni xati aris, moxede wyalobiT am ers, Serisxe soflis
mpyrobeli, bneleTis mTavari uCino sulebi. miCvene me, ufalo RmerTo
mamisa da dedisa Cemisao, mxevalsa Sensa, raTa ixilon yovelTa
kideTa qveynisaTa macxovareba Seni, raTa CrdiloeTi samxreTTan
erTad ixarebdes da yovelma enam (yvela erma) mxolod Sen gces
Tayvani Seni Zis ieso qristes mier, romelsac Svenis madloba da
didebismetyveleba~.
rogorc ki daasrula es locva wmida ninom, Tvalis erT
wamisyofaSi amovarda dasavleTis qari, gaisma sazareli quxilis xma,
gamoCnda swrafi Rrublebi saSineli niSniT, moitana dasavleTis
niavma myrali da Zlier cudi, mware suni. es rom ixila eris
simravlem, iltvoda yoveli kaci da qali qalaqisa da soflebisaken,
miecaT dro, rom yovel kacs Seeswro Tavis sayofelSi da swrafad
moiwia es risxvis Rrubeli, mwared sastiki da mxolod kerpebis
sayofel adgilze moiRo litris63 toli setyva. daamsxvria es kerpebi
da Semusra, daarRvia zRudeni sastikma qarma da kldeTa napralebSi
245
Caamxo, xolo wmida nino darCa mSvidobiT im adgilas, sadac
pirvelad iyo Sesuli.
meore dRes gamovida mirian mefe da yoveli eri. eZebdnen maT
RmerTebs da ver ipovnes, ris gamoc SeeSindaT da SeZrwundnen,
iglovdnen da ambobdnen: `qaldevelTa RmerTi iTrujan da Cveni
RmerTi armazi mtrebi arian, aman erTxel masze zRva miaqcia da axla
man Suri iZia, mis mier moxda es~. xolo sxvebi ambobdnen: `romeli
RmerTis ZaliTac Trdat mefe gareul Rorad iqca da imave RmerTis
ZaliT kvlav kacadve iqmna, im RmerTma moaxdina es. rameTu sxva
RmerTi uZluria aseTis qmnad~. amas ambobdnen imitom, rom Trdat
mefis Rorad da mere kacad gadaqcevis Semdeg, qristes qeba-dideba
qarTlSi aRar iTqmoda farulad, rameTu RvTis madlma aRmosavleTSi
mofena daiwyo.
risxvis dRes, sastiki qaris dacxromis Semdeg, gamovida wmida nino
kldis napralidan, ipova bivrilis Tvali, aiRo da wavida kldis
qimisaken, sadac idga Zveli cixe. iq idga akakis xe mSvenieri, maRali
da rtomravali, sadac iyo bartam mefis sagrili da gansasvenebeli.
mivida am xis Ziras, gaakeTa qristes jvris niSani da eqvs dRes aq
iloca. madlobda RmerTs da evedreboda, raTa moexeda wyalobiT
Secdomili erisTvis, exsna eSmakisagan. iyo meeqvse dRe im Tvisa, roca
emanuilma Taboris mTaze mamis xati uCvena mociqulebis da
winaswarmetyvelebis meTaurebs.
maSin movida erTi sefeqali, saxelad SroSana da ixila is xis qveS,
gaukvirda, moiyvana berZnulad metyveli qali, hkiTxa misi gza, xolo
wminda ninom auwya da uTxra yoveli gza da saqme Tavisi, garda dedis
Zmebisa, rameTu tyved gaacno Tavi.
maSin Seewyala SroSanas ucxoebisTvis, aevso cremliT Tvalni da
daaZala samefo saxlSi wahyoloda, xolo wminda ninom ar ineba
wasvla masTan da wavida SroSana.
amis Semdeg mesame dRes Camovida mtkvarze da gaemarTa mefis baRSi,
sadac amJamad aris sveti igi RvTiT aRmarTuli da sakaTalikoso
eklesia. roca mivida baRis karTan, ixila mcire saxli baRis mcvelia.
Sevida wmida nino. ijda iq dedakaci, saxelad anastos. roca
dedakacma ixila nino adga, moexvia da Seitkbo, rogorc nacnobma,
dabana xelebi, scxo zeTi, miarTva puri da Rvino. dahyo masTan wmida
ninom cxra Tve.
anastos da misi qmari uSviloebi iyvnen da wuxdnen uSvilobisaTvis.
wmida ninos eCvena: movida kaci naTlisferi da Tqva: Sedi am baRSi,
xeze aSvebuli vazia _ babilo, naZvTa qveS. aiRe miwa am adgilidan,
SeaWame magaT da eyolebaT Svili~. hyo ase wmida ninom da uTxra:
`dausabamo RvTis Zis, qristes ZaliT, romelic Tanamosaydre aris
246
mamisa da sulisa wmidisa da romelic Seni xsnisaTvis gankacda, jvars
ecva, daefla, aRdga mesame dRes, amaRlda zecad, dajda mamis
gverdiT, kvlav mova didebiT gansasjelad cocxlebisa da mkvdrebisa,
man mogces Sen gulisxmis-yofa~. da auwya yoveli gza WeSmariti.
maSin col-qmarma aRiara qriste da daemowafnen farulad. wmida
ninom qalaqis zRudis gareT ipovna mayvlis buCqi, sadac axla aris
zemo eklesiis sakurTxeveli, saepiskoposo. da is Seqmna Tavis
sayoflad. Seqmna nasxlevisagan jvari da aRmarTa am buCqis qveS.
marad loculobda dRe da Rame daucxromlad. da emsaxureboda es
col-qmari. ukvirdaT misi Rvawli, locva da mRviZareba.
da mravalgzis midiodnen uriaTa ubanSi ebrauli enisa da uflis
kvarTis gamoZiebisaTvis, romlis Sesaxebac ierusalimSi moismina
niaforisgan, rom `kvarTi uflisa mcxeTel ebraelebs wauRiaTo~.
amisaTvis gamoeZiebda uriebTan, rom gaego raime kvarTis Sesaxeb.
da ipova erTi ebraeli mRvdeli, saxeliT abiaTari da uqadaga mas
da mis asuls sidonias Cveni uflis ieso qristes saxareba. irwmunes
da daemowafnen isini da sxva eqvsi ebraeli qali. da naTlisRebis
gareSe aiRes wmida ninos swavlis uReli. rameTu ara ipoveboda
mRvdeli, romelic naTelsscemda da farulad iyvnen misi mowafeni.
kurnavda da qristes ZaliT sakvirvelebebs hyofda: mravali
ganrRveuli gankurna.
ase imyofeboda qalaq mcxeTaSi sam wels. am dros SeiWrnen mirian
mefe da misi Zmiswuli, sparsTa mefe, saberZneTSi, xolo konstantine
berZenTa mefem qristes ZaliT da jvris winamZRvrobiT gandevna es
mefeebi da maTi mravali molaSqre mosra.
T q m u l i a b i a T a r m R v d e l i s a , r o m e l i c d a e m o w a f a
w m i d a s a d a n e t a r n i n o s
`me, abiaTar mRvdeli, wilisyriT vmRvdelobdi im weliwads, roca
wmida da netari nino movida mcxeTaSi. maSin momivida werili
antioqiidan, ebraeli mRvdlebisgan, romelSic ewera: `samad gahyo
RmerTma israelis samefo. Cveni winaswarmetyvelebi dacxrnen,
aRsrulda yovelive da ganvibnieniT yvela qveyanaSi. romaelebma
daipyres Cveni qveyana. vtirodiT erTurTs, rameTu ganvarisxeT
Semoqmedi RmerTi. axla ki ganixile moses wigni da is sityva,
romelic dagviwera Cven: `romeli ityYs queyanasa zeda RmrTad Tavsa
TYssa, Zelsa damoekiden~. an rom avcdenodiT ieso nazarevelis
sikvdils! rameTu vxedavT, roca Cveni winapari mamebi Sescodebdnen
xolme RmerTs da daiviwyebdnen mas, maSin tyveobasa da gansacdelSi
247
xvdebodnen, xolo roca moiqceodnen da SesTxovdnen, maSin srulad
ganSordebodnen Wirs. es Svidgzis viciT werilidan. xolo axla,
radganac Cvenma mamebma xeli Seaxes im mwiri dedakacis Zes da mokles
is, aiRo RmerTma xeli wyalobisa Cvengan da gahyo Cveni samefo,
gangvaSora mis wminda taZars da ugulebelyo Cveni eri sruliad, da
imis Semdeg gavida 300 weli da metic, aRar Seismina Cveni vedreba da
unda vifiqroT, rom zeciT iyo is kaci~.
amis Semdeg viwye gamokiTxva ninosgan qristes Sesaxeb, Tu vin iyo
is da ra mizeziT iqmna Ze RvTisa kacad. maSin aRaRo piri wmida ninom,
rogorc aRmomdinare wyarom da iwyo sityva saukuniTgan. Cvens wignebs
zepir aRmoityoda, gonebadakarguls gonier-gvyofda, ZmaTa CvenTa
Segvabralebda da rjulis cvalebas dagvajerebda, sanam ar virwmune
misi sityva. ieso qriste-Ze RvTisa, misi vneba da aRdgoma. misi
saSineli meored mosvla da warmarTTa molodini. me da Cemi Svili
misi gansawmedelis sapkureblis miRebis Rirsi SeviqmeniT, im wylis
embazisa, romelsac natrobda daviT da ver eRirsa. da mesma me axlisa
rjulisa, sagaloblisa, romelsac natrobda daviT. Rirs viqmeniT
RvTis Zis-qristes sisxlisa da xorcis ziarebisa, tkbil ars gemos-
xilva qveynis codvaTaTvis Sewiruli kravisa. da ase inebe, ufalo,
gansvla Cemi xorcidan. da kvlav mravali saswauli ixila Cemma
Tvalebma wmida ninos mier aRsrulebuli Cvens dReebSi.
T q m u l i m i s i v e , a b i a T a r
m R v d e l i s a , k v a r T i s a T v i s u f l i s a C v e n i s a i e s o
q r i s t e s i
`me, abiaTar mRvdeli, mogiTxrobT im ambavs, romelic meuwya da Cemi
yuriT movismine mamisa da dedisagan da wignidanac vici, rameTu maTac
mSoblebisa da papebisagan moTxrobiT da smeniT icodnen, rom roca
herode mefobda ierusalims, maSin gvesma. `ierusalimi sparselebma
daipyreso~, ris gamoc iqmna glova da wuxili qarTveli ebraelebisa,
mcxeTis mkvidrTa, bodeli mRvdlebisa, kodiswyaroeli mwignobrebisa,
sobis kananelTa TargmanTa — eseni yvelani moemzadnen
saltolvelad, xolo ramdenime dRis Semdeg movida xma nugeSiscemisa,
rom `sparselebi dasapyrobad ki ar movidnen ierusalimSi, aramed
iaraRis nacvlad mohqondaT samefo oqro, muri — avadmyofobis
mswrafl mkurnali, da gundruki saamo surnelebisa. da eZebdnen vinme
248
axalSobil yrmas, daviTis Zes. ipoves erTi, mwiri dedakacisagan
Sobili udrood da uadgilo adgilas. da eseni am yrmis
TayvaniscemisTvis movidnen da mas Seswires ZRveni igi~. es rom gaiges,
iqmna didi sixaruli yovelTa zeda huriaTa qarTvelTa.
amis Semdeg, roca gavida 30 weli, maSin mowera ana mRvdelma
ierusalimidan Cvens mamaTamamas _ eliozs, rom is, romlisTvisac
sparsTa mefeebi ZRveniT movidnen, gaizarda, ukve asakSia da Tavis
Tavs uwodebs RvTis Zes. modiT yvelani mis sikvdilze, raTa
aResrulos moses mcneba~. da wavida aqedan elioz mRvdeli, Cemi
mamaTa mama, moxucebuli kaci da hyavda mas deda elia mRvdlis
tomisgan da erTi da. evedreboda eliozs dedamisi ase: `wadi, Svilo,
mefis mowodebiT da rjulis wesis Tanaxmad, xolo rasac isini
ganizraxaven, nu SeuerTdebi cnobierad, rameTu igi aris sityva wina-
swarmetyvelTa da igavi brZenTa~. wavidnen elioz mcxeTeli da
longinoz karsneli da iq daeswrnen uflis jvarcmas.
xolo roca damsWvales ufali da kveriT dahkres samsWvals, aq
eliozis dedas moesma, ikivla da Tqva. `mSvidobiT, mefobao huriaTao,
rameTu mohkaliT Tqveni macxovari da iqmeniT Semoqmedis mkvleli.
vai, Cems Tavs, amaze win rad ar movkvdi, rom Cems yurebs ar
moesminaT~. da ase Seisvena (gardaicvala).
xolo uflis kvarTi wilad xvdaT mcxeTelebs. wamoiRo eliozma da
moitana mcxeTas. da moegeba misi dai cremliani. moexvia yelze Tavis
Zmas, gamoarTva iesos samoseli, miikra mkerdze da suli ganuteva am
sami tkiviliT. qristes sikvdilisaTvis, dedisa da ZmisTvis, romelic
eziara uflis sisxls.
maSin am sakvirvelebam didad SeaSfoTa mcxeTa, gaukvirda TviT did
aderki mefes, xalxis simravlesa da mTavrebs. moewona aderki mefes es
samoseli, magram sakvirvelebisgan zardacemuli da SeSinebuli iyo.
ar ineba gamoReba mkvdris xelidan, romelsac magrad da surviliT
Caekra samoseli. eliozma damarxa Tavisi da, mas xelT hqonda
samoseli uflisa. es adgili sad aris, ufalma icis.
mravali wlis Semdeg aderki mefis Zmiswulma armazaelma moiZia es
samoseli ebraelebTan da ver ipova, rameTu auwyes yoveli, rac iyo.
aravin icis, sad aris es adgili, ician mxolod, rom aris libanidan
Camotanili da mcxeTas darguli da gazrdili naZvis maxloblad~.
mravalgzis brZana dedaman Cvenma wmida ninom, rom mogveZia es
samoseli, magram masac uTxres: `es is adgilia, sadac kacTa ena ar
dadumdeba RvTis sagaloblad~.
da esec meuwya mamaCemisgan, rom aris sxvac: saRmrTo ZaliT
Semosili ormagi xaleni eliasi am qalaqSi~. eliozis saxli iyo
qalaqis dasavleTiT, mogvTa xids iqiT.
249
im dReebSi mravalgzis ixila Cvenma wmida ninom, TiTqosda
modiodnen cis frinvelebi Savi ferisani, Sevidodnen mdinareSi,
ganibandnen, ganspetakdebodnen da aRvidodnen baRSi, maRlari vazis
(babilo) yurZens SeWamdnen, yvavilebs moZovdnen da ase surviliT
wmida ninosTan mividodnen, TiTqosda misi iyo is baRi,
Semoudgebodnen mSvenieri JiviliT garSemo. es uTxra wmida ninom
Tavis mowafe sidonias, abiaTaris asuls, xolo sidoniam uTxra wmida
ninos: `ucxov da tyveTa mxsnelo tyveo, ici, rom Sens mier movida es
axali dro, Sens mier ismis is Zveli ambavi, mamaTa CvenTa naqmari:
sisxlis daTxeva im zeciuri kacisa, rac safuZvlad daedo ebraelebis
sircxvils, mTel qveyanaze kidiTkidemde ganbneva, maTi mefobis
dacema, wmida taZris warTmeva, ucxo eris mowodeba maTi didebis
maTTvis misacemad~. ierusalim, ierusalim, ierusalim, rogor
gagiSlia frTebi da Semoikreb Seni frTebis qveS ciskiduris yvela
ers. aha, aqac mosula es dedakaci, romelic Secvlis am qveynis yovel
wess~. da uTxra wmida ninos _ `es Seni Cveneba is aris, rom es adgili
Sens mier iqceva samoTxed~.
saberZneTidan mefe konstantines mier damarcxebuli mirian mefis
mosvlamde wmida ninom gancxadebulad daiwyo qristes rjulis
qadageba, gamoaCina vazis nasxlevis jvari da miT iqmoda did
sakvirvelebas: wamlis gareSe ganrRveuli gankurna jvris SexebiT.
masTan erTad qadagebdnen misi mowafeebi, romlebic Tavdapirvelad
farulad daemowafnen — Svidi ebraeli qali: sidonia, abiaTaris
asuli da sxva eqvsi, baRis mcveli col-qmari da abiaTar mRvdeli _
axali pavle, romelic uSiSrad da daucxromlad qadagebda qristes
rjuls. is didi mcodne iyo Zveli rjulisa. axali rjuli iswavla
wmida ninosgan da ninoze ufro metad uxsnida yovel kacs WeSmarit
rjuls.
maSin aRiZrnen ebraelebi da surdaT qviT CaeqolaT abiaTari, xolo
man, mefem, miavlina msaxuri da gadaarCina abiaTari sikvdils, rameTu
mirian mefes hqonda survili qristes rjulisa. mas esmoda qristes
rjulis saswauli saberZneTsa da somxeTSi da ar abrkolebda wmida
ninos da misi mowafeebis qadagebas. magram ebrZoda eSmaki, uCino
mteri, da ar aRiarebda qristes aRmsareblobas, xolo nana dedofali
ufro gulficxeli iyo da Seuracxyofda maT qadagebas.
wmida nino loculobda daucxromlad Tavis sayudelSi, mayvlis
qveS. gaocebulni iyvnen misi locviTa da mRviZarebiT. eucxoebodaT es
saqme. daiwyes misi gamokiTxva, is auwyebda Zvel da axal wignebs,
ganabrZnobda ugunurebs da ugulisxmoebs da maT gulSi nergavda
qristes siyvaruls.
250
da ase iyo sam wels, gancxadebulad qadagebda qristes da mravali
daimowafa. maSin iyo erTi ymawvili, mZimed sneuli. mimohqonda igi
dedamiss kardakar, raTa epovna vinme mcodne kurnebisa. magram ver
ipova mkurnali da uTxres: aRaraferi eSveleba mag ymas. es qali iyo
warmarTi da gulficxi. sZagda qristianuli sjuli, uSlida sxvebsac
wmida ninosTan misvlas, magram roca sasowarkveTilebas mieca sxva
mkurnalTagan, mivida wmida ninosTan, davarda mis winaSe da
evedreboda yrmis gankurnebas. maSin uTxra wmida ninom: `kurnebas,
romelic adamianisgan aris, me ar vyof, xolo RmerTma Cemma _ qristem
gankurnos es yrma, romelic yvelasgan ganwirulia~.
kilikze loculobda xolme wmida nino, masze daadebina yrma da
daiwyo RmerTis mimarT vedreba. maSinve ganikurna is yrma,
gamojanmrTelebuli misca dedamiss. xolo yrmis dedam aRiara qriste
da Tqva: `ar aris sxva RmerTi, garda qristesi, romelsac qadagebs
nino~, da daemowafa wmida ninos, Seudga mis kvals da adidebda
RmerTs.
nana dedofalic Zlier dasneulda. veravin gankurna igi, Tumca,
yvela xelovanma mkurnalma scada Tavisi wamlebi. uRononi da
sasowarkveTilni iyvnen. auwyes dedofals, rom `romaeli tyve
dedakacis locviT, romelsac nino hqvia, mravalni sneulni
ganikurnen~. maSin ubrZana Tavis msaxurebs, raTa moeyvanaT nino.
mividnen dedoflis msaxurebi da ipoves nino mayvlis buCqis qveS,
meeqvse Jams64 loculobda. uTxres dedoflis brZaneba, xolo wmida
ninom uTxra: `ara maqvs brZaneba (neba), rom mivide iq, sadac Cveni
Sveba ar aris, TviTon dedofali movides Cems sayofelSi da
WeSmaritad ganikurneba qristes ZaliT~. msaxurebma uTxres wmida
ninos naTqvami dedofals. maSin dedofalma brZana: `SemimzadeT
sawoli da mimiyvaneT masTan~. sawoliT waiyvanes msaxurebma, misma Zem
revim da eris simravlem.
roca mividnen wmida ninos samyofelTan, dades dedofali sagebel
kilikze. daiwyo wmida ninom locva da vedreba RvTis mimarT.
moiRo jvari, romelic hqonda, Seaxo Tavze, fexebsa da mxrebze
jvrissaxed da maSinve ganikurna da adga gamojanmrTelebuli, irwmuna
qriste da Tqva: `ar aris sxva RmerTi, qristes garda, romelsac
qadagebs es tyve dedakaci~. da im droidan gaixada is megobrad da
Tavis Sinaurad. marad hkiTxavda da gamowvlilviT gamoeZiebda
qristes rjuls. aswavlidnen wmida nino, abiaTari _ axali pavle da
misi asuli sidonia. morwmune gaxda dedofali da cno WeSmariti
RmerTi.
gamohkiTxa mefem dedofals, Tu rogor ganikurna meyseulad.
mouTxro dedofalma, rac iqmna masze, Tu rogor ganikurna wamlis
251
gareSe locviT da jvrisSexebiT. am saswaulis mxilveli eris
simravle amowmebda dedoflis sityvebs.
maSin gankvirda mirian mefe, daiwyo gamoZieba qristes rjulisa,
mravalgzis hkiTxa uriayofil abiaTar mRvdels Zveli da axali
rjuli. nebroTis wignSic, romelic hqonda mirian mefes, ipova erTi
adgili: godolis aSenebis dros zecidan gaisma xma nebroTis mimarT:
`me var miqael, RmerTis mier dadgenili aRmosavleTis mTavrad. gadi
mag qalaqidan, rameTu RmerTi faravs mag qalaqs. ukanasknel Jams mova
meufe cisa, romlis xilvac Sen gnebavs. misi SiSi ganaqarvebs
amqveyniur sitkbos. mefeni mefobas datoveben da siglaxakes dauwyeben
Zebnas. is gixilavs WirSi da gixsnis Sen~. maSin gulisxma-yo mirianma,
rom Zveli da axali wignebi emowmebodnen da nebroTis wignic
amtkicebda. da mas gauCnda survili qristes rjulisa, magram ebrZoda
uCino mteri da abrkolebda qristes aRiarebisgan, gulSi imeds
itovebda kerpebisas da cecxlisas.
mudam evedreboda dedofali qristes aRsarebisaTvis. dedoflis
moqcevis Semdeg mefe ori weli orgulobda. am dros wmida nino ers
aswavlida daucxromlad, magram aravis eubneboda: `vin var da saidan
movedi~, aramed tyves uwodebda Tavis Tavs.
amis Semdeg sparseli mTavari mogvi saxelad xuara, dasneulda da
sikvdilis pirs iyo. is iyo mirian mefis naTesavi. Seevedrnen wmida
ninos nana dedofali da mefe. mefe mis saqmes cota eWviT uyurebda,
amitomac uTxra wmida ninos: `romeli ZaliT mkurnalob Sen? an
armazis asuli xar, an zadenis Svili. ucxoeTidan moxvedi, amaT
Seevedre da mogces wyaloba, moganiWes kurnebis Zala, raTa gearseba
ucxo qveyanaSi. didebul arian ukunisamde. xolo Sen iyavi CvenTan,
rogorc Cveni Svili, am qalaqSi pativcemuli. magram nu iqadageb
romaelTa Secdomil rjuls da nurc ityvi, rameTu es didi da
soflis mpyrobeli RmerTebi, mzis momfeneli, wvimis momcemeli da
yoveli sulieri arsebis gamomzrdeli qarTlis RmerTebi armazi da
zadeni, yovelive dafarulis gamomeZiebelni, Cveni mamebis Zveli
RmerTebi gaci da gaim — isini unda swamdeT adamianebs. Tu gankurnav
am mTavars — gagamdidreb da mcxeTis mkvidr-moqalaqeobas mogcem,
dagayeneb armazis msaxurad. marTalia, maSin haeriTa da setyviT
Seimusrnen, magram is adgili uZlevelia. es qarTvelTa armazi da
qaldevelTa RmerTi iTrujan maradi mtrebi arian. aman masze zRva
miaqcia da man ki aseTi urva moawia, rogoradac aris qveynis
mpyrobelTa Cveuleba, da SenTvis sakmarisi iyos es brZaneba~. miugo
netarma ninom: `qristes saxeliT da misi dedis vedrebiT moavlinos
Senze RmerTma — cisa da qveynis Semoqmedma, yoveli dabadebulis
dambadebelma, Tavisi mravalmowyalebisgan madlis erTi naperwkali,
252
raTa icno da gulisxma-hyo cis simaRle da mzis naTeli, zRvis
siRrme da qveynis sivrce. icode, mefev, vin mosavs cas RrubliT da
quxs haerSi, iZvris qveyana misi simZafriT. aris mexTa texa da mis
kvalze cecxli aRegzneba misi guliswyromiT. icode, rom RmerTi
aris caSi. Tavad is uxilavia yovelive dabadebulisgan, garda misi
Zisa, romelic misgan gamovida da qveynad movida rogorc kaci,
romelmac aRasrula yovelive, risTvisac iyo mosuli da aRvida
zecaSi mamasTan da ixila dausabamo, romelic maRlaa da mdabalTa
xedavs. male mogxedavs RmerTi, rameTu aris am qalaqSi erTi
saswauli: samoseli RmerTis Zisa da Tqves, elias xalenic aq ariso
da mravali saswaulia, romelsac RmerTi gamoaCens. axla ki me Sens
mTavars ganvkurnav qriste RmerTis ZaliT da misi vnebis jvriT,
rogorc dedofali ganvkurne senisgan~.
da mihgvares mas is mTavari, movida dedofalic baRSi naZvis qveS,
daayena aRmosavleTiT, aawevina xelebi da aTqmevina samgzis:
`ganveSorebi Sengan, eSmako, da Sevudgebi qristesa RmerTis Zesa~.
tiroda nino da SesTxovda RmerTs, Sewevnoda am kacs. mowafeebi
masTan iyvnen iq erTi dRe da ori Rame. da swrafad gavida misgan
suli boroti da daemowafnen ninos TavianTi saxliT da eriT da
adidebdnen RmerTs.
T q m u l i s i d o n i a d e d a k a c i s a , r o m e l m a c
i x i l a d a a R w e r a . . .
erT zafxulis dRes, 20 ivliss, SabaTs, gavida mefe muxranisaken
sanadirod. am dros uCino mterma — eSmakma, gulSi Caugdo kerpebisa
da cecxlis siyvaruli. gaixsena msaxureba kerpebisa da isurva
maxviliT amowyveta yvela qristianisa. uTxra mefem Tavis oTx
Tanamzraxvels: `Rirsni varT, rom Cvenma RmerTma boroti gviyos,
radganac aRar vemsaxurebiT mas da mivuSviT Tavis nebaze grZneuli
qristiani mqadageblebi TavianTi rjulis saqadageblad Cvens
qveyanaSi. isini grZneulebiT akeTeben sakvirvelebas. axla aseTia Cemi
ganzraxva, borotad gavwyvitoT yvela Tayvanismcemeli jvarcmulisa,
da umetesad vemsaxuroT qarTlis mpyrobel RmerTebs, vamxiloT
dedofali nana, Cemi coli. movananiebinoT da davatovebinoT
jvarcmulis rjuli. Tu ar damemorCileba, daviviwyeb mis siyvaruls
da sxvebTan erTad wavrwymidav masac~. daeTanxmnen misi
Tanamzraxvelebi, radganac maTac am saqmis Sesruleba mxurvaled
undodaT, adreve surdaT, magram ver acxadebdnen.
253
xolo mefem movlo sanaxebi muxranisa, avida TxoTis maRal mTaze,
raTa moexila kaspi da ufliscixe. ganvida mTis Txemze. Sua
samxrobisas dabnelda mze mTaze da iqmna rogorc Rame, bneli, ukuni.
daipyro sibnelem areni da adgilni. ganSordnen erTmaneTs Wirisa da
urvis gamo. darCa mefe marto, iareboda mTaTa da maRranTa
SeSinebuli da SeZrwunebuli. dadga erT adgilas, gadaewura imedi
Tavis sicocxlisa da roca movida cnobaze, ganizraxa gulSi: `aha,
SevTxove Cems RmerTebs da ver vpove lxineba. axla juarcmuls,
romelsac qadagebs wmida nino da kurnavs misiT, ar SeuZlia Cemi xsna
am Wirisagan? rameTu cocxlad var jojoxeTSi da ar vici mTeli
qveyana daiqca, Tu mxolod CemTvis iqmna es. axla Tu marto CemTvis
aris es Wiri, ninos RmerTo, ganminaTle es bneli da miCvene Cemi
samyofeli da vaRiareb Sens saxels, aRvmarTav jvris Zels da Tayvans
vcem mas. avaSeneb CemTvis salocvel saxls da viqnebi morCili ninosi
romaelTa rjulze~.
yovelive es rom warmoTqva, ganaTda da gamobrwyinda mze.
CamoqveiTda cxenidan mefe, dadga imave adgilas, ganipyrna xelni
aRmosavleTiT da Tqva: `Sen xar RmerTi yovelTa zeda RmerTTa da
ufali yovelTa zeda ufalTa, RmerTi, romelsac nino ityvis.
saqebelia Seni saxeli yoveli dabadebulisgan cis qveS da qveyanaze,
rameTu Sen mixseni Wirisgan da ganminaTle bneli. aha, vcnob. rameTu
ginda Cemi xsna, lxena da SenTan miaxleba. kurTxeulo ufalo, am
adgilas aRvmarTav Zelis jvars, romliTac idideba Seni saxeli da
moixsenieba es saswaulebrivi saqme ukunisamde~.
daiswavla es adgili da wamovida. ixiles naTeli da SeuerTda
gabneuli xalxi. mefe ki RaRadebda. `mieciT ninos RmerTs dideba,
rameTu is aris saukuniTgan RmerTi da mxolod mas Svenis dideba
ukunisamde~.
nana dedofali da yoveli eri gavida mefis misagebeblad, rameTu
esmaT pirvelad daRupva, xolo Semdeg mSvidobiT mosvla, miegebnen
qinZarasa da RarTaSi. xolo netari nino loculobda mwuxrs
mayvlovanSi misi Cveulebisamebr. Cven masTan viyaviT ormocdaaTi
suli. roca movida mefe, iZvroda qalaqi da maRali xmiT RaRadebda
mefe: `sad aris is ucxo dedakaci, romelic aris dedaCemi da misi
RmerTi Cemi mxsnelia~. da roca uTxres: `aq, mayvlovanSia da
loculobs~, mivida TviT mefe da mTeli laSqari, Camoxda mefe
cxenidan da uTxra ninos: `axla Rirsi var Seni RmerTis da Cemi
mxsnelis saxelis aRiarebisa~. wmida ninom aswavla, aRmosavleTiT eca
Tayvani da eRiarebina qriste Ze RvTisa.
maSin grgvinavda da tiroda yoveli kaci, roca xedavdnen mefesa da
dedofals cremlovanT. meore dRes mirian mefem waravlina mociquli
254
saberZneTSi konstantine berZenTa mefis winaSe. masve gaatana ninos
wigni elene dedofalTan. da auwyes yovelive saswauli mirianisa
qristesmieri, romelic mcxeTaSi moxda da iTxoves saswrafod
mRvdelni naTlisRebisTvis. xolo wmida nino da misi mowafeebi
uqadagebdnen ers dRe da Rame daucxromlad da uCvenebdnen WeSmarit
gzas.
T q m u l i m i s i v e e k l e s i i s a R S e n e b i s a T v i s
roca mefe da mTeli eri qristianobas daewafa mRvdlebis
mosvlamde, uTxra mefem wmida ninos: `msurs saswrafod avaSeno RvTis
saxli, sad avaSeno?~ uTxra wmida ninom: `sadac mefeTa goneba
mtkicea~. uTxra mas mefem: `miyvars me Seni mayvlovani, iq mnebavs Cemi
gonebiT, magram ase ar vyof da ar moveridebi samefo baRs, am naZvTa
simaRles, am babilos nayofierebasa da yvavilTa surnelebas, rameTu
Cveneba, romelic ixile Sen, SavfrTiani frinvelebis ganbana wyliT,
brwyinvaled ganspetakeba da dasxdoma maTi am baRis xeebze, maTi
tkbilxmovaneba, — WeSmaritad, es xorcieli warmavali baRi
Segvecvleba saukuno samoTxed. aq aRvaSenoT RvTis saxli, Cven
salocvelad, saberZneTidan mRvdlebis mosvlamdeo~.
saswrafod moiRo Zali. aswavlida xuroebs, mohkveTes is naZvi da am
naZvisgan Seamzada eklesiis Svidi sveti. ZelebiT aaSenes kedeli da
aRmarTes eqvsi sveti TavianT adgilebze, xolo udidesi svetis
aRmarTva. romelic sakvirveli iyo saxilvelad da gamzadebuli iyo
Sua eklesiis Sesadgmelad, ver SeZles. auwyes mefes, rom adgilidanac
ver daZres es sveti. maSin movida mefe eris simravliT, moitanes
mravalRone manqanebi. simarjviTa da xalxis simravlis ZaliT
Seecadnen aRmarTvas da ver SeZles. gakvirvebuli iyo mefe da xalxi
da ambobdnen: `ra aris es?~ roca mosaRamovda: wavida mefe Tavis
saxlSi, friad Sewuxebuli, xolo wmida nino da Tormeti misi mowafe
qali dadgnen svetTan. xolo sanatreli igi godebda am svetze da
adenda Tavis cremls.
SuaRamisas gadmoiqca orive mTa — armazi da zadeni, TiTqos
CamoirRvnen da daayenes orive wyali: da mtkvarma gadmoxeTqa da
mihqonda qalaqi. gaisma sazareli tyebisa da godebis xma. da agreTve
aragvi gardamoxda cixeze da Seiqmna sazareli grgvinva. SeeSindaT
qalebs da iltvodnen. xolo wmida nino RaRadebda: `nu geSiniaT, dano
Cemno, mTani aqve arian, wyalni aqve dian, da xalxs, yvelas sZinavs.
xolo es TiTqosda mTebi rom daiZrnen, marTali Cvenebaa, rameTu
urwmunoebis mTani dairRvnen qarTlSi, xolo wyali rom dadga,
255
kerpebisadmi Sewiruli yrmebis sisxli Sewyda. xolo tyebis xma
eSmakTa simravle aris, rameTu igloven Tavsa Tvissa, romelnic am
adgilebidan gaiqcnen ZaliTa maRlisa da qristes jvariT. iloceT
RvTis mimarT~. da maSinve dacxra is xma da iyo arara.
da dadga wmida nino, ganipyro xelni da daiwyo locva RmrTis
mimarT da ambobda: `raTa ar dabrkoldes es saqme, romlisTvisac
warmarTulia mefe~. da kvlav, mamlis yivilamde qalaqis samive kars
dasca zari Zlierma laSqarma. dalewes karni da aRivso qalaqi
sparsTa laSqriT, da gaisma xma SiSismomgvreli, yivili da kvla, da
aRivso yoveli adgili sisxliT da movida simravle maxviliT da
SeZaxilebiT. SiSisgan xorci dadneboda da ganilia suli maTi.
tirodnen TavianT naTesavebs. ismoda Zlieri xma: `mefe sparsTa, mefeT-
mefe xuaran-xuara brZanebs: yoveli ebraeli ganarineT pirisagan
maxvilisa~. es rom momesma, SevorguldiT me da aTnive CemTan myofni,
da moaxloebulni iyvnen maxvilosanni Cvens garemos, scemdnen da
klavdnen.
da gaisma Zlieri xma _ `mirian mefe mokleso~. gaixeda mxne moRvawem
da Tqva: `es, romelic yivis, vici, axla didad gaWirvebulia da
vmadlob RmerTs, rom es niSani aris maTi warwymedisa, qarTlisa
cxovrebisa da am adgilis didebisa~, da gvanugeSebda, rogorc
xelovani moZRvari, WeSmariti moZRvari da mociquli qristesi.
miubrunda am momaval xalxs da uTxra: `sad arian mefeni sparsTani
xuara da xuaran-xuara? sabastaniT guSin gamoxvediT, viTom male
moxvediT da didi laSqari xarT, Zlierad daleweT es qalaqi da
maxvili daeciT. qarsa da niavs gahyeviT bneliT CrdiloeTisken, mTaTa
da kedarTa. aha, movida, romlisganac Tqven iltviT~. da ganZra xeli
jvrissaxed da meyseulad uCino iqmna yoveli da dadumda garemo.
qalebi Sehnatrodnen mas da adidebdnen RmerTs.
ciskrisJams mierula yvela qals, xolo me, sidonia, mRviZare viyav.
is idga xelganpyrobiT da aha, netars, zed moadga erTi Wabuki
sruliad naTliT Semkobili, Seblardnili cecxlis zewriT da Tqva
raRac sami sityva. xolo is daeca miwaze. Wabukma xeli mohkida svets,
aRmarTa da waiRo maRla. me gakvirvebuli miveaxle mas da vuTxari:
`dedofalo, ra aris es?~ xolo man mipasuxa: `moidrike Tavi qveynad~
da tirili daiwyo. mcire xnis Semdeg adga da amayena, ganvSordiT am
adgils. da qalebmac ixiles es sveti, cecxlis saxiT Camodioda.
miuaxlovda Tavis xarisxs — monakveTi naZvis Zirs.
riJraJisas adga mefe, urvisgan Sewuxebuli. gaxeda baRs da
dawyebul eklesias. ixila naTeli, rogorc elva aRweuli caSi misi
baRidan. sirbiliT da mkvircxlad modioda misi saxlis simravle da
qalaqis xalxi masTan erTad. maT sakvirveleba ixiles — naTeliT
256
gabrwyinvebuli sveti Camodioda Tavis adgilze TiTqosda zecidan. da
dadga Tavis xarisxze da daemyara mas kacTagan xelis Seuxeblad.
netari iyo is Jami, rameTu am dros SiSiTa da sixaruliT aRivso
qalaqi mcxeTa. dioda cremlTa mdinareni mefeTa, mTavarTa da mTeli
erisa. sulTqmiT adidebdnen RmerTs da natrobdnen netar ninos, da im
dRes didi saswaulebi xdeboda.
pirvelad movida erTi ebraeli, Sobidan brma, mieaxla svets, aexila
maSinve Tvalebi. adidebda RmerTs. meored yrma sefewuli moiyvanes,
amazaspani, rva wlisa. sawoliT moitana dedamisma. sarwmunoebiT dado
sawoli naTlis svetis win. evedreboda ninos: `moxede, dedofalo,
sikvdils miaxloebul am Cems Zes, rameTu vici, RmerTi RmerTTa is
aris, romelsac Sen emsaxurebi da Cven gviqadageb~. maSin wmida ninom
Seaxo xelis svets, daado yrmas da Tqva: `gwamdes ieso qriste, Ze
RmrTisa, yvela kacis sicocxlisaTvis am qveynad xorcielad mosuli,
ganikurne amieridan da adidebde mas, visma Zalamac gangkurna~. da
uceb aRdga yrma, rogorc utkivneli. daeca SiSi mefesa da xalxs.
sneulebi modiodnen da ganikurnebodnen, sanam mefem ar Seqmna
saburveli Zelisa svetis garSemo da dafara xedvisgan. aseve exeboda
xalxi mis sarTuls da ikurneboda. swrafad daiwyo mefem da
ganasrula eklesia baRSi.
roca mirian mefis mociqulebma miaRwies berZenTa mefis
konstantines winaSe, mouTxres yovelive rac iqmna. maSin aRivso
sixaruliT mefe da dedamisi elene dedofali: pirvelad imisTvis,
rameTu madli RvTisa moefineboda yvela adgils da maT xelqveS
naTels-iRebda yoveli qarTli. xolo Semdgom uxarodaT, rameTu
darwmundnen, rom mirian mefe srulebiT CamoSorda sparselebs da
mtkiced miiRo maTi siyvaruli. adidebdnen da hmadlobdnen RmerTs.
gamogzavnes mRvdeli WeSmariti iovane episkoposad da masTan ori
mRvdeli da sami diakoni. miswera mirians konstantine mefem wigni
locvisa da kurTxevisa, RmerTis madlobisa. gamogzavnes jvari da
macxovris xati da masTan didi simdidre. xolo elene dedofalma
mowera wigni qebisa da nugeSiniscemisa.
movidnen iovane episkoposi, masTan erTad mRvdlebi, diakvnebi da
mociqulebi mcxeTaSi. aRivsnen sixaruliT mefe, dedofali da mTeli
maTi xalxi, rameTu survili hqonda yvelas naTlisRebisa. maSin
swrafad gaugzavna mefe mirianma brZaneba yvela erisTavs, spasalarebs
da yovel samefo pirs mis winaSe misasvlelad. swrafadve movidnen
yvelani qalaqSi. maSin naTeliRo mefem wmida ninos xelqveS, Semdeg
dedofalma, maTma Svilebma mRvdlebisa da diakvnebis xelqveS. Semdeg
akurTxes mdinare mtkvari. episkoposma Seamzada erTi adgili, mogvTa
xidTan, mogvTa karis siaxloves, sadac iyo elioz mRvdlis saxli, iq
257
naTels-cemda TiToeul warCinebuls, da ewoda am adgils mTavarTa
sanaTlo. xolo mis qvemoT mdinarisve piras organ, ori mRvdeli da
diakvnebi naTelscemdnen xalxs. awydeboda xalxi erTmaneTs da
evedrebodnen mRvdlebs, raTa pirvelad is moenaTla. ase eswrafoda
naTlisRebas yvela.
aseTi saxiT naTel-iRo mTelma xalxma da qarTlis simravlem. ar
moinaTlnen mxolod kavkasieli mTiulebi da arc movidnen am naTlis
mofenaze, aramed darCnen sibneleSi ramdenime xans. da mcxeTeli
ebraelebic ar moinaTlnen, barnabianebi (barnabas saxli) moinaTlnen
da WeSmarit qristianebad iqcnen. amisTvis mefis winaSe didni gaxdnen,
uboZa maT daba, romelsac hqvia cixedidi. aseve ar moinaTla ferozi,
siZe mirian mefisa, romelsac hqonda mirian mefisgan micemuli rani
bardavamde. arc misma erma miiRo naTeli, aramed mxolod xorcielad
emsaxurebodnen mefes.
maSin gagzavna mirian mefem episkoposi iovane da masTan erTad erTi
warCinebuli konstantine mefesTan da iTxova nawili Zelisa
cxovrebisa, romelic imJamad aRmoeCina RvTismoyvare elene dedofals.
iTxova mravali mRvdeli, raTa mievlinebina yovel qalaqsa da
adgilze da moenaTlaT xalxi, rom monaTluliyo qarTlis yoveli
suli. aseve iTxova qviTxuroni eklesiebis aSenebisTvis. roca mividnen
konstantine mefis winaSe, sixaruliT uboZa nawili Zelisa cxovrebisa
da is ficari, romelzedac iyo damsWvaluli uflis fexebi, agreTve
samsWvalni xelebisa. warmogzavna mRvdelni da xuroni friad
mravalni, rameTu konstantine mefem misi mefobisas aaSena wmida
eklesiebi. misca ganZi episkopos iovanes da ubrZana: `sadac saWirod
miiCnev qarTlSi, iq aRaSene eklesiebi Cems saxelze da es simdidre
daamkvidre qarTlis qalaqebSi~.
da wamovida episkoposi da masTan erTad mirianis mociquli,
mividnen im adgilas, romelsac hqvia eruSeTi. datova iq xuroebi
eklesiis asaSeneblad, datova ganZi, uflis samsWvalni da wamovida.
da agreTve wundaSi datova xuroebi da ganZi, eklesiis dawyebisas
wamovida, movida manglisSi, aqac daiwyo eklesiis Seneba da datova
uflis ficari.
maSin Sewuxda imisTvis mirian mefe, rom pirvelad samefo qalaqSi
ar movidnen, aramed sxva qalaqebsa da adgilebSi daiwyes eklesiis
Seneba da datoves nawilebi. mivida wmida nino mefesTan da uTxra: `nu
swuxar, mefeo, rameTu ase sjobia, sadac mividnen, daTeses RvTis
saxeli. aris am qalaqSi samoseli uflisa~.
maSin moiyvana mefem abiaTar mRvdeli da masTan erTad mravali
ebraeli da gamoikiTxa maTgan uflis kvarTisaTvis, xolo maT
mouTxres yovelive, romelic zemoT weria. maSin aRapyro xeli mirian
258
mefem da Tqva: `kurTxeul xar, Sen ufalo, ieso qriste, Zeo RvTisa
cxovelisao, rameTu Tavidanve gindoda Cveni xsna eSmakisagan da misi
bneli adgilisagan, amisTvis Seni wminda samoseli warmoec wminda
qalaq ierusalimidan, Seni RvTaebis armcodne ebraelebisgan da
mogvec Cven, ucxo ers~.
mefe da mTeli qalaqi ganmtkicdeboda qristianobaSi. daiwyes
xuroebma zRudis gareT eklesiis Seneba, wminda ninos sayofel
mayvlovanSi, sadac axla aris saepiskoposo eklesia. maSin Tqva wminda
ninom: `kurTxeul ars ufali ieso qriste da mama uflisa Cvenisa ieso
qristesi. romelmac moavlina wminda sityva misi zecis simaRlidan,
Zlieri taxtisgan gadmosuli qveynad, mdablad Sobili daviTis
Teslisgan, dedakacisgan mxolodSobilisa wmindisa da ubiwoisa. Cveni
cxovrebis mizezi, romelmac cis qveS yvelaferi gaanaTla da
morwmuneni acxovna, romelic iSva rogorc kaci, naTeli yovelTa, mama
RmerTis xati da viTarca vinme sulis msaxurma naTel iRo wylisagan
da sulisagan da jvars ecva, daefla da aRdga mesame dRes, da aRxda
simaRlesa mamisa Tana, da kvlav mova didebiT, romelsac Svenis
yovelive dideba, pativi da Tayvaniscema mamiT da suliT wmidiT~.
a R m a r T e b i s a T v i s p a t i o s n i s a j v r i s a
qarTlis moqcevis dros idga erTi xe kldis borcvze, Seuval
adgilas, es xe iyo friad mSvenieri. da sakvirveleba am xisgan is iyo,
rom isarcemuli nadiri, romelic mividoda da SeWamda am xis
foTols an Tesls, aRar mokvdeboda, Tundac sasikvdilod daWrili
yofiliyo. es Zlier akvirvebda pirvel warmarTebs. auwyes episkopos
iovanes am xis Sesaxeb. xolo episkoposma Tqva: `aha, WeSmaritad, es
qveyana Tavdapirveladvea Senaxuli RvTisgan Tavis msaxurad, rameTu
RmerTisgan aRmocenda es xe, am droisaTvis Senaxuli, rameTu axla
moefina RmerTis madli qarTls, da am xisgan jer ars patiosani
jvris Seqmna, romelsac Tayvans scems qarTlis mTeli simravle~.
da wavidnen rev, Ze mefisa, episkoposi da xalxis simravle.
mohkveTes es xe da Tavis rtoebianad wamoiRes da mohqonda aT aTeul
kacs, zeze rtoebiT da foTlebiTurT, Semoitanes qalaqSi, zamTris
dros, roca sxva yoveli xe xmeli iyo, xolo es foToldaucveneli,
surnelovani da saxilvelad mSvenieri. da Zirze daayenes eklesiis
karebTan, samxreTiT, sadac uberavda neli niavi da Slida mis
foTlebs, Zravda mis rtoebs da misi xilva mSvenieri iyo, rogorc
gvsmenia _ alvis xisa.
259
es xe mohkveTes 25 marts, paraskevs, da idga ase 37 dRe. da ar
Seicvala feri misma foTlebma, idga Tavis Zirze, wyaros TavTan,
vidre ar Seimosa yvela xe foTliT, xolo nayofis gamomRebeli xeebi
_ yvaviliT.
maSin, 1-el maiss, Seqmnes jvari, 7 maiss aRmarTa mefis xelis
dadebiT qalaqis mTelma xalxma, da aha, zecidan Camovida cecxlis
jvari da rogorc varskvlavT-gvirgvini daadga eklesias ganTiadamde.
gariJraJisas misgan gamovida ori varskvlavi, erTi wavida
aRmosavleTiT da erTi dasavleTiT. da is TviTon
(varskvlavgvirgvini) aseve brwyinvaled nel-nela gadavida aragvze da
dadga kldis borcvze, zemo mxares, im wyaros siaxloves, romelic
wmida ninos cremlebma aRmoacena da iqidan amaRlda zecad. da ase
mravalgzis ixila mTelma xalxma macxovareba RvTisa Cvenisa. maSin
gamohkiTxes wmida ninos, Tu ra aris, rom erTi brwyinvale varskvlavi
aRmosavleTiT midis, meore ki dasavleTiT, da Tqva man. `ganavlineT
kaci maRal mTebze aRmosavleTiT kaxeTis mTamde da dasavleTiT am
qalaqis sanaxebamde, roca gamobrwyindebian is mTiebi, naxon, Tu sad
dadgebian da iq aRemarTos jvrebi ieso qristesi~.
maSin hyo mefem egre. es dRe iyo paraskevi da SabaTi Tendeboda.
moxda igive saswauli, rogorc pirvelad. meore dRes movidnen
dasavleTSi gagzavnilebi, romelnic idgnen qvabTa Tavze da mouTxres
mefes, rom `gamovida is varskvlavi, amaRlda da miiwia TxoTis mTaze,
kaspis gadasasvlelTan, dadga erT adgils da srulebiT gauCinarda~.
aseve movidnen kaxeTis mTidan da Tqves: `vixileT varskvlavi
Cvensken momavali da daadgra daba bods kuxeTisas~. maSin ubrZana
netarma ninom: `waiReT ori jvari, da aRmarTeT erTi TxoTs, sadac
gagimxila RmerTma Tavisi Zala da erTi miec salomes qristes
mxevals, aRmarTos ujarmis qalaqSi, rameTu bodSi aris eris
simravle. bodis daba iqneba RvTis saTno adgili~. hyves egre, rogorc
brZana dedofalma. xolo zeciuri saswaulis CvenebiT es patiosani
jvari mcxeTaSi datoves.
mividnen borcvis qveS, wyarosTan aTies Rame, iloces RmerTis
mimarT, netari nino cremliT azavebda wyaros, da iyo kurnebani da
didi saswaulebi. meore dRes avidnen kldeze, movida netari nino
borcvze, davarda qvebze, tiroda, da masTan erTad mefeebi, mTavrebi
da yoveli simravle erisa, ise rom mTebi eqos aZlevdnen. da daado
xeli qvas da uTxra episkoposs: `modi, rameTu Senda jer ars, da
daswere jvari am qvas~. da man hyo egre da iq aRimarTa is jvari
didebiT mefeTagan, daiCoqa uricxvma xalxma da Tayvanisces jvars da
aRiares jvarcmuli WeSmaritad Zed RvTisa cxovelisa, da irwmunes
samebiT didebuli RmerTi.
260
xolo didi mTavrebi ar ganSordnen wmida eklesias, naTlis svets
da cocxal jvars, rameTu hxedavdnen uzomo saswaulebs da
miuTxrobel kurnebebs. aRdgomis dResaswaulis kvira dRes mirian
mefem da mTelma mcxeTam Seswires Sesawiravi da es dRe ganawesa
jvris msaxurebad, aRdgomis dResaswauli, yovelma qarTlma
dRevandlamde. ramdenime dRis Semdeg suli wmidis mofenidan ixiles
saswauli didad saSineli, oTxSabaT dRes naTlis sveti jvris saxiT
daadga am jvars da Tormeti varskvlavi mis garSemo gvirgvinis saxiT.
xolo is borcvi akmevda surnelebas. xedavdnen am saswauls yovelni
da mravali uRmerToTagani moiqca da moinaTla im dRes. xolo
qristianebi kidev ufro morwmuneni gaxdnen da adidebdnen RmerTs.
mere kvlav ixiles jvris sxva saswauli _ mzeze Svidjer
ubrwyinvalesi naTeli daadga jvars Tavze da RvTis angelozebi
aRvidodnen da gardamovidodnen masze, viTarca RumelSi naperwklebi.
xolo is borcvi Zlier iZroda. am saswaulis dacxromisas Zvrac
wydeboda. ixiles es saswauli, gaukvirda yvelas, ufro da umetesad
adidebdnen RmerTs. am saswauls xalxi xedavda SiSiT da ZrwoliT.
modiodnen gulmodgined Tayvanissacemad.
am dros mefis Zes, revs, hyavda sasikvdilod sneuli patara Svili.
marto is hyavda. moiyvana da dado jvris winaSe da cremliT Tqva: `Tu
miboZeb am yrmas cocxals, avaSeneb luskumas (budes) Sens sayofelad~.
maSinve ganikurna is yrma, gacocxlda da gankurnebuli waiyvana. mere
movida Tavisi aRnaTqvamis aRsasruleblad da misca madli didi
sixaruliT da gulmodgined aaSena mcxeTis jvris luskuma revma,
mefis Zem. yovelwliurad modioda da aRasrulebda aRnaTqvam
msxverpls. mis Semdeg ufro modiodnen uZlurni da sneulni da
ikurnebodnen, sixaruliT adidebdnen wminda jvars. iyo erTi, orive
TvaliT brma, Wabuki. ijda is qristes jvris win da meSvide dRis
Semdeg aexila Tvalebi, xedavda da adidebda RmerTs. mere iyo vinme
dedakaci, ukeTuri sulisgan marad gvemuli rva wlis manZilze, ise,
rom Zali da goneba warTmeuli hqonda, Tavis samosels xevda. roca
moiyvanes da patiosan jvars amTxvies, meTormete dRis Semdeg
ganikurna da Tavisi fexiT wavida, adidebda RmerTs da Tayvansscemda
patiosan jvars. iyo aseve erTi mcire yrma, uceb daeca da mokvda.
aiRo dedamisma da dado jvris win mkvdari, dilidan saRamomde
dedamisi tiriliT loculobda jvris win, sxvebi eubnebodnen: `waiRe,
dedakaco, da damarxe, rameTu mkvdaria, nuRar aCereb~. xolo man ar
warikveTa sasoeba, aramed ufro da umetesad sawyaloblad tiroda da
loculobda. xolo saRamo Jams yrma mosulierda, Tvali aaxila da
meSvide dRis Semdeg ganikurna. gacocxlebuli waiyvana yrma dedamisma
da adidebda RmerTs. xolo roca ixiles saswaulebi da kurnebani
261
yovlad wmindisa jvrisa, mravali uSvilo midioda, iTxovdnen
Svilierebas da mravalSvilianebi xdebodnen, Sesawiravebs da madls
aZlevdnen. ara marto mosulebi iRebdnen kurnebas, aramed isinic,
romelnic Soridan loculobdnen, maSinve misi SewevniT iRebdnen
madls da madlobis Sesawiravad modiodnen.
mravalni uRmerTonic ki, WirSi Cacvenilni, rogorc ki SesTxovdnen
wmida jvars, maSinve SordebodaT Wiri da modiodnen jvris
samTxvevad, saswrafod inaTlebodnen da adidebdnen patiosan jvars.
patiosani jvris ZaliT ikurnebodnen piradi satanjvelisgan,
modiodnen savedreblad da ikurnebian dRevandel dRemde da adideben
mamas, Zes da suli wmindas.
w i g n i , r o m e l i c m i s w e r a r o m i s p a t r i a r q m a d a
b r a n j T a m e f e m n i n o s , m e f e m i r i a n s d a q a r T l i s e r s
am dReebSi mouvida wigni romis patriarqisagan wmida ninos, mefes
da qarTlis mTels ers. moavlina branji diakoni qebis Sesasxmelad
da kurTxevis misacemad, netari ninosgan locvis wasaRebad da misi
madlis saziareblad.
mas hqonda aseve branjTa mefis wigni wmida ninosTan, rameTu
mamamisisgan mieRo naTeli branjTa qveyanas. gagebuli hqondaT
ierusalimsa da konstantinepolSi es yovelive, rom simarTlis mze
moefina qarTlis qveyanas. amisTvis sanatreli wigni moewera, raTa
euwyebina misTvis saswaulebi svetisa da mayvlovanis kurnebis Zala.
yovelive moismina da ixila branjma diakonma, rac momxdariyo
mcxeTaSi da gakvirvebuli adidebda RmerTs. waiRo wignebi da wavida.
maSin uTxra mefem wmida ninos da episkoposs: `mnebavs, raTa
iZulebiT, maxviliT movaqcioT mTiulebi da Cemi siZe ferozi,
davumonoT isini RvTis Zes da vaTayvanoT patiosan jvars~. maSin
uTxres: `ara brZanebul ars uflisgan maxvilis aReba, aramed
saxarebiT da patiosani jvriT vuCvenoT WeSmariti gza, mimyvani
saukuno cxovrebasTan. RvTis madlma gananaTlos sibnele maT
gulebSi~. da wavidnen wmida nino, episkoposi iovane da maT gaatana
mefem erTi erisTavi. movidnen da dadgnen wobens, mouxmes mTiulebs,
pirutyvis saxis kacebs, WarTalelebs, fxovelebs, wilknelebs da
gudamayrelebs. uqadages maT qristianTa WeSmariti rjuli, saukuno
cxovrebasTan mimyvani, xolo maT ar inebes naTlisReba. maSin mefis
262
erisTavma mcired warmarTa maxvili maTze da ZleviT Semusra maTi
kerpebi.
iqidan gadavidnen da JaleTs dadgnen, uqadages erwo-TianeTelebs.
maT Seiwynares da naTel-iRes, xolo fxovelebma datoves TavianTi
qveyana da gadavidnen TuSeTSi. sxva mTiulTa umravlesoba ar moiqca,
daumZima maT xarki mefem, roca ar inebes naTlisReba, xolo
ukanasknel Jams, maTi nawili moaqcia abibos nekreselma episkoposma
da zogierTni maTganni darCnen warmaTobaSive dRemde.
xolo wmida nino wavida ranisken ferozis mosaqcevad. mivida
kuxeTSi, daba bodSi da dahyo iq ramdenime dRe. modiodnen masTan
kaxeTidan. aRiara misi swavla eris simravlem. dasneulda iq. gaigo es
rev, mefis Zem da misma colma salomem, romelnic cxovrobdnen
ujarmaSi, mividnen ninosTan. acnobes mefesa da dedofals, maT
gagzavnes episkoposi iovane ninos wamosayvanad. magram wmida nino ar
daemorCila, maSin wavida TviT mefe da xalxis simravle.
xedavda xalxi mis saxes rogorc zecis angelozis pirs. mis
samosels bolo nawilebs aclidnen, iRebdnen da sarwmunoebiT
emTxveodnen. garSemo msxdom yvela dedofals TvalTagan cremli
dioda moRvawe moZRvrisa da sneulTa xelovani mkurnalis ganSorebis
gamo.
salome ujarmeli da peroJavri sivnieli, maTTan erisTavebi da
mTavrebi, hkiTxavdnen: `Tu vina xar an saidan moxvedi am qveyanaSi
Cvens macxovrad? sad aRizarde, dedofalo, gvauwye Cven Seni saqme.
ratom ambob tyve varo, tyveTa mxsnelo da sanatrelo, rameTu Sengan
gviswavlia, rom iyvnen winaswarmetyvelebi RvTis Zis uwinares,
Semdgom Tormeti mociquli, sxva samocdaaTni. CvenSi aravin moavlina
RmerTma Sens garda da rogor ityvi, tyve varo da rogora xar ucxo~.
maSin daiwyo sityvis Tqma wminda ninom da Tqva: `sarwmunoebis
asulno, Cemo maxlobelo dedoflebo, gxedavT Tqven rogorc im
pirvel qristian qalebs, gnebavT Cemi gzis cnoba, glaxaki mxevlisa.
axla gauwyebT, rom misulia Cemi suli Cems xorcTan da meZineba me
dedaCemis ZiliT saukunod, magram aiReT Tqveni sawerlebi da dawereT
Cemi glaxaki da udebi cxovreba, raTa icodnen Tqvenma Svilebma
Tqveni sarwmunoeba, Cemi Sewynareba, RvTis saswaulebi, romelnic
uxilavT~.
maSin swrafad aiRes sawerlebi salome ujarmelma da peroJavri
sivnielma. daiwyo sityvis Tqma wminda ninom da isini werdnen.
mouTxro yovelive, rac Cven zemoT davwereT, cxovreba am wmindisa da
netarisa da Sehvedra mefes iakob mRvdeli, raTa iovanes Semdeg iyos
is episkoposi. maSin iovane episkoposma swira da aziara wmida nino
qristes sisxliT da xorciT. Seavedra Tavisi suli cis meufes, misi
263
qarTlSi mosvlidan meToTxmete wels, qristes amaRlebidan samas
ocdaTvramet wels dasabamidan welTa xuTiaTas rvaas ocdaTvramets.
SeiZra orive qalaqi, mcxeTa da ujarma, da yoveli qarTli ninos
micvalebisas. iq mividnen da damarxes ZleviT Semosili misi gvami
imave adgilas _ kuxeTs, daba bodSi, rameTu iq iTxova TviT mefisgan
daflva. simdablisaTvis qmna es, radganac es adgili saxelganTqmuli
ar iyo. mwuxare iyo mefe da yvela warCinebuli iq misi daflvis gamo,
magram mcnebisa da anderZis asrulebisTvis dafles iq. roca
aResrula es yovelive, RvTiT ganbrZnobilma mirian mefem ganamtkica
wminda samebis da yovelives dambadebeli RvTis sarwmunoebaze yoveli
qarTli da hereTi. maSin konstantine mefem gamogzavna mZevali _
mirianis Ze baqari didi ganZiT da moswera ase: `me, konstantine mefe,
TviTmpyrobeli, caTa meufis axali mona, pirvelad eSmakisagan
datyvevebuli da mere gamoxsnili dambadeblis mier, gwer Sen, RvTiv
ganbrZnobils da CemsaviT axalnerg morwmune mefe mirians. iyos
SenTan mSvidoba da sixaruli, vinaidan ican sameba erTarseba, RmerTi
dausabamo yovlisa dambadebeli, aRar minda me Sengan mZevali, aramed
sakmarisia Cvens Soris Suamdgomlad qriste, Ze RmrTisa, JamTa
upirveles Sobili, romelic gankacda Cveni xsnisaTvis, da misi
patiosani jvari, romelic mocemuli gvaqvs sawinamZRvrod mis guliT
mosavebs. dambadebeli RvTis SuamdgomlobiT viyoT Cven ZmebiviT,
siyvaruliT. Seni Svili SenTvisve mominiWebia, ixile da gaixare da
RmerTisgan movlinebuli mSvidobis angelozi iyos SenTan maradis.
dambadebelma RmerTma gandevnos Seni sazRvrebidan eSmaki~.
movidnen mirian mefis Ze baqari da mefe konstantines mociquli
mcxeTaSi. aRivsnen sixaruliT mirian mefe da dedofali nana da
adidebdnen RmerTs.
maSin mirian mefem ganasrula saepiskoposo eklesiac, aRasrula misi
wlisTavis dResaswauli mravali didebiT. mirian mefis moqcevidan
ocdamexuTe wels mokvda misi Ze, revi, siZe Trdat somexTa mefisa,
romelsac mamis sicocxleSive mieca mefoba.
dafles Tavis mier aSenebul akldamaSi. imave wels dasneulda
mirian mefe da aResrula. moiyvana Tavisi Ze baqari da coli nana da
uTxra nanas: ...aha, me waval, saidanac movedi, vmadlob mravalmowyale
RmerTs, cisa da qveynis dambadebels, romelmac eSmakisgan
datyvevebuli mixsna jojoxeTis pirisgan da Rirsmyo marjveniT missa.
`Sen, nana, Tu SeZleb, Cemi sikvdilis Semdeg gayavi Cveni samefo
ganZi orad da wariRe ninos, Cveni ganmanaTleblis samarxs, droTa
cvalebadobiT rom ar Seicvalos is adgili ukunisamde, radgan Tumca
mefeTa sajdomia, magram mwiria~.
264
aseve Seevedra episkoposebs, raTa adidon dideba im adgilisa,
rameTu Rirs ars pativiscemisa. moayvanina wminda ninos jvari,
romelic Tavdapirvelad hqonda, Camohkida samefo gvirgvini jvarze,
moiyvana Ze misi baqari, mis Tavze gamosaxa jvris saxe, aiRo gvirgvini
jvridan da daadga Zes Tavze. aResrula mirian mefe da daefla zemo
eklesiaSi saSualo svetis samxreTiT, CrdiloeTis mxrisaken. am
svetSia nawili RvTiv aRmarTuli svetisa. meore wels mokvda nana
dedofali da daefla imave svetis dasavleTiT, sadac mirian mefe iyo
damarxuli.
q a r T l i s m o q c e v i s w y a r o e b i
uZvelesi qarTuli wyaro, romelic mogviTxrobs qarTlis moqcevis
Sesaxeb, aris `moqcevaA qarTlisaA~. specialistebs ara aqvT erTiani
azri am Txzulebis Sedgenilobisa da daweris TariRze.
`moqcevaA qarTlisaA~ Sedgeba ori nawilisagan. pirveli nawili
aris istoriuli qronikebis nakrebi. am nawilSi SesaZlebelia
gamoiyos fenebi, rac adasturebs, rom is saukuneTa manZilze ivseboda.
masSi SedarebiT kargad aRwerilia ambebi VII saukunis bolomde,
ufro zustad 681 wlamde — VI msoflio saeklesio krebamde,
radganac kaTalikosebi orive redaqciis (a, b, redaqciebi)65 Tanaxmad,
colosnebi arian, xolo VI krebam episkoposTa colosnoba akrZala.
`moqcevaA qarTlisaAs~ meore nawili aris wmida ninos cxovrebis
saeklesio sakiTxavi. es cxovreba ikiTxeboda eklesiaSi da
gankuTvnili iyo mrevlisTvis (an monastris berebisTvis) xmamaRla
sakiTxavad. amitomac mas win uZRvis wignis mkiTxvelis (medaviTnis)
Txovna mRvdlisadmi: _ `gvakurTxen mamao~.
rogorc aRniSnuli iyo, `moqcevaAs~ pirveli nawili — istoriuli
qronikebi, dawerilia sxvadasxva dros da Sekrebilia am wignSi
erTad. mis `mefeTa siaSi~ mefeTa saqmianoba qristemde III-I saukuneebSi
da I-II saukuneebSi SedarebiT dawvrilebiT aris aRwerili, im gagebiT,
rom am drois mefeebis saqmianobaca da qveyanaSi maT dros momxdari
ambebic aris CamoTvlili, xolo II saukunis nawilisa da III saukunis
mefeTa mxolod saxelebia Camowerili, ufro sworad, miwerilia wina
qronikaze. es uCvenebs, rom marTali iyo pavle ingoroyva, roca
`moqcevaAs~ am nawils qarTvelTa gaqristianebamde Sedgenilad
Tvlida.
warmarT mefeTa sias mosdevs pirveli qristiani mefis cxovrebis
dawvrilebiTi aRwera da wmida ninos moRvaweoba mis dros. Semdeg
erTvis IV-V saukunis mefeTa qronikebi. VI saukunis ambebi da VII
saukunis dasawyisi (herakle keisris moqmedeba sparseTsa da
265
saqarTveloSi) SedarebiT srulia. amis Semdeg mxolod CamoTvlilia
saxelebi kaTalikosTa da zogierTi erisTavisa (VIII-IX saukuneebi,
aSot kurapalatis CaTvliT), maTi cxovrebis movlenebis yovelgvari
aRniSvnis gareSe. Camowerilia kaTalikosebis mxolod saxelebi.
mwerals saTqmeli mravlad eqneboda, Tundac aSot kurapalatis
cxovrebis Sesaxeb, magram `moqcevaAs~ ZiriTadi nawilis avtori ar
aris aSotis Tanamedrove. `moqcevaAs~ ZiriTadi nawili dawerilia VII
saukunis 30-ian wlebamde drodadro, `JamiTi-Jamad~. rogorc vTqviT, am
da wina saukuneTa mTavarepiskoposebisa da kaTalikosebis cxovreba
SedarebiT aRnusxulia, xolo VIII-IX saukuneebis kaTalikosebi ki
mxolod CamoTvlilia. saerTod `moqcevaA qarTlisaA~ qronika rom
aris, es dasturdeba imiT, rom igi mTavrdeba sityvebiT: `xolo amisa
Semdgomad vinca Seicvalebodis kaTalikozTagani, iwerebodis~.66
`moqcevaAs~ II nawili (`Tavi b~), rogorc vTqviT, eklesiaSi xmamaRla
sakiTxavi wminda ninos cxovrebaa. is SeiZleba dawerili iyos
nebismier dros, damoukideblad wina nawilisagan. IV saukunidan IX
saukunemde. `wminda ninos cxovrebis~ am teqsts istorikosi m.
CxartiSvili uwodebs `vrcel redaqcias~, xolo `moqcevaAs~ I nawilSi
(qronikebSi) moTavsebul wminda ninos ambavs `mcire redaqcias~. m.
CxartiSvili wers _ `...vrcel `ninos cxovrebas~ mogonebaTa krebulis
saxe aqvs. ninos biografiis sxvadasxva moments igoneben TviT nino da
misi mowafeebi Tu TanamoRvaweni (ebraeli qali sidonia, mamamisi
abiaTari, saberZneTidan Camosuli mRvdeli iakobi, mefe miriani)...
vrcel `ninos cxovrebaSi~, rogorc wesi, yvela faqts Tavisi
mxilveli da mTxrobeli hyavs. erTaderT gamonakliss warmoadgens
Sesavali, romliTac ixsneba krebuli. aq aRwerili movlenebis
gadmomcemi pirovneba dasaxelebuli ar aris. krebulis gagebisaTvis
es nawili umniSvnelovanesia. swored aqedan viciT, rom Cvens xelT
arsebuli Zegli qarTvelTa ganmanaTleblis Sesaxeb TviTmxilvelTa
mogonebebis Canawerebis krebulia. qarTlis istoriaSi ninos rolis
lakonurad gansazRvris Semdeg aq yuradReba aqvs miqceuli im
xalxmraval Tavyrilobas, romelic sasikvdilod dasneulebul
ninosTan gamosaTxovrad Semdgara daba bodSi. am dros uTxoviaT
ninosTvis moeTxro Tavisi cxovrebis Sesaxeb. ninos naambobi
CauweriaT salomesa da peroJavrs.
rogorc vxedavT, Sesavali krebulis masalebiT igi aSkarad sxva
araferia, Tu ara avtoris mogoneba, Semdgenlis winaTqma... magram
`moqcevaA qarTlisaAs~ Seqmnisas vrceli `ninos cxovrebis~ istoriul
qronikasTan mierTebam gamoiwvia am dasawyisis mokveca da avtoris
Sesaxeb pirdapiri cnobac amitom daikarga... avtori jer gvamcnobs,
rom ninos naambobi erTdroulad orma pirma Caiwera, xolo Semdeg,
266
Tavebis saTaurSi martooden salomes aRniSvniT, gvizustebs, Tu
konkretulad romelia Semqmneli warmodgenili ori variantidan...
miTiTebuli garemoeba swored salomes avtorobas migvaniSnebs...
salomes avtoroba ar Cans moulodnel, konteqstidan amovardnil
faqtad... Tu zemoT moxsenebul gamosaTxovar Tavyrilobaze
SevaCerebT yuradRebas, ar SeiZleba TvalSi ar mogvxvdes, rom ninos
pirvel rigSi ekiTxeba xolme, danarCenebi ki mis naTqvams imeoreben.
iqmneba STabeWdileba, rom kreba mas mihyavs, misi aseTi aqtiuroba ki
logikuria: aRniSnuli RonisZieba xom uJarmeli dedoflis
samflobeloSi — bodSi mimdinareobs. aq ufliswulis meuRlea
diasaxlisi, mas Sehferis umaspinZlos qal ganmanaTlebels... qarTlis
pirveli qristiani mefis Zis coli (salome) IV saukunis moRvawea,
xolo Zveli qarTuli mwerlobis sami didi specialisti _ n. mari, iv.
javaxiSvili, k. kekeliZe `ninos cxovrebis~ aRniSnul redaqcias gviani
xaniT aTariRebdnen... SesaZlebelia, `ninos cxovrebis~ vrceli
redaqcia iyos IV saukunis Zegli?
1897 wels n. marma gamoTqva varaudi imis Sesaxeb, rom `ninos
cxovrebis~ vrceli redaqcia ar unda iyos IX saukuneze adrindeli
Zegli. n. mars es argumentacia aSkarad sakmarisad ar eCveneboda. es
Cans ara marto iqidan, rom zemoT motanil daskvnas varaudis forma
aqvs, aramed iqidanac, rom 1906 wels gamoqveynebul sxva naSromSi
`ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis TariRTan dakavSirebiT man
miuTiTa ara sakuTari zemoT aRniSnuli Sroma, aramed 1900 wels
gamosuli iv. javaxiSvilis `andria mociqulisa da wminda ninos
moRvaweoba saqarTveloSi~... rac Seexeba iv. javaxiSvils, mas zemoT
dasaxelebul werilSi araviTari sagangebo msjeloba imis Sesaxeb, Tu
ratom maincdamainc aRniSnul saukuneebs unda ganekuTvnebodes es
Zegli, mocemuli ara aqvs. Tavis `Zvel qarTul saistorio
mwerlobaSi~ ki `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis TariRze
saubrisas n. maris naSromi da is argumenti aqvs miTiTebuli, romelic
Tavis droze n. marma sakmarisad ar miiCnia da arc moiSvelia amis
gamo. vrceli `ninos cxovrebis~ gviani xaniT damaTariRebel erT-erT
sabuTad k. kekeliZes miaCnia is garemoeba, rom TxzulebaSi naxmaria
martis weliwadi, romelic misi miTiTebiT, IX saukunis naxevarSi
Semovida CvenSi... k. kekeliZis sxva naSromidan ki vigebT, rom Turme,
imis garkvevas, Tu rodis Semovida CvenSi martis weliwadi, mkvlevari
axdens TviT vrceli `ninos cxovrebis~ saSualebiT, imis daSvebiT,
rom igi IX saukunis Zeglia... zemoT Tqmulic aSkaras xdis, rom
qarTuli wyaroebis mimarT hiperkritikuli damokidebulebis
pirobebSi `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis gviani saukuneebiT
daTariReba xdeboda faqtebze ZaldatanebiT. rogorc msjelobaSi
267
logikuri wris Semcvlelni n. maris, iv. javaxiSvilis, k. kekeliZis
mtkicebani ar SeiZleba miRebul iqnas argumentebad gansaxilveli
Zeglis TariRis garkvevisas. dRes specialistTa nawilis mier vrceli
`ninos cxovrebis~ gvian xanaSi Seqmnis Sesaxeb Tvalsazrisis
gaziareba emyareba mxolod da mxolod dasaxelebul mkvlevarTa
avtoritets da ara raime gamtkicebul sabuTs.
amgvarad, ara gvaqvs araviTari safuZveli ar davujeroT
Txzulebisve miTiTebas imis Sesaxeb, rom igi meoTxe saukunis Zeglia.
aqedan gamomdinare, salome uJarmelis avtorobasac araferi eRobeba
win. wyaroTmcodneobaSi miRebuli wyaros `udanaSaulobis
prezumfciis~ principis Tanaxmad, Cveni Zieba aq unda Sewydes. wyaros
`ar evaleba~ gvimtkicos, rom sworia. Tu ver vamCnevT, rom misi
monacemi yalbia, maSasadame, igi miRebul unda iqnas, rogorc
WeSmariti... Txzulebis avtoria qarTlis pirveli qristiani mefis
mirianis Zis meuRle salome uJarmeli... IV s-is II naxevarSi bizantiaSi
imyofeboda salomes SviliSvili, maSin jer kidev ufliswuli,
SemdgomSi qarTlis mefe bakur Trdatis Ze. man cnobil bizantiel
istorikosebs — gelasi kesarielsa da rufinuss uambo qarTvelTa
gaqristianebis istoria. es monaTxrobi `ninos cxovrebis~ Taviseburi
modifikaciaa... is garemoeba, rom bakuris mier gadmocemul istorias
literaturulad daxvewili forma aqvs da agreTve is, rom orive
istorikosTan saubarSi man arsebiTad erTisa da imaves ganmeoreba
SeZlo, migvaniSnebs, bakuri saxeldaxelod ki ar Txzavs iberTa
moqcevis istorias, aramed winaswar mofiqrebul sagangebod
SemuSavebul ambavs hyveba... qarTlis gaqristianeba, rogorc es ukve
naCvenebia specialur literaturaSi, iyo ara stiqiuri movlena,
aramed politikuri aqti. werilobiTi fiqsaciis gareSe mas ar hqonda
araviTari mniSvneloba, SeiZleba iTqvas, rom arc arsebobda, amitom
SeuZlebelia vaRiarebdeT imas, rom qarTlSi qristianobis
saxelmwifo religiad gamocxadebas IV saukuneSi hqonda adgili da
amave dros vamtkicebdeT, rom cnobebi am faqtis Sesaxeb mxolod IX
saukuneSi Caiweres. esec rom ara, rogor SeiZleba warmovidginoT, rom
V saukuneSi `rigiT~ wmindans SuSaniks saqarTveloSi eZRvneboda
specialuri Txzuleba, qarTvelTa ganmanaTleblis `mociqulTa
sworis~ ninos cxovreba ki aRwerili ar iyo!.. roca aseTi ndobiT
ekidebian gelasi da rufinusi bakuris naambobs qarTvelTa
gaqristianebis Sesaxeb, xom ar iTvaliswineben imas, rom qarTveli
ufliswuli emyareba didedis Canawers, romelic qarTvelTa moqcevis
istoriis sakiTxebSi marTlac `mecnier iyo yovelsave WeSmaritad~,
`friadsarwmunoc~ amitom xom ar aris bakuri?~67
268
`uZvelesi wyaro, romelSic moxsenebuli yofila qarTvelTa
moqcevis ambavi, aris IV s-is berZeni istorikosis (gardaicvala 395 w.)
gelasi kesarielis `saeklesio istoria~, samwuxarod, es Txzuleba
dResdReobiT dakargulad iTvleba da CvenTvis cnobili ar aris.
magram mermindel avtorebs SemounaxavT TavianT SromebSi misi
cnobebi. maT Soris uZvelesia romaeli saeklesio istorikosi
rufinusi. rufinusi gelasi kesarielis umcrosi Tanamedrove iyo
(gardaicvala 410 w.). mas uTargmnia da Tavis TxzulebaSi Seutania
gelasi kesarielis cnoba qarTvelTa moqcevis Sesaxeb. rufinusze
dayrdnobiT moTxrobili aqvs iberTa gaqristianebis ambavi V sauk. be-
rZen istorikoss sokrates (dab. 380 w.) Tavis `saeklesio istoriaSi~.
iberTa gaqristianebis ambavi gadmocemuli aqvs V s-is meore berZen
istorikoss Teodorite kvirels (daib. 390 w.) `saeklesio istoriaSi~,
romelic mas dauweria daaxloebiT 449 wels... qarTlis moqcevis
ambavi aseve aqvs gadmocemuli kidev erT berZen saeklesio istorikoss
sozomens. sozomens Tavisi wigni dauweria 444 wlis maxloblad...
sozomens uSualod rufinusiT usargeblia.68 V saukunis berZeni
istorikosi gelasi kvizikelic gelasi kesarieliT sargeblobda.
gelasi kesarielis istoria, romliTac sargeblobdnen SemdegSi
berZen-romaeli istorikosebi, daiwera IV saukunis bolos, sul raRac
naxevari saukunis Semdeg qarTlis gaqristianebidan. uaRresad
sayuradReboa gelasi kesarielis cnoba, rom mas qarTvelTa
gaqristianebis ambavi gaugia iberTa samefo saxlis erT-erTi
warmomadgenlis, bakurisagan.69
bakur ufliswuls gelasisaTvis gadaucia Semdegi: `iberebTan
moxvda vinme qristiani tyve qali. igi qadagebda qristianobas da
qristes Zalis daxmarebiT kurnavda avadmyofebs. ase ganukurnavs mas
mZimed daavadebuli iberTa dedofalic. amas didi STabeWdileba
mouxdenia iberTa mefeze, magram mas jer kidev ver gadauwyvetia
qristianobis miReba. cota xnis Semdeg mefe sanadirod wasula,
uecrad iseTi burusi Camowolila, rom mefe Tavis mxleblebs
daSorebia da martod darCenils gza veRar gaugnia. SeSinebul mefes
daxmarebisaTvis miumarTavs tyve qalis RmerTisaTvis. burusi maSinve
gafantula da isev naTeli dRe damdgara. Sin dabrunebulma mefem
TavisTan ixmo tyve qali da dawvrilebiT gamohkiTxa yovelive misi
sarwmunoebis Sesaxeb. amis Semdeg dauwyiaT eklesiis mSenebloba.
mSeneblobis dros xalxSi rwmenis gansamtkiceblad RmerTma saswauli
moavlina: erT-erTi sveti mSeneblebma verafriT ver daayenes Tavis
adgilas. RamiT tyve qalis vedrebis Semdeg es sveti Sveulad gaCerda
haerSi Tavisi adgilis zemoT. rodesac diliT xalxi isev Segrovda,
sveti TavisiT daeSva safuZvelze. eklesiis aSenebis Semdeg imperator
269
konstantines gaugzavnes elCoba TxovniT: gamoegzavna
mRvdelmsaxurebi eklesiis kurTxevisa da xalxis mosanaTlavad.
konstantines es Txovna sixaruliT ausrulebia~.70
rogorc zemoT moyvanili teqstidan Cans, gelasi gadmogvcems
`moqcevaA qarTlisaASi~ Sesuli wmida ninos cxovrebis ramdenadme
Semoklebul Sinaarss. amitomac m. CxartiSvili marTalia, roca
fiqrobs, rom bakurma gelasis gadasca salome ujarmelis mier
dawerili `cxovrebis~ arsi.
aRsaniSnavia isic, rom V saukuneSi TiTqmis yvla cnobili
istorikosi _ rufinusi, sokrate, Teodorite kvireli, sozomeni,
gelasi kvizikeli da agreTve mose xoreneli weren wmida ninosa da
qarTvelTa gaqristianebis Sesaxeb, xolo Cveni Tanamedrove qarTveli
istorikosebi, romlebic `qarTuli wyaroebis mimarT hiperkritikulad
arian ganwyobilni,~ amtkiceben, rom qarTvelebma wmida ninos Sesaxeb
cnobebi mxolod IX saukuneSi Seagroves, `legendac wmida ninos
Sesaxeb~ swored maSin SeTxzes. marTlac, rogorc ukve iTqva zemoT, V
saukuneSi qarTvelebma wmida SuSanikis Rvawli aRweres da nuTu
wmida ninos cxovrebas ar aRwerdnen im dros, roca yvela mezobeli
xalxis istorikosebi wmida ninos cxovrebas aRwerdnen?
unda davaskvnaT, rom uZvelesi qarTuli wyaro, romelic
mogviTxrobs qarTvelTa gaqristianebas, dawerilia IV saukuneSi
salome ujarmelis mier. es gaarkvia m. CxartiSvilma.
`moqcevaA qarTlisaAs~ qronikebSi (I nawilSi) aris cnobebi qarTuli
eklesiis meTaurebis Sesaxeb IV saukunidan IX saukunemde. Cven
moviyvanT amonawerebs maT Sesaxeb wignidan: `Zveli qarTuli
agiografiuli literaturis Zeglebi,~ I, 1964, gv. 81-97.
q a r T u l i e k l e s i i s
m e T a u r e b i ( ` m o q c e v a A q a r T l i s a A ~ )
varianti a da varianti b71
270
q a r T u l i e k l e s i i s
u f l e b r i v i m d g o m a r e o b i s S e s a x e b
CvenSi azrTa sxvadasxvaobaa imis Sesaxeb, Tu vis eqvemdebareboda
qarTuli eklesia Seqmnis droidan. erTi, ufro gavrcelebuli
azriT miRebulia, rom qarTuli eklesia IV saukunis dasawyisSi
antioqiis iurisdiqciaSi Sevida, meore, amJamad miRebuli azriT,
qarTuli eklesia konstantinopols daeqvemdebara. magaliTad, Cveni
enciklopedia wers qarTuli eklesiis Sesaxeb — `eklesia V
saukunemde ierarqiulad eqvemdebareboda jer konstantinopols,
Semdeg antioqiis sapatriarqoebs~.72
aseTi Tvalsazrisi ar iTvaliswinebs eklesiaTa Soris arsebul
realur urTierTdamokidebulebas, romelic arsebobda
gansaxilvel dros. ai, ras wers amis Sesaxeb g. narsiZe:
`zogierT samecniero naSromSi gamoTqmulia Tvalsazrisi, rom
saqarTvelos eklesia Tavdapirvelad konstantinopolis episkoposs
emorCileboda. es Sexeduleba ar aris swori, radgan ar
iTvaliswinebs saeklesio ierarqiis ganviTarebis periodebs. nikeis I
saeklesio krebis dadgenilebiT, imdroindeli msoflio sam
kaTedras gaunawilda (ukve arsebuli tradiciis Sesabamisad): roms,
antioqias da aleqsandrias. TiToeuli am qalaqis mTavarepiskoposi
Tanabrad iyo miCneuli. romis mTavarepiskoposi ganagebda
dasavleTs, aleqsandriisa _ afrikas, xolo antioqiis _ mTel
aRmosavleTs. nikeis krebaze (325 w.) bizantiis Sesaxeb araferi iyo
naTqvami im ubralo mizezis gamo, rom konstantinopoli jer kidev
ar iyo imperiis dedaqalaqi. is dedaqalaqi gaxda mxolod 5 wlis
Semdeg, magram amis Semdegac konstantinopolis episkoposi
eqvemdebareboda herakliis episkoposs da Sedioda Trakiis
diocezSi. mxolod ax.w.aR-is 381 wlidan _ konstantinopolis II
msoflio saeklesio krebidan _ daiwyes konstantinepolisaTvis
uflebaTa miniWeba, xolo diocezi da sapatriarqo uflebebi mas
mxolod qalkedonis IV msoflio saeklesio krebis (451 w.)
dadgenilebis 28-e muxliT daumtkicda. e.i. saqarTvelo IV saukunis
20-30-ian wlebSi konstantinepols ver daeqvemdebareboda, radgan
amgvari daqvemdebareba I saeklesio krebis dadgenilebiT
271
akrZaluli iyo. saqarTvelos daqvemdebareba mxolod antioqiis
mTavarepiskoposisadmi iyo SesaZlebeli. TviT konstantinopolis
episkoposis gamgeblobis zona ar scildeboda sakuTar qalaqs,
romelic antioqiis diocezSi Sedioda.~73
savsebiT samarTliania g. narsiZe, rodesac wers, rom qarTuli
eklesia misi daarsebis dros konstantinopols ver
daeqvemdebareboda, radganac: 1. TviTon konstantinopolis
episkoposi sxvaze iyo daqvemdebarebuli: herakliis episkoposze
Trakiis diocezSi; 2. aseT daqvemdebarebas maSin arsebuli
saeklesio kanoni krZalavda; 3. qarTuli eklesiis daarsebis dros,
rac uTuod 326 wlamde moxda, konstantinopoli jer kidev ar
arsebobda. is 330 wels daarsda, magram g. narsiZe ar aris swori,
roca wers, rom nikeis I saeklesio krebis dadgenilebiT
imdroindeli msoflio sam kaTedras gaunawildao~. es sakiTxi
RvTismetyvelTa mier kargadaa damuSavebuli. amis Sesaxeb cnobili
kanonistis profesor troickis azris moyvanamde unda iTqvas
Semdegi: Sua saukuneebSi eklesiisa da saxelmwifos Serwymam
bizantiis magaliTze gamoiwvia is, rom bizantiis imperia
eklesiurad pretenzias acxadebda mTel msoflioze. am dros
warmoiSva Teoria e.w. `pentarqiis~ Sesaxeb, TiTqosda mTeli
msoflio 5 saimperio sapatriarqos Soris ganawilda msoflio
krebebis mier. imperiaSi arsebobda 5 sapatriarqo: romis,
konstantinopolis, aleqsandriis, antioqiis da ierusalimis.
TiTqosda am sapatriarqoebs mTeli msoflio gaunawildaT. ai, ras
upasuxebs amis Sesaxeb `pentarqiis~ Teoriis damcvels profesori s.
troicki, aRiarebuli da marTlmadideblur samyaroSi
saxelganTqmuli kanonisti: _ `avtori cdilobs aRadginos Sua
saukuneTa bizantiuri Teoria pentarqiisa, romlis mixedviT
TiTqosda msoflio krebebma xuT sapatriarqoTa Soris gahyo
msoflio. magram rogor SeiZleba iTqvas, rom I-ma msoflio krebam
gahyo msoflio 5 patriarqs Soris, maSin roca sapatriarqoebi
saerTod ar arsebobda, ara marto I msoflio krebis dros, aramed
kidev did xans mis Semdeg, roca konstantinopolis eklesia
daqvemdebarebuli iyo herakliis mitropolitze, xolo
ierusalimisa Seadgenda erT eparqias kesariis mitropolitisas,
roca eklesiebi yvela romauli provinciisa (isini iyvnen
daaxloebiT 100), balsamonis cnobiT (II msoflio krebis meore
kanonis ganmarteba, aTen. s. int. 11. 171), avtokefalurni iyvnen da
mxolod mniSvnelovani qalaqebis eklesiebma gaaerTianes TavianTi
Zalauflebis qveS ramdenime provincia, rasac sanqcia misca I-ma
msoflio krebam. pentarqiis gageba ar hqonia arc II msoflio
272
krebas, romelmac Tavisi me-2 kanoniT daamtkica avtokefalia yvela
diocezis eklesiebisa, aseTi iyo aTze meti... kerZod, daadastura
TavisTavadoba asiis, pontosa da Trakiis diocezuri eklesiebisa
da gauTanabra isini aleqsandriisa da antioqiis eklesiebs, xolo
konstantinopolis eklesias misca mxolod pativis upiratesoba da
ara Zalaufleba. Zvel msoflio krebaTa aqtebis saukeTeso
Tanamedrove mcodne eduard Svarci ambobs konstantinopolis
eklesiis Sesaxeb, rom 380 wels is iyo `mxolod mcire
marTlmadidebluri Temi (îáùèíà) da rom oqropiri mxolod
`cdilobda~ Seeqmna Tavisi kaTedrisTvis raRac msgavsi saeklesio
provinciisa~. ucxo iyo pentarqiis fiqri IV msoflio krebisTvisac,
mis kanonebSi laparakia mxolod sami diocezis konstantinopolis
saydarze daqvemdebarebis Sesaxeb, xolo aqtebSi — teritoriebis
gayofis Sesaxeb antioqiasa da ierusalimis eklesiaTa Soris.
mxolod VI msoflio krebis 36-e kanonSia saubari `xuTi saydris~
Sesaxeb, Tumca kanoni maT ar uwodebs sapatriarqoebs, magram iq
sityvac ki ar aris daZruli mTeli msoflios gayofis Sesaxeb am
saydrebs Soris, aramed mxolod dgindeba maTi rangi, radganac 36-e
kanonSi CamoTvlili yvela eklesia imyofeboda erT berZnul-
romaul imperiaSi, romlis gareTac arsebobda sxva avtokefaluri
eklesiebic _ siro-sparsuli, qarTuli, somxuri. TviT berZnul-
romaul imperiaSic imyofeboda kviprosis avtokefaluri eklesia,
romlis konstantinopolis eklesiisgan damoukidebloba daamtkica
amave VI msoflio krebis 39-e kanonma. agreTve arsebobdnen
avtokefaluri eklesiebi karTagenis da I iustinianisa...
sinamdvileSi konstantinopolis eklesiam ise, rogorc yvela
avtokefalurma eklesiam SeiZleba avtokefalia mianiWos mxolod
Tavis sakuTar nawils. visgan miiRo konstantinopolis eklesiam
gansakuTrebuli ufleba, mianiWos avtokefalia (msoflios sxva
eklesiebs), avtori ar ambobs, radganac aseTi ufleba mas arasodes
miuRia. mravali avtokefaluri eklesia arsebobda maSin, roca
TviTon konstantinopolis eklesias ar gaaCnda avtokefalia, aramed
damokidebuli iyo herakliis mitropolitze, araviTari saerTo
konstantinopolis patriarqs ar gaaCnda kviprosis, karTagenis, I
iustinianis, qarTul, siro-sparsul, somxur eklesiebis
avtokefaliebTan~.74
arasworia azri, TiTqos qarTuli eklesia V saukunemde
ierarqiulad eqvemdebareboda ucxoeTs, ucxoeTis sapatriarqoebs.
jer kidev 451 wlamde sapatriarqoebi saerTod ar arsebobdnen, miT
umetes, IV saukunis dasawyisSi konstantinopolis episkoposs
patriarqi ar ewodeboda. garda amisa, rogorc zemoT davinaxeT, I-ma
273
msoflio krebam 325 wels `msoflio sam kaTedras~ ki ar gaunawila,
aramed sanqcia misca arsebul faqts, rom imperiis didi qalaqebis
episkoposebs Tavisi Zalaufleba ukve gavrcelebuli hqondaT
ramdenime Tavis garSemo arsebul provinciaze. krebam am qalaqebis
episkoposebs ar CamoarTva es provinciebi, aramed cno es ukve
arsebuli iuridiuli faqti. laparakia ara mTel msoflios
ganawilebaze, aramed didi qalaqebis irgvliv arsebul
provinciebze.
saerTod unda iTqvas, rom rogorc I, ise II msoflio krebis
droisTvis `msoflios ganawilebis~ problema ar arsebobda. aseTi
gageba mxolod imis Semdeg gaCnda, rac imperiis dedaqalaqebis
eklesiebi gadaiqcnen sapatriarqoebad da am sapatriarqoebma
imperiis teritoria erTmaneTs Soris gainawiles, e.i. ufro gvian,
gansakuTrebiT ki iustinianes epoqaSi (VI s.) da mis Semdeg.
zemoT moyvanilidan gamomdinare azri, rom qarTuli eklesia
antioqiis episkoposs daeqvemdebara imis gamo, rom msoflios
ganawilebis dros aRmosavleTi antioqias Sexvdao, asaxavs ara IV
s-Si arsebul viTarebas, aramed Camoyalibebulia Semdgom
saukuneebSi, `pentarqiis~ Teoriis Camoyalibebis periodSi,
gansakuTrebiT 451 wlis msoflio krebis Semdeg.
antioqiis Zlier eklesias IV saukuneSi CrdiloeTiT
esazRvreboda pontos diocezis aseve Zlieri eklesia, romelic
uSualod emijneboda saqarTvelos. 381 wels II msoflio krebam me-2
kanoniT daamtkica yvela diocezis eklesiebis avtokefalia, maT
Soris pontosi, da gauTanabra is antioqiis eklesias.
pontos Zlieri eklesia IV saukuneSi ar dauSvebda, rom
antioqias, mis Tanabar eklesias, iurisdiqcia gaevrcelebina pontos
uSualod mosazRvre, mezobel saqarTveloze, imis gamo, rom
antioqiasa da saqarTvelos Soris swored pontos vrceli diocezi
(mcire azia) iyo gadaWimuli (pontos diocezi faqtobrivad mTel
mcire azias moicavda). qarTuli wyaroebi erTxmad miuTiTeben, rom
qarTuli eklesiis dafuZnebaSi monawileoba miiRo antioqiis
episkoposma. es faqti SeiZleba aixsnas imiT, rom 330 wels,
konstantinopolis daarsebamde, qalaqi antioqia, faqtobrivad iyo
dedaqalaqi romis imperiis aRmosavleT nawilisa, amitomac rodesac
qalaq romSi imperatorTan Cavidnen wmida ninos mier gagzavnili
elCebi da survili gamoTqves qarTuli eklesiis daarsebisa,
imperatorma antioqiis episkoposs daavala am misiis Sesruleba.
saqme is iyo, rom imis Semdeg, rac imperatorma diokletianem
imperia ramdenime nawilad dahyo, imperiis aRmosavleTis
yovelgvari saqme, samxedro Tu samoqalaqo, unda gadaWriliyo ara
274
romSi, aramed aRmosavleTSive misi sagangebo mmarTvelis mier.
aRmosavleTis saeklesio saqmeebic aseve aRmosavleTis mmarTvels
daekisra. amitomac episkoposs, romelic antioqiaSi ijda, daevala
daxmareboda qarTvelebs saeklesio saqmis mowyobaSi.
`diokletianem (284-305) daawesa e.w. `tetrarqia~ _ `oTxis
mmarTveloba~, ris safuZvelzec romis imperias marTavda ori
imperatori da ori keisari. imperatori diokletiane da keisari
galeriusi ganagebdnen imperiis aRmosavleT nawils, maqsimiane da
konstancius xlori _ dasavleTs~.75
qarTuli eklesiis saqmis gadaWra aRmosavleTSi mjdom mTavari
qalaqis episkoposs daekisra, IV s-is dasawyisSi. amitomac savsebiT
SesaZlebelia, imperatoris sagangebo davalebiT antioqiis
episkoposi saqarTveloSi Camosuliyo IV s-is dasawyisSi, magram es
srulebiT ar iZleva uflebas, gakeTdes daskvna, rom amis Semdeg
qarTuli eklesia antioqiis eklesias daeqvemdebara. isic unda
iTqvas, rom qarTuli eklesiis dafuZnebis dros imperiis
dedaqalaqi konstantinopoli rom yofiliyo, qarTuli eklesiis
organizaciis saqmeSi daxmarebis gaweva daevaleboda ara antioqiis
episkoposs, aramed dedaqalaqisas (saubaria ara ierarqiul
daqvemdebarebaze, aramed eklesiis organizaciaSi daxmarebis
gawevaze).
mainc romeli eklesiis iurisdiqciis qveS imyofeboda qarTuli
eklesia IV saukuneSi — antioqiis, ierusalimis Tu
konstantinopolis?
amJamad da winaTac, es sakiTxi yovelTvis sadavo iyo. mecnierebis
erTi nawili asaxelebs antioqias, meore konstantinopols, mesame
ierusalims, imis gamo, rom arc erT Cvenamde moRweul sabuTSi
mtkiced ar aris dadgenili es sakiTxi, ufro metic, sabuTebi ar
iZlevian amis dadgenis saSualebas. vfiqrob, unda vilaparakoT ara
sabuTebis naklovanebis Sesaxeb, aramed sabuTebis mimarT midgoma
unda Seicvalos.
Tu Cven am sakiTxs mivudgebiT im TvalsazrisiT, romelic jer
kidev XII saukuneSi gamoTqva cnobilma kanonistma balsamonma,
sabuTebis naklovanebis Sesaxeb aRar vimsjelebT.
balsamoni wers, rom IV saukuneSi romis imperiaSi avtokefaluri
iyo yvela provinciis eklesia. IV saukuneSi imperia dayofili iyo
provinciebad, arsebobda 100-ze meti provincia. balsamonis azriT,
im dros 100-ze meti avtokefaluri eklesia arsebobda mxolod
romis imperiaSi, radganac yvela provinciis mitropolia
avtokefaluri iyo da mitropolitebi xeldasxmulni iyvnen Tavisive
provinciis saeklesio krebis mier.
275
T. balsamoni me-2 msoflio krebis me-2 kanonis ganmartebisas
rCevas iZleva: `miaqcie yuradReba, rom am kanonis Tanaxmad,
provinciebis yvela mitropoliti avtokefaluri iyo da
xeldasxmulni iyo Tavisi krebis mier~.76
amrigad, balsamonis Tanaxmad, IV saukuneSi imperiaSi arsebuli
yvela provinciis eklesia avtokefaluri iyo. igive iTqmis
diocezTa eklesiebzec. msxvili administraciuli erTeuli —
diocezic Tavis mxriv provinciebad iyo dayofili. IV
saukunisaTvis imperiaSi 12 administraciuli erTeul-diocezi
yofila, xolo TiToeul am diocezSi 16-mde provincia Sedioda.77
cnobilia, rom diokletianem (284-305) administraciul nawilebad
dayo imperia — `uzarmazari imperiis erTpirovnuli marTva Wirda,
amitom diokletianem saxelmwifo jer orad gayo, meore naxevris
mmarTvelad airCia Tavisi axlobeli maqsenciusi da mas
`avgustusis~ tituli mianiWa, xolo Semdeg imperiis TiToeuli
naxevari orad gayo da am gamonayof olqebs saTaveSi Cauyena ori
keisari. amrigad, imperia oTx nawilad gaiyo (tetrarqatis sistema).
konstantine I-ma (306-337) aRadgina imperiis erTianoba, magram
SeinarCuna saxelmwifos teritoriuli dayofa 4 provinciad,
romelTagan TiToeuli 12 diocezad iyofoda. konstantines
droidan imperatoris xelisuflebis Zlier dasayrdenad iqca
qristianoba~.78
b. lominaZem aRniSna, rom IV saukunisaTvis provinciebSi
arsebuli eklesiebi avtokefalurni iyvnen. provinciaTa eklesiebis
(anu eparqiebis) avtokefaluroba imiT gamoixateboda, rom
provinciis saeklesio kreba irCevda da adgenda meTaur episkoposs
(mitropolits), garedan Caurevlad. imperiaSi provinciaTa didi
ricxvis gamo avtokefaluri eklesiebis ricxvic didi iyo. ukve IV
saukuneSive daiwyo da V saukuneSi, faqtobrivad, TiTqmis
dasrulda avtokefaluri eklesiebis gaerTianeba jer diocezebis
eklesiebSi, xolo Semdeg sapatriarqoebSi. amitomac IV saukuneSi
arsebuli 100 avtokefaluri eklesiis nacvlad V saukunis Sua
wlebSi imperiaSi 6 avtokefaluri eklesiaRa darCa. es procesi —
avtokefaluri eklesiebis gauqmeba da msxvili sapatriarqoebis
daarseba TandaTan xdeboda.
`IV-V saukuneebSi, patriarqatis Camoyalibebis periodSi, gaCnda
miswrafeba, moespoT mitropolitebis avtokefalia da diocezis
meTaur `upirveles~, `uwarCinebules~ mitropolitebs (momaval
patriarqebs) mieRoT eparqiis `Tavis~, `mitropolitis~ dadgenis
ufleba. magram vidre patriarqatis sistema sabolood gaimarjvebda
(qalkedonis 451 wlis IV msoflio krebis kan. 28) da vidre yvela
276
mitropoliis avtokefalia gauqmebuli ar iyo, msoflio saeklesio
krebebi sakmaod iZleodnen mitropoliebis avtokefaliis SenarC-
unebis garantias (nikeis I, kan. 7; efesos, kan. 8), amitomac jer kidev
ar iyo Zneli sadavod qceuli avtokefalia isev Zveli
avtokefaliis sasargeblod gadaWriliyo (kviprosis magaliTi 431
wels efesos krebaze).79
manamde ki, mitropoliebis avtokefaliis mospobamde, rogorc
aRniSnuli iyo, `bizantiaSi saeklesio provinciis (igive eparqiis)
meTaurs (aerTianebda eparqiaSi Semaval episkoposebs) ewodeboda
`Tavi~, `pirveli~, aseve `Tavis~ mniSvnelobiT ixmareboda
`mitropolitic~ (miRebuli iyo, rom saeparqio (provinciis)
eklesiis `Tavad~ aucilebliv is episkoposi unda daesvaT, romelic
samoqalaqo administraciis (provinciis) dedaqalaqSi (metropolis)
ijda, mas dedaqalaqeli — ewodeboda da amas garda Tavisi
sakuTari gansagebeli hqonda, rogorc erT-erT episkoposTagans
(antioqiis kr., kan 9). episkoposTa `Tavs~ bizantiaSi adgenda TviT
saeklesio olqis (eparqiis) episkoposTa kreba, garedan Caurevlad
(mociqulTa, kan.34; nikeis I, kan.6; antioqiis, kan. 9; efesos, kan.8).80
amitom saeklesio mitropoliebi (eparqiebi) warmoadgendnen
avtokefalur eklesiebs (balsamonis komentari konstantinopolis II
ms. krebis me-2 kanonis Sesaxeb:81 marTlac, IV saukuneSi saxelmwifos
yvela olqis, anu provinciis eklesiebis avtokefalurobas
adastureben ara marto IV saukuneSi mowveuli krebebis kanonebi
(mag. nikeisa da efesosi), aramed Semdeg saukuneTa kanonistebic (mag.
balsamoni). amitomac amasTan dakavSirebiT SeiZleba daisvas aseTi
kiTxva: Tu IV saukuneSi imperiaSi yvela olqis eklesia avt-
okefaluri iyo, ratom ar unda yofiliyo IV saukuneSive
daarsebuli qarTuli eklesia avtokefaluri da ratom unda
yofiliyo qarTuli eklesia daqvemdebarebuli ucxoeTis sxva
eklesiaze?
CvenSi dabejiTebiT miRebulia, rom qarTuli eklesia
ierarqiulad eqvemdebareboda konstantinopolis anda antioqiis
eklesiebs. magram aseTi daqvemdebareba xom ewinaaRmdegeboda mamaTa
kanonebs? nuTu msoflio eklesia dauSvebda kanonebis darRvevas
qarTuli eklesiis mimarT? kanoni ki, rogorc iTqva, aseTi iyo:
`episkoposTa `Tavs~ bizantiaSi adgenda TviT saeklesio olqis
(eparqiis) episkoposTa kreba, garedan Caurevlad (mociqulTa, kan. 34,
antioqiis, kan. 9, nikeis I, kan. 6, efesos, kan. 8)~82 SeuZlebelia
qarTuli eklesiis mimarT IV saukunis TiTqmis yvela krebis
kanonebi daerRviaT.
277
IV saukuneSi saqarTvelo iyo ara romis imperiaSi Semavali
provincia, aramed damoukidebeli saxelmwifo. saqarTvelo imperiis
provinciac rom yofiliyo, maSinac ki qarTuli eklesia
avtokefaluri unda yofiliyo imperiis sxva provinciaTa
eklesiebis msgavsad, magram, saqarTvelo rogorc vTqviT,
damoukidebeli saxelmwifo iyo. amitomac, miT umetes, misi eklesia
avtokefaluri unda yofiliyo. miuRebeli da mouTmeneli iqneboda
IV saukuneSi arsebuli saeklesio kanonebis darRveviT
damoukidebeli saxelmwifos _ saqarTvelos eklesia
daqvemdebareboda imperiis romelime provinciis eklesias.
riT gamoixateboda IV saukuneSi eklesiis avtokefalia? imiT, rom
am eklesiis meTaurs saeklesio olqSive (provinciaSi) adgendnen
garedan Caurevlad. qarTuli wyaroebic adastureben IV saukuneSive
qarTuli eklesiis meTaurebis saqarTveloSive dadgenis faqts,
qarTvel mefeTa da gavleniani wreebis mier CvenSi `ismebodnen~
eklesiis meTaurebi, garedan Caurevlad. wmida nino evedreboda mefe
mirians, rom episkoposad `daesva iakobi~.
qarTuli eklesiis meore episkoposi iakobi mefe mirianis nebiT
dajda eklesiis meTaurad. am episkopos iakobis sikvdilis Semdeg
qarTvelTa mefem episkoposad `dasva~ elia. `...mokuda episkoposi
iakob, da dasua mis wil elia~.83 elias sikvdilis Semdeg aqve,
saqarTveloSive, axal episkoposad `dasves~ svimoni _ `...mokuda
elia episkoposi, da dasues sYmon~.84 aseve saqarTveloSive mRvdeli
miqaeli `daadgines episkoposad~. es mRvdeli saberZneTidan yofila
Camosuli, magram episkoposi ki ar yofila, aramed mRvdeli,
episkoposad is saqarTveloSive `daadgines~ _ `moiyvana mRdeli
WeSmariti saberZneTiT, saxeliT miqael da daadgina igi
episkoposad...~85 da ase Semdeg. episkoposebs aqve, saqarTveloSive,
`adgenen~ an `svamen~ Sesabamisi wreebi.
am dros, Cans, im saeklesio kanons eyrdnobian, romlis
Tanaxmadac eklesiis meTaur episkoposs irCevs da adgens saeklesio
kreba, romelSic adgilobrivi episkoposebi monawileoben
xelisuflebis nebarTviT. antioqiis 344 wels mowveulma krebam
daakanona ukee arsebuli wesi, romlis Tanaxmadac eklesiis
meTaurad episkoposTa Soris unda SeerCiaT dedaqalaqis episkoposi
(antioqiis krebis kan. 9); am meTaurs anu `Tavs~ adgenda TviT
saeklesio olqis episkoposebis kreba.
am kanonis Tanaxmad, qarTuli eklesiis `Tavi~ IV saukuneSive
unda aerCia qarTuli eklesiis episkoposebis krebas, mefis anda
Sesabamisi administraciis nebarTviT da es `Tavi~ aucileblad
unda yofiliyo dedaqalaqis — mcxeTis episkoposi. marTlac, Cveni
278
wyaroebi swored amas miuTiTeben, rom mefe yovelTvis qarTuli
eklesiis meTaurad `svams~ mcxeTis episkoposs. amiT imdroindeli
saeklesio kanonebi daculi iyo.
imisTvis, rom saqarTveloSive aerCiaT eklesiis meTauri da
daesvaT is Tavis saydarze, saWiro iyo episkoposTa krebis
gadawyvetileba, anu saWiro iyo, rom saqarTveloSive im dros ori
an meti episkoposi mainc yofiliyo.
iyo, Tu ara saqarTveloSi IV saukuneSi ramdenime episkoposi?
diax, iyo. Cven gvaqvs wyaro, romlis Tanaxmadac, ukve mirian mefis
sikvdilis droisTvis (IV saukunis 60-ian wlebSi) saqarTveloSi iyo
ramdenime episkoposi, magram agreTve arsebobs XX saukunis
mecnierTa varaudi, rom im dros saqarTveloSi erTi episkoposi
unda yofiliyo. es varaudi ar efuZneba raime wyaros, amitomac Cven
unda vendoT im Zvel qarTul wyaros, romelic wers, rom mefe
mirianma sikvdilis Jams `...davedra episkoposTa, raTa adidon
dideba mis adgilisa~86 _ wmida ninos saflavisa.
mirianma Tavisi ukanaskneli neba ganucxada ramdenime episkoposs,
imJamad myof episkoposebs, `episkoposTao~ _ weria wyaroSi. swored
es `episkoposni~ TavianT krebaze irCevdnen qarTuli eklesiis
meTaurs, xolo mefe `svamda~ mas.
krebis Catareba, arCeva da dasma ar iyo ucxo imdroindeli
qarTuli sazogadoebisaTvis. garkveuli wreebi TviT mefes
irCevdnen da svamdnen taxtze. magaliTad, mefe mirianis Zmiswuli
Trdati mefed `dasves~ qarTvelma warCinebulebma _ `maSin
warCinebulTa qarTlisaTa zraxva yves da dasues mefed simamri
varaz-baqarisi, Ze revisi, Zmiswuli mirianisi, kaci moxucebuli,
saxeliT Trdati...~87
aseve mefe arCil I aznaurTa krebam `dasva~ mefed. `SeiTqunes
aznaurni qarTlisani... dasues mefed arCil~88
unda vifiqroT, rom radganac imdroindeli qarTuli
sazogadoebisaTvis Sekreba da meTauris gamorCeva uCveulo ar
yofila, qarTveli episkoposebic TavianT krebaze gamoirCevdnen
eklesiis meTaurs, rogorc amas moiTxovda zemoT miTiTebuli
msoflio saeklesio kanonebi.
qarTul eklesiaSi ramdenime episkoposi yofila ara marto mefe
mirianis dros, rasac miuTiTebs matiane, aramed mis Semdegac,
magaliTad, vaxtang gorgasals, roca is sparseTidan dabrunda,
miegebnen qarTveli episkoposebi, ara saeklesio reformis Semdeg,
aramed reformamde _ `warmovida vaxtang qarTlad, da miegeba Ze
misi daCi da mis Tana yovelni spasalarni da maT Tana
episkoposni~.89
279
cnobilia, rom saeklesio reformis Semdeg vaxtangma episkoposTa
ricxvi gaadida, magram matianis cnoba, rom am reformamdec qarTul
eklesiaSi iyo araerTi episkoposi, Zalze mniSvnelovania. TviT
vaxtangis siWabukis drosac qarTul eklesiaSi ori gamorCeuli da
didi avtoritetis episkoposi yofila. matiane wers: `da ganmzada
mefeman saxli erTi da dajda saydarTa zeda maRalTa, xolo
juanSer spaspeti da ornive episkoposni dasxdes saydarTave, da
sxuani yovelni erisTavni dasxdes selebiTa...~90 vaxtangis saeklesio
reformamdec (V saukunis I naxevarSi) Cvens eklesiaSi mravali
episkoposi yofila.91
Tumca, naxsenebi `ori episkoposis~ Sesaxeb sxvadasxva azria
gamoTqmuli, magram rogorc TviT konteqstidan Cans, erTi
episkoposi iyo berZnuli saeklesio orientaciisa, xolo meore
siro-sparsuli saeklesio orientaciisa, amitomac axlo mdgomi
qristian maniqevelTa mimdinareobasTan. Tu gavixsenebT, rom
maniqevelizmi warmoadgenda garkveulwilad
cecxlTayvanismcemlobisa da qristianobis sinTezs,92 maSin gasagebi
gaxdeba, rogorc aRniSnavda p. ingoroyva, ratom uwodebdnen am
qristian episkoposs mwvalebels `sparsels~.
jer kidev vaxtang gorgaslis reformamde qarTul eklesiaSi rom
mravali episkoposi iyo, amas miuTiTebs isic, rom qarTuli
eklesiis meTaurs im dros hqonda tituli `mTavarepiskoposi~, e.i.
ufrosi, mTavari, pirveli episkoposi, es igivea, rac `episkoposTa
Tavi~.
`moqcevaA qarTlisaA~ Cveni uZvelesi matiane, romelsac VII
saukunes miaweren, Tumca masSi wina saukuneTa fenebic aris,
qarTuli eklesiis yvela meTaurs, garda pirvelisa,
mTavarepiskoposs uwodebs. `moqcevaA qarTlisaA~ ganasxvavebs
episkopossa da mTavarepiskoposs da, Cans, realurad asaxavs
eklesiaSi arsebul viTarebas. magaliTad, is pirvel meTaurs
qarTuli eklesiisas `episkoposs~ uwodebs garkveul dromde, misi
moRvaweobis pirvel xanebSi, xolo Semdgom mas ukve
`mTavarepiskoposs~ uwodebs. aseve mTavarepiskoposs uwodebs mis
Semdeg yvela episkoposs, romelnic meTaurobdnen qarTul eklesias,
V saukunis 70-wlebamde (kaTalikosobis dawesebamde).
`moqcevaA qarTlisaAs~ orive redaqcia (a da b),93 qarTuli
eklesiis pirvel meTaurs, saberZneTidan Camosul iovanes
`episkoposs~ uwodebs _ `da mosca mefeman iovane episkoposi da
orni mRdelni da erTi diakoni~ (gv. 86, a), `xolo mefeman
(konstantinem) waravlinna episkoposi iovane da orni mRdelni da
erTi diakoni.. (gv.86, b). magram imis Semdeg, rac mefe mirianis
280
wyalobiT qarTuli eklesia gaZlierda, xalxi masiurad
gaqristianda da qveyanaSi eklesiebis Seneba daiwyes, iovane ukve
mTavarepikoposis xarisxSia moxsenebuli _ `...aRivso urviTa (mefe)...,
vidre ara iswava mTavarepiskoposisgan~ (gv. 87, b).
ioanes Semdgom meTaurs qarTuli eklesiisas, aseve
mTavarepiskoposs uwodebs matianis orive redaqcia.
`dajda mefed bakur Ze revisi, da mokvda ioane ebiskoposi da
dajda iakob mRvdeli igi muniTve mosruli, mTavarepiskoposad~ (gv.
91, a). `dajda mefed bakur, Ze revisi da mokuda ioaneca episkoposi
da mis wil dajda mRdeli, romeli eneba ninos mTavarepiskoposad~
(gv. 91,b);
moqcevaA qarTlisaA da `qarTlis cxovrebis~ cnobebi erTmaneTs
avseben. Tu `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, mefe mirianis
gardacvalebis dros Cvens eklesiaSi ukve ramdenime episkoposi iyo,
`moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, am episkoposebis meTaurs ukve aqvs
tituli `mTavarepiskoposisa~.
`dajda mefed ZmaA misi Trdat da mTavarebiskoposi iyo nerse
somexTa kaTalikozisa diakoni iob~ (gv. 91, a); `dajda ZmaA misi
Trdat, maSin mTavarepiskoposi iyo nerse~ (iqve, b).
varaz baqaris drosac, rodesac sparselebma daipyres
saqarTvelo, mTavarepiskoposi kvlav iobi yofila — `da
mTavarebiskoposi iyo igive iob, da maSin movida qram xuar borzard
sparsTa mefisa pitiaxSi tfilisad qalaqad — cixed da qarTli
missa xarksa Sedga...~ (gv. 92, a)
bakuris mefobis dros ukve elia mTavarepiskoposobda _ `mefobda
bakur, ZH Trdatisi da mTavarebiskoposi iyo elia~ (gv. 92, a,b),
xolo farsmanis mefobisas mTavarepiskoposobda svimon — `mefobda
farsman diswuli Trdatisi da mTavarebiskoposi iyo sYmon~ (gv. 92,
a,b).
arCilis mefobis dros oTxi mTavarepiskoposi gardaicvala —
mefobda arCil da mTavarebiskoposi iyo iona ... misve arCilis ze
oTxni mTavarepiskoposni gardaicvalnes~ (gv. 92, a).
mefe mirdatis dros mTavarepiskoposi glonoqori
mTavarepiskoposic yofila da erisTavic. xolo vaxtang gorgaslis
dros kaTalikosobis dawesebamde mTavarepiskoposobdnen ioveli da
miqaeli.
`da mere mefobda mirdat da mTavarepiskoposi iyo glonoqor da
ese mTavarebiskoposi erisTvadca iyo barazbod pitiaxSisagan
qarTls da hereTs. da misa Semdgomad mefobda didi vaxtang
gorgasali da mTavarebiskoposi iyo iovel. maSin wariyvanes vaxtang
sparsTa da Semdgomad raodenisame Jamisa moiqca da
281
mTavarebiskoposi iyo miqael~ (gv. 92-93, a); miqaelis Semdeg qarTuli
eklesiis meTauris tituli iyo ara `mTavarepiskoposi~, aramed
`kaTalikosi~.
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, matianeTa Tanaxmad,
kaTalikosobis dawesebamde IV da V saukuneebSi qarTul eklesiaSi
iyo mravali episkoposi, amitomac, upirveles episkoposs ewodeboda
`mTavarepiskoposi~. mTavarepiskoposis kaTedra mcxeTaSi
(dedaqalaqSi) iyo da arsebuli wesis Tanaxmad, is samoqalaqo
mTavrobis nebiT unda `damjdariyo~ saydarze, qarTuli eklesiis
meTauri ucxoeTidan ki ar CamohyavdaT, aramed saqarTveloSive
irCevdnen Tanamdebobaze da aZlevdnen Sesabamis wodebas, Tumca is
erovnebiT SeiZleba araqarTveli anda dabal xarisxSi myofi
Camosuliyo saqarTveloSi. magaliTad, miqaeli ubralo mRvdeli
iyo, roca saberZneTidan Camoiyvanes. is saqarTveloSive akurTxes
da dasves mTavarepiskoposis taxtze, xolo iobi diakvnis xarisxSi
myofi Camovida saqarTveloSi. is aseve saqarTveloSi iRebs axal,
maRal tituls.
SeiZleba daisvas kiTxva: Tu qarTuli eklesia IV saukuneSi iseve
avtokefaluri iyo, rogorc imperiis provinciaTa eklesiebi, maSin
ratom gamogzavna qarTuli eklesiis pirveli episkoposi romis
imperatorma konstantinem? `qarTlis cxovrebisa~ da `moqcevaA
qarTlisaAs~ cnobebis Tanaxmad, qarTuli eklesiis formirebisas,
xalxis monaTvlisa da damoZRvrisaTvis saWiro iyo ucxoeli
samRvdeloebis daxmareba, magram SemdegSi qarTuli eklesia, cxadia,
iseve unda mowyobiliyo, rogorc mTel maSindel romis imperiaSi
iyo mowyobili sxva eklesiebi, kerZod, yoveli provinciis eklesia
avtokefaluri iyo da maTi meTauri provinciis samRvdeloebis
mierve irCeoda. aRsaniSnavia, rom provincias, anu olqs
ZvelqarTulad ewodeboda `samTavro~ da did sjulis kanonSi IV
saukunis krebebis kanonebis gadmocemis dros sityva `samTavro~
mravaljer ixmareba.
II msoflio kreba, romelic 381 wels iqna mowveuli, imperiis
aRmosavleTSi asaxelebs ramdenime avtokefalur eklesias, maT
Soris antioqiisas, asiisas, pontosas, Trakiisas da wers:
`TiToeulsa samTavrosa krebaA mis samTavroAsaA ganagebs nikeas
gansazRvrebulisa kanonisaebr~. (II msoflio krebis me-2 kanoni).
rogorc aRvniSneT, `samTavro~ ZvelqarTulad ewodeboda romaul
`provincias~ da am provinciaSi arsebul eklesiasac. am kanonis
Tanaxmad, TiToeuli olqis (provinciis, `samTavros~) eklesia (anu
eparqia) imarTeba am olqis saeklesio krebis mier. II msoflio kreba
meore kanonSive asaxelebs imperiis gareT arsebul eklesiebsac,
282
romelnic mamaTa mier damtkicebuli Cveulebisamebr unda
imarTebodeso. aq igulisxmeba, pirvel rigSi, amave kanonSi
moxsenebuli nikeis krebis kanonebi, romelnic cnobdnen da icavdnen
arsebuli saeklesio samTavroebis, anu imperiis gareT myofi
(`barbarozebrTa warmarTTa Soris myofTa~)94 eklesiebis
avtokefalias.
swored aseve esmoda es kanoni udides kanonist balsamonsac da
aseve wers cnobili kanonisti s. troicki amis Sesaxeb: `meore
kanoni meore msoflio krebisa, swored im krebisa, romelmac
gansazRvra swavla erTiani eklesiis Sesaxeb, saerTod ukrZalavs
yvela adgilobriv eklesias, gaavrcelos Tavisi iurisdiqcia Tavisi
sazRvrebis iqiT... istoria mowmobs, rom im krebis dros
TavisTavadni, avtokefalurni iyvnen eklesiebi, Tu romis yvela
provinciaSi ara (provincia iyo 100-mde), yovel SemTxvevaSi yvela
ToTxmetive diocezSi romis imperiisa... roca zogierTi didi
eklesia Seecada daeqvemdebarebina sxva patara adgilobrivi
eklesiebi, maSin mociqulTa kanonebis erTgulebam da RvTis suliT
ganaTlebul msoflio episkoposTa krebam aRkveTa aseTi cdebi.
roca antioqiis didi eklesia Seecada daeqvemdebarebina kviprosis
patara eklesia, III msoflio krebam merve kanoniT aseTi cda
daaxasiaTa, rogorc `saqme, romelic ewinaaRmdegeboda eklesiisa da
mociqulTa kanonebs (igulisxmeba mociqulTa 35-e kanoni)~.95
`balsamoni meore msoflio krebis epoqaSi avtokefalurebs
uwodebs provinciaTa yvela mitropolits.~96
`arsebobs mravali magaliTi ramdenime avtokefaluri eklesiis
erT eklesiad gaerTianebisa, magaliTad, IV saukunis pirvel
naxevarSi yvela provinciaTa da mitropoliaTa eklesiebi (isini
iyvnen daaxloebiT 100-mde,) balsamonis mowmobiT (aTenis sint. II,
173) iyvnen avtokefalurebi. amasobaSi meore msoflio krebis
droisaTvis mitropoliebi gaerTiandnen did eklesiebSi —
egzarqatebSi, saxelmwifo diocezebis paralelurad, romelnic
iyvnen ToTxmeti, rac daadastura krebam Tavisi meore kanoniT,
xolo Semdeg dedaqalaqis eklesiebma, Tavidan romisam, xolo misi
magaliTisamebr konstantinepolisam, gaaerTianes TavianTi
Zalauflebis qveS ramdenime diocezi, ase rom VI saukuneSi
berZenTa imperiaSi aRmoCnda sul eqvsi avtokefaluri eklesia,
aseTi gaerTianebebi axal droSic xdeboda. 1920 wels gaerTianda
sami avtokefaluri eklesia...~97
rogorc zemoT moyvanili ganmartebidan Cans, IV saukunis
dasawyisSi romis imperiaSi avtokefaluri eklesiebis ricxvi 100-
mde aRwevda, im mizezis gamo, rom romis yvela provinciis eklesia
283
avtokefaluri iyo. Semdgom, amave saukuneSi mimdinareobda Serwyma-
SeerTeba avtokefaluri eklesiebisa imperiaSi arsebul diocezTa
paralelurad, radganac imperiaSi iyo 14 diocezi, aseve 381
wlisaTvis imperiaSi aRmoCnda 14 avtokefaluri eklesia.
avtokefalur eklesiaTa Serwyma-gaerTianebis procesi Semdgomac
grZeldeboda, gansakuTrebiT V saukunis pirvel naxevarSi. axla
ukve imperiis mTavari qalaqebis eklesiebi Tavis garSemo
aerTianebdnen ramdenime diocezis avtokefalur eklesias. ase
gaerTianda qalaq romis eklesiaSi ramdenime diocezi, xolo 451
wels krebam qalaq konstantinopolis eklesias dauqvemdebara sami
diocezis — asiis, pontos da Trakiis diocezTa avtokefaluri
eklesiebi. amitomac, V saukunis bolosaTvis imperiaSi
avtokefalur eklesiaTa ricxvi Zlier Semcirda, da VI saukuneSi,
rogorc iTqva, ukve eqvsi avtokefaluri eklesia arsebobda mTel
imperiaSi.
VI saukunisaTvis avtokefalia dakarges iseTma Zvelma
eklesiebmac, romelTagan zogierTni TviT mociqulTa mier iyo
daarsebuli. TviT ierusalimis eklesiamac ki dakarga avtokefalia
da kesaria-palestinis episkoposis xelqveiT imyofeboda. IV
msoflio krebam misi avtokefalia mTlianad aRadgina. aseve, s.
troickis Tanaxmad, mociqulTa mier daarsebulma aTenis eklesiamac
avtokefalia dakarga da mxolod mravali aseuli wlis Semdeg
aRidgina igi.
riT gamoixateba eklesiis avtokefalia? s. troicki kiTxvas ase
upasuxebs: `TviT avtoritetuli ganmmarteblebi kanonebisa
avtokefaliis arss xedaven swored xeldasxmaSi, rom mocemuli
eklesiis episkoposebs SeuZliaT xeli daasxan, anu akurTxon
TavianTi eklesiis axali episkoposebi.
ar eqvemdebarebian arc erT patriarqs eklesiebi bulgareTisa,
kviprosisa da iberiisa (e.i. qarTuli), radganac mRvdelmTavrebi am
eklesiebisa Cveulebriv iReben xirotonias Tavisive
episkoposebisagan~, _ wers Tavis alfabetur sintagmaSi maTeos
blastari.98
yovelive zemoT moyvanilidan SeiZleba davaskvnaT, rom 320-ian
wlebSi organizebuli qarTuli eklesia usaTuod iseve unda
mowyobiliyo, rogorc imperiaSi arsebuli sxva eklesiebi. imperiaSi
ki yvela provinciis anu administraciuli erTeulis eklesia
avtokefaluri iyo. saqarTvelo romis provincia ar yofila, is iyo
imperiis gareT arsebuli saxelmwifo. Tuki imperiaSi yovel
administraciul erTeuls hqonda Tavisi avtokefaluri eklesia,
284
bunebrivia, saqarTvelos saxelmwifos eklesiac avtokefaluri unda
yofiliyo.
qarTuli eklesiis avtokefalias safrTxe emuqreboda ara IV
saukuneSi, aramed V da VI saukuneebSi, radganac jer kidev IV
saukuneSi dawyebuli provinciebis eklesiebis avtokefaliis
gauqmeba V saukuneSi TiTqmis dasrulda, xolo VI saukuneSi ukve
dakanonebuli iyo. rogorc vTqviT, imperia dayofili iyo 12-14
diocezad, Zalze msxvil administraciul erTeulebad, erT
diocezSi Sedioda 16-mde provincia. II msoflio krebis droisTvis,
provinciaTa eklesiebis SeerTebis Semdeg, imperiaSi mxolod
diocezTa eklesiebi iyvnen avtokefalurni. saqarTvelos eklesia ar
SeiZleboda romelime diocezis eklesias SeeerTebina, radganac
saqarTvelo iyo TavisTavadi da damoukidebeli saxelmwifo,
amitomac provinciaTa eklesiebis Serwyma qarTuli eklesiis
avtokefaliaze araviTar gavlenas ar moaxdenda. V saukunis Sua
wlebisaTvis ki savsebiT SesaZlebeli iyo, imperiis romelime
dedaqalaqs pretenzia ganecxadebina qarTul eklesiaze. saqme is
iyo, rom ukve V saukunisaTvis imperiis mTavari qalaqebis
eklesiebma SeierTes TavianT garSemo myofi diocezebi. am dros
didi qalaqebis (romis, antioqiis, konstantinopolis. aleqsandriis,
ierusalimis) xelqveiT aRmoCnda mTeli imperia, maT moipoves
agreTve gavlena imperiis gareT arsebul teritoriebze. magaliTad,
pontos diocezi Tavisi misioneruli moRvaweobis wyalobiT
gavlenas avrcelebda imperiis gareT mcxovreb xalxebze,
axladmoqceul qristianebze. pontos diocezi 451 wlis msoflio
krebam dauqvemdebara konstantinopols, amitomac pontos diocezis
gavlenis qveS myofi imperiis gareTa qristianebic konstantinopols
daeqvemdebarnen. aseve antioqiac Tavisi misioneruli moRvaweobis
gamo gavlenas ZvelTaganve avrcelebda axladmoqceul
barbarosebze (imperiaSi an imperiis gareT mcxovreb araberZnul
xalxebze): swored V saukunidan gaCnda miswrafeba imperiis
dedaqalaqisa da sxva sapatriarqoebisa, rom TavianT iurisdiqciaSi
moeqciaT sxva eklesiebi. amitomac, qarTuli eklesia SeiZleboda
avtokefaluri yofiliyo IV saukuneSi, xolo V saukuneSi misi
avtokefalia sadavod gaexadaT, ecadaT moespoT qarTuli eklesiis
damoukidebloba.
Cven unda vifiqroT, rom IV saukuneSi qarTuli eklesia iseve
damoukidebeli iyo, rogorc imperiaSi arsebuli provinciebisa da
diocezebis eklesiebi.
SeiZleba daisvas kiTxva, Tu IV saukuneSi arsebobda avtokefalur
eklesiaTa didi raodenoba, ratom gamoiwvia winaaRmdegoba mefe
285
papis mier somxuri eklesiis avtokefaliis gamocxadebam 370-ian
wlebSi?
cnobilia, rom kanonikuri samarTlis korifem basili didma
gaaprotesta da anaTemas gadasca somxuri eklesiis es moqmedeba.
saqme is iyo, rom am droisaTvis ukve provinciaTa eklesiebi
gaerTianebuli iyo diocezebSi. basili didi iyo pontos diocezis
egzarqosi. somexTa is nawili, romelmac avtokefalia gamoacxada,
administraciulad pontos diocezSi Sedioda, e.i.
administraciulad iyo ara damoukidebeli saxelmwifo, aramed
Sedioda romis imperiaSi, kerZod ki, pontos diocezSi. mTel
pontos diocezze ki Tavis iurisdiqcias axorcielebda am
diocezis eklesia da misi egzarqosi basili didi. amitomac iyo is
winaaRmdegi, mis diocezSi mcxovreb xalxs mieRo avtokefalia. es
mas miaCnda diocezis saeklesio ganxeTqilebad. jer kidev nikeis I
msoflio krebis (325 w.) me-9 kanonis Tanaxmad, SeizRuda
avtokefalur eklesiaTa uflebebi saolqo mitropolitis
sasargeblod, `TiToeuli samTavros episkoposebi unda
emorCilebodnen dedaqalaqis episkoposs (mitropolits)~. am kanonis
Tanaxmadac, pontos diocezis yvela episkoposi diocezis egzarqos
basili dids unda daqvemdebareboda da avtokefalia,
damoukidebloba ar unda gamoecxadebina. es somex episkoposebsac
Seexeba, romelTac mefe papis dros somexTa eklesiis avtokefalia
gamoacxades.
es kanoni (I msoflio krebis kan. 9) saqarTvelos saxelmwifos
dedaqalaqis, mcxeTis episkoposs uqvemdebarebda am saxelmwifos
yvela qristians.
dedaqalaqis episkoposs Seexeba agreTve sardikiis me-6 kanoni,
romelic ambobs: `Tu arCeul unda iqnas dedaqalaqis episkoposi
(mitropoliti), saWiroa maxlobeli episkoposebis mowveva~. Cveni
eklesiis mimarT es imas niSnavs, rom mcxeTis arqiepiskoposis
kurTxevis dros saWiro iyo maxlobeli eklesiebis episkoposebis
mowveva an maTi Tanxmoba. CvenTvis mezobeli eklesiebi iyvnen
antioqia, somxeTi, ponto, konstantinopoli. Cans, maTac
ekiTxebodnen, am kanonis Tanaxmad, axali episkoposis kurTxevis
Tanxmobas.
dedaqalaqis episkoposs Seexeba, agreTve, qalkedonis krebis me-12
kanoni, `ramdeni qalaqic samefo sabuTebiT dedaqalaqis pativiTaa
damtkicebuli, hqondeT maT es pativi~. es, pirvel rigSi, Seexeboda
imperiis aRmosavleT nawilis mTavar qalaqebs, magram, cxadia,
ganzogaddeboda saqarTvelos dedaqalaqis, mcxeTis
arqiepiskoposzec. am kanoniT miiCneva, rom dedaqalaqis episkoposi
286
aris mitropoliti, avtokefaluri eklesiis meTauri. amitomac
damoukidebelia saqarTvelos saxelmwifos dedaqalaqis meTauric,
romelsac marTlac hqonda `mTavarepiskoposis~ maRali tituli. s.
troicki wers, rom mTavarepiskoposis tituli, rogorc wesi, hqonda
avtokefaluri eklesiis meTaurs. `IV-VIII saukuneebSi tituli
arqiepiskoposisa niSnavda ierarqs, romelsac hqonda ufro meti
Zalaufleba, vidre mitropolitis Zalaufleba iyo da, rogorc
wesi, miekuTvneboda avtokefaluri eklesiis meTaurs~.99
rogorc aRvniSneT, `moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, ukve IV
saukunis I naxevridanve qarTuli eklesiis meTaurs
`mTavarepiskoposis~ tituli hqonda, is avtokefalur eklesias edga
saTaveSi.
Tavi III
1. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 67; 2. n. janaSia, istoriul
wyaroTmcodneobiTi narkvevebi, gv. 3-4; 3. qarTlis cxovreba, I, gv. 57. 4.
narkvevebi, I, gv. 568; 5. n. janaSia, narkvevebi, gv. 4; 6. iqve, gv. 23; 7.
saqarTvelos istoria, gv. 45; 8. n. janaSia, narkvevebi, gv. 18, SeniSvna; 9.
narkvevebi, I, gv. 568; 10. n. janaSia, narkvevebi, gv. 23; 11. georgika, I, gv. 101-
102; 12. georgika, I, gv. 24-25; 13. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 85; 14. n. janaSia,
narkvevebi, gv. 27; 15. n. janaSia, narkvevebi, gv. 27-28; 16. qarTlis cxovreba,
I, gv. 136-137; 17. iqve, gv. 136; 18. n. janaSia, narkvevebi, gv. 28; 19. iqve, gv. 29;
20. iqve, gv. 298; 21. iqve, gv. 88; 22. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da
albaneTis istoriis sakiTxebi... kr. `saqarTvelos feodaluri xanis
istoriis sakiTxebi~, V, gv. 18; 23. ix. didi sabWoTa enciklopedia, statia
_ `armiane~; 24. qse, 9, gv. 463, statia, somxeTi; 25. didi sjulis kanoni, gv.
545; 26. efrem mcire, uwyeba..., gv. 4; 27. n. janaSia, narkvevebi, gv. 13; 28. iqve,
gv. 20; 29. qarTlis cxovreba, IV, gv. 68-69; 30. T. bibiluri, qristianuli
religiis sawyisebi saqarTveloSi, `mnaTobi~, 1987, #6, gv. 142; 31. sabinini,
saqarTvelos samoTxe, gv. 624, 625; 32. ev. nikolaZe, eklesiis istoria, gv.
23-24; 33. Zeglebi, I, gv. 50; 34. s. janaSia, I, gv. 213; 35. g. lomTaTiZe,
saqarTvelos mosaxleobis kultura da yofa, gv. 60, Sen. 206; 36. p.
ingoroyva, t. II, gv. 277; 37. T. surgulaZe, T. bibiluri, m. ZnelaZe,
adreuli qristianobis simbolo mcxeTidan, saq. ssr. mecnierebaTa
akademiis moambe, 101 3, 1981. gv. 741-742; 38. T. bibiluri, saintereso
samarxeuli kompleqsi mcxeTidan (Zeglis megobari), 62, 1983, gv. 39-43; 39. T.
bibiluri, Tixis filasamarxi antikuri xanis saqarTveloSi (disertacia,
xelnaweri); 40. T. bibiluri, qristianuli religiis sawyisebi
saqarTveloSi, `mnaTobi~, 1987, #6, gv. 144; 41. qarTlis cxovreba, I, gv. 41;
42. didi sjulis kanoni, gv. 219; 43. Троицкий, О церковной автокефалии,
287
ЖМП, №7, стр. 44; 44. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis problema da
bakuri, 1974, gv. 15; 45. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis problema da
bakuri, 1974, gv. 21; 46. T. bibiluri, qristianuli religiis sawyisebi
saqarTveloSi, gv. 144-145; 47. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi
Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, #2, gv.
153-154; 48. iqve, gv. 155-162; 49. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi
Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, #2, gv.
150; 50. qarTlis cxovreba, I, gv. 115; 51. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi
Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, # 8, gv.
152, 160-162; 52. m. CxartiSvili, qarTuli hagiografiis wyaroTmcodneobiTi
Seswavlis problemebi; `cxovreba wmidisa ninosi~, 1987, gv. 25-26; 53.
qarTlis cxovreba, I, gv. 70; 54. qarTlis cxovreba, I, gv. 70; 55. p.
ingoroyva, giorgi merCule, gv. 262, SeniSvna I; 56. narkvevebi, t.II, gv. 181,
186; 57. T. kapanaZe, noqalaqevis bazilikebi, kr. noqalaqevi _ arqeopolisi,
gv. 120-121; 58. e. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 35; 59. n. janaSia,
narkvevebi, gv. 17; 60. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 61. iqve, gv. 159; 62.
`moqceva mirian mefisa da mis Tana yovlisa qarTlisa wmidisa da
netarisa dedisa Cvenisa nino mociqulisa mier~, qarTlis cxovreba~, gv.
72-130; 63. litra _ wonis erTeuli Zvelad; 64. mveqvse Jami — naSuadRevis
saTqmeli locva; 65. Zeglebi, I, gv. 81-163; 66. Zeglebi, II, gv. 97-98; 67. m.
CxartiSvili, `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis atribucia, `mnaTobi~,
1987, # 5, gv. 149-154; 68. n. janaSia, narkvevebi, gv. 114; 69. georgika, I, gv. 194;
70. n. janaSia, narkvevebi, gv. 10-11; 71. varianti a) igulisxmeba ,,moqcevaiA
qarTlisaAs~ Satberduli redaqcia, varianti b) WeliSuri redaqcia
(Zegl. I. 1964, gv. 81); 72. qse, `saq ssr~, gv. 346; 73. g. narsiZe, daviTis
qvajvari. _ mnaTobi, 1987, # 4, gv. 164; 74. С. Троицкий, По поводу неудачной
защиты ложной теории, ЖМП, №7; 75. n. janaSia, narkvevebi, gv. 4, SeniSvna; 76.
С. Троицкий, О церковной автокефалии, ЖМП, 1950, №7, стр. 39; 77. СЭС, с. 393.
ст. Диоцез; 78. qse, 8, gv. 436, statia romi; 79. b. lominaZe, saqarTvelos
sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv.
71; 80. didi sjulis kanoni, gv. 219, 232, 249, 266; 81. "В древности все
митрополиты епархии были независимы (автокефальцы) и рукополагаемы были
своими собственными соборами" Правила святьх вселенских с толкованиями, ч. I,
Москва. 1877, стр. 85-87; 82. didi sjulis kanoni, gv. 219, 232, 249, 266; 83.
qarTlis cxovreba, I, gv. 137; 84. iqve, gv. 137; 85. iqve, gv. 145; 86. qarTlis
cxovreba, gv. 129; 87. iqve, gv. 137; 88. iqve, gv. 140; 89. iqve, gv. 196; 90.
qarTlis cxovreba, gv. 147; 91. n. janaSia, narkvevebi, gv. 45; 92. qse, 6, gv.
411; 93. Zeglebi, I, gv. 86-91; 94. didi sjulis kanoni, gv. 261; 95. С. Троицкий,
О церковной автокефалии, ЖМП, №7, стр. 35; 96. iqve, gv. 36; 97. iqve, gv. 39; 98.
aTenis sintagma, VI, gv. 258; 99. С. Троицкий, О церковной автокефалии, ЖМП,
1950, №7, стр. 51;
288
თავი 4
qarTuli eklesia V saukuneSi
`did-bunebovan kacTa da saxelovan gmirTa
magaliTebiT istoria swurTnis ersa, zrdis, da didebulni saqmeni kidev guls
ukeTeben moqmedebisaTvis, aqezeben, amxneveben, Tu nametnavad is magaliTebi eris
sakuTaris istoriisani arian.~
ilia marTali
q v e y n i s z o g a d i m d g o m a r e o b a V s a u k u n e S i
V saukunis dasawyisSi saqarTvelo ukve daxarkuli qveyana iyo
sparselTa mier. marTalia, sparselebma ver SeZles qarTuli
saxelmwifoebriobis gauqmeba, magram daufaravad cdilobdnen
qarTvelebis asimilacias. pirvel rigSi, maT surdaT qarTvelebs
mieRoT sparsuli sarwmunoeba _ cecxlTayvanismcemloba. isini
ebrZodnen da krZalavdnen qarTul erovnul wes-Cveulebebs da
tradiciebs. qristianoba im droisaTvis ukve qarTul erovnul
sarwmunoebad iyo qceuli da qarTvelebs qristianuli wes-
Cveulebebi hqondaT. maTi moSliT sparselebs imedi hqondaT, rom
qarTvelebis erovnul saxes moSlidnen da sparsuls
dauaxlovebdnen.
garda amisa, sparselebi qarTul saxelmwifoebriobas, anu
mefobas Zirs uTxridnen. maT V saukuneSi SeZles somxeTsa da
albaneTSi mefobis gauqmeba, magram saqarTveloSi es ver moaxerxes,
cxadia, im mizezis gamo, rom qarTuli saxelmwifoebrioba Zlieri
iyo da misi mospoba advili ar iyo. sparselebs imedi hqondaT, rom
TviT saqarTveloSi moZebnidnen im Zalebs, romelnic
SeebrZolebodnen qarTvel mefeebs da mospobdnen mefobas. qarTveli
289
mTavrebi da didi aznaurebi sparselebis daxmarebiT saqarTvelos
mefes ebrZodnen.1 marTlac, VI saukunis dasawyisSi mefobis gauqmeba
mTavrebisa da didi aznaurebis meoxebiT momxdara. VI saukuneSi
mefobis gauqmebis Semdeg `qarTlis mTavrebi da didi aznaurebi ki
Tavs kargad grZnobdnen. mefobis mospoba qarTlSi xom umTavresad
maTi saqme iyo. Zveli qarTveli mematiane amtkicebs, rom mas Semdeg,
rac vaxtangis STamomavlobas mefis ufleba waarTves, qarTlSi
ukve aznaurebi gabatondneno. marTlac, didi aznaurebi advilad
Seuxmatkbildnen sparselebs da exmarebodnen maT qveynis marTva-
gamgeobaSi. samagierod, sparselebic maT Tavis wyalobas ar akl-
ebdnen, msxvil Tanamdebobebsa da jildoebs urigebdnen da zogjer
memkvidreobiTac umtkicebdnen micemul moxeleobas.~2
Tuki sparselebi cbierebiTa da veragobiT cdilobdnen
qarTvelTa gatexas, bizantiis,3 anu `berZnebis~ damokidebuleba
sruliad sxvagvari iyo saqarTvelos mimarT. bizantiam IV saukunis
bolos CamoaWra qarTul saxelmwifos samxreTis teritoriebis
didi nawili, uSualod miuerTa imperias, xolo V saukunis pirvel
naxevarSi dasavleT saqarTvelos mniSvnelovani nawili miitaca.
Tuki sparselebi, ase Tu ise, erovnul institutebs (mag., qarTul
saxelmwifos, qarTul eklesias) xels ar axlebdnen da mxolod
daxarkviT kmayofildebodnen, bizantia mitacebul qarTul miwebze
saerTod auqmebda yovelgvar qarTul instituts, amitomac
qarTvelebisaTvis araqristiani sparselebis batonoba ufro
mosaTmeni iyo, vidre qristiani berZnebis moqmedebaa. swored aman
hpova asaxva `qarTlis cxovrebaSi~, sadac naTqvamia, rom roca
bizantielebma dasavleT saqarTvelos miwebi miitaces, mTel
saqarTveloSi didi urva da wuxili Seiqmna da yoveli qarTveli
didad glovobdao: `masve Jamsa gamovides berZenni... da daipyres
egris-wyliTgan vidre cixe-gojadmde, maSin iqmna glova da wuxili
yovelTa zeda qarTvelTa da ityodes... samarTlad moawia RmerTman
Cuen zeda ese risxva, rameTu migucna Cuen wartyuenvad ucxoTa
naTesavTa da migYRo Cuen sazRvari berZenTagan, viTarca miuRo
varaz-baqars mefesa klarjeTi...~4
yoveli qarTvelis glova, mematianeebis mier aRwerili, SeiZleba
iTqvas, erTaderTi SemTxvevaa qarTveli eris mravalsaukunovani
istoriis manZilze. qarTvelebis saerTo glova imiT iyo
gamowveuli, rom bizantia mitacebul qarTul miwebs swrafad
rTavda imperiis sisxlsavse cxovrebaSi da swrafadve kulturulad
`aberZnebda~ qarTul mosaxleobas. Tuki qarTvelebs sparselTa
winaaRmdeg farad hqondaT qristianuli sarwmunoeba, berZnuli
asimilaciisgan maT araferi ar ifaravda. miuxedavad amisa,
290
radganac saqarTvelos didi da umTavresi nawili sparsTa gavlenis
qveS imyofeboda, mTavari safrTxe mainc sparselebisgan modioda. am
dros ki, rogorc aRvniSneT, qarTvelTa damcveli swored berZnuli
orientacia da qristianobis is saxe iyo, romelsac im dros
bizantiaSi aRiarebdnen. vaxtang gorgasali berZnuli orientaciisa
iyo da sikvdilis win anderZic datova, rom qarTvelebs `berZenTa
siyvaruli~ ar mietovebinaT, Tumca `berZnebs~ SeebrZola kidec da
saqarTvelos daubruna maTgan mitacebuli teritoriebi.
aRsaniSnavia, rom im dros, V saukuneSi, arsebobda ori
gansxvavebuli mimarTuleba qristianobaSi. erT mimarTulebas
bizantia mfarvelobda da aRiarebda, xolo meore mimarTulebas
sparseTis saxelmwifo mfarvelobda. qristianobis im mimarTulebas,
romelsac sparseTi mfarvelobda, s. janaSia `sparsul~
qristianobas uwodebs. ase magaliTad. is wers: `pirvel
kaTalikosad vaxtangma diofizitobis momxre piri daniSna da amiT
`sparsul~ qristianobas, monofizitobas, aSkara brZola
gamoucxada.~5
ar iqneboda swori, Tu warmovidgendiT, rom sparseTi
qristianobis yovel mimarTulebas ebrZoda. sparseTi mxolod im
mimarTulebas, qristianobis im frTas ebrZoda, romelic im
momentSi romis (bizantiis) imperiaSi iyo aRiarebuli. TviTon
sparseTSi mravali qristiani cxovrobda da sparselebis arcTu
mcire nawili qristiani iyo, maT hqondaT TavianTi eklesia da
TavianTi saeklesio ierarqia, xolo sparseTis imperiaSi mcxovrebi
xalxebi, magaliTad, sirielebi da somxebi qristianebi iyvnen,
romelTa eklesiebic sparseTisaTvis misaRebi iyo.
sparseTis samefo karma, roca mixvda, rom mazdeanobis
gavrceleba arcTu advili iyo da qristiani xalxebi ar daTmobdnen
TavianT sarwmunoebas, Secvala sarwmunoebrivi politika. im mizniT,
raTa mis imperiaSi mcxovrebi qristianebi bizantiuri gavlenis qveS
ar yofiliyvnen, sparseTma ineba, rom isini moqceuliyvnen
iranofilurad ganwyobili qristianuli eklesiebis gavlenisa da
kontrolis sferoSi. aseTebi iyvnen antibizantiurad ganwyobili
siriuli da sparsuli eklesiebi. `mis Semdeg, rac daeca somex
mefeTa taxti (428 w.), somxeTSi sparsTa xelisuflebam fexi mtkiced
moikida, bizantiis imperiisadmi dapirispirebuli iranis Sahis kari
im xanebSi mxars uWerda siriuli kulturis gavlenis gavrcelebas
berZnulis sawinaaRmdegod, siriul kulturas somxeTSi, isedac
Rrmad hqonda fesvebi gamdgari da mTavrobis mfarvelobis
pirobebSi mas kidev ufro gaeSala frTebi~.6 sparselni siriul
qristianobas mfarvelobdnen bizantielTa sapirispirod.
291
aRsaniSnavia, rom am droisaTvis siriuli qristianobis centri
antioqia iyo. V saukunis Semdeg, ki siriuli eklesia orad gaiyo:
dasavleTi siriuli eklesia, romelic siria libans moicavda, da
aRmosavleTi siriuli eklesia, romelic Crdilo mesopotamias da
irans moicavda.7
sparseTis (qaldeuri) qristianebi (mogvianebiT nestorianebi)
odesRac Tavis Tavs nestorianebs ar uwodebdnen. es saxeli maT
uwodes berZnebma da monofizitebma. moxerxebuli erovnuli baza
berZnuli eklesiisagan ganSorebisaTvis siriulenovani
eretikosebisaTvis iyo sparseTi. maTi ganmanaTlebeli iyo
sasazRvro edesis skola.
sparseTis qristianebma 410 wlis krebaze gamoacxades TavianTi
avtokefalia Tavisi kaTalikosis meTaurobiT. adre isini
cdilobdnen antioqiis gaTavisuflebas berZeni patriarqisagan. 423
wlis krebam aukrZala am eklesiis wevrebs yovelgvari kavSiri
antioqiis patriarqTan~8 (isini antioqiis marTlmadideblur
eklesias `melqiturs~ uwodebdnen, rac qarTulad `samefos~
niSnavs).
siriuli eklesiis (romelic Semdeg iakobitebad da
nestorianebad gaiyo) centri antioqia iyo. antioqiaSi uamravi
qristianuli sarwmunoebrivi mimarTuleba arsebobda. V saukuneSi
antioqiis eklesia dayofili iyo mraval iurisdiqciad. IV saukunis
bolos, a. kartaSevis Tanaxmad, kidev axali iurisdiqcia
warmoqmnila: `antioqia am dros ukve dayofili iyo sam
iurisdiqciad, axla warmoiqmna meoTxe. aq arsebobda: 1. meletis
iurisdiqcia. 2. evzois iurisdiqcia (arianulis magvari). 3. pavlinis
iurisdiqcia. 4. apolinaris (375 wlisaTvis) iurisdiqcia~.9
ase rom, V saukunisaTvis qristianobaSi arsebobda sparsofiluri
frTa, romelic mkveTrad gamoxatuli antiberZnuli mimarTulebisa
iyo. TviT sparseTSic ki avtokefaluri eklesia arsebobda,
romelsac kaTalikosi marTavda. Tu V saukunis dasawyisSi
sparsofiluri iyo siriisa da sparseTis eklesiebi, am saukunis
bolosTvis somxeTis eklesiac ZiriTadad sparsofiluri da
sparseTis saxelmwifosTvis misaRebi eklesia iyo.
cxadia, aseTi mdgomareoba gavlenas moaxdenda sparseTis
gavlenis sferoSi arsebul saqarTvelos sazogadoebaze.
saqarTveloSi V saukunisaTvis uTuod arsebobdnen rogorc
berZnuli (elinofiluri), aseve sparsofiluri qristianuli
saeklesio dajgufebani. swored amitom saqarTvelos mefe sagangebo
da Zalze daZabul mdgomareobaSi imyofeboda. rogorc aRvniSneT,
sparseTis survili iyo saerTod moespo qarTuli
292
saxelmwifoebrioba, amitomac mTavrebsa da did aznaurebs xels
uwyobda amaSi. garda amisa, qveyanaSi arsebuli sparsofiluri
saeklesio wreebi, sparsTagan daxmarebis moimedeni, albaT, swored
sparseTis politikis ganxorcielebisaTvis zrunavdnen. Tavis mxriv,
bizantiac aqtiurad ereoda saqarTvelos sazogadoebriv
cxovrebaSi da dausjelad ar tovebda sparsofilebis gavlenis
gafarToebas. magaliTad, roca mefe varaz-baqaris dros bizantiam
miitaca klarjeTi da vaxtangis dros egrisis nawili, qarTvelebi
ambobdnen: `...ara keTilad vipyarT sjuli qristesi da wesi iovanes
mcnebisa, samarTlad moawia RmerTman Cuen zeda ese risxva, rameTu
migucna Cuen wartyuenvad ucxoTa naTesavTa da migveRo Cuen
sazRvari berZenTagan, viTarca miuRo varaz-baqars mefesa klarjeTi
da igi codviTa varaz-baqarisiTa moiwia, rameTu ver keTilad epyra
sjuli qristesi~.10
qarTveli mefeebi, `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, erTdroulad
an orive dampyrobels _ sparseTsa da saberZneTs _ ebrZodnen, anda
brZnulad iyenebdnen winaaRmdegobas am saxelmwifoTa Soris da xan
berZnebs ebrZodnen sparselTa ZaliT, xan ki sparselebs berZenTa
ZaliT.
398-400 wlebSi mefobda farsmani. `mefeTa ambavis~ Tanaxmad,
farsmans xarkis gadaxdac ki Seuwyvetia iranelebisaTvis, meore
mxriv, TiTqosda bizantielebsac ebrZoda.11
Semdgomi mefe mirdati `mter eqmna berZenTa da sparsTa.
berZenTagan eZiebda klarjeTs, sazRvarsa qarTlisasa, xolo
sparsTa ara miscemda xarksa~.12 sparselebma is daamarcxes.
V saukunis 20-ian wlebSi gamefda arCili. juanSeris Tanaxmad, am
arCilma `moirTo Zali saberZneTiT da warZRuanebiTa juarisaTa
iwyo brZolad sparsTa~. cecxlis msaxurni ganudevnia, eklesiebi
moukazmia, sinamdvileSi ki, n. janaSias azriT, qarTli am dros
irans emorCileboda.
V saukunis 40-iani wlebidan iranma daiwyo axali, metad aqtiuri
da agresiuli politikis gatareba, romlis mizani iyo moespo
qarTlis Sinagani damoukidebloba da gadaeqcia is (da
amierkavkasia) iranis provinciad.
iranelebma gadawyvites qarTlis (da amierkavkasiis) izolacia
arairanuli (berZnul-romauli) samyarosagan.13
`sainteresoa, rom iranelebs kavSiris gabma mouxerxebiaT
qristianul eklesiasTanac ki, romelsac isini saerTod ebrZodnen.
amas uadvilebdaT is garemoeba, rom am dros qristianul eklesiaSi
uamravi sxvadasxva mimdinareoba arsebobda, romlebic erTmaneTis
mimarT uaRresad mtrulad iyvnen ganwyobilni. orTodoqsalur
293
eklesias konstantinopoli mfarvelobda, magram mas uZlieresi
opozicia hyavda ZiriTadad aRmosavleTSi. iranelebi mxars
uWerdnen opozicionerebs, romlebsac orTodoqsebisa da maSasadame,
maT ukan mdgomi saxelmwifos winaaRmdeg iyenebdnen.14
`am periodSi qarTlsa da amierkavkasiis sxva qveynebSi
mimdinareobs feodalizaciis procesi, romelic gulisxmobs
gaafTrebul brZolas centralur xelisuflebasa (mefes) da
centridanul Zalebs (feodalebs) Soris. feodalTa mizani iyo
memkvidreobiT daemtkicebinaT is miwebi da Tanamdebobebi, romlebic
maT eWiraT. amasTan, isini cdilobdnen maqsimalurad SeezRudaT
mefis uflebebi maT xelqveiT arsebul miwebze. mefe ki imisTvis
ibrZoda, rom Tavisi gamgeblobidan ar gaeSva es miwebi, sruli
Zalaufleba SeenarCunebina mTeli samefos miwa-wyalze da yovel
Tanamdebobaze daniSvna mxolod misi surviliT momxdariyo.
iranelebi iyenebdnen am winaaRmdegobas da feodalebs hpirdebodnen
maTTvis sasurveli privilegiebis damtkicebas. yovelive
zemoaRniSnuli saSualebas aZlevda iranelebs amierkavkasiis
qveynebis saeklesio cxovrebaSic Careuliyvnen. pirvelwyaroebSi
kargad aris asaxuli, Tu rogor ereodnen isini somxuri eklesiis
saqmeebSi (magaliTad, V saukunis 20-iani wlebidan somxeTis
eklesiis meTaurs, kaTalikoss Sahi niSnavda Tavisi survilis
mixedviT). Cans, iranelebs qarTlSic daumyarebiaT kavSiri
garkveul saeklesio wreebTan. am mxriv yuradRebas ipyrobs
`moqcevaA qarTlisaAs~ matianis cnoba, romlis Tanaxmadac, arCilis
Zis, mirdatis dros qarTlis mTavarepiskoposi glonoqori
`erisTvadca~ iyo barazbod pitiaxSisagan qarTls da hereTs~.15
bunebrivi iqneboda, rom glonoqorisTvis iranelebs daekisrebinaT
ara marto erisTavoba, aramed romelime sxva mniSvnelovani saero
funqcia. magaliTad, Cven viciT, rom swored am periodSi
iranelebis mier daniSnuli somxeTis kaTalikosebi cxovel
monawileobas iRebdnen iranelebisaTvis xarkis akrefaSi. asea, Tu
ise, rogorc n. janaSia aRniSnavs, `iranelebis mier qarTlis
eklesiasTan kavSiris gabma arsebiTad niSnavda adgilobrivi
aznaurebis garkveul fenasTan kavSiris damyarebas~.16
`roca zogi aznauri gamdidrda da gaZlierda, mas ukve mefis
morCileba aRar surda. garda amisa, aznaurebs mefisgan mamulebi
hqondaT miRebuli samsaxuris pirobiT. mefe am mamulebs Tavis
sakuTrebad Tvlida. aznaurebs ki maTi daTmoba enanebodaT da
sabolood miCemeba surdaT. gaCaRda brZola mefesa da did aznaur-
mTavrebs Soris. amiT isargebles sparselebma, mefis ukmayofilo
aznaurebTan kavSiri gaabes da isini Tavis mxareze gadaibires~.17
294
qarTuli eklesia V saukuneSi udides miwismflobelad gadaiqca da
iseTive interesebi gauCnda, rogorc sxva miwismflobelebs, es Cans
rogorc `qarTlis cxovrebidan~, ise `moqcevaA qarTlisaAdan~.
`episkoposebad am dros ukve warCinebulebs, aznaurebs vxedavT. am
episkoposebs axla Tavisi mefe iseve moZulebuli hyavdaT, rogorc
mTavrebsa da sxva did aznaurebs. eklesias V saukuneSi ukve didi
mamulebi hqonda. am mamulebis gamo qarTlis mefesa da
samRvdeloebas Soris iseTive brZola gaCaRda, rogoric mefesa da
sxva did aznaurebs Soris iyo. amitom dauaxlovda erTmaneTs
sparselebi da qarTlis samRvdeloeba. TandaTan qarTlis
mTavarepiskoposi da episkoposebis umravlesoba sparselebis mxares
gadavida iseve, rogorc mezobel somxeTSi. samagierod sparselebi
Tavis momxre episkoposebs uxvad ajildoebdnen. iyo iseTi
SemTxvevac, roca qarTlis mTavarepiskoposi erisTavadac ki iyo
daniSnuli sparselebis mier. ase daiwyo qarTlis mTavrebisa da
episkoposebis brZola sparselebTan xelixel CakidebiT qarTlis
mefis winaaRmdeg~.18
`qarTlis cxovrebisa~ da sxva wyaroebSi gadmocemuli miqael
mTavarepiskoposisa da vaxtang mefis brZola uTuod adasturebs s.
janaSiasa da n. janaSias zemoT moyvanil Tvalsazriss. `qarTlis
cxovrebis~ Tanaxmad, vaxtang gorgasali pirdapir eubneba miqaels,
rom mas saeklesio simdidre aqvs dagrovili da am simdidris
dakargvisa eSinia, _ `vecxlismoyuare xar Sen, rameTu Senca
meguadruce xar qristesi~.19
`meguadruce~ niSnavs molares, simdidris damgrovebelsa da
Semnaxvels. swored am dagrovili simdidris dakargvis eSinoda
miqaels. umTavres simdidred im dros miwa iTvleboda. miwa
aznaurebsa da sxva feodalebs, rogorc aRniSnuli iyo, mefisgan
hqondaT miRebuli. miwis sabolood misakuTrebis survili iyo
mizezi mefesa da aznaurTa Soris gaCaRebuli omisa. somxeTSi 428
wels adgilobrivi feodalebis SemweobiT sparselebma mefoba
gaauqmes. aseve momxdara qarTlSic VI saukunis dasawyisSi. aqac
didma aznaurebma sparselTa daxmarebiT mefoba gaauqmes. qarTuli
matiane aRniSnavs kidec amas: `xolo vinaATgan moaklda mefoba
SvilTa gorgaslisaTa, miT JamiTgan epyra ufleba qarTlisa
aznaurTa vidre amaTadmde, aramed daesrula ufleba qarTlisa
aznaurTa borotTa saqmeTa maTgan~.20 sparsma xelisufalma qarTlSi
mefobis gauqmebis Semdeg. `...uwyo zraxvad erisTavTa qarTlisaTa:
aRuTqua keTili didi da dauwera saerisTaoTa maTTa mamuloba
SviliTi-Svilamde, da esreT waribirna liqniTa da gandges
erisTavni da TYs-TYsad xarksa miscemdes qasre ambarvezsa~.21
295
ara marto sparselebi emxrobodnen qarTvel didaznaur-
erisTavebs qarTvel mefeTa winaaRmdeg omSi, aramed berZnebic. isini
erisTavebs saxeloebs da mamulebs utovebdnen memkvidreobis
uflebiT, maSin roca qarTvel mefeTa dros maT Tanamdebobebi da
miwebi samsaxuris pirobiT hqondaT micemuli da Tanamdebobidan
gadayenebis dros miwebsac kargavdnen. axla ki maTi Tanamdeboba
memkvidreobiT Svilebsa da SviliSvilebs gadaecemoda:
`esreT ra ucalo iqmnes sparsni, maSin SeiTqunes yovelni
erisTavni qarTlisani, zemoni da qvemoni, da wargzavnes mociquli
winaSe berZenTa mefisa da iTxoves, raTa ...iyvnen erisTavni igi TYs-
TYssa saerisTaosa Seucvalebelad~.22
Tu aqamde, qarTvel mefeTa dros, qarTuli eklesiis meTauri
mefis mier `ismeboda~ da kaTalikosis sikvdilis Semdeg mis adgils
sul sxva gvaris adamiani iWerda, amis Semdeg kaTalikosis
Tanamdebobac memkvidreobiTi gaxda. mcxeTaSi VI saukuneSi or
ojaxs kaTalikosis Tanamdeboba memkvidreobiT miuRia da
kaTalikosobas am ojaxis wevrebi iRebdnen. amis Sesaxeb `moqcevaA
qarTlisaA~ wers: _ Semdgomad mefobda farsman sxua da kaTalikozi
iyo dasabia. mkYdri mcxeTeli. da aqaATgan orTa saxlTa aRiRes
kaTalikozoba mcxeTelTa mkYdrTa~.23
rogorc Cans, zemomoyvanili gvaZlevs uflebas iTqvas, rom
eklesia iyo mdidari miwismflobeli, romlis meTaurebsac erisTav-
aznaurTa msgavsad surdaT (da miaRwies kidec) mieRoT
memkvidreobiTi Tanamdebobebi. gaafTrebuli brZolebi centralur
xelisuflebasa (mefesa) da centridanul Zalebs (feodalebs)
Soris, romelic mimdinareobda V saukunis manZilze, damTavrda
centraluri xelisuflebis damarcxebiTa da mefobis mospobiT.
uTuod, zemoaRniSnuli iyo mizezi vaxtang gorgaslisa da miqael
mTavarepiskoposis SebrZolebisa da ara sarwmunoebrivi gansxvaveba.
iv. javaxiSvili fiqrobda, rom vaxtang mefe monofiziti iyo, xolo
miqaeli qalkedoniti, ris gamoc konfliqtur
urTierTdamokidebulebaSi imyofebodnen. es swori ar unda iyos,
vaxtang gorgasali monofiziti ar yofila. is iyo qalkedoniti
marTlmadidebeli, ise rogorc miqael mTavarepiskoposi. arc
sapirispiro azria swori _ miqaeli monofiziti ar yofila, aramed
samagaliTo qalkedoniti iyo.24 mefesa da mTavarepiskoposs Soris
konfliqti arsebobda swored zemoaRwerili winaaRmdegobis gamo
centralur xelisuflebasa da aznaur erisTav-feodalebs Soris.
iqamde, naxevari saukuniT adre, V saukunis ormociani wlebis
dasawyisSi Sahma iezdigerd II-m (438-457) Tavis qveSevrdom qveynebs,
296
maT Soris qarTlsac, ubrZana cxenosani jari gaegzavnaT Sua
aziaSi, sadac iranelebi quSanebs ebrZodnen.
Sahis brZanebiT amierkavkasiaSi Catarda aRwera: gadamxdelTa
kategoriaSi iranelebma axla qristianuli eklesiac Seiyvanes.
amjerad iranelebma gadamwyveti brZola gamoucxades qristianul
eklesiasac. amierkavkasiisa da bizantiis religiis erTianoba
miuRebeli iyo iranisTvis. Sahi Seecada mazdeanoba gaevrcelebina.
man somxeTSi gaagzavna brZaneba mazdeanobis miRebis moTxovniT.
somxebma uari SeuTvales. maSin Sahma qarTlis, somxeTisa da
albaneTis Tavkacebi saswrafod TavisTan daibara. V s-is somexi
istorikosis lazar farpecis sityviT, `qarTvelTa qveynidan
(wavidnen) bdeSxi aSuSa da qveynis sxva tanuterebi~.25 Casulebs
Sahma kategoriulad mosTxova mazdeanobis miReba. sxva gamosavali
rom ar Canda, samive qveynis Tavkacebma gadawyvites
daTanxmebuliyvnen Sahis moTxovnas, magram samSobloSi
dabrunebisTanave isev qristianoba mieRoT, razedac fici misces
erTmaneTs... rogorc etyoba, Sahs eWvi Sehparvia maT
gulwrfelobaSi. qarTlis pitiaxSi arSuSa da somxeTis marzpanis
vasak siunis ori vaJi mas TavisTan dautovebia. amierkavkasiel
didebulebs iranelebma Tan gamoayoles mogvebi, romelTac unda
daexuraT eklesiebi, aRmoefxvraT qristianoba. mxolod somxebs 700-
ze meti mogvi mihyveboda. somxeTSi mogvebis moqmedebam `gamoiwvia
saerTo-saxalxo ajanyeba iranelebis winaaRmdeg (450 w.). male
ajanyeba moedo albaneTsac. 451 wels iranelebma SeZles misi
CaxSoba... iranelebi mainc iZulebuli gaxdnen ajanyebulTa winaSe
rig daTmobebze wasuliyvnen... iranelebma uari Tqves amierkavkasiis
xalxTa asimilaciis politikaze, aRadgines sarwmunoebrivi
Tavisufleba, Seamsubuqes samxedro begara da gadasaxadebi...
miuxedavad imisa, rom qarTls ajanyebaSi monawileoba ar miuRia,
ajanyebas gavlena unda moexdina iranis politikaze qarTlis
mimarTac~.26
uTuod amis Sedegi iyo, rom qarTvelebma amis Semdeg gabedes da
qarTuli eklesiis meTaurad saberZneTidan Camoiyvanes mRvdeli da
is mTavarepiskoposad dasves. vaxtang gorgaslis dedam sagduxtma
`moiyvana mRdeli WeSmariti saberZneTiT, saxeliT miqael da
daadgina igi episkoposad zemosa eklesiasa~.27
451 wlis ajanyebamde (romlis Semdegac sparseTi eklesiebisa da
qristianobis mimarT damTmobi gaxda) SeuZlebeli iyo saberZneTidan
mowveul proberZnuli orientaciis pirs eklesia emarTa. marTlac,
436-448 wlebSi qarTul eklesias marTavda proiraneli, sparsofili
mobidani, romelsac Cveni mematiane `naTesaviT sparss~ uwodebs.
297
`moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad ki, vaxtang gorgaslis mamis,
mirdatis dros, V saukunis 40-ian wlebSi, qarTuli eklesiis
meTauri iyo sparsofili, sparsTa mier qarTl-albaneTis erisTavad
daniSnuli glonoqori.
somxeT-albaneTis ajanyebis Semdeg sparseTma eklesiis mimarT
politika Searbila. aman ki SesaZlebeli gaxada proberZnuli
orientaciis miqaeli daeyenebinaT qarTuli eklesiis saTaveSi.
463 wels iranelebma daamarcxes albanelebi da mefoba gaauqmes
albaneTSi. iranis Sahis perozis (459-484) dros irans omi hqonda
Sua aziaSi. aq perozi damarcxda da tyved Cavarda. gaTavisufleba
man SeZlo uzarmazari gamosasyidis gadaxdiT. 60-iani wlebis Sua
xanebSi kavkasionis qedi gadmolaxes hunebma, daarbies qarTli da
somxeTi. juanSeri maT osebs uwodebs, romelTac moaoxres qarTli
da moitaces vaxtang mefis da miranduxti. vaxtangs mdgomareoba
garTulebuli hqonda qveynis SigniT, iranelTa gamTiSveli
politikis wyalobiT zogierTi umaRlesi didebuli srulebiT ar
epueboda mefes,28 magaliTad, varsqen pitiaxSi. iranelebi xels
uwyobdnen brZolas TviT samefo saxlSic. samefo saxlis ori Sto
_ baqarisa da revis STamomavlebi erTmaneTs ebrZodnen. vaxtangi
baqar mirianis Zis Stos ekuTvnoda. vaxtangs mniSvnelovani
opozicia hyolia eklesiaSi. `...am periodSi mravldeba sxvadasxva
religiuri mimdinareoba da seqta. brZola maT Soris Seurigebeli
iyo. gabatonebuli iyvnen diofizitebi, romelTa mTavar
mowinaaRmdeged monofizitebi gamodiodnen. qarTlSi gavrceleba
miuRia nestorianobasac, romelsac am periodSi mxars uWerdnen
iranelebi~.29
s. janaSia wers: _ `raki qristianobis mospoba da mazdeanobis
sayovelTaod gavrceleba sparselebma ver moaxerxes, maT politika
gamocvales. am dros qristianebi sxvadasxva mimarTulebad iyvnen
dayofilni, romelnic erTmaneTs ebrZodnen. es brZola
sazogadoebrivsa da erovnul niadagze iyo warmomdgari, magram
garegnulad igi sarwmunoebrivi sakiTxebis garSemo warmoebda.
sabolood romis saxelmwifoSi diofizitobam gaimarjva.
diofizitobas mxars uWerda romis mTavroba.
am garemoebas CaebRauWa axla sparseTis mTavroba, romelsac
undoda esargebla qristianebis Sinauri SfoTiTa da brZoliT
Tavisi sakuTari interesebisaTvis. axla sparseTis mTavroba mxars
uWerda iseT qristianobas, romelsac ebrZoda sparseTis mteri _
romis mTavroba. Tu qristianobis daTmoba ar gsurT, maSin iseTi
qristianoba mainc unda miiRoT, romelic romis mefis
sarwmunoebisagan gansxvavdebao _ ase moiTxovda axla sparseTis
298
Sahi Tavisi qristiani qveSevrdomebisagan... am xerxiT sparselebma
Tavis mxareze gadaiyvanes umaRlesi samRvdeloeba da didi
aznaurebi somxeTSi, qarTlsa da albaneTSi. episkoposebad am dros
ukve warCinebulebs, aznaurebs vxedavT. am episkoposebs axla Tavisi
mefe iseve moZulebuli hyavdaT, rogorc mTavrebsa da sxva did
aznaurebs.30 juanSeris mixedviT, iranelebs vaxtangi wauyvaniaT
saomrad Sua aziaSi da indoeTSi, `vaxtangis sparseTidan dabruneba
SeiZleba daidos 60-iani wlebis bolosaTvis... Cans, swored am dr-
oidan iwyeba vaxtangis ZiriTadi saqmianoba, romlis mTavari xazebi
iyo brZola saxelmwifos centralizaciisa da qveynis
damoukideblobisaTvis. es xazebi mWidrod iyo gadaxlarTuli
erTmaneTTan, radgan centraluri Zalebi Tavis brZolaSi
mniSvnelovan wilad iyenebdnen iranelebs, romelnic Tavis mxriv
eyrdnobodnen am Zalebs. Tavisi saqmianoba vaxtangma, da savsebiT
gonivruladac, daiwyo brZoliT qveynis Sinagani simtkicis
SeqmnisaTvis. pirveli ieriSi man miitana eklesiaze, romlis
reorganizaciac dausaxavs miznad~.31
iv. javaxiSvili wers: `is garemoeba, rom dakrulva da eklesiidan
gaZeveba anu, albaT, gankveTa mefis garda spasac ewia, ueWvelia,
imis momaswavebeli unda iyos, rom uTanxmoeba maSin marto mefis
moqmedebis gamo ki ar unda iyos Camovardnili, aramed spas, e. i.
maRal samxedro wres da raindobasac edeboda brali. maSasadame,
vaxtang gorgasalis gegma da moqmedeba marto misi piradi
ganzraxva ar unda yofiliyo, aramed, rogorc etyoba, am mowinave
samxedro wrisac.
amgvarad irkveva, rom kaTalikosebis dawesebasa da axal
episkoposTa daniSvnasTan dakavSirebul uTanxmobaSi or
mopirdapire banakTan unda gvqondes saqme. erTi mxriT, yofila
vaxtangi, `spa~ da petre da samuel episkopozebi danarCeni 12
saepiskopozo piriTurT, meore mxriT, miqael mTavarepiskopozi
Tavisi TanamoazreebiTurT.32
`erTi ki cxadia, amdeni episkoposis erTad kurTxeva aSkarad
migviTiTebs imaze, rom vaxtangi qarTlis eklesiis raRac did
reorganizacias isaxavda miznad. amasTan, rogorc irkveva, es
reorganizacia ufro politikuri xasiaTisa unda yofiliyo, vidre
saeklesio.
kaTalikosobis dawesebiT, samefo xelisufleba, ueWvelia, met
gavlenas iZenda mRvdelmTavarze, romlis arCevaSi mefes meti xma
eZleoda. da bolos, vaxtangma moicila mTavarepiskoposi, romelic,
etyoba, mis mowinaaRmdegeTa banaks ekuTvnoda. axlad daniSnuli
episkoposebis simravle (Tormeti episkoposi) gviCvenebs, rom
299
vaxtangma, erTi mxriv, Secvala zogi episkoposi, cxadia, miqaelis
momxre da meore mxriv, daawesa axali saepiskoposoebi. yuradRebas
iqcevs is garemoeba, rom axalxeldasxmul episkoposTagan xuTi
kaxeT-hereT-kuxeTSi unda mjdariyo. rogorc irkveva, vaxtangi
gansakuTrebiT yuradRebas aqcevda Tavisi domenis, kaxeT-kuxeT-
hereTis ganmtkicebas, radgan savsebiT gasagebi mizeziT, mas surda
sruli baton-patroni gamxdariyo Tavis ZiriTad dasayrden miwa-
wyalze~.33
gansakuTrebiT sainteresoa n. janaSias azri imis Sesaxeb, rom
qarTul eklesiaSi kaTalikosobis dawesebamde yofila ara
erTaderTi saepiskoposo, rogorc amJamad fiqrobs zogierTi
istorikosi, aramed mravali saepiskoposo da ukve arsebuli
saepiskoposos zogierTi meTauri vaxtangs Seucvlia kaTalikosobis
dawesebis dros. vaxtangma Secvala misi politikis mowinaaRmdege
episkoposebi. `amave mizniT iqneboda axali episkoposi daniSnuli
rusTavSi. unda vifiqroT, rom man Secvala Zveli, vaxtangis
mowinaaRmdege mRvdelmTavari. marTlac, aq Cven saqme unda gvqondes
swored episkoposis SecvlasTan da ara saepiskoposos daarsebasTan.
SeuZlebelia, aseT did saerisTavo centrSi, samefo sagvareulos
erT-erTi Stos rezidenciaSi, rusTavSi, manamde episkoposi ar
mjdariyo. am dros qarTlSi sul ocamde saepiskoposo yofila:
mcxeTis, samTavisis, ruisis, niqozis, wilknis, Tbilisis, manglisis,
bolnisis, curtavis, Weremis, rusTavis, ninowmindis, xornabujis,
bodbis, CelTis, awyveris, wundis, axizis, eruSeTis da sxva~.34
maSasadame, jer kidev kaTalikosobis dawesebamde, qarTul
eklesiaSi mravali saepiskoposo yofila. am Tvalsazrisis
gamoTqmisas n. janaSia eyrdnoboda iv. javaxiSvilis, s. janaSias, s.
kakabaZis, k. kekeliZis, z. aleqsiZis Sromebs.35
`kaTalikosobis dawesebis TariRis Sesaxeb unda iTqvas, rom 472
wels `SuSanikis wamebaSi~ jer kidev ixsenieba episkoposTa Tavi,
magram ukve 506 wlis saeklesio krebis sabuTebSi qarTlis
mRvdelmTavars kaTalikosi ewodeba. wyaroebis erTmxrivi mowmobiT
kaTalikosobis daweseba uSualod mohyolia vaxtangis dabrunebas
iranidan. amitom safiqrebelia, rom es unda momxdariyo V saukunis
70-ian wlebSi~.36 kaTalikosobis dawesebiT vaxtangma eklesia
daumorCila saxelmwifos. 482 wels vaxtangma omi daiwyo sp-
arselebis winaaRmdeg. 484 wels vaxtangma varsqeni moakvlevina da
amiT Tavidan moiSora sparselebis momxre aznaurTa meTauri.
manamde ki vaxtangma aaSena axali qalaqebi, cixe-simagreebi, gaamagra
isini. xelT igdo kavkasionis gadasasvlelebi da gaamagra. kavkasiis
gadaRma mcxovreb hunebTan gamarTa molaparakeba da pirobac miiRo
300
maTgan, rom sparselebTan omis dros jars miaSvelebdnen. `am
ambavis gagonebaze somxebs gauxardaT da imedi moecaT, qarTvelebi
da Cven erTad sparselebs rogorme vZlevTo. magram erTma somexma
naxararma Tavisi TanamoZmeebi daabezRa da sparseTis marzpans maTi
moqmedebis gegma Seatyobina. amis Semdeg sparselebi mzadebas
Seudgnen~.37
iranelebma ori didi laSqari gamoagzavnes. qarTvelebs hunebis
maSveli jari ar mouvidaT, aseve somxebic. vahan mamikonianis
sityviT `...somxebs Soris ar iyo erTianoba da mosalodneli iyo
Ralati~,38 rogorc SemdgomSi aRmoCnda, vahanis SiSi ar iyo
moklebuli realur safuZvels.39
`...moRalateebma Tavisi danapirebi Seasrules, miatoves brZolis
veli, arev-dareva Seitanes mebrZolTa rigebSi da bolos, mTeli
laSqari Sedrka da gaiqca. iranelebi daedevnen gaqceulebs, bevri
daxoces, bevric tyved Caigdes, magram Tavisi gamarjveba mainc ver
miiyvanes bolomde...~40
iranelTa sardals mouvida brZaneba, `qarTlis mefe vaxtangi an
Seepyra, an moekla, anda qveynidan ganedevna~.41 iranelTa sardali
Sevida qarTlSi, sadac Sekriba adgilobrivi didebulebi, romlebic
Tavidanve mxars ar uWerdnen vaxtangs, maT SeuerTdnen isinic, vinc
gorgasals SemdgomSi ganudgnen... vaxtangma Tavi Seafara egriss.
am dros iranidan movida perozisa da iranelTa jaris daRupvis
ambavi... iranelebi uaRresad mZime viTarebaSi aRmoCndnen, aman
aiZula isini mTel rig mniSvnelovan daTmobaze wasuliyvnen...
ajanyebul somexTa moTxovniT, iranelebma piroba dades SeewyvitaT
qristianobis devna, ar daerRviaT adgilobrivi tradiciebi... 485
wels ajanyebulTa meTauri vahan mamikoniani somxeTis marzpanad
daniSnes. iranelebi albanelebis mimarTac wasulan daTmobaze,
kerZod, iq mefoba aRudgeniaT~.42 sparseTma Sewyvita qristianTa
devna mTel amierkavkasiaSi. qarTvel mefeTa taxti ganmtkicda.
Tundac is, rom albaneTSic ki, sadac mefoba gauqmebuli iyo,
mefoba aRdga, miuTiTebs qarTuli samefo taxtis ganmtkicebas.
es iyo vaxtang gorgaslis gamarjveba. vaxtangi, cxadia, amis
Semdeg SeebrZoleboda Sinaur mtrebs da gaimarjvebda maTzec. mas
`spa~ edga mxarSi.
vaxtangma SeZlo reformebis Catareba eklesiaSi. Secvala da
daniSna axali episkoposebi, magram yvelaze mniSvnelovani, albaT
isaa, rom vaxtangma SeZlo saqarTvelos gaerTianeba.
d. musxeliSvili wers:
`gorgaslis epoqis Tanadrouli bizantiuri da somxuri
wyaroebis analizis safuZvelze Cven SevecadeT dagvesabuTebina,
301
rom leonti mrovelis mowmoba Seesabameba sinamdviles da rom
qarTlis mefem vaxtang gorgasalma namdvilad gaaerTiana
dasavleTi da aRmosavleTi saqarTvelo V saukunis 60-70-ian wlebSi
da egrisis yofili mmarTveli Tavis erisTavad gaxada... Cven ar
gamovricxavT SesaZleblobas msgavsi politikuri situaciis
arsebobisa farnavazis dros~.43
vaxtangis dros SesaZlebeli gaxda qarTvelebs daubrkoleblad
eRiarebinaT qristianoba (sparselTagan amis gamo SiSi aRar
hqondaT) da saqarTvelos daubrunda mterTagan mitacebuli
nawilebi. es, cxadia, vaxtangs xalxis usayvarles gmirad xdida.
`saerTod, mermindel qarTvel istorikosebs vaxtang gorgaslis
mTeli cxovreba-moRvaweoba umTavresad aseTi sarwmunoebisa da
qristianobisaTvis warmoebul brZolad aqvT dasuraTebuli. TviT
vaxtang gorgaslis sikvdilsac ki juanSeri qristianobisaTvis
wamebad sTvlida. misi sityviT, qarTveli `morwmune eri hnatrida
mefesa, rameTu qristesTvis moiklao~.44 `arseni kaTalikozis
sityviT, mefe vaxtangi maRali tanis kaci yofila. mefis samxedro
iaraRi da samoseli, Turme, arsenis drosac ki inaxeboda. igi
ambobs: vaxtang mefe iyo `hasakiTa umetes yovelTa kacTa, rameTu
aTormeti brWali kacisa iyo simaRle misi da awca romel ars
abjari da samoseli misi, misgan ufros sacnaur ars~ mefis
goliaTuri simaRleo~.45
vaxtangi gardaicvala 502-506 wlebSi. s. gorgaZe vaxtangis
gardacvalebas 503 welze debda, misive Tanaxmad, vaxtangi unda
dabadebuliyo 443 wels. iv. javaxiSvili vaxtangis gardacvalebas
502 wlis SemdgomiT aTariRebda.46
v a x t a n g g o r g a s l i s c x o v r e b a 4 7
mefe mirdatis datyvevebis Semdeg, sparselebma daipyres
saqarTvelo, Sebilwes eklesiebi. qarTvelebma damales jvrebi da
yovel eklesiaSi cecxlismsaxurma sparselebma aRagznes cecxli.
qarTvel mefeTa ojaxi kaxeTis xevSi darCa. sami wlis Semdeg
aRmosavleTidan mtris Semosevis gamo sparsTa mefem
saqarTvelosaTvis ver moicala. maSin SeiTqvnen aznaurebi, dasves
mcxeTaSi mefed mefe Trdatis Ze arCili, romelic mefe mirdatis
Zmiswuli iyo. arCilma moiyvana coli saberZneTidan. man ganacxada
sparsTa mtroba. gamoaCina jvrebi da mokazma eklesiebi. mosres da
ganasxes cecxlmsaxurni saqarTvelos sazRvrebidan. mefes mouvida
maSveli Zala saberZneTidan da jvris warZRvanebiT daiwyo sparsTa
302
winaaRmdeg brZola. sparsTa mefis erisTavma, romelic erisTavobda
ransa, movakansa da qarTlSi arCilis gamefebamde, Sekriba spa
ranisa, movakanisa, adarbadaganisa da gaemarTa arCilis winaaRmdeg.
arCil mefe dauxvda ranisa da qarTlis sazRvarze – mdinare
berdrujze. patiosani jvris ZaliT daamarcxa, daxoca da daatyveva
mteri, Sevida ranSi da movida qarTlSi gamarjvebuli. ganavlina
qadagi sruliad saqarTveloSi. auwya yvelas `ara Cveni ZaliT, arc
simxniT, arc sibrZniT, arc spis simravliT vZlieT mters, aramed
Cveni uflis, RvTis Zis, ieso qristes ZaliT, romelmac mogvca
winamZRvrad da saWurvelad jvari misi patiosani. axla yovelma
qarTvelma adideT sameba erTarseba, RmerTi dausabamo, yovlis
dambadebeli. SewireT madloba da mtkice iyos Tqveni guli wmida
samebis sarwmunoebaze~. da yovelTa qarTvelTa Seswires madloba
RmrTis mimarT da ganaaxles eklesiebi. arCil mefem aaSena
mcxeTaSi stefanwmidis eklesia, aragvis karze.
arCils hyavda Ze, romelsac uwoda mirdati. morwmune da
RvTismsaxuri, mamis msgavsad. umetesad ebrZoda sparselebs,
Sedioda da aoxrebda ransa da movakans, radganac im dros sparsTa
mefe ebrZoda indoelebs, sindebsa da abaSebs da ar SeeZlo didi
spis saqarTveloSi gamogzavna, xolo ranis, movakanisa da
adarbadaganis spas qarTvelebi amarcxebdnen, Sediodnen da
ipyrobdnen ransa da movakans.
im dros ranis erisTavi iyo barzabodi, is winaaRmdegobas ver
uwevda qarTvelebs da amagrebda cixe-qalaqebs, xolo ranSi Sesuli
qarTvelebi SebrZolebisas mis laSqars mudam amarcxebdnen.
barzabods hyavda asuli qmnulkeTili da mSvenieri, romelsac
erqva sagduxti. es qali Seuyvarda mirdats da qalis
siyvarulisTvis ineba mSvidobis Camogdeba ransa da qarTls Soris.
mirdats SerTes sagduxti, isini samSvildis saerisTavoSi
cxovrobdnen arCilis mefobis dros. am sagduxt dedofalma
gamoikiTxa qristes rjuli. misma qmarma mohgvara sjulis mcodne
kacebi, uTargmnes sagduxts Cveni uflis, ieso qristes saxareba da
auwyes mas, rom WeSmariti RmerTi aris qriste, romelic Cveni
xsnisaTvis gankacda.
sagduxt dedofalma gulisxma-hyo da icno WeSmariti rjuli,
datova cecxlismsaxureba, moinaTla da Seiqna morwmune da aRaSena
samSvildis sioni.
arCilis dros gardaicvala sami episkoposi: iona, grigoli da
basili. basilis Semdgom arCilma dasva episkoposi, romelsac erqva
mobidani. is iyo `naTesaviT~ sparseli, aCvenebda
marTlmadideblobas, sinamdvileSi ki iyo urjulo mogvi da
303
SemSleli wesTa. ver igrZno arCil mefem misi urjuloeba.
mobidanic ar acxadebda Tavis rjuls, aramed farulad werda
sacdur wignebs, romelnic Semdgom dawva WeSmaritma episkoposma
miqaelma, romelic ganikveTa vaxtang mefis mimarT kadnieri
qcevisTvis.
arCilis Semdeg gamefda misi Ze mirdati. dedofalma sagduxtma
Sva asuli, uwodes saxeli xuaranZe. oTxi wlis Semdeg Sva Ze da
uwoda mas saxeli sparsulad varan-xuasro-Tang, xolo qarTulad
vaxtang. vaxtangi aRsazrdelad moiTxova didi vedrebiT spaspetma
saurmagma, misca mas mefem, rameTu wesi iyo, rom mefeTa Svilebi
warCinebulTa ojaxebSi unda aRzrdiliyvnen. meeqvse wels
sagduxtma Sva asuli, romelsac miranduxti uwodes. mas kaspis
spasalari zrdida qalaq kaspSi. amis Semdeg meore wels mokvda
mirdat mefe da darCa vaxtang Svidi wlis yrma.
sagduxt dedofals SeeSinda, rom mamamis barzabods Suri ar eZia
Tavisi qveynis mooxrebisTvis, qarTlSi ar SemoWriliyo da ar
warewymida qristes rjuli. wavida bardavSi, Seevedra mamamiss,
muxlmodrekilma, Tavmoxdilma da ZuZuebamoyrilma cremliT iTxova
Sewyaleba. evedreboda ar exsenebina namoqmedari qmrisa da
mamamTilisa, Seendo rjulis datoveba, ar aeZulebina qristes
rjulis datoveba, rameTu igi aris WeSmariti RmerTi, da
evedreboda, raTa misi Svili Tavis mamulSi daetovebina da misi
mouravi yofiliyo sparsTa mefis winaSe.
maSin barzabodma, gamzadebulma qarTvelTa borotis yofisTvis,
Seiwyala Tavisi asuli, aRasrula yoveli misi Txovna, xolo
rjulisTvis ase Tqva: `iZulebiT arc erT qarTvels qristes
rjuls ar davagdebineb, magram gavagzavni Tqvens qalaqebSi
cecxlis msaxurebs da iyvnen iq Cveni rjulis episkoposebi, romeli
qarTvelic Tavisi nebiT airCevs Cvens rjuls, mas nu daabrkolebT~.
sagduxt dedofali SiSis gamo daeTanxma. maSin barzabodma
mcxeTaSi gamogzavna cecxlismsaxurebi da maTi episkoposi
binqarani. isini dasxdnen mogvTas. barzabodis sikvdilis Semdeg,
mis nacvlad sparsTa mefem daadgina varaz-bakuri, Zma sagduxt
dedoflisa. mefem gardacvlili spaspetis, saurmagis nacvlad
daadgina sxva spaspeti, romelsac erqva juanSeri.
binqaran, cecxlis msaxurTa episkoposi, qarTvelebs aswavlida
Tavis rjuls. man warCinebulTagani veravin Seacdina, magram
wvrili eridan mravali miaqcia cecxlismsaxurebaze. da Seeria
qarTlis wvril ers cecxlmsaxureba. amisaTvis mwuxare iyo
sagduxt dedofali. magram sparsTa mZlavrobis gamo verafers
bedavda. maSin moiyvana saberZneTidan WeSmariti mRvdeli, saxelad
304
miqaeli da daadgina igi zemo eklesiis episkoposad. rameTu mobidan
episkoposi gardacvlili iyo. es miqael episkoposi winaRudga
binqaran macdurs da yovel qarTvels aswavlida WeSmarit rjuls.
aman Tavis rjulze daayena yoveli warCinebuli qarTveli da eris
umravlesobac. magram wvrili eris mcire nawili cecxlmsaxurebaze
miiqca. maSin, roca vaxtangi aTi wlis gaxda, gadmovida osebis
uricxvi spa.48 maT motyvevnes qarTli mtkvris Tavidan xunanamde,
magram cixe-qalaqebi ver aiRes, kaspis garda. qalaqi kaspi Semusres
da sami wlis miranduxti, vaxtangis da waiyvanes. am dros darCaT
warutyvevnelad xevni qarTlisani: kaxeTi, klarjeTi da egrisi.
Cavles rani da movakani, isic wartyvevnes da darubandis kariT
dabrundnen oseTSi.
im dros Semovidnen berZnebi afxazeTidan, rameTu berZnebs eWiraT
egriswylis qvemo qveyana da daipyres berZnebma egriswylidan vidre
cixe-gojamde.
maSin Seiqna glova da wuxili yovelTa qarTvelTa da ityodnen:
`ganvamravleT codva RvTis mimarT da ara keTilad vipyariT sjuli
qristesi da wesi iovanes mcnebisa. samarTlianad moawia RmerTma es
risxva Cvenze, rameTu migvca Cven warsatyvevnelad ucxo ers da
Cveni sazRvari miitaces berZnebma, ise, rogorc mefe varaz-baqaris
dros klarjeTi. is varaz-baqaris codviT moiwia, rameTu keTilad
ver ipyra qristes rjuli. xolo es ara Cveni mefeebis codvisagan
iqmna, aramed eris codvisagan, axla Cveni mefe yrma aris da ara
305
gvyavs winamZRvari, romelic qristes sasoebiT da jvris
winamZRolobiT wargviZRveboda win. magram unda viZioT Cven Suri
pirvelad osebze da Semdgom unda moviZioT berZenTagan mitacebuli
qarTlis sazRvari~.49 amas ambobda yoveli qarTveli da iyvnen did
mwuxarebaSi.
vaxtangi izrdeboda da swavlobda miqael episkoposisgan uflis
yovel mcnebas. siyrmidanve Seiyvara qristes rjuli, qarTlis
yovel mefeze ufro metad. magram wuxda imis gamo, rom qarTli
datyvevebuli iyo cecxlmsaxurebis mier, xolo qarTlis sazRvrebi
ki mitacebuli. magram sparsTa mZlavrobis gamo ver acxadebda.
roca vaxtangi TxuTmeti wlis gaxda, mouxmo qarTlis yvela
warCinebuls. yvelani Semoikribnen qalaqSi. mefem gaamzada erTi
saxli da dajda maRal saydarze (e.i. taxtze), spaspeti juanSeri da
orive episkoposi agreTve saydrebze dasxdnen, xolo sxva yoveli
erisTavi selebze dasxdnen. aTasisTavebi, asisTavebi da eri fexze
idga.
mefem, viTarca moxucebulma da brZenma, da rogorc
filosofosTa Soris aRzrdilma, warmoTqva sityva. mouwoda osebze
SurisZiebisken. es rom sparsTa da berZenTa mefeTagan mogvsvloda,
moviTmendiT, magram imis moTmena, rac Cven mogvawies osebma, ar
SeiZleba, sikvdili sjobs CvenTvisao.
juanSer spaspetma grZeli sityviT mimarTa mefes da uTxra, Tumca
sibrZniT, ZaliT, simxniT da agebulebiT srulyofili xar, magram
mxedrobisTvis arasrulwlovani xar. gamoarCie erTi vinme
CvenTagani spis winamZRvrad, xolo Sen iyav Sin da ganage mefoba,
Sen rom omis dros iZlio, qveyana warwymdeba, radganac qveyanaze
Seni nacvali sxva aravin ariso.
vaxtang mefe ar daeTanxma da TviTve ineba jaris winamZRvroba.
Semoikriba saqarTvelos spa — asi aTasi mxedari da samoci aTasi
qveiTi. gamogzavna agreTve varazbakurma Tavisi spa — Tormeti
aTasi mxedari. SeuerTdnen mas kavkasieli mefeebi ormocdaaTi
aTasi mxedriT, da waremarTa RvTis saxeliT, ganvlo darialanis
kari da, roca Sevida oseTSi, iyo Teqvsmeti wlis.
306
oseTis mefeebma Sekribes TavianTi spa, miiRes agreTve
xazareTidan Zalebi da daxvdnen vaxtangs mdinareze, romelic
darialans gaivlis da Cadis oseTis velze. am mdinaresac aragvi
(Tergi) hqvia, rameTu erTi mTidan gamodis orive: qarTlis aragvi
da oseTis aragvi. orive jarma mdinaris aqeT da iqiT daibanaka.
pirvel Svid dRes mdinareze erTmaneTs bumberazebi ebrZodnen.
ibrZoda erTi xazari goliaTi, saxelad Tarxani. man qarTveli
saxelganTqmuli mebrZoli daamarcxa, romlis msgavsi jarSi aravin
iyo. meore dRes TviT vaxtangi gavida mis winaaRmdeg. Tarxanma
uTxra, me goliaTebs da gamocdil gmirebs vebrZvi da ara
ymawvilebs, magram SenTvis Tavs davimdablebo. mokla is vaxtangma
oroliT. meore dRes gamovida sabrZolvelad bayaTar osi. gamovlo
man mdinare da isrebs esroda vaxtangs. magram vaxtangi Tavisi
gonebis simaxviliT, Tvalis sificxiTa da taiWis sikiskasiT
iridebda isrebs, rameTu Soridanve xedavda momaval isars,
xldeboda da simarjviT mieaxleboda. amier da imier spaTagan iyo
cema bukebisa da dafdafebisa. iZroda xmisagan mTa da borcvi.
mohkla xmliT vaxtangma bayaTari.
qarTvelTa jari gaemzada saomrad: win dadgnen cxen-Torosani da
jaWv-Cabalaxosani meomrebi. maT ukan qveiTni, xolo qveiTTa ukan
mxedrebi. Zlieri brZolis Semdeg osebi iZlivnen da gaiqcnen.
mravali daatyveves.
daimorCila vaxtangma osebi da yivCaRebi50 da Seqmna karni
oseTisani, romelsac Cven darialisad vuwodebT, aRaSena masze
maRalni godolni. da maxlobeli mTielebi mcvelebad daudgina.
307
yivCaRebs da osebs iq gadmosvla aRar SeuZliaT qarTvelTa mefis
brZanebis gareSe.
vaxtangi Sevida paWanikeTSi, rameTu maSin paWanikeTi oseTs
esazRvreboda da iqve iyo jiqeTi. mravali drois Semdeg paWanikebi
da jiqebi Turqebma am adgilebidan gandevnes. paWanikebi
dasavleTiT wavidnen, xolo jiqebi damkvidrdnen afxazeTis bolos.
vaxtangma gamoixsna Tavisi da miranduxti tyveobisagan da
gamogzavna is saqarTveloSi darialis gziT, xolo TviTon
qarTvelTa didi spiT wavida afxazeTSi. im dros berZenTa mefe
moucleli iyo sparselebTan brZolis gamo, amitomac ar SeeZlo
vaxtangis winaaRmdeg afxazeTSi Tavisi spis gamogzavna. vaxtangma
aiRo afxazeTis yvela cixe sam weliwadSi, vidre cixe-gojamde.51
vaxtangi dabrunda sameufo qalaq mcxeTaSi. qalaqis mosaxleoba,
qalebi da kacebi, fexqveS ufendnen naWrebsa da samosels, Tavze
ayridnen dramasa da drahkans, aRuwevneli xmiT Seasxamdnen qebas,
rameTu arc erT mefes aseTi Zlieri wyoba-SebrZolebis xelovneba
ar hqonia.
gaugzavna vaxtangma sparsTa mefes Zvirfasi ZRveni binqaran
episkoposis xeliT da iTxova sparsTa mefisagan asuli colad,
romelsac erqva balenduxti. sparsTa mefem misca Tavisi asuli da
mziTvad somxeTi da yoveli kavkasieli mefe. miswera wigni vaxtangs
da mouxmo berZenTa keisris winaaRmdeg sabrZolvelad.
308
Sekriba vaxtangma Tavisi da kavkasieli mefeebis spa — orasi
aTasi kaci. SeuerTda mas ranis erisTavi, misi dedis Zma varaz-
bakuri ardabadaganis, ranisa da movakanis orasi aTasi mxedriT.
im dros vaxtangi iyo ocdaori wlis, yvela kacze maRali, saxiT
umSvenieresi, ZaliT Zlieri, iseTi, rom aRWurvili, fexiT irems
eweoda da rqiT iWerda da agreTve SeWurvil cxens mxrebiT aiRebda
da mcxeTidan armazis cixeSi adioda.
vaxtangi da misi debi iyvnen STamomavlebi baqar mirianis Zisa.
xolo miriani da grigoli iyvnen rev mirianis Zis STamomavlebi.
maT kuxeTi hqondaT da rusTav-qalaqSi cxovrobdnen, magram
Semcirebulni iyvnen erTmaneTis kvliT.
mirian mefidan vaxtang mefemde gardasuli iyo Taoba rva, xolo
mefeni aTni. gasuli iyo 157 weliwadi, xolo episkoposi WeSmarit
wesze mdgomi gardacvlili iyo rva, xolo sxvebi wesis SemSlelebi
iyvnen.
vaxtangi gaemarTa saberZneTisken. Sevida somxeTSi, mas aq
SeuerTdnen somxeTis erisTavebi. cixe-qalaqi, romelsac karnu
qalaqi ewodeba, ver aiRes, radganac sami maRali zRude hqonda.
datova iq sabrZolvelad mxedroba da TviTon Sevida pontoSi.
gzaze sami qalaqi moaoxra: anZoreTi, ekleci da steri. Semoadga
laSqari pontos zRvispireTis did qalaqs da laSqarma TiTqmis
konstantines qalaqamde miaRwia. sparselebi eklesiis msaxurebs
hklavdnen. vaxtang mefem amcno somxebis spas, agreTve sparselebs,
ar moeklaT samRvdeloeba, aramed daetyvevebinaT. vaxtangma
warmoTqva sityva da uTxra maT: roca mirian mefe sparsT mefes
Semohyva aq berZenTa winaaRmdeg saomrad, aseve uyofdnen moweseebsa
da eklesiis msaxurebs, amitomac damarcxdnen. im droidan berZnebma
Cven, qarTvelebs, wagvarTves miwebi pontos (Savi) zRvis
aRmosavleTiT, da erTmaneTs SeebrZolnen anZianZorSi, sadac
amJamad aris saflavi didi moZRvrisa grigolisa da aqedan
ukuiqcnen Cveni mefeebio.
309
vaxtangma somxeTis spas Seaxsena TavianTi eklesiis istoria da
yvelas mouTxro Sinaarsi nebroTis im wignisa, romelic
dafarulad hqondaT qarTvel mefeebs. yvelas ubrZana, araferi
evnoT eklesiebisa da RvTismsaxurebisaTvis. vaxtangma amcno yvela
damalul moweses (samRvdeloebs), gamosuliyvnen samalavidan.
tyveebi gaaTavisufla. gamovidnen mRvdlebi, diakvnebi da mowese
monazvnebi samalavebidan. maTTan iyo ori kaci: petre mRvdeli,
grigol RvTismetyvelis erT-erTi mowafe, romelic mis saflavze
mRvdelobda da samoel monazoni. isini warudgnen vaxtangs tyveTa
da eklesiebis ganTavisuflebisaTvis madlobis Sesawirad. vaxtangma
petre mRvdeli da samoel monazoni TavisTan daitova. uTxra mas
petrem: `eklesiani xorcTani ufro metia RvTis winaSe, vidre qvis
eklesiebi. qvis eklesiebi rodesme dairRvevian da amave qvebiT
kvlav aRaSeneben, xolo eklesiani xorcTani roca dairRvevian,
veravin SeZlebs maT gankurnebas, verc mkurnali da verc mefe, da
Sen ramdeni marTali kaci dagicia! me msurs Seni aRdgineba, raTa
ar iyo im kacTa msgavsi, romelnic marjveniT ageben, xolo
marcxeniT arRveven da arc iseTi, romelnic piriT akurTxeben da
guliT swyevlian da agineben. aramed iyo rogorc keTilxsenebuli
mefeebi, romlebmac daipyres sofeli da arc sasufevels
ganSorebian. me mnebavs, raTa Sens mier aRgznebuli es cecxli Senve
daSrito da iyo megobari keisrisa, rogorc dRemde iyavi
sparselebisa. berZnebi arian naTesavni RmrTisani~.
310
miugo mefem: `mnebavs, rom am Rames Tqveni locvis ZaliT meCvenos
Cemi da keisris Sekreba da rom Cvens Soris siyvarulis damyarebaze
unda iyos msjeloba, raTa vcna me, rom qristes surs CemTan Seni
amgvari laparaki~.
petrem iTxova dro locvisTvis da wavida.
mefem iloca da dawva. Tvalis mirulvisas warmoudga mas wmida
nino da uTxra: `adeq, mefev, da mokrZalebiT win miegebe SenTan
momaval or mefes — zecisas da qveynisas~. mivida vaxtangi da
ixila ori taxti: erTze ijda Wabuki gvirgvinosani saWurvliT,
meoreze moxucebuli mjdomare spetaki zewriT, mas Tavze edga ara
oqros, aramed naTlis gvirgvini da mis fexTiT ijda nino. da
vaxtangis marjvena xeli eWira petre mRvdels, xolo marcxena
samoels. uTxra samoelma: Tayvani eci pirvelad zecis did mTavars
grigols. mivida da Tayvani sca da uTxra grigolma: `es ra
boroteba Caidine, kaco, rameTu moaoxre Cemi banaki da mxecebs
SeaWame Cemi sacxovari. ukeTu ara eg orni, romelnic gverdiT
gidganan da es saTno dedakaci, romelic marad iRvwvis mariamTan
erTad TqvenTvis _ Surs vigebdi Senianebisgan, romelnic cecxls
sasoeben da ara yovelTa ganmanaTlebel brwyinvalebas~. da
gauwoda xeli da eambora xelze vaxtangi. man mokida xeli naTlis
gvirgvins da iseTive gvirgvini misca vaxtangs da uTxra: `daadgi eg
petres~. da aiRo petrem Tavis gvirgvinze udaresi gvirgvini da
daadga samoel monazons.
uTxra ninom vaxtangs: `axla midi mefesTan da miiRe Seni
saboZvari~. mivida mefesTan, eambornen erTmaneTs da adgili misca
taxtze Tavis gverdiT. misca beWedi Tavisi xelidan, romelsac
hqonda friad naTeli Tvali da Tqva keisarma: `Tu gnebavs
gvirgvini, aRuTqvi mas, vinc Cvens win dgas, rom SeebrZolebi mis
mtrebs, da miiRe misgan gvirgvini~. moixeda vaxtangma da ixila
jvari, romelsac frTebze hqonda gvirgvini, jvris xilvam
SeaZrwuna da dadumda. aRdga wmida nino, gaixeda petresa da
samoelisken da erTxmad Tqves: `Cven varT Tavsmdebi, rom yvelaze
ufro metad Seasrulebs~, da mihyo xeli keisarma, da aiRo
gvirgvini jvarisagan da daadga vaxtangs.
ukan gamosvlisas Seexmiana episkoposi samgzis: `vaxtang, vaxtang,
vaxtang! umetesad morwmune iqnebi Sen sparsTa Soris~. meored:
`aSendebian Sengan eklesiebi da ganewesebian episkoposebi da
episkoposTa mTavari~. da mesamed: `wamebis gvirgvinsac miiReb~.
gamovida vaxtangi da uxmo ZilSive petresa da samoels, da
mouTxrobda ZilSive Cvenebas, xolo isini uxsnidnen: `taxtze,
romelic ixile, naTlis gvirgvinosani, aris didi moZRvari
311
grigoli da rac momeca misi gvirgvinisgan, is iyo, rom mimeca
episkoposTa mTavroba, xolo rac miveci Cveni gvirgvinisgan Cems
moyvass, is aris, rom Cemgan miecema episkoposoba. xolo oqros
gvirgvinosani iyo keisari. beWedi, romelic mogca, is aris, rom
Tavis asuls mogcems colad da yoveli sazRvari qarTlisa, misgan
mitacebuli, mogces. xolo gvirgvini, romelic jvarisgan mogeca, is
aris, rom did Rvawls gadaixdi jvris SewevniT. xolo Cveni
moZRvari samgzis rom Segexmiana, sami simdidre moiTxova SenTvis
RmerTisgan: raTa Sens mier qarTlis WeSmariteba daemtkicos
kaTalikosebisgan da episkoposebisgan, sZlev Sens mtrebs Sens
aRsrulebamde, xolo aRsrulebisas wamebis gvirgvins miiReb
brZolisas da mtrebs xelSi ar Cauvardebi. yovelive aRsruldeba
Sens siberemde da dauZlurebamde~.
gaRviZebisas vaxtangma madloba Seswira RmerTs da mouxmo
petresa da samoels. maTac RamiT igive Cveneba naxes. petres uTxra:
`aravin aris Cven Soris WeSmariti morwmune, romelic danerga
Cvenma mamam mirianma anda Trdatma, dediT naTesavma Cemma. amaT
yovelTa sarwmunoeba vici, romelic savse aris sacduriT~.52 petre
mociqulad gagzavna keisarTan. vaxtangma meore dRes Seityo, rom
sparseTidan dabrunebuli berZenTa spa konstantinopolSi Sevida.
man mouxmo meTaurebs da uTxra: `berZnebs mravalricxovani spa
hyavT, brZolisas marjveni arian, aseve zRvazedac. meSinia, ar
movidnen zRviT, gza ar mogviWran da ar amogvxocon, rogorc bakSi
Semwyvdeuli. avyaroT laSqari da zRvis samxreTiT davibanakoT,
raTa gvqondes gza Wirisa da lxinisa~. moxsnes qalaqis alya da
daibanakes iqidan xuTi dRis savalze, speris siaxloves. madloba
Seswires vaxtangs sikvdils miwevnilma qalaqebma. petre mivida
keisarTan da mouTxro yovelive. keisarma friad gaixara da
yovelive, rac ixila vaxtangma CvenebaSi, misca. petres piriT
SeuTvala vaxtangs, rom misi mefobis Tanasworad CaTvlida. xolo
orTaves laSqari sparselebs daamarcxebda, roca vaxtangi da igi
(keisari) gaerTiandebodnen. keisarma zRviT gamoagzavna 500
xomaldi, 500-500 jariskaciT. isini unda misuliyvnen vaxtangTan da
ubrZolvelad unda damdgariyvnen. TviTon keisari gamoemarTa
pontos gziT 800000 kaciT, da roca movida zRviT mosuli spa,
sparselebs undodaT maT winaaRmdeg brZola, xolo vaxtang mefe
aCerebda sparselebs da ar miuSva sabrZolvelad.
keisris mociqulebma vaxtangs saidumlod moarTves jvari,
gvirgvini da Sesamoseli. aRuTqva keisarma vaxtangs, rom ukanve
miscemda Tuxariss da qarTlis sazRvrebs. vaxtangma keisars amcno:
`rac ar Svenis Sens RvTismoyvarebas, sxvas nu aiZuleb, rameTu
312
Ralati patiosani kacis xeloba ar aris. Tu axla Sen mogcem
dasamarcxeblad sparselebs, Cemi saxeli xom gacruvdeba? Semdgom
ki, roca Cveni saqme gadawydeba, ufro umjobesad mogemxrobi
sparselTa winaaRmdeg~. vaxtangma keisars urCia, Tavi Seekavebina
SebrZolebisgan. berZnebis laSqari moiwevda, xolo vaxtangi
aCerebda Tavisianebs da uSlida berZnebTan SebrZolebas. miiWra
masTan sparsTa erisTavi, dedis Zma misi da uTxra vaxtangs risxviT:
`mamaSenis deda berZeni iyo, gZlia Sen misma bunebam da siyvaruli
gaqvs im jvarcmuli momkvdari kacisa. gnebavs, rom berZenTa xelSi
Cagvyaro~. vaxtangma mas uTxra: `aha, Sen da aha, berZnebi, ixilav Sen
im momkvdari kacis Zalas~.
gavidnen sparselebi, somxebi da darubandis mefe berZnebTan
sabrZolvelad. mefe vaxtangi da qarTvelebi ar ibrZodnen, idgnen
da uyurebdnen. damarcxdnen aRmosavlelebi, mokles omSi vaxtangis
dedis Zma, sparsTa erisTavi. amis Semdeg, keisris nebis gareSe,
berZenTa spasalari SeebrZola qarTvelebs. vaxtangma is pirispir
SebrZolebisas mokla. omSi daiRupa 43000 qarTveli, maT gaimarjves.
vaxtangma amis Semdeg gaaTavisufla datyvevebuli 780000 qali da
kaci. gaugzavna isini keisars da amiT nugeSini-sca berZeni
spasalaris mokvlisaTvis, romelic keisris naTesavi iyo. keisarma
friad gaixara da Sexvda vaxtangs. hyves urTierTaRTqma da fici,
niSnobis saqme moagvares. ukumisca keisarma vaxtangs qarTlis
sazRvari cixe Tuxarisi da mTliani klarjeTi,53
gamoikiTxa keisarma saberZneTis sazRvari afxazeTSi da Tqva ase:
`egriswylidan vidre mcire xazareTis mdinaremde54 — es aris
sazRvari saberZneTisa aleqsandre makedonelis droidan, romelic
Sen Cvengan waiRe Seni mklavis ZaliT. axla ukanve mogveci es Cveni
qveyana da, roca waiyvan Cems asuls colad, maSin misgan mogcem
amave qveyanas~. da mosca mziTvad Tavis qaliSvils qveyana,
moqceuli egriswyalsa da klisuras Soris, da sxva afxazeTi ukanve
misca vaxtangma berZnebs.55
da wamovida vaxtangi klarjeTis gziT, gaiara Tuxarisi, moewona
da es saxeli daarqva, Sua klarjeTSi, artanujSi daadgina
erisTavi da ubrZana cixis aSeneba. agreTve, ubrZana, gamoenaxa iq
samonastro adgili da aeSenebina eklesia. artavaz erisTavma aaSena
iq artanujis cixe. da iqve aaSenes monasteri (artanujis xevSi),
msgavsi maT mier saberZneTSi nanaxi monastrebisa. garda amisa,
aaSena opizis monasteri da sami eklesia: daba merisa, Sindobisa da
axizisa, agreTve ganaaxla axizis cixe.
mcxeTaSi misul vaxtangs eri didi sixaruliT Sexvda. roca
sparsTa mefem cno, rom vaxtangi berZnebs miemxro, ukanve gabrunda
313
sparseTSi da iq mokvda. mefed misi Ze dajda da mis momwifebamde
gavida sami weli.
vaxtangis colma Sva tyupebi, Ze da asuli. da mokvda mSobiarobis
dros balenduxt dedofali, sparsTa mefis asuli. vaxtangma uwoda
Tavis Zes daCi. maSin vaxtangma ver moicala saberZneTidan keisris
asulis colad moyvanisaTvis da verc kaTalikosis moyvanisaTvis,
radganac moeloda sparsTa SemoWras, amagrebda cixeebsa da
qalaqebs. hkazmavda da amzadebda sabrZolvelad mxedrebs. maSin
Seagdo sapyrobileSi binqaran macduri, cecxlis msaxurTa
episkoposi, mospo da gayara cecxlismsaxurni sazRvargareT.
sami wlis Semdeg sparsTa mefe gamoemarTa vaxtang mefesTan
sabrZolvelad. vaxtangma amcno berZenTa mefes: `aha, is dRe,
romelic aRgiTqvi, rom sparselebs Semovamwyvdevdi Sens xelSi.
moviyvane isini qarTlis Sua sazRvarze, maTTan aris 300000
jariskaci. sparsTa mefe fiqrobda Tavisi spis gamravlebas
somxeTisa da kavkasiis mefeebisagan, magram maT ver gabedes masTan
SeerTeba, rameTu zogierT maTgans jvarcmulis sasoeba hqonda.
zogierTi ki eSmakma Seacdina (darubandeli mefeebi SeuerTdnen). me
aRvasrule Cemi aRTqma, romelic aRmiTqvams: rameTu, sadac ki
vipove cecxlis saxli, davavse fsliT, maTi mogvebi da mzirebi
satanjvels miveci. macduri binqaran Sevagde sapyrobileSi da
sikvdilis SiSiT gaipara da gaiqca. swored man moiyvana sparselebi
qarTlSi da davsvi episkoposad miqaeli, sarwmuno kaci. xolo
binqarani, roca mouaxlovda qarTlis sazRvars, mokvda. axla
saswrafod gamoemarTos Cvenken Seni spa, raTa aq dasces jvris
yvela mteri, da Sen gaTavisufldebi yvela mtrisagan, xolo Tu
Cven gvZleven sparselebi, Semovlen Sens sazRvrebSi~.
314
keisari xazareTSi iyo wasuli, amitom ver SeZlo qarTlSi
mosvla. vaxtangma gaaZliera qalaqebis cixeebi da urCeulesi
mebrZolebi, 100000 mxedari da 100000 qveiTi TavisTan daitova.
daibanaka diRmidan `qarTlis karamde~ (armazamde), da sparselebma
daibanakes `cxenis terfis~ (didubesTan) qvemoT. sparselebi da
qarTvelebi erTmaneTs ebrZodnen armazsa da mcxeTaSi Tbilisis
fonamde.
vaxtang mefes exura oqros Cabalaxi, romlis wina mxares
gamosaxuli iyo mgeli da ukan lomi. romel mxaresac qarTvelebi
marcxdebodnen, iqiT miemarTeboda da spobda sparselebis spas,
rogorc lomi kanjars. sparselebi ver uZlebdnen mis brZolas,
daimaxsovres is, romelsac mgeli da lomi hqonda gamoxatuli da
roca vaxtangs ixilavdnen, ambobdnen: `dur az gorgasal~, anu
`moerideT mglis Tavso~. amis Semdeg saxelad ewoda mefes
gorgasali. oTx Tves gagrZelda brZola. movida keisrisgan
dasaxmareblad 80000 mxedari. keisris brZanebiT, Tu vaxtangs
dasWirdeboda, unda daxmareboda berZeni mxedarTmTavari leoni
Tavisi jariT.
berZenTa laSqari javaxeTSi iyo Semosuli, roca Seityo sparsTa
mefem maTi Semosvla. daiwyo molaparakeba vaxtangTan: `risTvis
vwyvetT erTmaneTs? Zmebi varT, davdgeT Cveni mamebis siyvarulze da
TiToeuli Cvengani Tavis saTno suls emsaxuros~. daTanxmda
vaxtangi sparsTa SemonaTvals da mociqulis piriT uTxra: `Cems
RmerTad iyos qriste, xolo Sen giwodeb mamas da ufals~.
315
sparsTa mefem Seiwynara vaxtangis sityva da gaugzavna ZRvnad
anTrakis gvirgvini. Sexvda erTmaneTs ori mefe. dades aRTqma, rom
Tav-Tavis rjulzeve darCebodnen. uZRvna vaxtangma sparsTa mefes
mravali saCuqari da Txova, rom mSvidoba yofiliyo massa da
keisars Soris: `mnebavs, raTa iyos mSvidoba Sen Soris da keisrisa~.
sparselebma mSvidobis nacvlad moiTxoves im miwebis dabruneba,
romelnic berZnebs sparselebisgan hqondaT mitacebuli. daTanxmda
am winadadebas berZenTa mxare.
berZnebi da sparselebi dazavdnen, ganaCines sazRvrebi, misces
berZnebs jaziri da filistimi ierusalimTan erTad da sparsTa
mefem Tqva: `qalaqi rjulisa Tqvenisa aris ierusalimi~.
sparsTa mefem jazirisa da filistimis gacemis sanacvlod,
vaxtangs sTxova, mieTxovebina colad Tavisi da da, agreTve,
gahyoloda saomrad abaSTa, elabelTa da hindoTa winaaRmdeg. misca
vaxtangma sparsTa mefes colad Tavisi da miranduxti, romelic
osebisgan iyo datyvevebuli da gamoixsna vaxtangma. moiyvana Tavisi
Ze daCi, romelic iyo xuTi wlisa. daadga gvirgvini da datova
mefed da datova masTan Tavisi Svidi warCinebuli: pirvelad
juanSer spaspeti, Sida qarTlis da yovelTa erisTavTa mpyrobeli
da demetre erisTavi kaxeTisa da kuxeTisa, grigol hereTis
erisTavi, nersarani, xunanis erisTavi, adarnase samSvildis
erisTavi, samnaRiri, Siga egrisisa da svaneTis erisTavi, bakuri,
margvisa da Takveris erisTavi. waiyvana Tan artavazi, klarjeTis
erisTavi, nasar, wundis erisTavi da bivritiani, oZrxis erisTavi da
didi ejibi saurmagi. maTTan aTi aTasi rCeuli mxedari. vaxtangs
Seevedrnen deda da misi da xuaranZe, raTa Tan waeyvanaT
ierusalimSi salocavad. waiyvana isini. Sevidnen ierusalimSi,
iloces wmida aRdgomis taZarSi, moiloces yoveli wmida adgili,
Sewires didi Sesawiravi da wavidnen qalaq antioqiaSi, sadac maT
eloda xosro. aq sparsTa mefes keisrisgan miarTves miuwvdomeli
ZRveni, aseve vaxtangs ganZi. Seikriba iq vaxtangis brZanebis qveS
50000 mxedari qarTveli, berZeni da somexi. aqedan wavidnen
sparseTSi. baRdadSi gadaixades sparsTa mefisa da vaxtangis dis
qorwili. qorwilis Semdeg deda da da wavidnen qalaq urhaSi,
sadac unda dalodebodnen vaxtangs.
pirvelad vaxtangma da sparselTa laSqarma wartyvevnes
jorjaneTi da iq daemkvidrnen sparselebi. sami weli ibrZoles
indoeTSi. indoeTis qveynebis umravlesoba wartyvevnes. wamoiRes
xarki. aqedan Sevidnen sindeTSi, romlis mefe iyo mxne da goliaTi.
mokles aq saurmagi, vaxtangma Seutia sindelebs da maT Seaswres
qalaqis kedlebSi. maSin sindTa mefe gadmodga qalaqis karze da
316
xmamaRla uTxra vaxtangs: `vaxtang mefeo, msgavsi xar Sen im
ugunuri yvavisa, romelmac ipova arwivisagan dawylulebuli da
daglejili qori, romelsac afrena ar SeeZlo da sikvdils iyo
miaxlovebuli. yvavma ar qmna ise, rogorc aris yvavebis wesi,
rameTu yvavi roca ixilavs qors, iwyebs xmamaRla yivils, Seasmens
sxvebs da yvavebis simravle daesxmeba qors, raTa gaagdon TavianT
samyofelidan da uSiSrad gaataron TavianTi dReebi, rameTu
pirutyvebmac ician TavianTi Tavis sargebeli.
ar qmna yvavma ase, aramed Seiwyala is qori. datova gamosakvebad
Tavis budeSi, marad aWmevda mkalsa da gvels, rameTu sxvisi
Sepyroba ar SeeZlo da miT acocxlebda qors. roca qors frTebi
gaezarda, Tqva Tavis gonebaSi: `ai, mravali dRis manZilze
varsebobdi mkalisa da gvelis WamiT da ar momeca me Cemi dedisa
da mamis Zala, rameTu mkaliT ver gavZlierdebi, rom SevZlo
frinvelTa miweva da maTi WamiT arseboba. sjobs, Sevipyro is yvavi,
Cemi gamzrdeli, SevWamo da ori dRe davisveno: momecema Zala da
daviwyeb wesisamebr nadirobas, msgavsad Cemi winaprebisa~. aRasrula
es. Seipyro yvavi da SeWama. amis Semdeg daiwyo nadiroba did da
swraf frinvelebze. ar Seaqes yvavi Tavisi mowyalebisTvis, aramed
ugunurad da Tavismkvlelad CaTvales. arc qors daayvedres
uwyaloeba da keTilisuxsenebloba, rameTu es aris gvari da wesi
qorisa. ganileoda da mokvdeboda mkalis WamiT. qmna wesisamebr da
aicila sikvdili. xolo yvavi wesisamebr ar moiqca da mokvda.
sparselebi, romlebic (dRemde da dReis Semdeg ukunisamde)
jvarismsaxurTa mtrebi arian, amJamad, uRonobis gamo, liqniT
siyvaruls gaCveneben da rogorc ki dro miecemaT, keTils aRar
gaixseneben da uwyaloni iqmnebian. es bevrjer viciT wignebidan.
roca ixile sparselebi, Cems mier dakninebuli, ar gaixare, RmerTs
madloba ar Sewire, ar aRagzne mtrebi sparselebis winaaRmdeg da
ar Seewie sparseTis mtrebs, es ar gaakeTe, aramed dagitovebia Seni
mamaTa sayofeli, saqristianos did spas winamZRvrob, ori wlis gza
gamogivlia da sparselebs aZliereb, raTa gaZlierdnen, moaRwion
da wargwymidon Sen da Seni qveyana, romelsac daipyrobs
jvarismsaxurebis warsawymedelad. mefe xar TviTmpyrobeli da
axovani, Seni nebiT migicemia Tavi Seni mtrebis monad da rogor ar
giwodo ugunuri?~
vaxtangma uTxra: `Sen gegona sibrZniT Tqvi, magram Seni sityvebi
arian cru. Txunela, romelsac ar asxia Tvalebi da mzis
brwyinvaleba da velTa mSveniereba ar icis, Tu ra aris,
Tavdajerebuli cxovrobs miwis qveS da hgonia, rom yoveli
cocxali arsebis cxovrebac asevea mowyobili. Txunelas msgavsad
317
Senc brma xar gonebis TvaliT da yru gonebis yuriT, ar xedav da
ar gesmis sulieri cxovreba da arc survili gaqvs mixvide saukuno
cxovrebamde da dausrulebel naTlamde, mis gonebiT miuwvdomel
didebamde. da arc icnob Sen yovelives Semoqmed RmerTs, romlis
mier Seiqmna yovelive.
am qveyanaSi movedi ara am soflis didebisTvis da ara sparsTa
mefis msaxurebisTvis, aramed dausabamo RmerTis msaxurebisTvis.
rameTu Cemi aq mosvliT pirvel rigSi gamovixseni ierusalimi —
wmida qalaqi, sadac dadgmula fexi Cveni uflisa ieso qristesi, iq
aRasrula yovelive Cveni sulebis xsnisTvis, da amis Semdeg yoveli
saqristiano davixseni mooxrebisgan, rameTu sparsTa mefes
miniWebuli hqonda Jami mTeli saqristianos motyvevnisaTvis. me Cemi
ZaliT da qristes SewevniT davixseni qristianebi didi Wirisgan am
Jams da amis Semdeg RmerTma icis.
Sen aqeb qors, romelmac Tavisi gamzrdeli yvavi SeWama, aqeb mis
naqmnars, xolo Cveni buneba aseTia, rom Cveni
keTilismyofelisaTvis davdvaT Cveni suli, raTa movigoT madli
RvTisagan da vpovoT cxovreba saukuno da Tu movkvdebiT,
ukvdavnive viqnebiT da sikvdilis mier saukuno cxovrebaSi
gardavicvlebiT~.
maSin Tqva sindTa mefem: `gamodi CemTan sabrZolvelad, raTa Cems
mier gardaicvalo dRes sikvdilis Semdeg saukuno cxovrebaSi~.
Tqva vaxtangma. `axlandeli sikvdili ar miCns sixarulad, rameTu
codvili var da RmerTis mcneba srulad ar aRmisrulebia. Cemi
codvebi srulad ar aRmixocia sinanuliT, magram qristes ZaliT ar
meSinia sikvdilis, rameTu is aris Cemi mfarveli da daculi var
srulebiT, mravalmowyale RmerTi, Cemi xeliT mogklavs Sen, mis
mgmobels da Seni suli wava garesknelis bnelSi da uSret
cecxlSi~. SeebrZolnen erTmaneTs. daamarcxa vaxtangma da ar
mokla, aramed aiRo misgan xarki da mZevlebi.
amis Semdeg sparsTa mefem da vaxtangma daamarcxes abaSni.
sparsTa mefem abaSTa naxevari ahyara da sxva qveynebSi adgil-adgil
daasaxla. eseni arian qurTebi, romlebic warmotyuena vaxtan mefem
abaSTagan.
merve wels ukan dabrunda vaxtangi da mivida qalaq urahSi, sadac
mSvidobiT daxvdnen deda da daA misi. gagzavna berZenTa mefesTan
mociquli colis wamosayvanad da agreTve petre kaTalikosisa da
samoel episkoposisaTvis. Semovida vaxtangi qarTlSi da miegebnen
mas misi Ze daCi, yvela spasalari da maTTan erTad episkoposebi.
roca gaigo episkoposma,56 rom vaxtangma gagzavna mociqulni
kaTalikosisa da episkoposebis mosayvanad, daumZimda es da iwyo
318
amboxi da mizezoba. miugzavna mefes kaci da uTxra: `Sen
dagitovebia qriste da cecxls esav~, vaxtangma SeuTvala: `qristes
ZaliT Sevedi da qristes ZaliTve gamovedi simarTliT, ubralo
var, icis RmerTma, magram gavagzavne mociquli kaTalikosisa da
episkoposis mosayvanad~. roca es moismina episkoposma da
daidastura, ifiqra, SfoTiT daebrkolebina es saqme da maTi
mosvla. dawyevla mefe da yoveli spa misi. mefem Tqva: `marTalia,
Cven udanaSauloni varT, magram simdable jer ars Cvengan~. da
mivida mefe, CamoqveiTda, raTa mTxveoda episkoposis fexebs. gaZra
fexi, qoSis qusli pirSi Caartya da mefes kbili Caumtvria. xolo
mefem Tqva: `es aris ampartavnobis silaRe da eSmakis sacduri. Tu
Cveni codvebis simravlem aRgZra, neba ara gaqvs borotebis
gakeTebisa, aramed unda Seundo, rogorc ityvis saxareba: `ara
daSrito patruqi mgzebare, arca gantexo lerwami daCeCqili~. Sen
ggonia, rom Seni siveragiT Cven qristes siyvaruls uarvyofT. Seni
saqme maSin gamoCnda cxadad, roca mogesma Senze umTavresis
saqarTveloSi moyvana da aRegzne boroti SuriT, rogorc iuda
petres mimarT, rameTu Sen xar rogorc iuda, xolo eklesia aris
rogorc petre. vercxlis moyvare xar Sen, rameTu Senc qristes
megvadruce57 xar. axla gaggzavni konstantinopolis patriarqTan da
rogorc wesia, gangikiTxavs~. gagzavna despanebTan erTad da
gagzavna Tavisi kbilic da SeuTvala, rom kaTalikosi da Tormeti
episkoposi saswrafod gamoegzavna. maT Soris petre kaTalikosad
da samoeli episkoposad, da sxvebi, romelnic surda.
roca moiyvanes miqael episkoposi konstantinopolSi, uTxra mas
patriarqma: `radganac Sens mier daiTxia sisxli, aRara xar Rirsi
episkoposobisa, xolo mefis kadrebisaTvis gekuTvnis sikvdili.
naTqvamia: `daemorCileT Tqvens mefeebs, rameTu xmali ubralod ar
abiaT, is RmerTis mier mTavrobs, rogorc lomi cxvrebs Soris~. da
eqsoriaSi gagzavnes miqael episkoposi mRviZarTa monasterSi.
gagzavna petre mRvdeli da samoel monazoni antioqiaSi. da
misweres antioqiis patriarqs mefem da konstantinopolis
patriarqma ase: `Tavdapirvelad, romaeli qalis ninos mier qarTlis
moqcevis dasabamisas, aqedan iq mivlenil iqna episkoposi. magram
Semdeg, radganac sparselebsa da berZnebs Soris SfoTi iyo, ver
moawyes es saqme wesisamebr. amasTanave, Cven viciT, rom qarTli,
aRmosavleTi da CrdiloeTi mag wmida saydrisani arian, rogorc
ganaweses mociqulebma saxarebaSi, romelic uwinares unda
davicvaT~. da antioqiels misweres yoveli saqme didi vaxtang
mefisa, rom `is episkoposi, romelic maT mier iyo dadginebuli,
ukuvadgineT, da CaTvaleT qarTli axalnergad.58 axla es ori, maT
319
mier moTxovilni, akurTxe da agreTve sxva Tormeti, visac isurveb,
isini akurTxe. Semdeg ki CvenTan gamogzavne, raTa Cven ganZiTa da
saxmari nivTebiT gavamgzavroT~. da antioqielma patriarqma akurTxa
Tormeti episkoposi da petre kaTalikosad.
mividnen konstantinopolSi, misca mefem didZali ganZi da Tavisi
asuli elene, vaxtangis sacole. sazRvarze maT Seegeba mefe.
mcxeTaSi vaxtang mefem aaSena mociqulTa eklesia sveticxoveli.
am taZarSi samxreTiT im adgilas, sadac iyo sionis didi eklesia,
dasva petre kaTalikosad. xolo samueli mcxeTaSive dasva
episkoposad `saepiskoposoSi~.59 da dasva sxva episkoposebidan erTi
episkoposi klarjeTs, axizis eklesiaSi, erTi eruSeTs artanSi;
erTi javaxeTs _ wundaSi, erTi manglisSi, erTi bolnisSi; erTi
rusTavSi; erTi ninowmindaSi _ ujarmis karTan, romelic
gorgasalma aaSena. erTi missave aSenebul WeremSi da iq daaarsa
qalaqi misganve aSenebul or eklesias Soris; erTi CeleTSi (`Sua
sofelSi~), erTi xornabujSi da erTi agarakSi, romelic xunanis
pirdapiraa.
amis Semdeg aaSena erTi eklesia niqozSi cecxlis sagzebelTan
da dasva iq episkoposi, sadac daflulia wmida raJdenis gvami,
romelic sparsTa mier iwama.
es raJdeni iyo mamamZuZu vaxtangis colisa (romelic pirvelad
moiyvana, sparsTa mefis asuli), gaqristianda is da Seiqna didad
morwmune, xolo brZolisas Zlieri. Seipyres sparselebma da
aiZulebdnen, rom uareyo qriste, xolo am wmindanma aRiara
waruvali dideba da iwama qristesTvis.
hyavda vaxtangs berZeni colisgan sami Ze da ori asuli. man
Tavisi pirveli colis Zes, Tavis pirmSo daCis misca qalaqebi
Weremi, nekresi da kambeCovani, romelic aris xornabuji, da mTeli
qveyana mtkvris aRmosavleTiT. TviT vaxtangi dajda ujarmaSi da
aaSena is uzomo naSenebiT. da Tavisi daA xuaranZe misca somxeTis
pitiaxSs bakurs da ramdenime xnis Semdeg mokvda sparsTa mefe
xosro da mis wil dajda Ze misi xosro. am dros gaZlierebulni
iyvnen sparselebi (vaxtangis meoxebiT yvela mteri damorCilebuli
hyavdaT) da gamoemarTa sparsTa mefe berZnebis winaaRmdeg
sabrZolvelad. mociquli gamougzavna gorgasals da SeuTvala,
gaewia winamZRoloba berZenTa winaaRmdeg omSi da mieca asuli
colad.
maSin vaxtangi miweuli iyo 60 wels da Tqva: `uTxariT mefe
xosros: pirvelad ganemzados CvenTan sabrZolvelad da Semdeg
Sevides saberZneTSi~.
320
gagzavna qadagi, raTa daetovebinaT is soflebi da qalaqebi,
romlebic Zlierni ar iyvnen da Sesuliyvnen kavkasiasa da kaxeTSi,
rameTu kaxeTi tye iyo da mtris mier Seuvali. mefe daCi da misi
diswuli gadavidnen kaxeTSi da dadgnen lopotis xevSi, kldiT
mozRudul qveyanaSi (da iyvnen im qveynis adamianebi cecxlisa da
wylis msaxurebi da is xevi, vidre nosramde, xalxiT iyo savse).
Sevidnen gorgaslis coli da Svilni _ ujarmis xevSi. wina cixeSi
TviTon dadga, masTan iyvnen juanSeri da adarnase. xolo mcxeTaSi
demetre, nerse da bivritiani. gaugzavna mociquli keisars.
movida xosro mefe da Semusra qalaqi kambeCovani, Wermis cixe da
veliscixe. mividnen kaxeTSi da daibanakes iorze. Seibnen, ibrZodnen
sami dRe. orive mxridan uricxvi spa daeca. maSin vaxtangma uxmo
petre kaTalikoss da uTxra: `icode, rom gvebrZvian ara xarkis
micemisaTvis, aramed qristes datevebisTvis. me ganzraxuli maqvs
ase: saukuno cxovrebisaTvis umjobesi aris qristes saxelze
sikvdili, raTa aRTqmuli sasufeveli gvqondes maTTan, romelTac
uTxra: `romelic wariwymeds Tavis Tavs CemTvis, is ipovis mas~.
uTxra mas petre kaTalikosma: `Tu ar ibrZoleb samkvdro-
sasicocxlod, maSin ara marto saqarTvelo gairyvneba mtris mier,
aramed ierusalimic, romelic aris mSobeli naTlis Svilebisa~.
uTxra mas mefem: `dadeqi wmida raJdenis eklesiaSi, romelic aris
ujarmis rabatSi. veWvob, rom ujarmis garSemo yvela qalaqi
iZlios, rameTu mtkice da Zlieri zRudeebi aq avageT~. hyo ase
kaTalikosma da yvela wminda episkoposi iq Seikriba.
vaxtangis laSqarSi iyo 240000 mebrZoli, xolo sparselebisaSi
— 740000. gahyo vaxtangma laSqari samad. da kldis mxridan
miagzavna qveiTi. erT mxares miavlina pitiaxSebi da spaspeti, da
sadac sparsTa mefe iyo, iq TviT vaxtangi mivida 100000 meomriT.
ciskarze vaxtangi daesxa sparselebs da uTxra Tavisianebs:
`yoveli kaci, romelic sikvdils gadaurCeba da mtris Tavs an xels
ar gamoitans brZolidan, Cvens mier mokvdeba~.
ciskris miwurvisas daesxa da mivida mefis palatamde. Sevida
mefis karavSi. mefem Seaswro cxenze. Ze misi bartam mokla da
mohkveTa Tavi. maSin iq erTma sparselma sca isari vaxtangs mkerdSi.
brZola gagrZelda SuadRemde. sZlia vaxtangma sparselebs da
mokla 120000 maTgani. vaxtangis spaSi mokvda 28000-mde. aiyara iqidan
sparsTa mefe da Cadga rusTavSi. daumZimda wyluli vaxtangs,
rameTu filtvamde iyo isari miweuli. da wavida ujarmaSi, xolo
qarTlis spasalarebi adgilsave darCnen.
321
cnes sparselebma, rom daumZimda vaxtangs wyluli, moaoxres
tfilisi da armazi (qarTli), xolo mcxeTa ver daipyres, magram
zRudis gareT moaoxres.
xolo berZenTa mefe, vaxtangis simamri, mokvda da dajda mefed
zenoni, misi Ze. is movida sperSi, qarTlSi rom Sesuliyo, da roca
gaigo vaxtang mefis daWris Sesaxeb, dadga karnu qalaqSi. iq movida
xosro da Seibnen. ver sZlies erTmaneTs, radgan orTaves spa
daexoca.
vaxtangma Seityo, rom kvdeboda, miuxmo kaTalikoss da Tavis
cols, Zeebsa da yvela warCinebuls da Tqva: `me mivdivar Cemi
RmerTis winaSe, da vmadlob mis saxels, rom ar damaklo me mis
siwmindeebs. axla mcnebas mogcemT Tqven, rom mtkiced dadgeT
sarwmunoebaze, eZiebdeT qristesTvis sikvdils mis saxelze, raTa
waruvali dideba moigoT~.
da uTxra yvela warCinebuls: `Tqven, saqarTvelos mkvidrno,
moixseneT Cemi sikeTe, rameTu pirvelad Cemi saxlidan miiReT
saukuno naTeli da Cven saxls nu SeuracxyofT da berZenTa
siyvaruls nu dautevebT~. da uTxra Tavis Zes daCis: `Sen xar Cemi
pirmSo Svili, SenTvis momicia Cemi mefobis gvirgvini. Seni Zmebis
nawilad mimicia taSiskaridan da wundidan, vidre somxeTamde da
saberZneTamde, xolo afxazeTis sazRvari, egriswyalsa da
klisuras Sua, Seni Zmebis dedis aris~.60
da mouxmo wundis erisTavs, klarjeTis erisTavs artavazs da
oZrxis erisTavs bivritians da maT Caabara Tavisi coli elene da
misi Svilebi, romelTac erqvaT leoni da mirdati. da samive
erisTavs Seavedra cremliT.
mTeli xalxisa da warCinebulebisTvis es iyo sasjelis dRe.
TavSi icemdnen da iyridnen nacars, yvelani natrobdnen sikvdils.
xmamaRali tirilisa da godebisgan qveyana iZroda. morwmune xalxi
Senatroda mefes, rameTu qristesTvis moikla. da mokvda vaxtang,
dafles mcxeTas, sakaTalikoso eklesiaSi, svetTan, romelSic aris
RvTivaRmarTuli svetisgan dapyrobiT. saflavze gamosaxulia misi
xati, misi simaRlis Tanaswori. xolo amJamad Semonaxuli misi
abjari da samoseli ufro naTlad warmogvidgens mas.
322
da dajda mis taxtze misi Ze daCi. xolo coli da vaxtangis ori
Ze waiyvana samma erisTavma, daiWires qarTlis dasavleTi, romelic
misca maT vaxtangma. zafxulobiT qalaq wundaSi iyvnen da
zamTrobiT oZrxeSi. maT ewodaT ara mefeebi, aramed erisTavTa
mTavrebi da iyvnen mefe daCis morCilebis qveS.
mefe daCim daiwyo qarTlis Seneba, rameTu mooxrebuli iyo xevi
qarTlisa, garda kaxeTis, klarjeTisa da egrisis xevebisa.
ganasrula Tbilisis zRudeebi, rogorc brZana vaxtangma da is
Seqmna samefo saxlad.
mokvda petre kaTalikosi da dajda samoel. da mefem mas
miaTvala mcxeTa, rameTu ase brZana vaxtangma. amanve mefe daCim
kaxeTis mTiulebs SesTavaza qristes aRiareba, xolo maT ar inebes
da gandgnen yovelni napatelni.61
vaxtangis berZeni colis Svilebidan mokvda leoni da darCa
mxolod mirdati. am mirdats daevaWra misi Zma daCi: mefem gaucvala
qveyana. mefem aiRo is qveyana, romelic moqceuli iyo egriswyalsa
da klisuras Soris. es iyo mirdatis deduleTi sazRvari
saberZneTis samflobeloebTan. mis nacvlad misca javaxeTi
faravnidan mtkvramde. daiWira mirdatma qveyana faravnidan da
taSiskaridan, vidre speris zRvamde da iq erisTavobda da morCili
iyo mefe daCis. man aaSena wyarosTavis eklesia. mokvda daCi. daCis
Semdeg, gamefda misi Ze bakuri. bakuris sikvdilis Semdeg, dajda
misi Ze farsmani. mokvda kaTalikosi samoeli da dajda
kaTalikosad TavfeCagi. misi sikvdilis Semdeg dajda kaTalikosad
Cermag.
323
vaxtangis Semdgom aqamde es mefeebi mSvidobiT iyvnen. am
farsmanis mefobisas movidnen sparselebi, moaoxres qarTli da
rani. qarTvelTa mefem iTxova sparsTa mefisgan, ar moeoxrebina
eklesiebi da daeWira qarTli qristes rjulze.
im dros berZnebi mouclelebi iyvnen. TavianTi qveynis
dasavleTSi mtrebs ebrZodnen. ar SeeZloT qarTvelTa Sewevna da
sparsTa winaaRmdeg gamosvla. maSin sparsTa mefem Seismina misi
vedreba da daicva eklesiebi. farsmanma samagierod dauwera
morCilebisa da msaxurebis aRTqma. da wavida sparsTa mefe.
amis Semdeg gaiyvnen vaxtang mefis naTesavebi. daCis Svilebi
sparselebs emorCilebodnen, farsmanis sikvdilis Semdeg, dajda
mefed misi Zmiswuli, romelsac farsmanive erqva.
is iyo morwmune da Seamko eklesiebi.
iTxoves iustinianesgan62 qarTvelebma, raTa kaTalikosebad TviT
qarTvelebi damsxdariyvnen, rameTu kaTalikosebi saberZneTidan
modiodnen. iustinianem dawera Tanxmobis wigni da dabeWda Tavisi
beWdiT, raTa kaTalikosebad qarTvelebi damsxdariyvnen da
hqonodaT maT ufleba yvela eklesiaze da yvela mRvdelmTavarze.
`mokvda kaTalikosi Cermag da farsman mefem dasva saba. amis
Semdeg aRar moyavdaT kaTalikosi saberZneTidan, aramed qarTvelebi
sxdebodnen, warCinebulTa naTesavebi~.
324
` v e r m o a w i e s s a q m e e s e j e r i s a e b r s j u l i s a . . . ~
(proiranuli saeklesio dajgufebani vaxtang gorgaslis reformamde)
IV saukunis bolodan V saukunis 70-ian wlebamde, vaxtang
gorgaslis reformamde, ucxour wyaroebSi qarTuli eklesiis
Sesaxeb cnobebi daculi ar aris. qarTuli wyaroebi ki
amdroindeli qarTuli eklesiis mdgomareobas uaryofiTad da
kritikulad afaseben. `moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, qarTlis
moqcevidan kaTalikosobis dawesebamde, anu mirian mefidan vaxtang
gorgaslamde gasuli iyo 170 weli.63 am periodSi, romelsac kidev
ufro azustebs `qarTlis cxovreba~, rva episkoposma daicva
`WeSmariti wesi~, xolo sxvebi iyvnen `SemSlelni wesisani~. `mirian
mefiTgan vidre vaxtang mefisadmde gardacvalebul iyo naTesavi
rva da mefeni aTni da weliwadi 157, xolo episkoposni wessa zeda
WeSmaritsa gardacvalebulni rvani, xolo sxuani SemSlelni
wesisani~.64
Tanaxmad matianisa, qarTul eklesiaSi raRac saeklesio wesi ver
daucavT. qarTuli eklesiis pirveli meTauris _ episkopos iovanes
Semdeg, vidre petre kaTalikosamde sul 12 meTauri Seicvala
eklesiisa. aqedan mesamedi `wesisSemSleli~ yofila, rac
aRniSnulia vaxtang gorgaslis matianeSi. es imas niSnavs, rom
swored vaxtangis dros iyvnen qarTuli eklesiis wina istoriis
mimarT kritikulad ganwyobilni.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia, rom vaxtangis dros ara marto
saeklesio moRvaweni afasebdnen uaryofiTad qarTuli eklesiis
Sinagan mdgomareobas, aramed TviT xalxic ki.
ai, rogor glovobs xalxi Tavis ubedurebas:
`arakeTilad vipyarT sjuli qristesi da wesi iovanes mcnebisa~.
vis gulisxmobda xalxi `iovaneSi~, romlis `mcnebac~ ar daucavT?
erTi SexedviT, SeiZleba vifiqroT, rom aq saxarebiseuli romelime
iovane igulisxmeba (ioane naTlismcemeli an mociquli ioane),
magram konteqstidan Cans, rom es ase araa (marTlac, sxvagvarad
SeuZlebelia). `iovaneSi~, romlis mcnebis wesic ar daucavT,
igulisxmeba mxolod pirveli meTauri Cveni eklesiisa, episkoposi
325
ioane, romelic saberZneTidan iyo Camosuli da romlis drosac
qarTuli eklesia berZnuli saeklesio orientaciisa iyo. Cvens
samecniero literaturaSi garkveulia, rom es ioane nikeis krebis
erTguli iyo.
`nikeis krebaze damswre antiarianuli mrwamsis episkoposTa
Soris erT-erTi wamyvani figura `evstaTi didi~ (rogorc mas
Teodorite uwodebs), antioqiis kaTedras 324 an 325-330 wlebSi
ganagebda da mis mier qarTlis eklesiis meTaurad ioanes
xeldasxma am wlebSi unda momxdariyo... cxadia, evstaTis mier
xeldasxmuli ioane episkoposi qarTlSi nikeis rwmenas
danergavda~.65
amitomac, daarsebisTanave qarTuli eklesia swori
sarwmunoebrivi mimarTulebisa yofila, anu qarTuli eklesia
aRiarebda qristianobis im mimarTulebas, romelic maSindel romis
imperiaSi (saberZneTSi) iyo aRiarebuli. qarTuli eklesia nikeis
rwmenis erTguli iyo Semdeg saukuneebSic, arasodes ar Seucvlia
es rwmena, rasac adastureben rogorc giorgi mTawmindelis epoqis,
ise sxva epoqaTa moRvaweni, magram, rogorc Cans, nikeis krebis
erTguli qarTuli eklesia gansaxilvel epoqaSi, 380-iani wlebidan
470-ian wlebamde, berZnuli saeklesio orientaciisa ar yofila.
cxadia, sxvaa sarwmunoebrivi mimarTuleba da sxvaa saeklesio
(administraciuli) orientacia. magaliTad, Tumca somxuri eklesia
amave epoqaSi (380-iani wlebis Semdeg) nikeis krebis erTguli iyo,
magram igi ixreboda siriulsparsuli saeklesio wiaRisken, ufro ki
erovnul damoukidebel saeklesio politikas icavda. somxeTis
eklesia Camoscilda berZnul saeklesio wiaRs, magram, rogorc
aRvniSneT, nikeis krebis erTguli iyo (igulisxmeba 380-450-iani
wlebi).
qarTuli eklesiis pirveli meTauri iovane, rogorc cnobilia,
romis imperiidan (anu rogorc qarTvelebi uwodebdnen,
`saberZneTidan~) iyo gamogzavnili da am episkoposma daaarsa
(organizaciuli TvalsazrisiT) erTiani qarTuli eklesia. meore
meTauric qarTuli eklesiisa saberZneTidan Camosuli piri iyo.
matianeTa Tanaxmad, ukve mesame meTauri, romelic swored
gansaxilvel periodSi, kerZod, 375-390 wlebSi moRvaweobda,66 ar iyo
saberZneTidan Camosuli da arc raime uSualo kavSiri (ierarqiul-
administraciuli) hqonia saberZneTTan (igulisxmeba
mTavarepiskoposi iobi). aseve, vaxtang gorgaslis saeklesio
reformamde, kaTalikosobis dawesebamde, Cans, episkoposTa
(eklesiis meTaurTa) mxolod Zalze mcire nawili yofila
saberZneTidan Camosuli. es garemoeba uTuod mizezi gaxdeboda
326
imisa, rom qarTul eklesiaSi ver daicavdnen pirveli episkoposis,
iovanes `mcnebis wess~, rac, albaT, imiT gamoixateboda, rom iovanes
dros arsebuli proberZnuli orientacia ar daicveboda.
marTlac, 380-iani wlebis Semdeg, politikuri mizezebis gamo,
SeuZlebeli iyo qarTul eklesias proberZnuli orientacia daecva.
am dros qarTli, somxeTi da amierkavkasiis ZiriTadi nawili
sparseTis moxarke qveynebi iyvnen, sadac sparseTi sastikad devnida
proberZnul, rogorc saeklesio, ise politikur orientacias.
Tavis mxriv, saberZneTisaTvis srulebiT mouTmeneli iqneboda
qarTuli eklesiis araberZnuli orientacia. saqarTveloSi
arsebuli mdgomareobis gamo saberZneTi (bizantia) sastikad sjida
saqarTvelos. jer kidev vaxtang gorgaslis bavSvobaSi is
SemoWrila CvenSi da saqarTvelosTvis CamouSorebia dasavleT
saqarTvelos nawili, xolo ufro adre samxreT saqarTvelos
nawili. es nawilebi saberZneTs uSualod Tavis imperiisaTvis
miuerTebia. berZenTa aseT moqmedebas ase ganmartavda qarTveli
xalxi: `masve Jamsa gamovides berZenni afxazeTiT, rameTu berZenTa
hqonda egriswylis qvemoTi kerZo yoveli, da daipyres egrisis
wyliTgan vidre cixe-gojamde. maSin iqmna glova da wuxili
yovelTa zeda qarTvelTa da ityodis: `ganvamravleT codva
RmrTisa mimarT. da arakeTilad vipyarT sjuli qristesi da wesi
iovanes mcnebisa. samarTlad moawia RmerTman Cuen zeda ese risxva.
rameTu miguca Cuen wartyuenad ucxoTa naTesavTa da migYRo Cuen
sazRvari berZenTagan, viTarca miuRo varaz-baqars mefesa
klarjeTi~.67
Cveni matianis Tanaxmad, am epoqaSi qarTuli eklesiis
orientaciiT Zalze ukmayofilo yofila bizantiis imperatori.
bizantiis imperatorsa da konstantinopolis patriarqs gaugzavniaT
aseTi werili antioqiis patriarqisTvis: `pirvelad, dasabamsa
qarTlis moqcevisasa dedakacisa hromaelisa ninos mier, ganivlina
aqaT episkoposi, rameTu Soris sparsTa da berZenTa SfoTi iyo, da
miT ver moawies saqme ese jerisaebr sjulisa~...68 am werilis azri
ase SeiZleba gavigoT: qarTuli eklesiis Camoyalibebisas, IV
saukuneSi, qarTuli eklesiis orientacia proberZnuli iyo,
radganac aq episkoposi imperiidan Camovida, xolo Semdeg imis gamo,
rom sparseTsa da bizantias Soris `SfoTi~, omianoba iyo, qarTul
eklesiaSi mdgomareoba `ver moawies jerisaebr sjulisa~. aseTia
azri bizantiis saxelmwifo da saeklesio meTaurebisa qarTuli
eklesiis mimarT (reformebis Catarebamde).
327
am werilis gagrZelebidan Cans, rom `rjulis wesis~ darRvevad,
bizantiel xelisuflebs miaCndaT is, rom qarTuli eklesia
damoukidebeli iyo bizantiuri eklesiisgan.
konstantinopolidan antioqiis patriarqs qarTuli eklesiis
damoukideblobis mizezad moaxsenes zemomoyvanili politikuri
mdgomareoba _ `SfoTi berZenTa da sparselTa Soris~, xolo Semdeg
auwyeben, rom mociqulTa ganwesebis Tanaxmad, radganac
aRmosavleTisa da CrdiloeTis qveynebis eklesiebi antioqiis
sapatriarqo saydars unda eqvemdebarebodes, amitomac qarTuli
eklesiac Seni gavlenis sferoSi unda Sediodeso.
`...rameTu Cuen uwyiT, viTarmed qarTli da aRmosavleTi da
Crdilo magis wmidisa saydrisani arian, viTarca ganaweses
mociqulTa saxarebasa Sina, romel ars uwinaresoba~.69
unda aRiniSnos, rom es qarTuli wyaro zustad asaxavs im
saeklesio politikas, romelic V saukunis bizantiaSi arsebobda,
gansakuTrebiT, 451 wlis qalkedonis krebis Semdeg, kerZod,
gaZlierebuli bizantiuri sapatriarqoebi ierTebdnen mezobel
eklesiebsa da diocezebs.
Cans, bizantiaSi cdilan, arc qarTuli eklesia yofiliyo
gamonaklisi.
ganvixiloT saqarTvelosa da qarTuli eklesiis mdgomareoba 370-
iani wlebidan ufro dawvrilebiT.
IV saukunis 70-iani wlebis bolos, amierkavkasia da misi mimdebare
qveynebi, romlebic aqamde romis gavlenis sferoSi Sedioda,
sparseTis gavlenis qveS moeqca. 377 wels romma, vestguTebis
ajanyebis gamo, gaiyvana Tavisi jari somxeTidan, rac, faqtobrivad,
safuZveli gaxda imisa, rom somxeTi, iberia da misi mimdebare
qveynebi sparseTma daimorCila da daxarka. qarTlis mefe varaz-
baqarma romaelebis daxmarebis gareSe ver gabeda Sebmoda
saqarTveloSi SemoWril sparselTa laSqars. mas uimedod CauTvlia
Crdilokavkasieli tomebis gadmoyvanac sparselebTan saomrad da
Tavi Seufarebia kaxeTSi, xolo mosaxleobisTvis rCeva miucia,
qristianuli niSnebis daufaravi CvenebiT ar gaeRizianebinaT
sparselebi. aRsaniSnavia, rom im droisaTvis saqarTvelos
mosaxleobis yvela fena, rogorc ubralo xalxi, ise mmarTveli
zeda fena, Tavdadebuli qristiani yofila, da isini iTxovdnen oms
sparselebTan, magram mefem sxvagvarad gadawyvita: varaz-baqaris
dros qristianobaze `...moqceul iyo qarTli da didsa
sarwmunoebasa Sina iyvnes aznaurni da yoveli eri qarTlisa... amis
ze gamogzavna sparsTa mefeman erisTavi spiTa didiTa somexTa da
qarTvelTa zeda xarkis dadebad... ukujda igi Kevsa kaxeTisasa, da
328
aRaSena cixe xidars da ganamagrna cixe-qalaqni, da ubrZana
yovelTa, raTa damalnen juarni. da movides sparsni pirvelad
somxiTs da moaoKres somxiTi da Semovides qarTls. da aRaSena
erisTavman sparsTaman tfilisis karTa Soris cixed mcxeTisad.
maSin varaz-baqar ezraxa SevrdomiT da iTxova mSYdoba... da
ganukveTa xarki, xolo erisTavman sparsTaman mosca cixe tfilisisa
da warvida. da mieriTgan iqmnnes somexni da qarTvelni sparsTa
moxarkeni~70
saqarTvelos samefo sparselTa moxarke qveynad iqca.
`amrigad, IV saukunis 70-ian wlebSi iranelebma qarTlis samefo
mTlianad daimorCiles. Tavdapirvelad qarTlSi mosula iraneli
sardali, romelsac `moqcevaA qarTlisaAs~ matiane pitiaxSs, xolo
`mefeTa ambavi~ erisTavs uwodebs. xarksac, etyoba, igive krefda.
Semdgom iranelebs, rogorc Cans, es funqcia adgilobrivi
mmarTvelobisaTvis daukisrebiaT... varaz-bakuris Semdeg, IV
saukunis 80-90-ian wlebSi, qarTlis samefo taxtze ijda bakuri...
bakuris dros grZeldeboda iranelTa batonoba... metad didi
mniSvneloba hqonda qarTlisaTvis sazavo xelSekrulebas
bizantielebsa da iranelebs Soris, romelic daido 387 wels,
ramdenime wlis molaparakebis Semdeg. zavis pirobebis Tanaxmad,
somxeTis ramdenime ganapira olqi somxeTs saerTod Camoscilda,
darCenili nawili ki _ Sua qveyana, bizantielebma da iranelebma
gaiyves. am qveynis oTxi mexuTedi ergo irans, danarCeni _
bizantias~.71 aRsaniSnavia, rom sparselebs qristianuli eklesiis
mimarT Taviseburi midgoma hqondaT. qristianoba TviT sparseTSic
gavrcelebuli iyo da sparsuli eklesia Tavisi saepiskoposoebiT
warmatebiT moqmedebda sparseTis imperiaSi, iseve rogorc am
imperiaSi arsebuli siriuli, somxuri da sxva eklesiebi
(igulisxmeba IV-V saukuneebi).
marTalia, sparseTisTvis politikuri TvalsazrisiT qristianoba
misaRebi ar iyo, magram igi qristianobaSi ebrZoda mxolod
proberZnul mimarTulebasa da saeklesio orientacias. sparseTi
Tavis imperiaSi yvelafers akeTebda, raTa moespo ara eklesiebi,
aramed eklesiebSi arsebuli proberZnuli orientacia.
sparseTisaTvis miuRebeli iyo saberZneTidan Camosuli
samRvdeloeba, berZnuli saeklesio wignebi da berZnuli enac ki.
mose xoreneli aRniSnavs sparselTa antiberZnul moqmedebas
somxur eklesiaSi. unda iTqvas, rom sparseTi cdilobda berZnuli
gavlenis aRmofxvras ara marto somxur eklesiaSi, aramed Tavis
imperiaSi arsebul yvela eklesiaSi. kerZod, sparseTs surda
berZnulenovani wirva-locvisa da RvTismsaxurebis nacvlad somxur
329
eklesiaSi daenerga siriulenovani RvTismsaxureba, radganac
gansaxilvel epoqaSi jer kidev ar arsebobda somxuri anbani da
somxurenovani wignebi. berZnuli enis nacvlad aswavlidnen
sparsul enasa da wera-kiTxvas.
sparseTis xelisufali somxeTSi `ra wignsac ki waawydeboda, igi
wvavda, brZana, rom eswavlaT sparsuli da ara berZnuli wera-
kiTxva, aravis hqonda ufleba elaparaka berZnulad anda eTargmna
am enidan. amas TiTqos imitom Svreboda, rom somxebs jer kidev ar
gaaCndaT anbani da berZnulad asrulebdnen RvTismsaxurebas~.72
bizantiuri gavlenis Semcirebis mizniT, sparseTi sastikad
sdevnida ara marto proberZnul saeklesio orientacias, aramed
berZnul kulturasac. imis gamo, rom somxur eklesiaSi siriul
kulturas adreve hqonda gavlena mopovebuli, sparseTma ineba, rom
somxuri eklesiidan (da aseve amierkavkasiis sxva eklesiebidan)
gandevnili berZnuli kulturis nacvlad daenerga siriuli
kultura. `ebrZoda ra bizantiis gavlenis gavrcelebas somxeTSi,
iranis xelisufleba, amave dros, garkveuli politikuri
mosazrebiT, mxars uWerda siriuli kulturis gabatonebas somexTa
qveyanaSi~, _ wers a. abdalaZe.73
sparseTisTvis srulebiT mouTmeneli iyo eklesiaTa raime
administraciul-ierarqiuli kavSiri berZnul eklesiasTan.
jer kidev somxeTis mefis papis (367-374) dros somxuri eklesia
ierarqiulad CamoSorda berZnuls sparselebis gulis mogebis
mizniT, risTvisac imperatorma Teodosim sastikad dasaja papi. mose
xoreneli wers, rom papma gamoZebna sahaki da `daadgina is nersesis
magier kesariis did arqiepiskoposTan SeuTanxmeblad~.74 am dros
somxuri eklesia gaTavisuflda berZnuli eklesiis ierarqiuli
kavSirisagan. 387 wlis Semdeg, sparseTsa da bizantias Soris
gayofil somxeTis nawilebSi eklesiaTa mdgomareoba
sxvadasxvagvarad warimarTa. rogorc vTqviT, sparseTis somxeTSi
gandevnili berZnulenovani wirva-locvis magier dainerga jer
siriuli da maleve somxuri wirva-locva. saqme is iyo, rom somxebma
SeZles SeeqmnaT somxuri anbani da umalve Targmnes somxur enaze
saeklesio wignebi. sparseTi xels uwyobda nebismierenovan
RvTismsaxurebis Catarebas berZnulis nacvlad, amitomac
aRmosavleT somxeTSi somxurenovani wirva-locva da maStocis
somxuri anbani swrafad gavrcelda. dasavleT somxeTSi ki,
romelic bizantiis imperiaSi Sedioda, bizantiis xelisufleba
yovelmxriv krZalavda da aferxebda somxuri anbanisa da
somxurenovani wirva-locvis gavrcelebas. 391 wels somxeTis
bizantiur nawilSi mefoba gauqmda, magram somexma samRvdeloebam
330
gamoiCina simtkice da konstantinopolma male neba darTo somxur
eklesias dasavleT somxeTSic gavrcelebuliyo somxurenovani
RvTismsaxureba. bizantias Zalze aSfoTebda, rom somxuri eklesia
prosparsul da prosiriul orientacias daadga. amitomac,
mTlianad rom ar daekarga gavlena somxur eklesiaze, bizantiam,
faqtobrivad, cno avtokefalia somxuri eklesiisa da dasavleT
somxeTis eklesiis meTauris Rirseba gauTanabra kesariis
arqiepiskoposis Rirsebas, gamouyo mas Tanxebi, neba darTo somxuri
damwerlobis gavrcelebisa bizantiur somxeTSi.75 ase miswera man
kidec somxuri eklesiis meTaurs, romlis rezidenciac sparsul
(aRmosavleT) somxeTSi imyofeboda: `Zalian gamtyunebdiT Tqven,
rameTu metismetad gadaixareT warmarTi mefeebisken... gansakuTrebiT
imisaTvis gadanaSaulebdiT, rom ugulebelyaviT Cveni qalaqis
swavlulni da viRac asurelebTan cdilobdiT sibrZnis povnas. amis
gamo moviwoneT Cveni msaxurebis moqmedeba mag mxareSi, romelTac
abuCad aigdes Tqveni amgvari moZRvreba...~76 `warmarT~ mefeebs
sparsel mefeebs uwodebdnen.
Tu zemomoyvanils SevusabamebT `qarTlis cxovrebis~ cnobebs,
savsebiT dasajerebeli mogveCveneba Cveni matianis monaTxrobi, rom
qarTlis mefis varaz-baqaris dros berZnebma dasajes es
prosparsuli orientaciis mefe swored sarwmunoebrivi sakiTxebis
gamo: mis saxelmwifos samxreTiT mdebare klarjeTis provincia
CamoaWres. xalxis azri aseTi iyo: `migucna Cuen wartyuevnad
ucxoTa naTesavTa da migYRo Cuen sazRvari berZenTagan, viTarca
miuRo varaz-baqars mefesa klarjeTi da igi codviTa varaz-
baqarisiTa moiwia, rameTu ver keTilad epyra sjuli qristesi~.77
aseve wers xorenelic _ prosparsuli orientaciis gamo bizantia
ara marto sjida da devnida, aramed abuCad igdebda somxur
eklesias _ `...moviwoneT Cveni msaxurebis moqmedeba mag mxareSi,
romelTac abuCad aigdes Tqveni amgvari moZRvreba~.
bizantia sjida prosparsul qristianobas, xolo sparseTi sjida
proberZnul qristianobas.
cnobilia, rom qarTuli eklesia Tavisi Sinagani bunebiT
proberZnuli orientaciisa iyo, amis gamo sparsTagan isjeboda
kidec, ris Sesaxebac wmida raJdenis cxovrebaSi naTqvamia: `aRdges
sparsni qristeaneTa zeda... rameTu didi iyo maSin brZolaAO da
daucxromeli mtrobaAOqristeaneTa zeda da ufroAsad berZenTa
mimarT, xolo Cuen qarTvelTa momarT amisaTYs, rameTu eZYneboda
Cueni berZenTa mimarT siyvaruli da erTobaA da ese iyo nebaA maTi,
raATa Cuenca maTTana mter veqmneT berZenTa~.78 marTalia, es exeba V
331
saukunis Sua wlebs, magram sparseTi swored aseT antiberZnul
saeklesio orientacias adga IV-V da VI saukuneebSi.
aseTi politikuri situaciis dros, 380-iani wlebis Semdeg, roca
qarTli daxarkuli iyo sparsTa mier, qarTul da berZnul
eklesiaTa Soris raime ierarqiul urTierTdamokidebulebaze da,
miT umetes, berZeni arqiepiskoposis saqarTveloSi Camosvlaze
msjeloba SeuZlebelia. sparseTi, romelic ara Tu pirovnebas,
aramed berZnul enaze laparaksac ki krZalavda, nebas ar darTavda
berZen ierarqs saqarTveloSi Camosuliyo da emoRvawa. am periodis
zogierTi qarTveli mefe antiberZnulad iyo ganwyobili. maTi aseTi
ganwyoba gamoiwvia iman, rom bizantiam miitaca qarTuli qveynebi.
gansakuTrebiT es iTqmis mefe mirdatze, romelic farsman mefis
(398-400ww.) Semdeg ganagebda qarTul saxelmwifos V saukunis
dasawyisSi.
mirdatma ganagrZo farsmanis politika da is `mter eqmna berZenTa
da sparsTa. berZenTagan eZiebda klarjeTs, sazRvarsa qarTlisasa,
xolo sparsTa ara miscemda xarksa~.79
mirdatis dros SeuZlebelia qarTul eklesias raime kavSiri
hqonoda berZnul eklesiasTan (igulisxmeba ara sarwmunoebrivi
erTianoba, aramed ierarqiul-administraciuli kavSiri), radganac
araberZnuli orientaciis mefe mirdati mtrobda da ebrZoda
berZnebs. am dros Zalze dazaralebula qarTuli eklesia, is
qveyanaSi Semosul sparselebs `gauryvniaT~. mefe mirdati
`...Seipyres sparsTa, movides qarTlad, daipyres qarTli da
ganryvnnes eklesiani~.80
SeiZleba iTqvas, rom am dros ganmeorda ociode wlis win
momxdari ambavi, roca varaz-bakuris dros qarTlSi Semovida
sparseli pitiaxSi, iobis mTavarepiskoposobisas _ `da
mTavarepiskoposi iyo igive iob. da maSin movida qram xuar borzard
sparsTa mefisa pitiaxSi...~81 es iobi saberZneTidan ki ar yofila
Camosuli, aramed iyo `nerse kaTalikosisa diakoni~ (ase uwodebs
iobs rogorc `qarTlis cxovreba~, ise `moqcevaA qarTlisaA~).
sparsTa am laSqrobis dros Znelia qarTul eklesiasa da berZnuls
Soris raime organizaciul-ierarqiul kavSirze laparaki. uTuod
sparsTa nebiT qarTuli eklesia iseTive damoukidebel da erovnul
organizaciad gadaiqca, rogorc gadaiqca somxuri eklesia am
periodSi. sparseTi, rogorc aRniSnuli iyo, ver iTmenda Tavis
imperiaSi arsebuli eklesiebis kavSirs berZnul eklesiasTan.
mdgomareoba ar Secvlila arc mefe arCilis dros, Tumca,
`qarTlis cxovreba~ sxvagvarad aRwers mis cxovrebas. `mirdatis
Semdeg, IV saukunis ocian wlebSi, samefo taxtze damjdara
332
arCili... `moqcevaA qarTlisaAs~ matianis mixedviT, arCilis
mefobaSi, safiqrebelia, igive mdgomareobaa, rac wina periodSi iyo.
aq naxsenebi ar aris am periodSi momxdari raime mniSvnelovani
movlena... samagierod, juanSerTan `qarTlis cxovrebaSi~ arCilis
mefoba maJoruli tonalobiTaa gadmocemuli, arCilmao `ganacxada
mtroba sparsTa, gamoaCina juarni da mokazmna eklesiani, mosrna da
ganasxna yovelni cecxlismsaxurni sazRvarTagan qarTlisaTa,
moirTo Zali saberZneTiT da warZRuanebiTa juarisaTa iwyo
brZolad sparsTa~... juanSeris es cnobebi realur viTarebas ar
asaxavs. sinamdvileSi, qarTli am periodSic irans emorCileboda,
da, albaT, ZiriTadad cdilobda daecva Tavisi kulturuli
TviTmyofadoba. aseTive politikas atarebda, rogorc Cans, arCilis
memkvidre mirdati, romlis mefoba 30-40-ian wlebze unda modiodes.
magram qarTlis brZolas iranuli uRlisagan gasaTavisufleblad
am periodSi raime xelSesaxebi Sedegi ar mohyolia~.82
rogorc mefe arCilis, ise mirdatis dros sparseTi Zalze
gaZlierebuli iyo. 428 wels sparselebma somxeTSi mefoba saerTod
gaauqmes da `sparsul somxeTs ganagebda sparsi mmarTveli _
marzapani, somex naxararebs CamoarTves saxelmwifo Tanamdebobani~.83
aseT dros, cxadia, kidev ufro damTmobi da loialuri
gaxdeboda qarTuli saxelmwifo sparseTis mimarT, ar
gaaRizianebda sparseTs da Seecdeboda eklesiidan saerTod
aRmoefxvra proberZnuli orientaciis yovelgvari niSani.
V s-is 40-ian wlebSi iranis axali, metad agresiuli politika
gamoricxavda qarTuli eklesiis ierarqiul kavSirs berZnulTan.
sworad aRiniSneba, rom aq garda sparseTis xelisuflebis nebisa,
moqmedebda agreTve obieqturi faqtori, es iyo qveynis
feodalizaciis procesi.
V saukunis Sua wlebisaTvis erTmaneTs daupirispirda samefo
xelisufleba da adgilobrivi aznaurebi, romelnic ukve feodal
miwismflobelebad iyvnen qceulni. eklesiac aseve msxvili
miwismflobeli iyo. mefe ibrZoda imisaTvis, rom Tavisi
gamgeblobidan ar gaeSva es miwebi, samagierod feodalebi
cdilobdnen maqsimalurad SeezRudaT mefe. am planSi srulebiT
gasagebi xdeba konfliqti vaxtang gorgasalsa da mTavarepiskopos
miqaels Soris. aseTi mdgomareobis dros vaxtang gorgaslis
gasaocari sibrZne imaSi mdgomareobda, rom man SeZlo
aznaurebisaTvis (feodalebisaTvis) CamoerTva saxelmwifo
Tanamdebobebi da daeyo qveyana samxedro-administraciul
erTeulebad _ saerisTavoebad. TiToeul am erTeuls marTavda
erisTavi. erisTavebi, Tavis mxriv, uSualod eqvemdebarebodnen
333
mxedarTmTavars _ spaspets, jarebis ufross. aznaur-feodalTa
xelisufleba amiT maqsimalurad SeizRuda, isini TavianTi kuTxis
mmarTvelobis saqmeSic ki uSualod veRar Caereodnen. yovel saqmes
am kuTxeSi erisTavi wyvetda. erisTavi ki iniSneboda spaspetis mier,
spaspeti ki mefis mier (`spaspeti~ swored im `spas~ meTaurobda,
romelic mefesTan erTad dawyevla miqael mTavarepiskoposma).
vaxtang gorgasalma aseTive procesi Caatara eklesiaSic,
saxelmwifos kontrolisagan gasuli eklesia dauqvemdebara
saxelmwifos imave saSualebiT, romliTac aznaurebi daimorCila,
kerZod, `spiT~. amitomac daiwyevla `spa~ mefesTan erTad.
unda vifiqroT, rom V saukunis Sua wlebisaTvis saqarTveloSi
moqmedebda ara marto proiranulad, aramed proberZnuladac
ganwyobili samRvdeloeba, magram samRvdeloebis orive dasisTvis
mefis Zlieri, makontrolebeli da mmarTveli xelisufleba
miuRebeli iyo. amitomac proberZnulad ganwyobili
mTavarepiskoposi miqaelic ki konfliqtur damokidebulebaSia
mefesTan.
b. mWedliSvili wers: `vaxtang gorgasalis mefobis dros,
juanSerisave mixedviT, SeiniSneba saeklesio dasTan uTanxmoeba.
cnobilia, rom ukve IV saukunis dasawyisidan. irani cdilobs
amierkavkasiaSi poziciebis ganmtkicebas da erT-erT qmediT iaraRad
qristianul religiasac iyenebs. magaliTad, somxeTSi, dRidan
daarsebisa, qristianul eklesias xelmZRvanelobdnen iranis mefeTa
xeldasxmuli mTavarepiskoposebi anu kaTalikosebi. qarTli,
romelsac bizantia mfarvelobda, ukeTes pirobebSi iyo da
winaaRmdegobasac uwevda iranis moZalebas, magram zogierT
SemTxvevaSi, irani, rogorc es vaxtang gorgaslis cxovrebidanac
Cans, mainc aRwevda mizans da qarTls Tavis politikas axvevda.
miuxedavad imisa, rom am ambebis TiTqmis Tanamedrove prokopi
kesarieli aRniSnavda _ `iberebi qristianebi arian da am
sarwmunoebis wesebs yvela imaTze ukeT icaven, romelTac Cven
vicnobT~ (georgika, II, 1934 w. gv. 21), qarTlSi mainc SeiniSneba
saeklesio dajgufeba, romelic sxvadasxva niSniT SeiZleba swored
proiranuli yofiliyo~.84 prosparsuli orientaciis
mTavarepiskoposTa Soris gansakuTrebiT gamoirCevian glonoqori
da mobidani. qarTuli eklesiis meTaurebi mWidro kavSirSi arian
spars xelisuflebasTan da maT mierve arian kidec daniSnulni.
glonoqori garda imisa, rom eklesias meTaurobda, agreTve
sparselTa saero xelisufali, erisTavic yofila ara marto
qarTlSi, aramed hereTSic, `moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad: `da
merme mefobda mirdat da mTavarebiskoposi iyo glonoqor, da ese
334
mTavarebiskoposi erisTavadca iyo barzabod pitiaxSisagan qarTls
da hereTs~.85
qarTuli eklesiis meTauri mobidani (436-448), Tumca `aCuenebda
igi marTlmadideblobasa, xolo iyo vinme mogY usjulo da
SemSleli wesTa~.86
albaT, SeuZlebeli iyo qarTul eklesias raime ierarqiuli
kavSiri hqonoda berZnul eklesiasTan glonoqorisa da mobidanis
dros, radganac erTi sparselTa erisTavi iyo, xolo meore aSkarad
gamoxatuli prosparsuli orientaciis mqone, wesis SemSleli. am
dros qarTuli eklesia avtokefaluri, anu berZnuli eklesiisagan
damoukidebelia, radganac mobidani saberZneTidan ki ar
gamogzavnes, aramed TviT qarTvelTa mefe arCilma dasva eklesiis
meTaurad: `amis arCilis ze gardaicvalnes samni episkoposni: iona,
grigoli da basili. da basilisa Semdgomad amanve arCil dasva
episkoposi, romelsa erqua mobidan. ese iyo naTesavad sparsi da
aCuenebda igi marTlmadideblobasa. xolo iyo vinme mogY usjulo
da SemSleli wesTa. da ver ugrZna arCil mefeman da Zeman misman
usjuloeba mobidanisi, aramed hgonebdes morwmuned. da verca
gannacxadebda qadagebasa sjulisa misisasa SiSisagan mefisa da
erisa, aramed farulad werda wignebsa yovlisa sacTurebisasa,
romeli Semdgomad missa dawua yoveli werili misi WeSmaritman
episkoposman miqael, romeli ganikueTa kadrebisaTYs vaxtang
mefisa~.87
aq yuradReba unda mieqces, rom Semdegdroindeli mematiane
`mogus~ anu cecxlTayvanismcemels uwodebs qristianuli eklesiis
meTaurs. xom ar unda vigulisxmoT, rom Semdegdroindeli
moRvaweni `moguebs~ anu cecxlTayvanismcemlebs uwodebdnen
prosparsuli orientaciis, anda romelime qristianuli (vTqvaT,
maniqeur-qristianuli) mimdinareobis saeklesio pirebs? Tu
CavTvliT, rom aseT SemTxvevaSi matianeSi aRniSnuli `mogYs~ anda
cecxlTayvanismcemlis qveS unda vigulisxmoT qristiani
episkoposi, maSin, iqneb, dagveSva, rom `cecxlismsaxurTa episkoposi
binqarani~ iyo ara `cecxlTayvanismcemeli~ am sityvis pirdapiri
gagebiT, aramed prosparsuli orientaciis mqone saeklesio piri,
iseTive `mogY~, rogorc mobidani?
matianeSi aRniSnulia, rom ranis sparselma erisTavma `barzabod
warmogzavna cecxlismsaxurni mcxeTas da maT zeda episkoposad
binqaran, da dasxdes moguTas~.88 aq TiTqosda srulebiT aSkaraa,
rom binqarani cecxlismsaxurTa episkoposia, magram ratom aqvs mas
qristianuli wodeba `episkoposi~? garda amisa, sxva qarTul
matianeSi, `moqcevaA qarTlisaASi~, aRniSnulia, rom ran-qarTlis
335
pitiaxSma barzabodma qarTl-ranis erisTavad daniSna glonoqori.
SeiZleba `qarTlis cxovrebis~ `binqaran~ igivea, rac, `moqcevaA
qarTlisaAs~ `glonoqori~, marTlac, orives ran-qarTlis erisTavi
barzabodi agzavnis saqarTveloSi. qaragmebi binqaran _ `bnqrn~ da
glonoqor _ `glnqr~ erTmaneTs Zalian hgavs, orive qaragmaSi
meordeba erTi da igive Tanxmovnebi _ `nqr~, SeiZleba qaragmebi
mematianeebma sxvadasxvagvarad gaxsnes. orive es episkoposi vaxtang
gorgaslis epoqaSi moRvaweobs —`da merme mefobda mirdat da
mTavarebiskoposi iyo glonoqor da ese mTavarebiskoposi
erisTvadca iyo barzabod pitiaxSisagan qarTls da hereTs. da misa
Semdgomad mefobda didi vaxtang gorgasali...~89
`maSin barzabod warmogzavna... episkoposad binqaran... da Seeria
qarTlis wurilsa ersa cecxlismsaxureba. amisTYs mwuxare iyo
sagduxt dedofali, aramed mZlavrebisagan sparsTasa veras
ikadrebda. maSin moiyvana mRdeli WeSmariti saberZneTiT, saxeliT
miqael da daadgina igi episkoposad zemosa eklesiasa, rameTu
mobidan episkoposi gardacvalebul iyo. da ese miqael episkoposi
winaaRudga binqaran macTursa, rameTu aswavebda yovelTa
qarTvelTa sjulsa WeSmaritsa. aman ipyrna sarwmunoebasa zeda
yovelni warCinebulni da erica umravlesi, aramed mciredni vinme
wurilisa erisaganni miiqces cecxlismsaxurebasa...~90
orive episkoposs, rogorc miqaels, ise binqarans, sapatio
mdgomareoba eWiraT mefis karze. amas miuTiTebs samefo darbazobis
dros orive episkoposis taxtze, `saydarze~ jdoma. aRsaniSnavia,
rom am darbazobis dros taxtebze mxolod mefe, spaspeti da es
ori episkoposi isxdnen. _ `ganmzada mefeman saxli erTi da dajda
saydarTa zeda maRalTa, xolo juanSer spaspeti da ornive
episkoposi dasxdes saydarTave da sxuani yovelni erisTavni
dasxdes selebiTa, da aTasisTavni da asisTavni da yoveli eri
warmodges ze~. uTuod, V saukunis I naxevarSi qarTlSi arsebobda
ori saeklesio frTa _ proberZnuli da prosparsuli orientaciisa.
qarTveli mefeebi xan erT mimdinareobas uWerdnen mxars, xan ki
meores, magaliTad, mefeebis varaz-baqaris, mirdatis da sxvebis
damokidebuleba proberZnulad ganwyobili samRvdeloebis mimarT,
cxadia, ise keTilganwyobili ar iqneboda, rogorc berZnebis
moyvaruli mefeebis arCilisa, vaxtang gorgaslisa da misi dedis
sagduxtisa.
SeiZleba vifiqroT, rom proberZnuli orientaciis samRvdeloebis
centri iyo mcxeTis samTavro _ `zemo eklesia~, xolo prosparsul
samRvdeloebas, albaT, mcxeTaSive sxvagan hqonda centri (mogvTas).
336
saberZneTidan Camoyvanili `mRvdeli WeSmariti~ miqaeli sagduxt
dedofalma `daadgina episkoposad zemosa eklesiasa~.
am miqaelze matianeSi naTqvamia, rom is `aswavebda yovelTa
qarTvelTa sjulsa WeSmaritsa...~, is iyo `WeSmariti mRvdeli~. Cans,
proberZnuli orientaciis samRvdeloebas uwodebda mematiane
`WeSmarits~. amitomac, roca igive mematiane ambobs, rom mirian
mefidan vaxtang gorgaslamde episkoposebi `wessa zeda WeSmaritsa
gardacvalebulni~ iyvnen rvanio, Cans, `WeSmaritis~ qveS swored
proberZnuli orientaciis episkoposebs Tvlida.
miuxedavad imisa, rom qarTul eklesiaSi proberZnuli
orientacia sakmaod Zlieri iyo, es sakmarisad ar miuCnevia
bizantias da vaxtang gorgaslis siymawvilisas, rogorc aRniSnuli
iyo, miutacnia saqarTvelos miwa-wyali egriswylidan cixe-gojamde
_ `ara keTilad pyrobisaTvis qristianuli sjulisa da iovanes
mcnebisa~. `iovanes mcnebaSi~ swored proberZnuli orientacia
igulisxmeba.
rogorc aRniSnuli iyo, qarTul eklesiaSi Seqmnili
mdgomareobis mizezad bizantiis imperators da konstantinopolis
patriarqs miuCneviaT sparsTa da berZenTa Soris `SfoTi~, omianoba.
am ganuwyveteli omis gamo `ver moawies saqme ese jerisaebr
sjulisa~,91 _ weren isini.
unda davaskvnaT: IV saukunis 70-iani wlebis bolodan V saukunis
60-70-ian wlebamde, qarTli iranis mier daxarkuli da zogjer
dapyrobili qveyana iyo. am dros sparseTi nebas ar miscemda
qarTvel samRvdeloebas ierarqiuli kavSiri hqonoda berZnul
eklesiasTan. amitomac am epoqaSi qarTuli eklesia berZnuli
eklesiisagan damoukidebeli unda yofiliyo.
s a e k l e s i o - s a r w m u n o e b r i v i v i T a r e b a s a q a r T v e l o s
s a k a T a l i k o s o s d a a r s e b i s a s
V saukuneSi mowveul iqna ori msoflio saeklesio kreba. orive
kreba, ase Tu ise, Seexo eklesiaTa avtokefaliis
(damoukideblobis) sakiTxs. unda aRiniSnos, rom am krebaTa
gadawyvetilebebi kargad uCvenebs, Tu rogor icvleboda
Sexeduleba eklesiaTa avtokefaliis Sesaxeb am saukuneSi.
magaliTad, Tu efesos 431 wlis krebam sagangebo kanoni miuZRvna
saerTod eklesiaTa avtokefaliis mtkiced da upirobod dacvis
337
aucileblobas, kerZod ki, daicva kviprosis patara eklesiis
Tavisufleba, qalkedonis 451 wlis krebam gauqmebulad scno sami
eklesiis (asiis, pontosa da Trakiis) TavisTavadoba
konstantinopolis sasargeblod.
imperator Teodosi mciris (408-450) mowveviT 431 wels efesoSi
Catarda mesame msoflio kreba, kirile aleqsandrielis
TavmjdomareobiT. krebam ganixila konstantinopolis
arqiepiskoposis nestoris wvaleba. nestori, romelic krebaze ar
gamocxadda, daamxes, xolo misi moZRvreba eretikulad gamocxadda.
krebaze sxva sakiTxebis gverdiT gairCa kviproseli episkoposis
riginosis saCivari ioane antioqiel episkoposze. miuxedavad imisa,
rom kviprosis eklesia ZvelTaganve avtokefaluri eklesia iyo,
antioqiis eklesia Seecada daemorCilebina igi. kviprosis eklesia
mociqulTa droidan TavisTavadi eklesia iyo da mas ZvelTaganve
damoukidebeli episkoposi marTavda, romelic am kunZulis
episkoposTa mier iyo arCeuli. amgvari qmedeba iyo kanonikuri aqti,
ganmtkicebuli nikeis krebis im dadgenilebiT, romlis mixedviTac,
yvela eklesias (saeklesio `samTavroebs~ anu provinciaTa da
diocezTa eklesiebs) SenarCunebuli hqonda sakuTari upiratesoba
marTva-gamgeobis mxriv.
IV saukuneSi, nikeis krebis garda, sxva adgilobrivma krebebmac
gamosces sagangebo kanonebi eklesiaTa (igulisxmeba patara
eklesiebi) avtokefaliis dacvis mizniT. 381 wlis II msoflio
338
krebamac gamosca amgvari kanoni _ me-2 kanonma II msoflio krebisa,
(swored im krebisa, romelmac Camoayaliba marTlmadidebluri
swavleba erTiani eklesiis Sesaxeb), saerTod aukrZala yvela
adgilobriv eklesias gaevrcelebina Tavisi iurisdiqcia Tavisi
sazRvrebis gareT... istoria cxadyofs, rom am krebis dros
TviTmyofadi, avtokefalurni iyvnen eklesiebi, romis imperiis yvela
provinciaSi (daaxloebiT 100) Tu ara, yovel SemTxvevaSi, imperiis
14-ve diocezSi~.92
II msoflio krebam me-2 kanonSi daasaxela kidec zogierTi
avtokefaluri eklesia _ aleqsandriisa, antioqiisa, asiisa, pontosa
da Trakiisa maTi sazRvrebiT.93
`magram bizantiis imperiis farglebSi Semavali erovnuli
eklesiebis saepiskoposoebidan yvela ver axerxebda
damoukideblobis SenarCunebas. maT ar Sveloda dasaxelebul
krebaTa dadgenilebani, Tavi damoukideblad egrZnoT. imperiis
farglebSi moqceul eklesiaTa Soris adridanve damyarda
urTierToba, romelic dafuZnebuli iyo ama Tu im eklesiis
SedarebiT siZliereze da am qalaqTa politikur mniSvnelobaze, am
qalaqis94 qristianuli Temis saerTo saeklesio avtoritetze. am
pirobebis gamo pirvelobda imperiis aRmosavleT nawilSi antioqiis
episkoposi. Tumca, nikeis krebis dadgenilebaTa Semdeg es
pirveloba mxolod pativis gamomxatveli unda yofiliyo da ara
realuri Zalauflebisa~.95
431 wels mowveulma III msoflio krebam, eklesiaTa avtokefaliis
dasacavad, sagangebo kanoni im mizezis gamo gamosca, rom am
droisaTvis (ise, rogorc wina saukuneSi) zogierTi didi eklesia
cdilobda daemorCilebina sxva patara adgilobrivi eklesiebi. s.
troicki wers, _ `roca zogierTi didi eklesia Seecada
daemorCilebina sxva patara adgilobrivi eklesiebi, mociqulTa
swavlis erTgulma da RvTis suliT ganaTlebulma msoflios
episkoposTa krebam aRkveTa aseTi mcdelobani. roca didi antioqiis
eklesias surda daemorCilebina patara kviprosis eklesia, III
msoflio krebam, Tavis me-8 kanonSi, daaxasiaTa aseTi mcdeloba,
rogorc `saqme gareSe wesTa saeklesioTa da kanonisa wmidaTa
mamaTaAsa (Cans, igulisxmeba mociqulTa 35-e kanoni), ganaxlebuli
(e.i. warmoqmnili) da Tavisuflebisa yovelTaAsa ganmryuneli~,
rogorc sazogado avadmyofoba, romelsac esaWiroeba Zlieri
mkurnaloba, radganac SeuZlia didi zianis motana, _ `sazogado
vneba, udidesisa moqene kurnebisa, viTarca udidesTa savnebelTa
mizezi~, daadgina: `zedamdgomelebs kviprosis wmida eklesiebisas,
dae, hqondeT Tavisufleba iZulebis gareSe, wmida mamaTa kanonebisa
339
da Zveli Cueulebis Tanaxmad, TviTonve daadginon Tavisive
RvTismoSiSi episkoposebi.96
magram kreba ar Semoifargla kviprosis eklesiis sakiTxis
gadawyvetiT, aramed gamoitana saerTo kategoriuli gansazRvreba
yvela eklesiis avtokefaliis xelSeuxeblobis Sesaxeb: `romeli-ese
sxuaTaca gansagebelTa (e.i. olqTa) da yovliT kerZoTa samTavroTa
(e.i. mitropolia, eparqia) Sina dacvul iyavn ucvaleblad. vinaAca
numca vin RvTismoyuareTa episkoposTagani miitacebs sxuasa
samTavrosa, romeli pirveliTganve da zemoATgan (e.i. Tavidanve) ara
mis queSe da missa uwinaresTa saydris mpyrobelTa queSe
ganwesebul iyos (e.i. mis an mis win myofi episkoposis xel qveS ar
iyo), aramed ukueTu vinme miitaca da Kelmwifebasa TYssa queSe yo
iZulebiT, kualad ganaTavisuflenin igi~.
Semdeg kreba iZleva dasabuTebas Tavisi dadgenilebisa: `raATa
arca kanonsa mamaTasa gardaKden, arca saxesa Sina mRvdelobisasa
zuaobaA soflioAsa mTavrobis moyvareobisaA ipoos, arca
warvwymidoT TavisuflebaA mcired-mcired damviwyebelTa misTa,
romeli TYsiTa sisxliTa moguaniWa Cuen ufalman Cuenman iesu
qristeman, ganmanTavisuflebelman yovelTa kacTaman~.97
amis Semdeg kreba akeTebs saerTo daskvnas, uCvenebs praqtikul
zomas yvela eklesiis avtokefaliis uzrunvelyofisaTvis da
dasasrul, acxadebs arakanonierad yovelgvar dadgenilebas
momavalSi, romelic sawinaaRmdego iqneba am dadgenilebisa: `sTnda
wmida da msofliosa krebas, rom yvela samTavrom (eparqiam) wmidad
unda daicvas misadmi Tavidanve miniWebuli ufleba, ZvelTaganve
ganmtkicebuli Cveuleba. TiToeulma mitropolitma waiRos am
dadgenilebis asli. xolo Tu vinme am gansazReruli kanonis
sawinaaRmdego wess SemoiRebs, mas daumtkiceblad Tvlis wmida
msoflio kreba~.98
qalkedonis 451 wels Catarebuli IV msoflio kreba garkveuli
TvalsazrisiT (igulisxmeba eklesiebis avtokefaliis dacva)
gansxvavdeboda 431 wels Catarebuli efesos III msoflio krebisagan.
da es gansxvaveba TvalSi sacemi iyo. marTalia, 451 wlis krebas
raime sagangebo kanoni ar gamoucia da amiT ar SeuzRudavs
eklesiaTa avtokefalia, magram man uCvena magaliTi imiT, rom
konstantinopolis eklesiis iurisdiqciaSi Seiyvana sami eklesia _
asiis, pontosa da Trakiis da amiT oficialurad scno am eklesiaTa
avtokefaliis gauqmeba.
asiis, pontosa da Trakiis eklesiebi uZvelesi avtokefaluri
eklesiebi iyvnen da isini didi xniT adre arsebobdnen
konstantinopolis eklesiis daarsebamde. cnobilia, rom II msoflio
340
krebam Tavis II kanonSi moixsenia sazRvrebi am avtokefaluri
eklesiebisa, IV msoflio krebam ki, rogorc aRvniSneT, am
eklesiaTa avtokefalia saerTod gaauqma.
Tu III msoflio kreba Tavis me-8 kanonSi miiCnevda, rom yoveli
mitropolia (eparqia, samTavro) `ZvelTaganve ganmtkicebuli
Cveulebis Tanaxmad~ avtokefaluri, srulebiT damoukidebeli
eklesia iyo, rac miiCneoda `Tavidanve miniWebul uflebad~, VI
msoflio krebam (681) Tavis 36-e kanoniT daadgina xuTi mTavari
avtokefaluri eklesiis rangi. es imas niSnavs, rom V-VII
saukuneebSi Seicvala Sexeduleba eklesiaTa avtokefaliis Sesaxeb.
safuZveli Caeyara Semdgom saukuneebSi gavrcelebul Teorias
`pentarqiis~ Sesaxeb, anu msoflios ganawilebis Sesaxeb xuT
avtokefalur eklesias Soris. Tumca unda aRiniSnos, rom aseTi
Teoria IV msoflio krebas ar Camouyalibebia da ar gamoucia raime
kanoni msoflios 5 eklesias Soris ganawilebis Sesaxeb. aseve 36-e
kanonSi VI msoflio krebam ubralod CamoTvala im dros rom-
bizantiis imperiaSi arsebuli 5 mTavari eklesia. niSnavda Tu ara
es imas, rom am krebam CamoTvlil 5 mTavar eklesias msoflio
gaunawila? ar niSnavda, radganac amave VI krebam Tavis 39-e kanonSi
daadastura kviprosis eklesiis avtokefalia. e.i. kreba Tvlida, rom
savaldebulo ar aris avtokefaluri eklesiebis ricxvi
ganisazRvros mxolod xuTi eklesiiT, aramed SeiZleba am ricxvis
gazrda.
am sakiTxze (msoflios 5 sapatriarqos Soris ganawilebis
Teoriaze) imitom SevCerdiT, rom Zveladac da amJamadac TeologTa
erTi nawili iyenebs am Teorias didi sapatriarqoebis
sasargeblod.
antioqia aRmosavleTSi upirvelesi eklesia iyo, romelic Tavis
gavlenas TiTqmis mTel aRmosavleTze avrcelebda. es faqti
srulebiT mouTmeneli iyo imperiis axali dedaqalaqis
konstantinopolis eklesiisaTvis. Tu antioqia udidesi eklesia iyo,
konstantinopolis episkoposi IV saukunisaTvis, SeiZleba iTqvas,
diocezis gareSe iyo.
konstantinopolis daarsebamde antioqia imperiis umTavresi
qalaqi iyo aRmosavleTSi, amitomac misi eklesia gaZlierda.
imis Semdeg, roca 330 wels umniSvnelo qalaqi bizantioni
imperiis axal dedaqalaqad gamocxadda da konstantinopoli ewoda,
`dRis wesrigSi dadga, `axali romis~ episkopossac Rirseuli
adgili daekavebina imperiis episkoposTa Soris. marTlac, 381 wels
konstantinopolSi gamarTulma II msoflio krebam, imperiis
aRmosavleTSi mdebare eklesiaTa Soris konstantinopolis
341
episkoposs pirveli adgili miakuTvna. Semdeg es daadastura
IVkrebis 28-e kanonma, iustinianes 131-e novelam da trulis krebis
36-e kanonma. II msoflio krebis me-3 kanoni, romis episkoposis
Semdeg, konstantinopolis episkoposs yvelaze maRla ayenebs, Tumca,
kanonma konstantinopolis episkoposis iurisdiqcias arc erTi
olqi ar dauqvemdebara.~99
romis episkoposis Semdeg aqamde aleqsandriisa da antioqiis
episkoposebs ayenebdnen, amitomac II krebis gansazRvreba —
`konstantinopolis episkoposs, dae, hqondes upiratesoba Rirsebisa
romis episkoposis Semdeg, radganac konstantinopoli axali romia~,
konstantinopols amaRlebda aleqsandriasTan SedarebiT da
mcirdeboda aqamde aRmosavleTSi pirvelobis mqone antioqiac —
`aq aqcenti aris ara romTan brZolaze, aramed aleqsandriasTan
SedarebiT amaRlebaze. magram amiT usityvod mcirdeboda agreTve
mTel aRmosavleTSi pirvelobis mqone antioqia.~100
miuxedavad amisa, `konstantinopolis episkoposi diocezis gareSe
rCeboda, mxolod 451 wels qalkedonis IV msoflio krebaze miiRo
konstantinopolis patriarqma anatolim (449-458) antioqiis patriarq
maqsimedan (451-455) aziis yvela olqi skutridan galatiamde~.101
a. kartaSevi, cnobili kanonisti, vfiqrob, mkacrad wers:
konstantinopolis episkoposs hqonda umciresi eparqia erTi
dedaqalaqis sazRvrebSi da formalurad damokidebuli iyo aseve
mcire herakliis mitropolitze... (maS, rogorRa SeeZlo
gaevrcelebina mas Tavisi iurisdiqcia qarTul eklesiaze? e.a.j)
konstantinopols ar gaaCnda araviTari saeklesio warsuli,
araviTari damsaxureba eklesiisa da marTlmadideblobis winaSe,
garda erTi gamaRizianebeli pretenziisa, yofiliyo daupatiJebeli
meTauri eklesiisa — saxelmwifo xelisuflebis iaraRi... TavianTi
episkoposebis sasamarTloTi ukmayofilo wvrili eri (samRvdeloni
da berebi) miedineboda imperiis dedaqalaq konstantinopolSi
(imperatorTan) da sadavo saqmes asaCivrebdnen mis karze, am qalaqis
(konstantinopolis) ierarqis SuamdgomlobiT... amitomac am ierarqis
mniSvneloba... avtomaturad amaRlda mTel eklesiaze, rogorc
eklesiis gasaxelmwifoebriobis Sedegi... konstantinopolis
episkoposs qalaqis garda ar hqonda Tavisi saeparqio teritoriac
ki... garkveuli xnis Semdeg konstantinopolma miierTa mTeli
diocezebi: Trakia (aRmosavleTis ilirikia), biTvinia, ponto, asia
mohyvnen misi dawolis orbitaSi da misces mas teritoria mTeli
sapatriarqosaTvis. aseTi uneburi avtomaturi dapyroba, aseTi
araeklesiuri `imperializmi~ konstantinopolis eklesiis
342
xelisuflebisa ar SeiZleboda dausjeli darCeniliyo mis mier
STanTqmulTa da ganawyenebulTa mxridan~.102
konstantinopolis eklesiis sazRvrebis gazrdam Seamcira
antioqiis eklesiis sazRvrebi. ierusalimis sapatriarqos
warmoqmnam V saukuneSi kidev ufro Seamcira antioqiis eklesiis
gavlenis sfero. V saukunemde ierusalimis episkoposi
ganixileboda qalaq kesaria-palestinis episkoposis xelqveiT.
`V saukunis damdegs, qristianTa TvalSi, ierusalimisa da wmida
miwis didi mniSvnelobis gamo, ierusalimis eklesia romis,
aleqsandriisa da antioqiis eklesiaTa msgavsad, mociqulTa
Tanaswor eklesiad iqna cnobili... magram samwysos gareSe da
mxolod 451 wels qalkedonis msoflio saeklesio krebaze maqsime
antioqielma ierusalimis episkopos iubenals (422-458) dauTmo
palestina.~103
451 wlis msoflio krebis 26 oqtombris sxdomaze gadaWril iqna
sakiTxi antioqiisa da ierusalimis sapatriarqoebs Soris
sazRvrisa... ierusalimis sazRvrebi gafarTovda antioqiis xarjze.
antioqias darCa e.w. ori finikia (libani da siria) da
ganusazRvreli arabeTi, xolo ierusalimma miiRo `sami palestina~
sami samitropolito centriT: kesaria (zRvasTan), skviTopolisi
(samxreTi palestina) da petra (iordaniis gaRma).
31 oqtombris sxdomaze ixileboda sakiTxi konstantinopolis
sapatriarqosi. `daadgines, dakanondes Seqmnili praqtika, roca
episkoposebi konstantinopolis mezobeli diocezebi Trakiisa
(evropul mxareSi), pontosa da asiisa (mcire aziaSi) TiTqmis ar
ganisjebodnen TavianTi mitropolitis mier, aramed umjobesad
miiCnevdnen, mieRoT imperatoris karis samarTali, xolo is
gadascemda dedaqalaqis arqiepiskoposis sasamarTlos.104 amrigad, am
sami diocezis prestiJi TiTqosda Caylapa mTlianad
konstantinopolma. e.i. dedaqalaqis episkoposi dasva konstantine
didma Zveli herakliis mitropoliis im teritoriaze, romelic
axal dedaqalaqs ekuTvnoda da romelsac axla ukve sami diocezi
miekuTvna ise, rom ar Sexebia antioqiis, ierusalimis da
aleqsandriis gavlenis sazRvrebs.105 amis winaaRmdeg arafris
gakeTeba ar SeiZleboda, radganac ukve iyo faqtiuri mdgomareoba,
me-9 da me-17 kanonebSi es asaxulia, xolo axalma mdgomareobam
asaxva hpova 28-kanonSi (pontos diocezSi Sediodnen ankirisa da
kapadokiis kesariis episkoposebi). 28-e kanoni uaryo papma da
arasodes ucvnia romis eklesias, amitomac imperiis aRmosavleTis
520-ma episkoposma werili gaugzavna paps, sadac sTxoven: `Cven
davamtkiceT Zveli Cveuleba, romlis ZaliTac konstantinopolis
343
episkoposi svamda mitropolitebs asiis, pontosa da Trakiis
diocezebSi, es gavakeTeT ara konstantinopolis kaTedris
privilegiisaTvis, aramed samitropolito qalaqebSi simSvidisaTvis.
Cven davamtkiceT II msoflio krebis kanoni, romelic garantias
aZlevs konstantinopols me-2 adgilisa, Tqveni samociqulo
kaTedris Semdeg~.106
`pontos did diocezSi, romelic gadaWimuli iyo bosforidan
evfratamde, ar iyo erTi saerTod aRiarebuli administraciuli
centri, erTni miiCnevdnen kesaria-kapadokias, meoreni _ ankiras,
mesameni uqvemdebarebdnen TavisTavs konstantinopols. amitomac,
mcire aziaSi gamoCndnen olqebi da qalaqebi, romelTac
TavianTTvis moxerxebulad da sasargeblod miiCnies, miemarTaT
pirdapir dedaqalaqisaTvis, aseTia biTinia, rogorc nawili pontos
diocezisa. biTiniaSi Semavali qalaqi qalkedoni iqca
konstantinopolis gareubnad. saerTod, mTeli mcire aziis
episkoposebi yovelTvis dedaqalaqSi iyvnen, mis arqiepiskoposTan,
kaTedrasTan, TaTbirobdnen mis mimdinare ambebze, aqve
gadmohqondaT TavianTi kamaTi da adgilobrivi saqmeebi. amitom man
asaxva hpova IV msoflio krebis me-9 da me-17 kanonebSi, romlis
Tanaxmadac, aRmosavleTSi TavianTi diocezebis (olqebis) krebebis
gadawyvetilebiT ukmayofiloTaTvis umaRlesi saapelacio
instancia iyo konstantinopolis saydari (kaTedra), magram es
exeboda aRmosavleTis mxolod im nawils, romelic ar Sedioda
sxvis sapatriarqoebSi. krebas ar ufiqria aseTi saapelacio ufleba
dedaqalaqisa sxva sapatriarqoebzedac gaevrcelebina arc
egvipteze, arc siriaze, arc ilirikiaze evropaSi~.107
papma zemoT moyvanil werilze upasuxa: a) konstantinopolis
aRzevebis motivi saeroa da ara eklesiuri, xom SeiZleba
dedaqalaqi sxvagan yofiliyo? magaliTad, samefo kari axla
ravenaSia, ravena gavuTanabroT roms? b) amiT dairRva kanonikuri
ufleba antioqiisa da aleqsandriisa, rogorc samociqulo
kaTedrebisa. g) dairRva mitropoliebis Rirseba nikeis krebis me-6
kanonis Tanaxmad. d) 381 wlis krebis me-3 kanonze miTiTeba
miuRebelia, radganac am krebas ar cnobs romi.
miuxedavad imisa, rom papisgan IV krebis dadgenilebis damtkiceba
(28-e kanonis gamo) ar miiRo, imperatorma markianem mainc daamtkica
qalkedonis krebis es dadgenileba. Semdeg is papmac daamtkica. 28-e
kanonze dadumda, TiTqosda arc arsebuliyo. aRmosavleTSi es
kanoni ZalaSi Sevida.108 konstantinopolma, marTalia, miiRo sami
eklesia 451 wels, magram es imas ar niSnavda, rom man moipova
msoflios sxva sapatriarqoebze zedgomis ufleba. kanonisti ioane
344
zonara (XII s-is II naxevari) qalkedonis me-17 kanonis ganmartebaSi
wers, rom konstantinopolis patriarqs ar SeeZlo siriis an
palestinis, finikiis an egviptis mitropolitTa saqme gaerCia maTi
survilis gareSe.109
`me-12 saukunis komentatori ioane zonara qalkedonis me-17
kanonis ganmartebisas uaryofs konstantinopolis sapatriarqos
msaxuris aleqsi aristines ganmartebas. TiTqosda am krebis me-9
kanoni aZlevs konstantinopolis patriarqs uflebas gaasamarTlos
yvela sxva sapatriarqoebis mitropolitebi.~110
TviT konstantinopolis eklesiis oficialuri kanonikuri
krebuli — piladioni, kerZod, wers. `konstantinopolis patriarqs
ara aqvs ufleba imoqmedos sxva sapatriarqoTa sazRvrebSi da
diocezebSi, arsebuli kanonebiT mas ara aqvs ufleba mTeli
msoflio eklesiis saboloo apelaciuri instanciisa...~111
cnobilia, rom vaxtang gorgasalma mTavarepiskoposi miqaeli,
romelmac mefes Seuracxyofa miayena, dasasjelad gagzavna
konstantinopolSi, imperiis dedaqalaqSi. vaxtangma uTxra miqaels
_ `migavlino Sen patriarqisa konstantinopoled da viTarca jer
iyos, gangikiTxos.~112 amitomac qalkedonis krebis me-9 kanonTan
dakavSirebiT SeiZleba daisvas aseTi kiTxva: _ xom ar daicva
vaxtang gorgasalma me-9 kanonis moTxovna, romelSic, kerZod,
naTqvamia: `Tu romelime sasuliero pirs samarTlebrivi saqme
hqondes sxva sasuliero pirTan, gverds nu auvlis Tavis episkoposs
da samoqalaqo samsjavros winaSe nu wardgeba... Tu samTavros
mitropolitTan episkoposs an sasuliero pirs hqondes
samarTlebrivi saqme, im mxaris egzarqoss (patriarqs), an
konstantinopolis sameufo saydars mimarTon da mis winaSe
ganisajon.~
rogor unda moqceuliyo gorgasali im situaciaSi, rodesac
saeklesio `samTavros~ meTaurma dawyevla igi da kbili Caumtvria?
Tu is fizikurad dasjida da gauswordeboda, amiT ukmayofilo
darCeboda qristiani mosaxleoba, romelic qveynis umravlesobas
Seadgenda. qristianTa momdureba sparseTTan saomari mdgomareobis
dros ar ivargebda. SeiZleba amitomac vaxtangma gaixsena
qalkedonis krebis is kanoni (me-9), romelic mouwodebda, rom
saeklesio piris samarTlebrivi saqme gaerCia ara samoqalaqo
samsjavros, aramed im mxaris egzarxoss (patriarqs), anda es
sasuliero piri gaegzavnaT konstantinopolSi, raTa iqaur
patriarqs ganesaja.
radganac mTavarepiskoposi miqaeli TviTon iyo saqarTvelos
eklesiis meTauri, amitomac misi gansja konstantinopolis saydars
345
miandes. vaxtang gorgasalma daicva moTxovna qalkedonis krebis me-
9 kanonisa da amiT moigo qristianTa guli.
marTalia, zonara savsebiT samarTlianad wers, rom
`konstantinopolis patriarqs ara aqvs xelisufleba imoqmedos sxva
sapatriarqoTa sazRvrebSi da diocezebSi~ da amitomac vaxtangi ar
iyo valdebuli miqaeli konstantinopolSi gaegzavna, magram
saqarTveloSi Seqmnili politikuri situacia (saWiro iyo
qristianTa darazmva sparselebTan sabrZolvelad, vaxtangi
apirebda sparselebTan brZolisaTvis mieca sarwmunoebrivi xasiaTi)
moiTxovda did sifrTxiles amgvar sakiTxebSi. SeiZleba iTqvas,
rom vaxtangma Tavis sasargeblod gamoiyena qalkedonis krebis es
dadgenileba da garTulebis gareSe moiSora urCi mRvdelmTavari.
garda amisa, rogorc aRniSnuli iyo, saqarTvelos uSualo
mosazRvrisa da mezoblis pontos (kesaria-kapadokiis) vrceli
diocezis umaRlesi samRvdeloeba Tavis problemebsa da sakiTxebs
am droisaTvis wyvetda ara Tavis eklesiaSi (diocezSi), aramed
konstantinopolSi. esec SeiZleboda vaxtangisTvis magaliTi da
impulsis mimcemi yofiliyo.
amitomac, vaxtangis moqmedebidan (miqaelis konstantinopolSi
gagzavnis gamo) ar SeiZleba iseTi daskvnis gamotana, TiTqosda im
droisaTvis konstantinopolis iurisdiqciaSi Sedioda qarTuli
eklesia.
pontos, asiisa da Trakiis diocezebis (`gansagebelTa~)
episkoposebi qalkedonis krebis droisaTvis, TiTqmis mudam, Tavis
Cveulebriv da yoveldRiur sakiTxebsac ki konstantinopoleli
episkoposis karze wyvetdnen (es eklesiebi uSualod emijnebodnen
imperiis dedaqalaqs). amitomac, wmida msoflio krebam
mizanSewonilad miiCnia iuridiulad daekanonebina ukve arsebuli
faqti. samive eklesia oficialurad SeuerTda konstantinopolis
saydars da daarsda axali konstantinopolis sapatriarqo. amis
Sesaxeb 28-e kanoni wers: `pontos, asiis da Trakiis gansagebelTa
mitropolitebma da am mxareebSi myofma araberZnuli mosaxleobis
episkoposebmac xeldasxma miiRon konstantinopolis didi
eklesiisagan... mitropoliti zemoxsenebuli mxareebisa, rogorc
iTqva, xeldasxmuli unda iyos konstantinopolis arqiepiskoposis
mier, oRond Cveulebisamebr erTxmad unda iyos arCeuli winaswar
da Semdeg warudges xeldasxmisaTvis konstantinopolis
arqiepiskoposs.~113
rogorc zemomoyvanilidan (III da IV msoflio krebebis
gadawyvetilebebis Sedarebidan) Cans, V saukuneSi ar iyo
xelsayreli pirobebi avtokefaluri eklesiis SeqmnisTvis. am
346
saukunis dasawyisSi, marTalia, icaven da sagangebo kanonebs scemen
ukve arsebuli avtokefaluri eklesiebis Tavisuflebis
dacvisaTvis, magram V saukunis Sua wlebSi uqmdeba sami eklesiis
Tavisufleba, Zlierdeba da TiTqmis mTavrdeba procesi imperiis
ganawilebisa 5 did sapatriarqos Soris (es procesi VI saukunis
dasawyisSi damTavrda), amitomac, SeiZleba gamoiTqvas varaudi, rom
konstantinopoli, romelmac im periodSi miuerTa Tavis
iurisdiqcias saqarTvelos uSualo mosazRvre ponto-kesaria-
kapadokiis eklesia, qarTul eklesias mianiWebda ara avtokefalias,
aramed pontos msgavsad Tavis saydars miuerTebda qarTul
eklesias. da Tu im dros konstantinopolma qarTuli eklesia Tavis
iurisdiqciaSi ar Seiyvana, mxolod im mizezis gamo, rom mas es ar
SeeZlo (marTlac, rogor SeeZlo sparseTis saxelmwifos
sazRvrebSi moqceuli qarTuli eklesia bizantias Tavis
iurisdiqciaSi Seeyvana? es politikurad SeuZlebeli iyo).
antioqiis iurisdiqciaSi ki qalkedonis krebamde qarTuli
eklesia ar yofila (ix. qvemoT).
qarTuli eklesiis mdgomareobis axsnisaTvis V saukuneSi, albaT,
gamodgeba somxuri eklesia, romelic qarTuli eklesiis msgavsad,
sparseTis sazRvrebSi iyo moqceuli.
somxeTi da saqarTvelo V saukuneSi TiTqmis Tanabar
mdgomareobaSi imyofebodnen _ orive sparsTa qveSevrdomi qveynebi
iyo. Tumca, unda aRiniSnos, rom saqarTveloSi kidev arsebobda
erovnuli saxelmwifoebrioba, xolo somxeTSi sparselebma mefoba
428 wels gaauqmes. am mdgomareobis gamo sparseTi aqtiurad ereoda
saqarTvelosa da somxeTis saeklesio saqmeebSi. jer kidev somxeTSi
mefobis gauqmebamde, rogorc aRniSnuli iyo, 420-iani wlebisTvis
somxeTis kaTalikosebs iranis Sahi niSnavda. igive iTqmis qarTuli
eklesiis Sesaxebac _ V saukunis dasawyisSi qarTuli eklesiis
meTauri glonoqori (`moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad) sparseli
xelisuflis mier qarTl-albaneTis erisTavadac iyo daniSnuli,
xolo mTavarepiskoposi mobidani (436-448) aSkarad gamoxatuli
prosparsuli orientaciis matarebeli iyo, mas `naTesaviT sparssac~
ki uwodebdnen. amitom SeuZlebelia da warmoudgenelic kia, 451
wlamde mainc (somxeTis cnobil ajanyebamde, romlis Semdegac
irani wavida daTmobaze da aRadgines sarwmunoebrivi Tavisufleba),
qarTul eklesias organizaciuli kavSiri hqonoda bizantiis
imperiis eklesiebTan da romelime bizantiuri eklesiis
iurisdiqciaSi yofiliyo. aseT kavSirs irani ar dauSvebda
(igulisxmeba organizaciuli da ara sarwmunoebrivi kavSiri). es
imas ar niSnavs, rom CvenSi im dros ar iyo proberZnuli saeklesio
347
frTa, iseve rogorc prosparsuli orientaciisa.
gasaTvaliswinebelia isic, rom qarTveli mefeebi aRniSnul dros
rogorc bizantiis, ise sparseTis mimarT mtrulad iyvnen
ganwyobilni. magaliTad, mefe farsmani, romelmac irans xarki
Seuwyvita da bizantias ebrZoda. aseve mefe mirdati, romelic
iransac ebrZoda da bizantiasac. iranelebi yovelTvis amarcxebdnen
maT winaaRmdeg ganwyobil qarTvel mefeebs da qarTls kvlav
imorCilebdnen. swored am dros isini qarTul eklesiaSic sakuTar
wesrigs amyarebdnen. rogorc aRiniSna, glonoqors, qarTuli
eklesiis meTaurs, sparselebma qarTl-hereTis erisTavis funqciac
mianiWes. e.i. qarTuli eklesiis meTaurs mianiWes is funqcia,
romelic qarTvelTa mefes ekuTvnoda. eklesia da samefo
xelisufleba erTmaneTs daupirispires. V saukunis reformamdeli
ierarqebi _ glonoqori, mobidani da miqaeli (452-467) — qarTvelTa
mefis winaaRmdeg arian ganwyobilni da ibrZvian kidec yoveli
saSualebiT mefis winaaRmdeg (mag. miqaeli). arc is aris
dasaviwyebeli, rom sparseTi qarTlis erisTavebs aqezebda
qarTvelTa mefis winaaRmdeg. erisTavebi mefes ebrZodnen, maT
surdaT sakargavi Tanamdeboba da mamuli memkvidreobiT
daemtkicebinaT, rasac marTlac miaRwies VI saukunis dasawyisSi,
mefobis gauqmebis Semdeg.
`erisTavi~ glonoqoric, rogorc sparsTagan daniSnuli,
qarTveli erisTavebis gverdiT unda mdgariyo mefis
xelisuflebasTan brZolisas.
somexi episkoposi g. sarqisiani Tavis wignSi, romelic Seexeba V
saukuneSi somxuri eklesiis mdgomareobas, gadmoscems: `rac Seexeba
qveynis saSinao mdgomareobas, arc aq iyo simSvide, mefesa da
msxvil naxararebs Soris politikuri brZola warmoebda.
naxararebi qveynis decentralizaciisaTvis ibrZodnen. sparselebi im
mTavrebs emxrobodnen, romelnic qveynis centralizaciis
winaaRmdegni iyvnen da somxuri eklesiis im liderebs emyarebodnen,
romelnic siriul tradicias uWerdnen mxars... (387-90w.) somxeTis
gayofis Semdeg sparselebi yovelmxriv xels uwyobdnen somxeTSi
siriuli kulturis gavrcelebas... berZnuli ena da kultura
somxeTSi sastikad iyo akrZaluli... sparselni siriul
qristianobas mfarvelobdnen bizantielTa sapirispirod.~114
arseni safareli kargad aRwers somxuri eklesiisa da
sparselebis urTierTobas V saukuneSi — `sparseTma somxeTi
daipyro... maSin gamoZebnes Rone somxebma, SeuTanxmdnen sparseTs,
rom misi moxarke gaxdebodnen. daarwmunes sparsTa mefe didi ficiT
da TavisdebiT, rom kavSirs gawyvetdnen berZnebTan da
348
SeuerTdebodnen maT. Zlier gaixara sparsTa mefem da somxebs
somxeTi daubruna saCuqrebTan erTad. ramdenime xans somxebi
mSvidobiT cxovrobdnen marTali sarwmunoebiT anu berZnuli
rjuliT~.115
uTuod arseni safareli aq gulisxmobs somxeTis kaTalikos
sahakis (397-448) dros. sahaki 51 weli kaTalikosobda, mis dros
eklesiasa da erSi simSvide iyo. es iyo somxeTis `oqros saukune~.
arseni safarelis mixedviT, am dros somxebs berZnebTan kavSiri
gawyvetili aqvT, magram maT, amave dros, aqvT `berZnuli rjuli~.
e.i. somxeTsa da mis eklesias bizantiasTan gawyvetili aqvs
politikur-ierarqiuli kavSiri, magram sarwmunoebrivi erToba ki
daculi aqvs.
`nestorianebma didZali oqrosa da qrTamis micemiT sTxoves
sparsTa mefes, raTa maTTvis mieca neba somxeTi moeqciaT
nestorianul rjulze. gandrikes mefis guli da daarwmunes imaSi,
rom `raJams ipovnian somxebi saberZneTTan erTobis saSualebas, ar
moeridebian Sendami mocemul ficsa da siyvarulze Tavisdebas.
berZnebi da somxebi SeerTebuli ZaliT usiamovnebas mogayeneben,
amitomac Seucvale somxebs rjuli, amiT berZnebsa da somxebs
Soris saukuno siyvaruls mospobo~. amis Semdeg peroz sparsTa
mefem (457-484) aiZula somxebi mieRoT nestorianoba, magram somxebma
uaryves mefis es ganzraxva, ganucxades mefis mociquls _ Cven Cveni
sarwmunoeba gvirCevnia ara marto Cvens qveyanas, aramed Cven Tavsa
da Svilebso~.116 – Tu rogori Sinagani winaaRmdegoba iyo am
`mSvidobian~ drosac ki, kargad Cans somexi kaTalikosebis
magaliTze. iranis Sahma gaafrTxila kidec sahaki, rom misi
probizantiuri saeklesio politika somexi eris ganadgurebis
mizezi gaxdeboda.
`sahaks orgzis mouwia qtesifonis samefo karze mosvla
proberZnul orientaciaSi dadanaSaulebis gamo da orivejer Tavi
gaimarTla. miuxedavad imisa, rom sahaki garegnulad iranofili
iyo, rac udavod arsebuli politikuri viTarebiT iyo
Sepirobebuli, sinamdvileSi sahaki elinofili iyo. elinofilobac
iseve, rogorc iranofiloba, mas somxeTis interesebisaTvis
esaWiroeboda.~117
423 wels somxeTis iranofilurma dasma gadawyvita daemxo da
taxtidan Camoegdo mefe, romelic elinofilad miiCneoda (mas mxars
uWerda sahaki). iranofilma naxararebma Sahs mimarTes. Sahis
brZanebiT daemxo sahakic da somexTa mefe artaSesic.
sahakis Semdeg kaTalikosad iyo siriuli (anu prosparsuli)
orientaciis sarmaki. is antioqiuri (anu siriuli) eklesiis
349
orientaciisa iyo, rac imas niSnavda, rom konstantinopolis
tradicias mxars ar uWerda. misi momdevno ori kaTalikosis dros
bizantiasTan, e.i. konstantinopolTan saeklesio kavSiri gawyda. maT
Semdeg kaTalikosad, Sahis TanxmobiTa da naxararTa surviliT,
meored dajda sahaki. rogorc aRvniSneT, `Sahma mkacrad
gaafrTxila kaTalikosi, rom misi probizantiuri saeklesio
politika somexTa ganadgurebis mizezi gaxdeboda.~ somxeTSi `kvlav
ganaxlda ori qristianuli tradiciis brZola~118 (e.i.
konstantinopoluri da siriuli (antioqiuri) saeklesio
tradiciebisa). pirveli probizantiur, xolo meore prosparsul
orientaciad miiCneoda. `sahakis brZnuli politikis wyalobiT
siriulma tradiciam marcxi ganicada~.119 proiranuli orientaciis
dasi siriis eklesiis gavlenis qveS imyofeboda.
msgavsad somxuri eklesiisa, qarTul eklesiasac im dros
prosparsuli orientaciis mTavarepiskoposebi marTavdnen _
glonoqori da mobidani. sahakis Semdeg kaTalikosi iosebi (hosef)
bizantiuri orientaciisa iyo. msgavsadve am iosebis dros, qarTuli
eklesiis meTauri gaxda bizantiuri orientaciisave
mTavarepiskoposi miqaeli (452-467).
aqedan is daskvna SeiZleba gamovitanoT, rom saqarTveloSi, iseve,
rogorc somxeTSi ori saeklesio tradicia _ proiranuli da
probizantiuri erTmaneTs ebrZvian. xelisuflebas xan erTi
eufleba da xan meore...
iosebis probizantiuri politikis gamo `somxeTis saeklesio
urTierTobis gaRrmaveba bizantiasTan iranisaTvis saSiSi xdeboda,
somexTa Seviwroeba ukve 452 wlidan daiwyo.~120 mSvidoba mxolod 483
wlidan damyarda, rodesac somexTa marzpanad vahan mamikoniani
ganaCines. swored misi mmarTvelobis dros (485-505) somxeTis
eklesiaSi Seudgnen qalkedonis krebis gadawyvetilebebis
ganxilvas~.121
iosebis Semdeg TiTqmis yvela kaTalikosi siriul (prosparsul)
saeklesio politikas atarebda. xolo vahan mamikonianis Semdeg,
arseni safarelis Tanaxmad, sparsTa saxelmwifom da somxurma
eklesiam kavSiric ki Sehkres.
iosebis Semdegi kaTalikosi somxuri eklesiisa melite
manazkerteli (454-456) `siriuli eklesiis warmomadgeneli da misi
orientaciis gamtarebeli iyo~,122 kaTalikosi movses manazkerteli
(456-461) `prosparsuli saeklesio politikis gamtareblad
gamodioda~123 `...siriuli eklesiis momxre adamianis somexTa
sakaTalikoso saydarze dasma iranis xelisuflebis meoxebiT unda
momxdariyo~;124 kaTalikosi giuti — berZnuli eklesiis mimdevari
350
iyo, xolo kaTalikosi mandakuni mis sapirispiro politikas icavda:
`mandakuni giutis Semdgom iyo kaTalikosi da, bunebrivia,
cdilobda, ar daeSva misi Secdomebi. im dros, roca somxeTSi
SedarebiT mSvidoba sufevda, mandakuni ar aZlevda sababs
iranelebs somxeTis winaaRmdeg sabrZolvelad~.125
aRmosavleTis qristianul eklesiaSi (rogorc siria-palestinaSi,
aseve somxeTSi) ori saeklesio tradicia _ konstantinopolisa da
siria-antioqiisa ebrZoda erTmaneTs. unda vifiqroT, rom aseve iyo
saqarTveloSic.
antioqia siriaSi mdebareobda. konstantinopolis daarsebamde is
iyo imperiis politikuri, kulturuli da religiuri centri. iq iyo
imperiis mTeli aRmosavleTis samoqalaqo da samxedro
mmarTveloba. is qristianobis upirvelesi centri iyo romTan da
aleqsandriasTan erTad. romi Tu dasavleTis qristianul centrad
iTvleboda, aleqsandria egviptis (afrikis), antioqia aRmosavleTis
eklesiebis centrad miiCneoda. es imas ar niSnavs, rom ierarqiulad
aRmosavleTis yvela eklesia antioqias emorCileboda, aq ufro
igulisxmeba sarwmunoebriv-eklesiuri kavSiri. marTalia, IX
saukuneSi basili sofoneli werda, rom `antioqiis sapatriarqo
saydari iberiamde da abasgiamde, armeniamde da Sida udabnoebamde,
xorasansa, sparselebamde da midielebamde vrceldebodao,126 magram
IX saukunis avtori sworad ar asaxavs im viTarebas, romelic
arsebobda IV-V saukuneebSi, radganac pontosa da Trakiis
diocezebi, qalkedonis 451 wlis krebamdec ar emorCilebodnen
antioqias, aramed avtokefalurni iyvnen da konstantinopolTan
hqondaT kavSiri, xolo am krebam es diocezebi saerTod miuerTa
konstantinopolis saydars.
basili sofonelis cnobidan Cans, rom saqarTvelos eklesiebi
(iberiamde, anu qarTlis sakaTalikosomde da abasgiamde, anu
afxazeTis sakaTalikosomde) mis dros da masze adre ar Sediodnen
antioqiaSi. misi cnobidanve Cans, rom antioqias ar eqvemdebarebian
arc somxeTi da arc sparseli qristianebi.
am cnobiT, pontosa da asiis mrevli antioqias eqvemdebareboda,
magram qalkedonis krebis Semdeg daiwyo antioqiis episkoposTa
mrevlis Semcireba. saerTod, rac ufro Zlierdeboda
konstantinopolis sapatriarqo, miT ufro mcirdeboda antioqiis
mniSvneloba. konstantinopolma antioqias CamoaSora politikur-
administraciuli mniSvneloba. konstantinopolis daarsebis Semdeg
antioqiam dakarga mniSvneloba, rogorc aRmosavleTis umTavresma
saeklesio centrma. magram antioqia ar urigdeboda
konstantinopolis aRzevebasa da Tavis damcrobas, amitomac
351
ibrZoda kidec amis winaaRmdeg, rac Tavis gamoxatvas hpovebda
saeklesio cxovrebaSic.
jer kidev qalkedonis krebamde arsebuli antioqiis
saRvTismetyvelo skola upirispirdeboda imperiis sxva
saRvTismetyvelo skolebs (mag. aleqsandriisas).
nestori, romelic konstantinopolis patriarqi gaxda 428 wels,
antioqiis skolis warmomadgeneli iyo, ise, rogorc misi
maswavlebeli Teodore mofsuesteli. antioqiis skolis
warmomadgeneli iyo barsuma _ nestorianobis damcveli. `449 wels
e. w. `yaCaRur~ monofizitur krebaze igi icavda nestorianobas.
roca bizantiis imperiaSi nestorianobis damarcxebis Semdeg
nestorianuli eklesiis centrma sparseTSi gadainacvla, barsuma
sparseTis mefeTa agenti gaxda. perozis mefobis dros (459-484)
barsumam SeZlo misi mowinaaRmdege sparseTis qristianuli
eklesiis kaTalikos babovais damxoba da nestorianobis
gamocxadeba sparseTis eklesiis oficialur sarwmunoebad, rac
miRebul iqna beT-lapatis sparseTis eklesiis krebaze (484 w.).
krebas Tavad barsuma winamZRvrobda. barsumas mier daarsebuli
nizibinis Teologiuri skola, iseve, rogorc mTeli sparsuli
nestorianuli eklesia, faqtiurad antibizantiurad ganwyobil
emigrantTa organizaciad gadaiqca~.127
antioqiuri skolis centrma sparseTSi (q. nizibinSi) gadainacvla
(q. edesidan).
V saukuneSi antiantioqiuri centri iyo konstantinopoli.128
aRmosavleTis qristianebi or banakad iyvnen dayofili, sxvebTan
erTad arsebobdnen antioqiuri (siriuli) orientaciis qristianebi
da konstantinopoluri (bizantiur-berZnuli) orientaciis
qristianebi.
siriasTan (antioqia) kavSiri iranofilobas niSnavda, radganac
siriul eklesias mxars irani uWerda, xolo konstantinopolTan
kavSiri elinofilobas, radganac mas mxars bizantiis imperatori
uWerda.
qalkedonis krebamdec ase iyo da mis Semdegac.
malxasiancis SexedulebiT, siriuli tradiciis momxreT
antiqalkedonuri pozicia ekavaT, xolo berZnuli eklesiis
mimdevrebs _ qalkedonuri.129
antioqiuri skola Sedgeboda rogorc berZnebisagan, aseve
sirielebisgan, magram saerTod proiranuli da
antikonstantinopoluri iyo.
`III-IV saukuneebSi sirieli misionerebi udides rols
asrulebdnen somxuri eklesiis istoriaSi, somex swavlulTa did
352
nawils qristianuli ganaTleba q. edesaSi hqonda miRebuli,
romelic antioqiis skolas ekuTvnoda~.130 antioqiur skolasa da
somxur Teologebs urTierToba hqondaT. marTalia, amis Sesaxeb
wyaroebi arafers amboben 431 wlis efesos krebamde, magram g.
sarqisiani amtkicebs, rom nestoris antioqiel maswavlebels
Teodore mofsuetels, maStocisaTvis miuweria sami epistole
zoroastrizmis winaaRmdeg.131
sayuradReboa inokenti maronies cnoba, romlis Tanaxmad, mas
Semdeg, rac nestoris moZRvreba aikrZala, misma mimdevrebma xeli
mohkides nestoris maswavleblis Teodores Sromebis siriul,
sparsul da somxur enebze Targmnas. inokentis am cnobidan Cans,
rom somxeTSi yofilan Teodores moZRvrebis mimdevrebi, romelnic
mis Txzulebebs Targmnidnen da avrcelebdnen. Tumca, am moZraobis
centri antioqiis skola unda yofiliyo.~132
`savaraudoa, rom Teodores somxeTSi mxars uWerda proiranuli
orientaciis dasi, romelic siriis eklesiis gavlenis qveS
imyofeboda...~133
somxeTSi nestorianobis gavrcelebis mcdelobis Sesaxeb arseni
safarelic miuTiTebda.
antioqiasTan kavSiris Sesaxeb SeiZleba daisvas aseTi kiTxva,
ratom miuTiTeben dabejiTebiT qarTuli wyaroebi qarTuli
eklesiis antioqiasTan kavSiris Sesaxeb? romel saeklesio dasTan
hqonda qarTul eklesias antioqiaSi kavSiri,
antikonstantinopolur saeklesio mimdinareobasTan, romelic
umravlesobas warmoadgenda, Tu e.w. `melqitebTan~, romlebic
konstantinopols uWerdnen mxars?
qarTveli istorikosebi balsamonis cnobaze dayrdnobiT
fiqroben, rom qarTulma eklesiam avtokefalia miiRo antioqiis
patriarq petres dros. petre mkawvrali (knafeusi) meTaurobda
antiqalkedonur opozicias. is iyo monofizitobisTvis
Tavdadebuli mebrZoli. samjer avida antioqiis sapatriarqo taxtze
da samjerve Camoagdes. imperatorma leon I-ma (457-474) gagzavna
gadasaxlebaSi, gzidan gaipara, Cavida konstantinopolSi da
gamarTlda, magram gagzavnes `akumitebTan~ (monasterSi), 474 wels
imperator leon I-is sikvdilis Semdeg, zenonma is ar
gaaTavisufla, magram roca vasiliskma (475-476) gandevna zenoni,
petre mkawvrali 475 wels xelaxla avida antioqiis kaTedraze,
meore wels zenonma Camoagdo taxtidan vasiliski da petre
gadaasaxla. axali patriarqi antioqiisa, stefane, monofizitebma
mokles wirvisas. kaTedra erTxans vakanturi iyo.
353
konstantinopolis imperatori zenoni (474-491) da patriarqi akaki
qalkedonizmis droSiT ibrZodnen da xedavdnen monofizitebis
reaqcias egvipteSi, siriasa da palestinaSi. amitomac saWirod
miiCnies religiuri daTmoba _ gamosces `henotikoni~. petre
mkawvrali daabrunes gadasaxlebidan da igi meoTxed gaxda
patriarqi. man miiRo `henotikoni~. manve SemoiRo monofizituri
formula samwmidaobis galobaSi `jvarcmulo jvarze~.
konstantinopolis patriarqi akaki Tavis Tavs Tvlida mTeli
imperiis eklesiis meTaurad mas Semdeg, rac miiRo ufleba pontos,
Trakiisa da asiis eklesiebze. ereoda iliriisa (evropaSi) da
antioqiis saqmeebSic ki. antioqiisa da aleqsandriis patriarqebi
misi nebiT iniSnebodnen.134
aseT viTarebaSi, roca konstantinopolis patriarqs Tavisi Tavi
miaCnda mTeli msoflio eklesiis meTaurad, roca is cdilobda
antioqiis sapatriarqos ara gazrdas, aramed misi gavlenis
sferoebis Semcirebas da ereoda antioqiis saqmeebSi, gaugebari
xdeba vaxtang gorgaslis cxovrebaSi daculi cnoba, romlis
Tanaxmadac, qarTuli eklesiis momavali meTaurebi
konstantinopolis patriarqma sakurTxeblad gaugzavna antioqiis
patriarqs, Tumca aqedan im varaudis gamotanac SeiZleba, rom aseT
viTarebaSi konstantinopolels SeeZlo kidec daevalebina
antioqielisaTvis am saqmis Sesruleba.
vaxtang gorgaslis cxovrebaSi daculia werili, romelic
TiTqosda konstantinopolis patriarqma gaugzavna anitioqiis
patriarqs. am werilis Tanaxmad, konstantinopoli `aRmosavleTsa~
da `CrdiloeTs~ miiCnevs antioqiis sapatriarqoSi Semaval
teritoriebad.
magram aRmosavleTSi konstantinopoli iurisdiqcias
axorcielebda mcire aziaze (pontosa da asiis miwebze), aseve
CrdiloeTis miwebi (igulisxmeba momavali ruseTisa da slavebis
eklesiebis teritoriebi) Sedioda da Sevida kidec ara antioqiis,
aramed konstantinopolis iurisdiqciaSi, amitomac es werili
sinamdviles ar asaxavs. CrdiloeTis mTeli teritoriebi
konstantinopolis iurisdiqciaSi Sedioda TiTqmis XVI-XVII
saukuneebamde. `miuweres antioqiisa patriaqsa mefeman da patriaqman
kostantinepolelman esreT, viTarmed: `qarTli da aRmosavleTi da
Crdilo magis wmidisa saydrisani arian, viTarca ganaweses
mociqulTa saxarebasa Sina, romel ars uwinaresoba.~135
unda aRiniSnos, rom mociqulebs msoflio eklesia ar gauyviaT
did eklesiaTa Soris, piriqiT, isini yoveli saeklesio Temis
avtokefalias icavdnen136 amitomac qarTlis cxovrebaSi
354
moTavsebuli es werili asaxavs ara realur viTarebas, aramed
gamarTlebaa im mdgomareobisa, romelSic, albaT, eklesia
imyofeboda am `CanarTi~ werilis Sedgenis dros.
sxvaTa Soris, amave werilidan Cans isic, rom qarTuli eklesia
wina epoqaSi ar Sedioda antioqiis iurisdiqciaSi, rasac uZebnian
gamarTlebas da weren, rom `rameTu Soris sparsTa da berZenTa
SfoTi iyo da miT ver moawies saqme ese jerisaebr sjulisa~.137
TiTqosda `sjuli~ moiTxovda, rom qarTli, CrdiloeTi da
aRmosavleTi antioqias damorCileboda.
v. goilaZe msjelobs, rom qarTlis pirveli kaTalikosi petre
vaxtang gorgasalma gaicno bizantiis imperiis winaaRmdeg spars-
qarTvelTa laSqrobisas 453-456 wels. am dros petre mRvdeli iyo
kapadokia-qalkedonSi. male vaxtangi sparselebTan erTad
aRmosavleTSi salaSqrod wavida. 468 wels iranidan momavalma
vaxtangma `...waravlina mociquli warmoyvanebad colisa misisa da
petresTYs kaTalikosisa da samoel episkoposisa~, Tan imperators
sTxova qarTlis kaTalikosad petre daemtkicebinaT. Tavis mxriv,
imperatorma petre da samoeli antioqiis patriarqTan gagzavna
kurTxevis misaRebad, `rameTu... qarTli da aRmosavleTi da Crdilo
magis wmidisa saydrisani arian, viTarca ganaweses mociqulTa~.138
roca qarTlSi gamosagzavni sasuliero pirebi antioqiaSi Cavidnen,
qarTli diofizituri qveyana iyo.139 petre-samoelisa da danarCeni 12
sasuliero piris kurTxeva da qarTuli eklesiisTvis
damoukideblobis micema antioqiis patriarqs ubrZana imperatorma,
magram am dros antioqiaSi mimdinareobda saeklesio omi
diofizitTa da monofizitTa Soris. V saukunis 70-iani wlebisTvis
siriis dedaqalaq antioqiaSi monofizitebma TandaTan upiratesoba
moipoves. maT meTaurobda petre mkawvrali (fuloni), romelic 470-
71 wels antioqiis patriarqi gaxda. imperatori leon I (457-474)
qalkedonis rwmenis damkvidrebisaTvis ibrZoda. igi emuqreboda
petre fulons, Tu ar Seicvlida Sexedulebas, ZaliT
daatovebinebda kaTedras da gadaasaxlebda. aseT dros petres ar
SeeZlo ar Seesrulebina imperatoris brZaneba qarTveli
kaTalikosis kurTxevis Sesaxeb. imperatoris muqaris gamo petre
fuloni gaiqca. Semdeg v. goilaZe gamoTqvams mosazrebas, rom
qarTveli qalkedoniti samRvdeloeba, momavali kaTalikosi da
episkoposebi ar ekurTxebodnen monofiziti petres xeliT, aramed
ekurTxebodnen misi xeliT im dros, roca petre fulonma miiRo
`henotikoni~. antioqiis mosaxleoba saerTod monofizitobas
emxroboda, amitom imperatori da konstantinopolis patriarqi
akaki (472-489) iZulebulni gaxdnen monofizitebTan Semrigebluri
355
pozicia daekavebinaT. 482 wels monofizitebs `henotikoni~
(`erTobis formula~) SesTavazes. monofizitebma, maT Soris petre
fulonmac, miiRo es henotikoni, romelic ZiriTadad mimarTuli iyo
siriis, egviptis, libiisa da sxva eklesiebisadmi.
antioqiis kaTedra imperator zenonis nebarTviT petre fulonma
daibruna da v. goilaZis azriT, amis Semdeg petre fulonma
akurTxa petre kaTalikosi da qarTul eklesias mianiWa
avtokefalia _ `qarTlis moqcevidan 170 wlis Tavze, rogorc amas
qarTuli wyaroebi amtkiceben _ 487-488 wels es saqme (qarTuli
eklesiisaTvis avtokefaliis miniWeba) antioqiis adgilobrivma
saeklesio krebam petre fulonis TavmjdomareobiT dadebiTad
gadawyvita~.140
rogorc v. goilaZis zemoT moyvanili msjelobidan Cans, qarTuli
eklesia da is berZeni samRvdeloeba, romelnic saqarTveloSi
samoRvaweod antioqiaSi unda kurTxeuliyvnen, aRniSnul dros
mtkice diofiziti qalkedonitebi iyvnen da amitomac patriarqis
xeldasxmas ar miiRebdneno. savsebiT SesaZlebelia, qarTuli
eklesia aRniSnul dros, V saukunis meore naxevarSi, marTlac
qalkedonituri qveyana iyo, TviT konstantinopolic ki im dros
Zalze xSirad monofizituri gavlenis qveS iyo. zogierTi
imperatoric ki uaryofda qalkedonis krebas. imperatorma
vasiliskma uaryo qalkedonis kreba. imperiis aRmosavleTic
monofizitebis xelSi iyo. aleqsandriaSi, siriasa da palestinaSi
saerTod xalxi monofizitobis mxareze iyo da qalkedonitebs
devnidnen. TviT imperiis dedaqalaq konstantinopolSi
monofizitebis gavlena izrdeboda. 488 wlisTvis gamoCnda
monofizitTa Soris saxelganTqmuli monazoni (beri) severiusi,
romelic maiumSi, Razis maxloblad, aRikveca, sadac erTgulebdnen
petre iberis tradiciebs. man henotikoni miiRo, maiumis berebi
henotikons uWerdnen mxars.141
512 wels konstantinopolSi, TviT wmida sofias taZarSi Seitanes
monofizituri galoba samwmidaobisa _ `romelic CvenTvis jvars
ecvi~.142 qalaqSi daiwyo brZolebi morwmune qalkedonitTa da
monofizitTa Soris. 513 wels qalaqSi Sevida dunais jarebi 60000
jariskaciT wesrigis dasamyareblad (moiTxovdnen monofizitTa
liderebis gandevnas). 518 wels gardaicvala imperatori anastasi.
senatma daasaxela iustine I. iustine imperatorma monofizituri
galoba akrZala. mowveul iqna kreba, konstantinopoli kvlav
SeuerTda roms. imperator iustiniane didis (527-565) zeobis pirvel
wlebSi dedaqalaqSi gaizarda monofizituri midrekileba.
miwisZvris Semdeg xalxi sajarod yviroda `avgustus, dawvi
356
qalkedonis krebis tomosi~, imperatorma garkveulwilad dauTmo
monofizitebs. iustinianes surda erTiani msoflio qristianuli
imperiis Seqmna. misi meuRlis, Teodoras gardacvalebis Semdeg,
romelic monofizitebs mfarvelobda, iustiniane swor gzas
daadga.143
rogorc zemomoyvanilidan Cans, TviT imperiis dedaqalaqic ki
mtkice qalkedonitur gezs ar icavda da zogjer TviT dedaqalaqis
quCebSic ki monofizitebi da diofizitebi erTmaneTs ebrZodnen.
mTavar taZarSi monofizituri galoba iyo dakanonebuli. aseT
situaciaSi Znelia mtkiceba imisa, rom monofizitebi saerTod ar
arsebobdnen saqarTveloSi. qarTuli wyaroebi Zalze kargad weren
amis Sesaxeb, xazs usvamen, rom qarTul eklesiaSi iyo iseTive
sarwmunoebrivi mimarTuleba, rogoric iyo `saberZneTSi~. es ise
unda gavigoT, rom roca `saberZneTis~ eklesia mtkiced icavda
qalkedonitobas, qarTuli eklesiac am dros mtkiced icavda
qalkedonitobas, da piriqiT. am wyarodan gamomdinare, Tu
`saberZneTSi~ monofizitebi da diofizitebi V saukunis II naxevarsa
da VI saukunis dasawyisSi erTad arian da Tanaarseboben, qarTul
eklesiaSic msgavsi viTarebaa, saqarTveloSic arseboben rogorc
qalkedonituri, ise monofizituri mimarTulebani. Tumca, SeiZleba
saqarTveloSi aseT erTmaneTTan daundobel brZolas adgili ar
hqonoda, piriqiT, savsebiT SesaZlebelia, rom qalkedonitebi da
monofizitebi erTiani ZaliT ebrZodnen saqarTveloSi arsebul
warmarTobasa da cecxlTayvanismcemlobas.
rogorc iTqva, somxur eklesiaSi arsebobda siriuli (anu
prosparsuli) da konstantinopoluri (proberZnuli) mimarTuleba.
male erTi frTa miemxro monofizitebs, xolo meore qalkedonitebs.
cnobilia, rom somxeTSi siriul-monofiziturma mimarTulebam
gaimarjva, xolo saqarTveloSi piriqiT, berZnul-qalkedoniturma.
Tu rogori rwmena da qristologia hqondaT qarTvelebs
aRniSnul periodSi, amis Sesaxeb miuTiTebs VI saukunis dasawyisSi
sparseli qristianebisadmi somxeTidan gagzavnili ori epistole.144
CvenSi miiCneoda, rom 506 wlis kreba iyo monofizituri, romelmac
uaryo qalkedonitoba — `dvinis 506 wlis krebasTan dakavSirebiT
dRes Cvens istoriografiaSi Camoyalibebulia sami ZiriTadi
debuleba: 1. 506 wlis krebaze qarTli oficialurad miemxro
monofizitobas da ase darCa VII s-is damdegs qarTvelebsa da
somxebs Soris momxdar saeklesio ganxeTqilebamde. 2. dvinis
saeklesio krebam, SesaZloa, daadastura kavkasiis eklesiebis
organizaciuli centris Camoyalibeba dvinis sakaTalikosos
357
primatobiT. 3. aRniSnuli ideologiur-organizaciuli cvlilebebi
iranis saxelmwifos gavleniT moxda~.145
z. aleqsiZe aRniSnul epistoleTa, sxva masalebisa da wyaroebis
gamowvlilviTi analizis Semdeg daaskvnis: `kavkasiis eklesiebma
Tavisi damokidebuleba msoflio eklesiaSi mimdinare dogmaturi
kamaTisadmi pirvelad dvinis 506 wlis saerTo krebaze gamoTqves,
rogorc Cans, krebam miiRo zenonis `henotikoni~ da mxari dauWira
bizantiis keisarTa diofizitebisa da monofizitTa Serigebis
politikas, amis Semdeg, VI s-is Sua xanebamde qarTuli da somxuri
wyaroebi garkveuls arafers amboben maTi eklesiebis mrwamsis
Sesaxeb. wyaroebis aseTi siCume iribad unda mowmobdes, rom
kavkasiis eklesiebis poziciaSi mniSvnelovani cvlilebebi ar
momxdara, an kidev rac ufro savaraudoa, momxdari cvlileba
sagangebo saeklesio krebas ar gauformebia.~146
maSasadame, sinamdvileSi saqme SeiZleba ase iyos: 506 wlis krebam
miiRo henotikoni da antinestorianuli gadawyvetileba. sparseli
nestorianebi im droisaTvis acxadeben, rom maTac igive sarwmunoeba
aqvT, rac somxebs, qarTvelebs da berZnebso (`...ra mrwamss
aRiarebdnen qarTvelebi, somxebi da albanelebi: sparseTSi
nestorianebs xma gaevrcelebinaT, rom esenic nestoris mimdevrebi
ariano~, `nestorianebi samefo xelisuflebas arwmunebdnen, rom
mezobel qveynebSic igive sarwmunoebis aRsarebaa gavrcelebuli,
rasac isini qadageben~).147 sparsel nestorianTa aseT Tvalsazriss
sastikad uaryofs babgen somexTa kaTalikosi. ismis kiTxva, ratom
miiCnevdnen nestorianebi berZnebs, somxebs, qarTvelebsa da
albanelebs Tanamorwmuneebad? nestorianTa azriT, qalkedonis
kreba iyo nestorianTa kreba. SecdomiT nestorianebi qalkedonis
krebis gadawyvetilebebs nestorianebisadmi daTmobad Tvlidnen,
radganac qalkedonis kreba qristeSi or bunebas aRiarebda
(Seurevnelad da ganuyofelad), aseve nestorianebic ieso qristeSi
or bunebas aRiarebdnen (erTmaneTisagan damoukideblad, maTi
azriT, mama RmerTis logosi kacSi imyofeboda, rogorc taZarSi).
qalkedonis krebam nestorianebi gaaxara, Cans, imis gamo, rom
rogorc arseni safareli araerTgzis aRniSnavs, qarTuli eklesia
mudam berZnul eklesiaSi miRebul qristologias aRiarebda, xolo
saberZneTi am droisaTvis, ase Tu ise, qalkedonur qveyanad
miiCneoda. nestorianebi somxeT-albaneTis qristianebs
Tanamorwmuneebad Tvlidnen.
babgeni Tavis I epistoleSi, kerZod, wers: `mwvaleblebi amboben...
rom berZnebs, somxebs, qarTvelebsa da albanelebs igive sjuli da
sarwmunoeba aqvT, rac Cvena gvaqvso. es SevityveT maTgan imis
358
Sesaxeb, Tu ras amboben nestorianebi.~148 da iqve ganagrZobs _
,,radgan isurveT, rom am saqmeTa Sesaxeb Cvengan SegetyoT,
gacnobebT: berZnebs, Cven, somxebs, qarTvelebsa da albanelebs es
RmerTis gmoba ar Segviwynarebia da arc veziarebiT, aramed
SevaCvenebT, radgan ase amboben da aswavlian.~149
maSasadame, rogorc zemoT moyvanilidan Cans, sparseli
nestorianebi berZenTa, somexTa, qarTvelTa da albanelTa
nestorianobas im mizezis gamo amtkicebdnen, rom isini
qalkedonitebad, anda qalkedonuri orientaciis mqone qristianebad
miaCndaT. ismis kiTxva, icnobdnen Tu ara saerTod qalkedonis
krebis gadawyvetilebebs somxeTsa da saqarTveloSi, anda
eTanxmebodnen Tu ara mas?
zaza aleqsiZem savsebiT damajereblad gaarkvia aRniSnul
epistoleebze dayrdnobiT, rom `...pirvel epistoleSi somxuri
sarwmunoebis aRsareba nikeis sarwmunoebis simbolos farglebidan
ar gamodis da arianelTa sawinaaRmdego formuliT mTavrdeba.
meoreSi ukve Cans antinestorianuli msjeloba samebis `damatebis~
Sesaxeb da momarjvebulia efesos krebis avtoriteti. Znelia Tavi
gaiTavisuflo eWvisgan, rom dvinis 506 wlis krebis monawileebs
jer kidev ar hqondaT naTeli warmodgena V s-is manZilze msoflio
eklesiaSi mimdinare nestorianuli da monofizituri cilobis
Sesaxeb, isini jer kidev nikea-konstantinopolis dogmatikis doneze
imyofebodnen. meore epistoles Sedgenisas mdgomareoba arsebiTad
gansxvavdeba. somxeTis eklesiis mesveurebi ukeT arian garkveuli
Tanadroul religiur situaciaSi da mxars, Tumca jer kidev
Semrigeblur doneze, magram mainc ufro monofizitobas uWeren...
asea, Tu ise, qarTuli da albanuri eklesiebi meore epistolesTan
ar arian dakavSirebuli da maTi mrwamsis Sesaxeb mxolod pirveli
epistoleTi SeiZleba msjeloba. xolo pirveli epistoles mixedviT
dvinis 506 wlis kreba qalkedonianobis sakiTxs ar ixilavda.~150
ramdenadme gansxvavebulia g. sarqisianis Tvalsazrisi:
`...somxebma marTla araferi icodnen qalkedonis krebis Sesaxeb?
g. sarqisiani uaryofs am mosazrebas. saxeldobr, mas mohyavs ori
cnoba: a) ioane mandakunis `damtkiceba~ da b) movses xorenacis
traqtati. upirveles yovlisa, sayuradReboa ioane mandakunis
traqtatis saxelwodeba: `damtkiceba, rom vaRiaroT ufali ori
bunebisa Tu erTi bunebisa~, rac araorazrovnad miuTiTebs, rom
aRniSnul traqtatSi is ZiriTadi sakiTxia dasmuli, romelsac
centraluri adgili epyra qalkedonis krebaze. ufro sayuradReboa
movses xorenacis traqtatSi Semonaxuli cnobebi, romelSiac
timoTe eluris `qalkedonis krebis gadawyvetilebaTa uaryofis~
359
somxuri Targmanis gavlena igrZnoba... Targmani 480-484 ww. Soris
unda iyos Sesrulebuli. g. sarqisianic am Tvalsazrisisaken ixreba
da Targmans V s-is II naxevarSi saberZneTis kulturuli
centrebidan somxeTs dabrunebul swavlulTa meore Taobas, e.w.
`mTargmnelTa~ moRvaweobas miawers. Semoinaxa cnobebi, romelTa
mixedviTac somxebma Tavdapirvelad miiRes qalkedonis krebis
doqtrina, Semdeg ki VI s-is Sua xanebSi siriel monofizitTa
zegavleniT monofizitizms daubrundnen. lazar farpeci vardan
mamikonianisadmi wargzavnil epistoleSi wers, rom somxebma
icodnen qalkedonis saeklesio krebis Sesaxeb. aRniSnul
epistoleSi farpeci anaTemas ugzavnis sxva mwvalebelTa Soris
evtiqisac, radgan Tavad farpeci kiriles qristologiis mimdevari
iyo da am niSniT igi qalkedonis mowinaaRmdegeTa banaks
miekuTvneba. g. sarqisianis azriT, SeuZlebelia qalkedonis krebis
Sesaxeb araferi scodnoda somex mTargmnelTa meore Taobas,
romelic bizantiasa da aleqsandrias iyo wasuli, magram ratom ar
ixsenieba somxur wyaroebSi qalkedonis saeklesio kreba? g.
sarqisians amis pirvel mizezad arsebuli politikuri viTareba
miaCnia. imperator zenonis `henotikoni~ qalkedonis krebis
miCqmalvas cdilobda da am pirobebSi Zneli iyo somxuri eklesiis
mesveurTaTvis qalkedonis krebis anaTema. es unda iyos somxur
wyaroTa dumilis erTi mizezi. meore mizezi ufro mniSvnelovania.
radgan nestorianebi `henotikons~ ebrZodnen, somxebi nestorianobas
qalkedonizmSi urevdnen, rac nestorianobisa da qalkedonizmis
antimonofizitobiT iyo Sepirobebuli~.151
rogorc z. aleqsiZem gaarkvia, `...dvinis 506 wlis kreba
qalkedonianobis sakiTxs ar ixilavda~, swored am krebas eswreboda
qarTuli eklesiis warmomadgeneli. am krebis mier gacemul babgen
kaTalikosis I epistoleSi qarTuli eklesiis qristologiacaa
gadmocemuli, is ki antiqalkedonuri ar yofila. maSasadame,
qarTul eklesias ise, rogorc somxur da albanur eklesiebs, 506-
wlis krebaze qalkedonitoba ar daugmia (krebas qalkedonianobis
sakiTxi arc ganuxilavs).
z. aleqsiZe wers: `Tu dvinSi Sekrebili episkoposebi arc
nestorianobis sakiTxs ganixilavdnen da arc qalkedonianobisa, maS
ra unda yofiliyo krebis samsjelo sakiTxi? rogorc Cans,
marTali unda iyvnen is specialistebi, romlebic varaudoben, rom
506 wlis krebaze amierkavkasiis eklesiebma miiRes zenonis
Semrigebluri `henotikoni~ (482 w.), romelic krZalavda qristes
bunebis Sesaxeb kamaTs da nikea-konstantinopolis sarwmunoebis
simbolos doneze rCeboda.~152 aRsaniSnavia, rom dvinis krebas ar
360
miuRia monofizituri mrwamsi. 506 wlis kreba `monofizitobis
sruli gamarjvebis~ kreba ar yofila, rogorc miaCndaT adre.153
piriqiT, `dvinis 506 wlis kreba mTels axlo aRmosavleTis
qristianul eklesiaSi diofizitTa da monofizitTa Semarigebeli
RonisZiebebis erT-erTi gamovlena iyo...~154
`msoflio eklesiaSi mimdinare polemikam kavkasiaSi SemoaRwia
mxolod VI s-is damdegs. manamde somxebi, qarTvelebi da
albanelebi ar iyvnen arc monofizitebi da arc qalkedonitebi.
dvinis 506 wlis kreba mowveul iqna anastasi keisris religiuri
politikis pirvel periodSi, rodesac igi zenonis Semrigebluri
`henotikonis~ poziciaze idga da garegnulad mainc kidev ufro
loialurad iyo ganwyobili qalkedonianTa mimarT, vidre misi
winapari keisris taxtze. aseve `henotikonis~ doneze
gansazRvrulad, an kidev ufro loialurad unda miviCnioT dvinis
506 wlis krebis mier aRiarebuli sarwmunoebis simbolo. yovel
SemTxvevaSi, babgenis pirvel epistoleSi, romelic erTaderTi
sando wyaroa dvinis I krebis monawileTa aRsarebis warmosadgenad,
monofizituri mrwamsis niSanwyalic ar moipoveba. dvinis I krebis
monawile eklesiebs aSkarad antinestorianuli pozicia ukaviaT...
babgenis meore epistole dawerilia krebis Semdeg da mxolod
somexTa mxridan... mas ukve emCneva `henotikonis~ memarcxene gaazreba
da sirieli monofizitebis Zlieri gavlena... qarTul eklesias
babgenis meore epistolesTan araviTari kavSiri ara aqvs da ra
pozicia daikava man SedarebiT gvian qristes bunebis sakiTxSi,
calke sakvlevia.~155 rogorc aRiniSna, Tavis II epistoleSi somexTa
kaTalikosma dagmo qalkedonis kreba, radganac am krebas
nestorianebi Tavis sasargeblod miiCnevdnen (am epistolesTan
qarTul eklesias kavSiri ar hqonia).
kidev erTxel unda aRiniSnos, rom im momentSi qalkedonis krebis
dagmoba ar niSnavda monofizitobis aRiarebas. 506 wels krebam
miiRo henotikoni, es imas niSnavs, rom somxebma da krebis sxva
monawileebma (qarTvelebma da albanelebma) monofizitoba ki ar
miiRes, aramed miiRes raRac saSualo Semrigebluri platforma
monofizitobasa da qalkedonitobas Soris, da amave dros, dagmes
nestorianoba, rac Tavis mxriv niSnavda qalkedonis nestorianuli
gagebis gmobasac.
zemoT moyvanili epistoleebidan Cans, Tu ra didi avtoritetiT
sargeblobs somxuri eklesia sparseTis imperiaSi. is, SeiZleba
iTqvas, sparseTis qristianTa Soris umTavresi avtoritetis mqone
saeklesio centria, romelsac TviT sparseli qristianebi uweven
361
angariSs. ram gamoiwvia somxuri eklesiis aseTi amaRleba sparseTis
saxelmwifoSi? amis Sesaxeb arseni safareli wers:
`amis Semdeg gavida ramdenime Jami, mokvda vahan mamkueni (505 w.)
...mis Semdeg erovnebiT sparselebma miiRes marzpanoba. maT
Seuracxyves saqristiano wesi da eklesiaTa gangeba moispo. somex
aznaurTa xelisufleba daeca marzpanis mier da kaTalikosebi da
episkoposebi ganidriknen simarTlisagan. maT sparselebisgan miiRes
ufleba win aRdgomodnen aznaurTa xelisuflebas. ufleba miecaT
mosaxleobisgan TviTve moekribaT xarki da gadaexadaT
sparselebisTvis, radganac episkoposebsa da qorepiskoposebs
miandves somxeTi, rogorc sparsTa mefobis morCilebs. zogierTma
kaTalikosma da episkoposma sparseTis mefeebi iSviles da TavianTi
Zeebi uwodes kavad (488-531) da xosro (531-579) mefeebs. amiT miaRwies
imas, rom samTavro msajuleba TviT miitaces da kanonis
samarTlisamebr ar iqceodnen. eklesiis sakuTreba miiTvises da
flangavdnen eriskacTa saCveneblad. sparsTa uRmerTo mefis
saTnoebisaTvis somxeTis episkoposebi da monasterTa mamasaxlisebi
RvTis gasarisxebel amao fufunebaze fiqrobdnen. da mere aznaurni
da erisaganni maTi mibaZviT ganSordnen yovelgvar kanonebs, wmida
nersesa da wmida sahakis mier ganwesebulT. dairRva yoveli
sulieri sikeTis Cveuleba da wesi, da borotebam daimkvidra
dRevandel dRemde. somxuri saepiskoposoebi gadaiqcnen
qedismosaxrel adgilad. mividodnen xolme aznaurebi saepiskoposo
karze da maT episkoposebi ar iRebdnen. Sercxvenili ukanve
brundebodnen, rogorc marzpanis karidan. es didi Seuracxyofa
mouTmeneli iyo.~156
rogorc arseni safareli wers, somxuri eklesia yovelmxriv
misaRebi eklesia iyo sparseTis mefeebisTvis. Sahi kavadi, romlis
drosac dvinis kreba Catarda 506 wels, somexi kaTalikosebis
`Svilobili~ da `Ze~ iyo.
aRsaniSnavia, rom arseni safarelis Tanaxmad, somxurma eklesiam
monofizitoba miiRo ara 506 wlis krebaze, aramed VI saukunis 50-
ian wlebSi nerse kaTalikosis dros. manamde, arseni safarelis
Tanaxmad, somxur eklesias igive rwmena hqonda, rac berZnul
eklesias da qarTul eklesiasac, amis gamo `mSvidad iyo~ (e.i.
saeklesio kavSiri (sarwmunoebrivi) gawyvetili ar hqonda somxur
eklesiasTan).
arseni safarelis Tvalsazrisi, rom VI saukunis dasawyisSi (Sua
wlebamde) somxur eklesias oficialurad ar hqonda miRebuli
monofizituri mrwamsi, eTanxmeba sxva wyaroTa monacemebs. arseni
wers: `sparsTa mefem raRac manqanebiT Seicvala Sexeduleba
362
somexTa sarwmunoebis mimarT (igulisxmeba xosro I (531-579) da
ganucxada somxebs, ganyofodnen da ganSorebodnen berZnul
sarwmunoebas (e.i. marTalia, somexi samRvdeloeba uzneod iqceoda,
magram maTi sarwmunoeba kvlav berZnuli iyo). mefem miuvlina maT
mociquli da ganucxada: `erTi orTagan gamoarCieT, an miiReT
asurelTa sarwmunoeba, melqitebis garda, romelTac berZnuli
sarwmunoeba aqvT, anda datoveT Tqveni qveyana da wadiT. somxebi
Zlier Sewuxdnen, maT arc sarwmunoebis Secvla surdaT da arc
qveynis datoveba. Seiqmna didi fiqri da bWoba maT Soris sakmao
xnis manZilze. mere am saqmis gadawyveta miandes nerse kaTalikoss
(548-552), romelsac mijini erqva... somxebma mwuxarebiT amcnes
sparsTa mefes, rom miiRebdnen iakobis rjuls (monofizitur
rwmenas, romelic ufro axlos idga berZnulTan, vidre sxva
seqtebi)... mefe dakmayofilda da miuvlina somxebs cxra iakobiti
boroti moZRvari, cbieri melebis msgavsni. maT garyvnes somxeTi,
namoRvawari wmida grigolis cremliT da SromiT, da hyves kreba
qalaq dvinSi, miiRes xaCecari da gandgnen marTali (berZnuli) da
WeSmariti sarwmunoebisagan. amis gamo isini mowyvetil iqnen
didebul kaTolike da samociqulo msoflio eklesiisagan, iqve
ganaweses arajori, dvins, da Tqves, es aris pirveli dRe Cveni
sarwmunoebisao. somxuri welTaRricxva iwyeba dvinis am krebiT (551
wels). boroti borots daumates da ar eziarnen qalkedonis krebas
da RvTispirisagan gavardnen~.157
arseni safarelis Tanaxmad, somxebma qalkedonis kreba
oficialurad dagmes ara 506 wels, aramed 551 wels. amave wels
miiRes maT xaCecari, e.i. monofizitoba. qarTuli da somxuri
eklesiebi erTmaneTs daSordnen (arseni safarelis Tanaxmad,
swored amis gamo) 551 wels da ara 607-608 wlebSi. amis gamo yoveli
qarTli, meoTxe somxeTi ganeyenen somexTagan mRvdelobis
xeldasxmas, xolo herni da sivnielni erT periodSi ganSordnen da
Semdeg kvlav Seerivnen~.158
arseni safarelis Tvalsazrisi, SeiZleba iTqvas, gaziarebulia:
`bolo xanebSi gamoiTqva mosazreba, rom qarTul eklesias
monofizitoba Tavis oficialur ideologiad arasodes ucvnia,
Tumca, igi VI s-is ganmavlobaSi Semrigeblur platformaze idga da
Tavis samwysoSi hyavda monofiziti episkoposebi da mrevlic~.159
rogorc aRvniSneT, antioqiis patriarqi petre fuloni, romlis
mierac, zogierTi qarTveli istorikosis Tanaxmad, _ qarTulma
eklesiam miiRo avtokefalia, monofizitTa erT-erTi eresiarqi iyo.
`monofizitobis istoriaSi Semdegi safexuri Seqmna antioqiis
patriarqma petre mkawvrelma (fulonma), romelmac `samwmindaobis~
363
galobaSi Ze RmrTisas mimarT Seitana gamoTqma _ `romelic CvenTvis
jvars ecvi~, es formula mowinaaRmdegeebma gaiges, rogorc RvTis
jvarcmulad gamocxadeba da amitomac mis mimdevrebs
`Teofaqsitebi~ (somxebs _ `xaCecarebi~) uwodes.
kvlav davubrundeT sakiTxs V saukuneSi qarTvelTa sarwmunoebis,
kerZod, mefe vaxtang gorgaslisa da miqael qarTlis kaTalikosis
aRmsareblobis Sesaxeb. z. aleqsiZe juanSerisa da sxva wyaroebis
analizis Semdgom wers: `aSkaraa, rom berZnebi da qarTvelebi
juanSers calke gamouyvia da maT marTlmadideblebad Tvlis.
juanSeris TvalSi ki marTlmadidebloba mxolod qalkedonitoba
SeiZleba iyos. amasTanave, 472 wlamde, rogorc qarTlSi
kaTalikosobis dawesebas aTariReben, bizantiis oficialuri kursi
qalkedonuri iyo. maSasadame, araviTari sayrdeni juanSerTan
vaxtang gorgaslis monofizitobis samtkiceblad ar moipoveba. ar
aris agreTve savaraudo, rom vaxtangi sparseTSi salaSqrod yofnis
dros gadaixreboda monofizitobisaken, vinaidan am xanebSi
sparseTi mxars uWerda nestorianobas da ara monofizitobas. ase,
rom, miqael episkoposis braldeba vaxtang gorgaslisadmi
(`dagitovebies qriste da cecxlsa esav~ unda pirdapiri
mniSvnelobiT (ukeT — ciliswamebad) gavigoT da masSi romelime
qristianuli seqtis mimdevrobas ver davinaxavT.~160
aseve iTqmis miqael kaTalikosis Sesaxebac:
`...legenda vinme petres qarTlSi Caqolvis Sesaxeb ukavSirdeba
petre antioqielsa da miqael qarTlis mTavarepiskoposs... petre
mkawvralis mkvleli miqaeli ki, legendis mixedviT, aqtiuri
antimonofiziti da qalkedoniti moRvawea. amgvarad, ara gvaqvs
araviTari safuZveli mis monofizitad CasaTvlelad~.161
`tradicia ki vaxtang gorgasalsa da miqaels marTlmadideblebad
miiCnevs~.162 sruli ufleba gvaqvs davaskvnaT, rom ra sarwmunoebrivi
aRmsareblobisac iyo saqarTvelos mefe da kaTalikosi, imasve
aRiarebda sruliad saqarTveloc. magram iyo Tu ara vaxtang
gorgasali sruliad saqarTvelos mefe? z. aleqsiZe Sesabamisi
wyaroebis analizis Sedegad adasturebs, rom vaxtang gorgasali
gamaerTianebeli iyo sruliad saqarTvelosi:
`V saukunis bolo oTxi aTwleuli qarTlis samefosaTvis iyo
did politikur warmatebaTa wlebi: vaxtang gorgaslis meTaurobiT
qarTlma gaaerTiana aRmosavleTi da dasavleTi saqarTvelo,
TiTqmis imave sazRvrebSi, romelic Semdgom ufro myarad gakeTda
mxolod XI-XII saukuneebSi~.163
Tuki vaxtangis dros gaerTianda sruliad saqarTvelo da is
qarTlis samefos farglebSi moeqca, unda vifiqroT, rom qarTulma
364
eklesiam Tavisi iurisdiqciis sferoSi moaqcia dasavleTi
saqarTveloc, radganac qalkedonis krebis Tanaxmad, eklesiis
iurisdiqciis sazRvari unda damTxveoda saxelmwifo-
administraciul sazRvrebs. qarTlis eklesia erTian qarTul
eklesiad unda qceuliyo vaxtangis saxelmwifoebrivi moRvaweobis
(saqarTvelos gaerTianebis) Sedegad da radganac mefe da
kaTalikosi qalkedonitebi iyvnen, erTiani qarTuli eklesiac amave
mrwamsis matarebeli unda yofiliyo. qarTuli eklesia, Cveni Zveli
istorikosebis SexedulebiT, mudam im sarwmunoebriv mimarTulebas
aRiarebda, romelic imavdroulad berZnul eklesiaSi iyo
miRebuli.
`475 wels bizantiis imperatoris taxti, mcire xniT xelSi Caigdo
uzurpatorma basiliskma, romlis antiqalkedonur RonisZiebebSi
pirveli adgili ekava gadayenebuli monofiziti ierarqebis
uflebebSi aRdgenas. ase avida petre fuloni antioqiis saydarze
xelmeored, Tumca, misi zeoba xanmokle gamodga. 476 wels zenon
keisarma basiliski Camoagdo taxtidan da bizantiis imperatoris
gvirgvini daibruna. zenonis moRvaweobis pirveli periodis
damaxasiaTebelia aqtiuri proqalkedonuri politika. man
dauyovnebliv aRadgina eklesiebSi basiliskamdeli mdgomareoba,
rasac cxadia, antioqiaSi qalkedonitebis gamarjveba da petres
damxoba mohyva Sedegad. mesamed da sabolood petres antioqiis
saydari ekava 485-488 wlebSi.~164 `472-489 wlebSi konstantinopolis
patriarqia akakiusi, romelmac sastiki winaaRmdegoba gauwia
uzurpator basiliskis promonofizitur politikas da misi
Camogdebis erT-erTi mTavari faqtori gaxda.~165
rogorc zemoaRwerilidan Cans, araviTari safuZveli ar arsebobs
imisa, rom qarTuli eklesia V saukuneSi, sakaTalikosos daarsebis
epoqaSi, miviCnioT monofizituri qristologiis mqoned, ufro
metic, arc 506 wlis dvinis qarTvel-somex-albanelTa gaerTianebul
krebas uRiarebia monofizitoba. miCneulia, rom TviT somxuri
eklesiac ki mxolod 551 wlidan unda CaiTvalos monofiziturad.
`kavkasiologiaSi gavrcelebulia Sexeduleba, rom 451 wlidan VII
saukunis damdegamde qarTuli eklesiis oficialuri mrwamsi
monofizitoba iyo da somxur eklesiasTan ideologiuri erTianoba
am bazaze xorcieldeboda. SuSanikis kultis orive eklesiaSi
arseboba TiTqos am Tezisis damadasturebeli unda yofiliyo,
magram igive faqti am Teziss uaryofs kidec. ratom ar waSala
qarTulma qalkedonurma eklesiam Tavisi Zveli monofizitobis
kvali da ratom ar aiRo xeli somxur eklesiasTan saerTo
wmidanebze? saqme is aris, rom qalkedonuri istoriografiis
365
SexedulebiT, dvinis sakaTalikosom monofizitoba miiRo mxolod
551 wlis dvinis adgilobriv II saeklesio krebaze. manamde igi
dasabamidan marTlmadidebluri iyo qarTlis eklesiasTan erTad,
amitom aris, rom qarTuli da saerTod qalkedonuri eklesia
scnobs yvela im saeklesio moRvawesa da wmindans, romlebic
somxeTSi 551 wlamde moRvaweobdnen.~166
dvinis 506 wlis saerTo krebis Semrigebluri gansazRvrebani
qarTulma da somxurma eklesiebma sxvadasxvagvarad gaiges: Cans,
pirvelma masSi memarjvene qalkedonitoba dainaxa, xolo meorem —
memarjvene monofizitoba. Semdegi periodi am eklesiebis istoriaSi
iyo poziciebis sul ukeT gansazRvris xana, rac VI s-is II naxevris
dasawyisSi somexTa mxridan sagangebo saeklesio krebiT da
ukiduresad memarcxene monofizitobis (ivlianitobis) aRiarebiT
damTavrda. qarTls, rogorc Cans, aseTi kreba ar mouwyvia, radgan
Tavis mrwamssa da saweso ritualSi mas radikaluri cvlileba ar
mouxdenia... amrigad, VI s-is II naxevris manZilze qarTli, albaneTi
da sivnieTi mxars qalkedonitobas uWerdnen, Tumca, aqtiur
antimonofizitur ganwyobilebasac ar amJRavnebdnen. monofizitoba
`naracios~ mixedviT, scnes mxolod taSiris, Zoraforis, gardmanisa
da arcaxis xevebis somxurenovanma Temebma~.167
s a q a r T v e l o s s a k a T a l i k o s o s d a a r s e b a
cnobilia, romis imperator konstantinemde qristianoba
saxelmwifo religia ar yofila. amitomac, SeiZleba iTqvas,
qristianuli Temebi TavisuflebiT sargeblobdnen, im
TvalsazrisiT, rom saxelmwifo ar karnaxobda qristianul
eklesias, Tu ra saxis unda yofiliyo misi administraciuli
struqtura. amis gamo IV saukunemde qristianuli Temi, mociqulTa
34-e kanonis Tanaxmad, unda daqvemdebareboda am Temis
mTavarepiskoposs, Temebis mTavarepiskoposebi ki erTmaneTis mimarT
damoukidebelni iyvnen.
mTavarepiskoposs irCevda Temis (`naTesavis~) samRvdeloebis kreba,
amitomac yoveli saeklesio Temi da saepiskoposo Tavisufali,
TavisTavadi da avtokefaluri iyo.
srulebiT Seicvala mdgomareoba saxelmwifos mier qristianobis
aRiarebisa da am religiis gasaxelmwifoebriobis Semdeg. am
droisaTvis, IV saukunis dasawyisSi, rogorc cnobilia, romis
imperiaSi dawesda `tetrarqia~, `oTxis mmarTveloba~.
administraciuli mmarTvelobis TvalsazrisiT, imperia calkeul
366
nawilebad daiyo. imperias marTavda ori imperatori da ori keisari.
imperiaSi arsebobda udidesi qalaqebi: romi, antioqia, aleqsandria,
agreTve sxva didi qalaqebi, romlebSic kuTxeTa da provinciaTa
mmarTvelebi isxdnen. am mdgomareobam gamoiwvia did qalaqebSi
msxdomi episkoposebis gaZliereba, gamdidreba, maTi avtoritetisa
da gavlenis gazrda. dedaqalaqebis episkoposebi moqmedebdnen am
qalaqis saero mmarTvelTan TanxmobiT. saero mmarTveli
dainteresebuli iyo mis qalaqSi mjdomi episkoposis avtoritetisa
da gavlenis gazrdiT. amis gamo, ukve IV saukunis dasawyisidanve
mimdinareobs procesi, romelsac SeiZleba davarqvaT mcire
TviTmyofad eklesiaTa gauqmebisa da didi eklesiebis gavlenis
sferoebis gazrdis procesi. ukve IV saukuneSi mowveuli msoflio
krebebi, marTalia, adastureben patara eklesiebis avtokefalias,
magram aseve adastureben mTavari qalaqebis episkoposebis gavlenis
sferoebis gafarToebas. am mizezis gamo imperiis aRmosavleTis
mTavarma qalaqma antioqiam Tavisi gavlenis sferoSi Seiyvana mis
mezoblad mdebare avtokefaluri eklesiebi, aleqsandriam ki
egviptis episkoposebi. es procesi grZeldeboda mTeli IV saukunis
ganmavlobaSi da sabolood dasrulda 451 wlis IV msoflio krebis
droisaTvis.
IV saukunisaTvis, rogorc mravalgzis aRiniSna aRmoCnda, rom 330
wels daarsebul konstantinopolis episkoposs normaluri sididis
eparqiac ki ar gaaCnda, xolo antioqiisa da aleqsandriis
episkoposebi gavlenas avrcelebdnen maT garSemo mdebare
teritoriebze. am mdgomareobas dedaqalaqis (konstantinopolis)
episkoposebi ver urigdebodnen. a. kartaSevi wers, rom konstantine
didis mier dasmuli konstantinopolis episkoposi Tavis
iurisdiqcias mxolod am qalaqis teritoriaze avrcelebda, xolo,
Tavis mxriv, es teritoriac herakliis samitropolitoSi Sedioda.168
konstantinopolis garSemo arsebobda Zlieri avtokefaluri
eklesiebi: pontos diocezisa, asiis diocezisa da Trakiis
diocezisa. maTi avtokefalia jer kidev II msoflio krebam
daadastura.
imperiaSi iyo 100-ze meti provincia.
s. troicki balsamonze dayrdnobiT werda, rom IV saukunisaTvis
imperiaSi avtokefaluri iyo yvela provinciis eklesia, anu
imperiaSi 100-ze meti avtokefaluri eklesia arsebobda, magram amave
dros mimdinareobda provinciebis avtokefaluri eklesiebis
Serwyma-SeerTebis procesi diocezis eklesiebSi. swored erTi
aseTi iyo Cveni mezobeli pontos diocezi, iq arsebobda ramdenime
provincia da am provinciaTa eklesiebi.
367
saqarTvelos uSualod mosazRvre pontos diocezSi, romelic
qristianobis erT-erTi Zlieri burji iyo mTel maSindel
msoflioSi, episkoposebi erTmaneTisgan damoukidebelni iyvnen da
TviTmmarTveloba hqondaT saeklesio sakiTxSi (igulisxmeba IV
saukune). marTalia, aq liderobda ponto-kesariis episkoposi,
magram man ver SeZlo gadaqceuliyo sayovelTao, ufros
episkoposad Tavis diocezSi. rogorc zemoT aRiniSna, a. kartaSevi
amis Sesaxeb wers: `pontos did diocezSi, romelic gadaWimuli iyo
bosforidan evfratamde, ar iyo erTi saerTod aRiarebuli
administraciuli centri. erTni miiCnevdnen kesaria-kapadokias,
meoreni _ ankvirias, mesameni uqvemdebarebdnen Tavis Tavs
konstantinopols. amitomac, mcire aziaSi gamoCndnen olqebi da
qalaqebi, romelTac miiCnies TavianTTvis moxerxebulad da
sasargeblod, miemarTaT pirdapir dedaqalaqisTvis. aseTia biTinia,
rogorc nawili pontos diocezisa. biTiniaSi Semavali qalaqi
qalkedoni konstantinopolis gareubani gaxda. saerTod mTeli
mcire aziis episkoposebi, rogorc aRiniSna, yovelTvis dedaqalaqSi
iyvnen, mis arqiepiskoposTan, kaTedrasTan TaTbirobdnen iq
mimdinare ambebze, aqve gadmohqondaT TavianTi kamaTi da
adgilobrivi saqmeebi. amitomac, man asaxva hpova IV msoflio krebis
me-9 da me-17 kanonebSi, romelTa Tanaxmadac aRmosavleTSi TavianTi
diocezebis (olqebis) krebebis gadawyvetilebiT ukmayofiloTaTvis
umaRlesi saapelacio instancia iyo konstantinopolis saydari,
magram es exeboda aRmosavleTis mxolod im nawils, romelic ar
Sedioda sxva sapatriarqoebSi~.169
zemoT moyvanili magaliTiT gvindoda gveCvenebina, Tu rogor
gaerTiandnen Cveni mezobeli pontos eklesiis manamde TavisTavadi
saepiskoposoebi erTi qalaqis episkoposis xelqveiT.
konstantinopolis patriarqis xelqveiT pontos garda, sxva
diocezTa episkoposebic gaerTiandnen. es mimdinareobda V saukunis
pirvel naxevarSi, 451 wlamde, qalkedonis krebamde. am krebam es
faqti daakanona 28-e kanoniT.
saerTod, V saukune iyo TavisTavadi saepiskoposoebis did
sapatriarqoebsa da sakaTalikosoebSi gaerTianebis saukune. 451
wlis krebam daaarsa ierusalimis axali sapatriarqo, romelSic
Sevida saepiskoposoebi palestinisa (kesaria palestinisa da sxv.).
qalkedonis krebis Semdeg, TavisTavadi damoukidebeli mravali
eklesiis (eparqiebi, diocezTa eklesiebi) erTi sayovelTao
episkoposis xelqveiT gaerTianebis Sedegad, bizantiaSi sul
ramdenime didi eklesia aRmoCnda. konstantinopolis saydars
daeqvemdebara Cveni mezobeli mcire aziis saepiskoposoebi (aseve
368
evropaSi Trakiisa), ierusalimis saydars _ palestinisa,
aleqsandriis saydars _ egviptisa, xolo antioqias ki is
saepiskoposoebi, romlebic imperiis aRmosavleTSi imyofebodnen da
ar Sediodnen arc erT zemoT xsenebul sxva sapatriarqoSi
(kviprosis gamoklebiT).
msgavsi gaerTianebis procesi mimdinareobda imperiis gareTac.
sparseTis qristianuli saepiskoposoebi gaerTiandnen sparseTis
kaTalikosis xelqveiT. somexi saepiskoposoebis centralizacia
erTian sakaTalikosoSi cota ufro adre daiwyo da am droisTvis
(V s.) dasrulebuli iyo.
saqarTvelos sakaTalikosos Camoyalibebac, amave dros, V
saukuneSi moxda da msgavsi xerxiT. saqarTveloSi, iseve rogorc
Cvens mezobel pontos diocezSi, mravali saepiskoposo arsebobda
sakaTalikosos daarsebamde. saeklesio kanonebis Tanaxmad
(mociqulTa 34-e da sxva), es saepiskoposoebi TavisTavadni iyvnen.
saqarTvelos yovel administraciul erTeulSi (saerisTavoebSi Tu
sapitiaxSoSi) arsebobda saepiskoposoebi. s. janaSia qarTvelTa
gaqristianebis aRweris Semdeg wers, Tu rogor moewyo qarTuli
eklesia (igulisxmeba vaxtang gorgaslamde, IV s. da V s-is
dasawyisi). `qristianul organizacias, qristianebis krebuls,
berZnuli sityviT `eklesiiT~ aRniSnavdnen. SemdegSi qarTulad
`eklesia~ daerqva im Senobasac, sadac qristianebis krebuli Tavs
iyrida locvisaTvis. raki qarTlSi qristianoba saxelmwifoebriv
sarwmunoebad gadaiqca, qarTlis eklesiamac iseTive wyobileba
miiRo, rogoric hqonda TviT qarTlis samefos. ase xdeboda sxva
qveynebSic. calke saerisTavoebis saeklesio saqmeebs ganagebdnen
episkoposebi, romelnic emorCilebodnen qarTlis, anu mcxeTis
mTavarepiskoposs. episkoposebs eqvemdebarebodnen xucebi anu
mRvdlebi. male qristianuli samRvdeloeba qarTlSi
mravalricxovani gaxda...~170
s. janaSias Tanaxmad, CvenSi vaxtang gorgaslamde imdenive
saepiskoposo yofila, ramdeni saerisTavoc iyo qarTlis samefoSi,
Tumca, b. mWedliSvilis mixedviT, episkoposebis ricxvi gacilebiT
meti SeiZleboda yofiliyo: `gaqristianebul saxelmwifoSi yvela
qalaqsa Tu mniSvnelovan dabas Tavisi episkoposi unda hyoloda,
zogan oric. sxvagvarad qristianuli qveynis statusi da eklesiis
struqtura warmoudgenelia. amasTan, Cven qvemoT vnaxavT, rom
saqarTveloSi V s-is bolos 30-ze meti episkoposi moRvaweobda.
juanSeri CamoTvlis, sad dasva vaxtangma episkoposebi... am siis
mixedviT, sakuTriv qarTlSi mxolod ori episkoposi Cans, mcxeTisa
da niqozis. Tbilisic ki, romelic TiTqosda vaxtangma daaarsa,
369
eklesiis mesveuris gareSe aRmoCnda. garda amisa, ra vuyoT sxva
Zvel qalaqebs: ufliscixes, armazcixes, kasps, nekress, tyetba-
gulgulas, ujarma-kawareTs, gaCian-curtavs, samSvildesa da sxva
CvenTvis ucnob qalaqebsa da dabebs.
amdenad, juanSeris episkoposTa sia asaxavs mxolod vaxtangis
mier dasmul episkoposTa raodenobas da ara eparqiebis ricxvs.
Tavis droze iv. javaxiSvilmac miaqcia juanSeris cnobebis
Seusabamisobas yuradReba da aRniSna: juanSeris sityvebidan iseTi
daskvnis gamotana SeiZleba, TiTqos mas mxolod imaTi dasaxeleba
sdomebodes, romelnic antioqiis patriarqma akurTxa. magram maSin
marto juanSeris am cnobaze damyareba SeuZlebelia...
maSasadame, iv. javaxiSvili gamohyofda `uZveles xanas~, romelic
vaxtang gorgaslamdels gulisxmobs. am `uZveles xanaSi~
mTavarepiskoposebi xelmZRvanelobdnen qarTul eklesias. `mTavar~
an `Tavi episkoposTaAs~, TavisTavad igulisxmeba, hyavdaT
xelqveiTi, rangiT dabali eparqiis episkoposebi, e.i. gorgaslamdec
yofilan episkoposebi... saqarTvelos istoriis saxelmZRvaneloSi
vkiTxulobT, rom IV saukuneSi `sapitiaxSo da saerisTavo
centrebSi episkoposebic isxdnen~. ase rom, `aseTi centrebis ricxvs
emTxveoda saepiskoposo saydarTa saTvalavic. ukve V s-is Sua
wlebSi qarTlSi iricxeboda 30-iode saepiskoposo olqi~ (saq.
istoria, I, 1958). avtorebi am wignisa arian: n. berZeniSvili, v.
dondua, m. dumbaZe, g. meliqiSvili, S. mesxia, p. ratiani.
analogiuri Sexedulebisaa m. lorTqifaniZe, romelic Tvlis:
`rogorc aRniSnulia, am episkoposebis dadgineba ar unda niSnavdes
yvelgan axali saepiskoposoebis daarsebas. amaTgan nawili marTlac
axlad daarsebulia. aseTi unda iyos: ninowmindis kaTedra, Weremis,
niqozis, xolo rig SemTxvevebSi Zveli episkoposebi, romelnic,
albaT, miqaelis dasisani iyvnen, axlebiTaa Secvlili. udavoa, rom
amaT garda sxva saepiskoposoebic arsebobda qarTlis samefoSi,
magram juanSeris siaSi isini ver moxvdnen, radgan Cans, vaxtangs aq
cvlileba ar mouxdenia.~171
sakiTxisaTvis sainteresoa agreTve juanSeris Txrobis is
nawilic, romelic udavod win uswrebs gorgaslis reformebs.
indoeTSi laSqrobidan dabrunebul vaxtangs `moegeba Ze misi daCi
da mis Tana episkoposni. da viTarca cna episkoposman (miqael),
viTarmed waravlina mefeman mociquli moyvanebad kaTalikosisa da
episkoposTa, daumZimda mas zeda~. maSasadame, vaxtang gorgasals es-
esaa daupirebia kaTalikosisa da episkoposebis axali jgufis
mowveva, xolo masTan Sesaxvedrad mosuli arian Zveli
episkoposebi... leonti mrovelis mixedviT, IV saukunis dasawyisSi,
370
mefe mirianma sikvdilis win `davedra episkoposTa~ edidebinaT
wmida ninos saflavze aSenebuli eklesia.
wmida ninos `cxovrebis~ Tanaxmad, igi damarxes daba bods da
eklesia aRuSenes da episkoposi ganaCines mas zeda~.
SeiZleboda am sakiTxis garCeva amiTac dagvemTavrebina, magram
moviSvelioT qristianuli samyarosaTvis damaxasiaTebeli suraTic.
cnobilia, rom iq, sadac qristianobam fexi moikida, TiToeul
qalaqs ganagebda episkoposi. imis miuxedavad, rom siriaSi eklesiis
ierarqiuli da kanonikuri ganviTareba sustad mimdinareobda da
mwyobri organizaciac ar arsebobda, mainc ukve III-IV ss-Si,
TiToeuli organizacia eqvemdebareboda eklesias da maSasadame,
episkoposs.172
iranis mezobel olqebSi da TviTon iranSic (mesenaSi, suzaSi,
rev-artaSirSi, baxreinSi) 225 w. (!) ukve dafuZnebuli iyo
qristianuli saepiskoposoebi~.173
V saukunis somexi istorikosi lazar farpeci aRniSnavs, rom
iranis mefis iezdigerdis dros (399-421) `somxeTis yvela gavaridan
Seikribnen wminda episkoposni~.174
aRarafers vambobT TviT bizantiis qristianuli centrebis
Sesaxeb, radgan suraTi TavisTavad naTelia. prokofi kesarielis
zemoT motanili daxasiaTebac175 `xom gaumarTlebeli iqneboda, Tu
qarTvelebi saeklesio ierarqiis Camoyalibebas mxolod V saukunis
II naxevarSi moifiqrebdnen~.176
n. janaSia, b. mWedliSvili da, Cans, m. lorTqifaniZec fiqroben,
rom vaxtang gorgaslis mier kaTalikosobis dawesebamde CvenSi
arsebobda episkoposTa dasebi, romelTagan erTi dasi mefes
emxroboda, meore dasi ki mefis mowinaaRmdege iyo.
n. janaSia wers: `axlad daniSnuli episkoposebis simravle
(Tormeti episkoposi) gviCvenebs, rom vaxtangma, erTi mxriv, daawesa
axali saepiskoposoebi... amave mizniT iqneboda axali episkoposi
daniSnuli rusTavSi. unda vifiqroT, rom man Secvala Zveli,
vaxtangis mowinaaRmdege mRvdelmTavari, marTlac, aq Cven saqme
unda gvqondes swored episkoposis SecvlasTan da ara
saepiskoposos daarsebasTan. SeuZlebelia aseT did saerisTavo
centrSi, samefo sagvareulos erT-erTi Stos rezidenciaSi,
rusTavSi, manamde episkoposi ar mjdariyo~.177 rogorc zemoT
moyvanilidan Cans, sruliad aSkaraa, rom CvenSi kaTalikosobis
dawesebamde arsebobdnen saepiskoposoebi da maTi sazRvrebi
emTxveoda saero-administraciuli olqebis sazRvrebs, anu
saepiskoposos sazRvari saerisTavos sazRvars emTxveoda. romeli
saerisTavoebic emorCilebodnen saqarTvelos mefes, im
371
saerisTavoTa saepiskoposoebi daemorCilnen sataxto qalaqis,
mcxeTis, sayovelTao episkoposs.
eklesia CvenSi iseve iyo mowyobili, rogorc sxva qristianul
qveynebSi, rogorc amas iTvaliswinebda msoflio krebaTa kanonebi.
qristianobis saxelmwifos mier aRiarebamde saeklesio TemSi
(eri, `naTesavi~) arsebobda ramdenime episkoposi. es episkoposebi,
mociqulTa 34-e kanonis Tanaxmad, valdebulni iyvnen
damorCilebodnen maT mierve gamorCeul, pirvelobis mqone `Tav~
episkoposs: `TiToeulisa naTesavisa episkoposTa uKms... raATa
pirvelad da Tavad maTda Seeracxos episkoposi TYsi da araras
iqmodin nametnavsa TYnier ganzraxvisa misisa~...178
saxelmwifos mier qristianobis aRiarebis Semdeg, romis imperiaSi
saepiskoposos sazRvari TandaTan daemTxva administraciuli
erTeulis (provinciis) sazRvars. rogorc didi sjuliskanonidan
Cans, romis administraciul erTeuls (provincias) qarTulad
ewodeboda samTavro. 325 wlis nikeis krebidan Cans, rom samTavroSi
(anu provinciaSi) iyo ara erTi episkoposi, aramed ramdenime. am
krebis me-4 kanonis Tanaxmad, samTavros hyavs episkoposTa Tavi anu
mitropoliti. samTavros mitropolitis TanxmobiT axal episkoposs
daadgenda am samTavros yvela episkoposi, anda ukidures
SemTxvevaSi, sami mainc. am kanonidanac Cans, rom saeklesio
samTavro, anu romis provinciis eklesia, avtokefaluri da
damoukidebeli iyo sxva, mis gareT arsebuli eklesiebisagan.
qarTul sinamdvileSi — saqarTvelos samefoSi saerisTavo iyo
daaxloebiT iseTive administraciuli erTeuli, rogoric iyo
romis imperiaSi provincia (Zveli qarTuliT `samTavro~). amitomac
unda vifiqroT, qarTul saerisTavoebSi iyo ara erTi, aramed
ramdenime episkoposi da maT Soris erT-erTi iyo `Tavi
episkoposTa~, magaliTad gugarqSi, SeiZleba CvenSi saerisTavos
saepiskopososac iseTive TavisTavadoba hqonda, rogorc romis
provinciisas.
romis imperiaSi provinciaTa eklesiebis avtokefalia TandaTan
SeizRuda, didma qalaqebma (romma, aleqsandriam, antioqiam) SeZles
maT garSemo myofi saepiskoposoebis daqvemdebareba. es ukve
arsebuli faqti nikeis msoflio krebamac daadastura Tavisi me-6
kanoniT. 344 wels mowveuli antioqiis adgilobrivi kreba me-9
kanoniT avaldebulebs samTavros episkoposebs, daemorCilon Tavisi
dedaqalaqis episkoposs.
`...vinaATgan dedaqalaqad miiswrafian yovelni mqonebelni
romelTave saqmeTani, romlisTYs guTnda, raATa pativiTaca uaRres
iyos igi...~179
372
dedaqalaqis episkoposi zrunavs mTel samTavroze, radganac
dedaqalaqSi yvela miiswrafis, visac saqme aqvs. amitomac is
pativiTac upiratesi iyoso da mis gareSe sxva episkoposebma
araferi moimoqmedono, _ ambobs es kanoni.
am mdgomareobam gazarda ara marto samTavroTa dedaqalaqebis
episkoposebis avtoriteti, aramed imperiis mTavari qalaqebis
(antioqia da sxva) episkoposTa avtoritetic, radganac am qalaqebSi
isxdnen an imperatori, anda qveynis vrceli mxareebis mmarTvelebi.
amave kanonis Tanaxmad, saqarTveloSic unda gazrdiliyo ara
marto avtoriteti dedaqalaqis, mcxeTis episkoposisa, aramed mas
pativiT upiratesobac unda miniWeboda. mis gareSe sxva episkoposebs
raime qmedebis neba ara hqondaT.
marTlac, qarTuli eklesiis meTaurs kaTalikosobis dawesebamde
hqonda tituli `mTavarepiskoposisa~ da, Cans, iTvleboda kidec
episkoposTa Tavad im teritoriaze, romelic Sedioda qarTveli
mefis gamgeblobaSi, magram cnobilia, rom mTeli samxreT
dasavleTi saqarTvelo _ klarjeTi IV s-is 80-ian wlebSi miitaca
bizantiam da is CamoSorebuli iyo saqarTvelos. cxadia,
klarjeTSi mcxeTis mTavarepiskoposis gavlena am dros ar
xorcieldeboda, aseve zRvispireTis vrceli teritoria
egriswylidan cixegojamde berZnebma miitaces. aqac mcxeTis
mTavarepiskoposi Tavis gavlenas ver axorcielebda.
garda amisa, qarTul eklesiaSi arsebobda prosparsuli da
elinofiluri dasebi. unda vifiqroT, rom es iwvevda ierarqiul
ganxeTqilebas. sparseTis momijnave gugarqisa da kaxeT-hereTis
episkoposebi, albaT, prosparsuli orientaciisani iyvnen, xolo im
dros saqarTvelos farglebs gareT myofi klarjeTis episkoposebi,
albaT, uSualod eqvemdebarebodnen kesaria-kapadokiis (pontos)
mRvdelmTavars. am kuTxeTa saepiskoposoebSi saWiro gaxdeboda
mefis erTguli, anu proqarTuli orientaciis episkoposebis dasma
da Zvelebis Secvla vaxtang gorgaslis mier saqarTvelos
gaerTianebis Semdeg.
marTlac, TiTqmis yvela (umetesi) episkoposi vaxtangma dasva
swored klarjeTSi, gugarqSi, kaxeTsa da hereTSi, kerZod, `dasua
erTi episkoposad klarjeTs, eklesiasa axizisasa~, `erTi artans,
eruSeTs~ _ ueWvelad eruSeTi _ artaani, istoriuli klarjeTis
nawili, mitacebuli iyo berZenTa mier, `erTi ki javaxeTs-wundas~ _
SeiZleba es ar iyo mitacebuli berZenTa mier, magram sazRvarze
mdebareobda da berZnuli gavlena aq didi iqneboda. `erTi
mangliss, erTi agaraks, erTi bolniss~ _ bolnisi, agaraki da
manglisic gugarqSi an gugarqTan mdebareobdnen da sparseTTan
373
siaxlovis gamo prosparsuli orientacia aq ufro metad aris
savaraudo. arc is aris dasaviwyebeli, rom es mxare arcTu didi
xnis dabrunebuli iyo saqarTvelos mefis mflobelobaSi. `erTi
Werems, erTi CeleTs, erTi xornabujs~ _ kaxeTis es qalaqebi
sparseTis siaxloves mdebareobda, im mxriv, rom kaxeTs
aRmosavleTidan ranis sparsTa pitiaxSis teritoria sazRvravda.
cnobilia, rom mTavarepiskoposi miqaeli saberZneTidan
Camoiyvanes mRvdlis xarisxSi. amitomac unda vifiqroT, rom is iyo
proberZnuli saeklesio orientaciis mqone. Tu es ase iyo, maSin
miuxedavad misi mTavarepiskosobisa, prosparsuli orientaciis
episkoposebi Seecdebodnen, mas ar damorCilebodnen da eklesiaSi
ganxeTqileba iqneboda.
cnobilia, rom vaxtang gorgaslamde qarTuli saxelmwifo Zalze
dasustebuli iyo. es, uTuod, gavlenas iqoniebda eklesiaze,
gaaZlierebda centridanul Zalebs, miT umetes, rom swored am
dros qveynis feodalizacia mimdinareobda, rac gulisxmobda
miwismflobeli feodalebis brZolas centrisgan
damoukideblobisaTvis.
imis Semdeg, rac vaxtangma gaaerTiana saqarTvelo, SemouerTa mas
uzarmazari teritoriebi _ klarjeTi da zRvispireTi, romlebic
moicavdnen mTel samxreT saqarTvelosa da miwebs cixe-gojidan
klisuramde, vaxtangs aRar daakmayofilebda eklesiaSi
centridanuli Zalebis arseboba, is Secvlida ara marto
prosparsuli orientaciis episkoposebs, aramed im episkoposebsac,
romelnic mefisgan damoukideblobisaTvis ibrZodnen, dagrovili
simdidris (miwebis) da xelisuflebis (Tanamdebobis)
SenarCunebisaTvis.
vaxtangma ineba Caetarebina reforma eklesiaSi, qveynis
gaerTianebam da saxelmwifos gaZlierebam moiTxova eklesiis
centralizacia. vaxtangisTvis saeklesio reformis dros magaliTs
warmoadgenda ara marto bizantiis eklesiebi, sadac swored am
epoqaSi vaxtangis Tvalwin sxvadasxva saepiskoposoTa da
samitropolitoTa (diocezTa) gaerTianebis gziT Seiqmna
konstantinopolisa da ierusalimis sapatriarqoebi, aramed
aRmosavleTis eklesiebic. aRmosavleTSic am dros
sakaTalikosoebis Camoyalibebis procesi axali damTavrebuli iyo
(sparseTSi, somxeTSi).
rogori damokidebuleba arsebobda bizantiaSi saxelmwifosa da
eklesias Soris? bizantiaSi eklesia arsebobda saxelmwifos mkacri
kontrolis qveS saxelmwifos interesebidan gamomdinare. aseve iyo
sparseTis saxelmwifoSic. sparseTs daqvemdebarebuli sxvadasxva
374
qveynis qristianuli eklesiebis meTaurebs TviT Sahi niSnavda
(magaliTad, somxeTisas V saukuneSi). saqarTveloSi ki, Tumca
vaxtang gorgasalma gaaerTiana saxelmwifo da mas axali
teritoriebi SeuerTa, eklesiis meTauri miqaeli ar apirebda
damorCileboda mas, mefis reformebi misTvis miuRebeli iyo (V s-is
dasawyisSi ki, mTavarepiskoposi glonoqori sparsTa mier
erisTavadac iyo daniSnuli).
bizantiasa da sparseTSi im dros sxva suraTi iyo: Tu rogor
imarTeboda rom-berZenTa imperiaSi saxelmwifos mier ara Tu
romelime adgilobrivi eklesia, aramed msoflio saeklesio krebac
(e.i. kanonmdebeli organo) ki, amis Sesaxeb wers arqiepiskoposi
lolii (iurevski):
`1. msoflio ekumenuri (da ara kaTolike-sayovelTao) kreba
imperatorisa da saxelmwifos krebaa, mas ama Tu im olqis
mitropoliti ki ar iwvevs, aramed imperatori (Tundac mounaTlavi,
rogoric iyo, magaliTad, konstantine didi, romelmac saTave
daudo msoflio krebebs); 2. krebas eswrebian ara TavianT
samitropolitoebSi arCeuli episkoposebi, aramed imperatoris
xelisuflebis Sexedulebisamebr daniSnulni da gamoZaxebulni, ris
gamoc 3. yvela adgilobrivi eklesiis episkoposis daswreba ar iyo
savaldebulo (me-3 msoflio krebaze ar iyo karTagenis 500-ze meti
episkoposidan arc erTi); 4. krebis yvela gansazRvreba (aqti), kanoni
da sarwmunoebis dogmati ZalaSi Sedioda, avtoritetsa da
qmediTobas iZenda imperatoris mier maTi damtkicebis Semdeg; 5.
amitom msoflio ekumenuri krebis dadgenilebaTa yvela
mowinaaRmdege ganixileboda imperatoris gankargulebis
mowinaaRmdeged da amis Sesabamisad, saxelmwifo kanonebis Tanaxmad
isjeboda; 6. saxelmwifo saxsrebiT kmayofildeboda (imperatoris
gankargulebis Sesabamisad) krebis monawileTa samgzavro da sxva
Sesanaxi xarjebi. 7. adgili (qalaqi) krebisaTvis miTiTebuli iyo
imperatoris mier da episkoposebisaTvis saWiro Senobasac mTavroba
gamoyofda~.180
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, TviT saeklesio kanonmdebeli
organo msoflio krebebic ki imperatoris mier imarTeboda
bizantiis imperiaSi, aseve somxeTSic. marTalia, V saukuneSi aq
sparselebma mefoba gaauqmes, magram misi arsebobis dros
kaTalikosi sahaki mefis momxre da erTguli iyo.
saqarTveloSi ki vaxtangs eklesiaSi mZime mdgomareoba daxvda.
eklesia ara Tu eqvemdebareboda qarTvel xelmwifes, aramed
rogorc aRiniSna, qarTuli eklesiis meTaurma miqaelma fexze
samTxvevad misul mefes fexis kvriT kbili Caamtvria.
375
`vecxlismoyuare xar Sen~, _ uTxra amis Semdeg vaxtangma miqaels,
`da meguadruce qristesi~181 (e.i. eklesia gamdidrebisa da piradi
gamorCenisaTvis gnebavso).
Cans, miqaelis Tavxedobis erT-erTi mizezi aris SiSi imisa, rom
simdidre ar dakargos (amitomac aris `vecxlismoyvare, meguadruce
molare). `qarTlis cxovrebis~ am cnobas exmianeba n. janaSia. is
wers: `mxedvelobaSi misaRebia isic, rom am droisaTvis, sxva
qristianuli qveynebis msgavsad, qarTuli eklesiac udides
miwaTmflobelad gadaiqca da iseTive interesebi gauCnda, rogorc
sxva miwaTmflobelebs... mefe ki imisaTvis ibrZoda, rom Tavisi
gamgeblobidan ar gaeSva es miwebi, sruli Zalaufleba
SeenarCunebina mTeli samefos miwa-wyalze da yovel Tanamdebobaze
daniSvna mxolod misi surviliT momxdariyo. iranelebi iyenebdnen
am winaaRmdegobas...~182
simdidrisa da miwebis dagroveba mefis nebis sawinaaRmdegod
unda yofiliyo erTi mizezTagani winaaRmdegobisa mefesa da
eklesiis meTaurTa Soris. TavisTavad es mizezi sruliad sakmarisi
iyo imisTvis, rom mefes ezruna eklesiaSi reorganizaciisaTvis,
raTa mas eklesia damorCileboda iseve, rogorc bizantiis
sapatriarqoebi emorCileboda imperators, xolo sparseTSi ki
sparsTa, somexTa kaTalikosebi da siriuli eklesiebis meTaurebi
emorCilebodnen Sahs. magram yofila meore, kidev ufro didi da
TiTqmis miutevebeli mizezi imisa, rom mefes efiqra eklesiaSi
kardinaluri reformis Catarebis saWiroebis Sesaxeb: `iranelebs
kavSiris gabma mouxerxebiaT qristianul eklesiasTanac ki~,
rogorc wers n. janaSia. `orTodoqsalur eklesias
konstantinopoli mfarvelobda, magram mas uZlieresi opozicia
hyavda ZiriTadad aRmosavleTSi. iranelebi mxars uWerdnen
opozicionerebs, romlebsac orTodoqsebisa da maT ukan mdgomi
saxelmwifos winaaRmdeg iyenebdnen~.183
qarTvel orTodoqsebs vaxtang gorgasali mfarvelobda.
cnobilia, rom is proberZnuli saeklesio orientaciisa iyo, Cans,
swored imitom, rom irani eklesias iyenebda orTodoqsebisa da maT
ukan mdgomi saxelmwifos winaaRmdeg. e.i. irani qarTuli eklesiis
meTaurebs (prosparsuli orientaciis episkoposebs) qarTuli
saxelmwifos winaaRmdeg iyenebda. aRsaniSnavia, rom aseve iyo
somxeTSic.
aseTi mdgomareobis dros, gasakviri aRar mogveCveneba qarTuli
eklesiis meTauris miqaelis Tavxedoba. marTalia, SeiZleba miqaeli
proberZnuli orientaciisa iyo, magram man icoda, rom vaxtangis
sawinaaRmdego moqmedebisTvis sparseTi kmayofili darCeboda da
376
prosparsuli orientaciis episkoposebsac miimxrobda. `vaxtang
gorgaslis mefobis dros, juanSerisve mixedviT, SeiniSneba
saeklesio dasTan uTanxmoeba. cnobilia, rom ukve IV saukunis
dasawyisidan irani cdilobs amierkavkasiaSi poziciebis
ganmtkicebas da erT-erT qmediT iaraRad qristianul religiasac
iyenebs. magaliTad, somxeTSi, dRidan daarsebisa qristianul
eklesias xelmZRvanelobdnen iranis mefeTa xelTdasxmuli
mTavarepiskoposebi, anu kaTalikosebi. qarTli, romelsac bizantia
mfarvelobda, ukeTes pirobebSi iyo da winaaRmdegobasac uwevda
iranis moZalebas, magram zogierT SemTxvevaSi, irani, rogorc es
vaxtang gorgaslis cxovrebidanac Cans, mainc aRwevda mizans da
qarTls Tavis politikas axvevda~.184
amitomac SeiZleba iTqvas, rom Tu pirdapir ara, arapirdapir
mainc miqaelis Tavxedobas sparseTi aqezebda, xolo miqaelis
Tavdajereba (fexze samTxvevad misul mefes uSiSrad kbili
Caamtvria qoSis kvriT!) imiT iyo gamowveuli, rom mis xelSi
simdidre da qveynis miwebis didi nawili iyo Tavmoyrili (rac
qveynis feodalizaciis procesiT iyo gamowveuli).
misi xelisufleba mefis xelisuflebas ar Camouvardeboda. aq
SeiZleba gavixsenoT arseni safarelis naTqvami, rom sparselebma
xelisufleba CamoarTves erisTavebs (aznaurebs) da gadasces
samRvdeloebas.
marTlac, samRvdeloeba da eklesia ise Zlieria, rom vaxtangma
ver gabeda Tavxedi mTavarepiskoposis fizikuri dasja, Tumca,
uZvelesi qarTuli wyaros Tanaxmad, misi mrisxaneba ganuzomeli
iyo: _ `Semdgomad missa mefobda vaxtang gorgasali, da
mTavarepiskoposi iyo iovel. maSin wariyvanes vaxtang sparsTa. da
Semdgomad raodenisame Jamisa moiqca da mTavarepiskoposi iyo
miqael. aman miamTxYa ferKi gorgasalsa, romlisame mizezisaTYs da
ganaZo eklesiisagan. maSin mefe aRivso guliswyromiTa mravliTa da
eqca feri pirisa misisaA da ganizraxvida mravalTa borotTa
damKobad qristeanobisa. aramed RmerTman, romelsa aravisi hnebavs
warwymedaA, miuvlina gulsa missa keTili ganzraxvaA~.185
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, miqaelma mefis fizikuri
Seuracxyofis Semdeg mefe da misi spa eklesiidan mokveTa.
Cans, Tu mefe miqaels SeuracxyofisTvis samagiero sasjels
daadebda, amiT aimxedrebda qristianul mosaxleobasa da miqaelis
momxre episkoposebs. aseT situaciaSi mefe qristianobis mtrad
gamocxaddeboda, amitom wers matiane `qristianobis damxoba
ganizraxao~. matianedan TiTqosda isic Cans, rom mefe eklesiaSi
reformis Catarebas apirebs ara samRvdeloebaze da episkoposebze
377
dayrdnobiT, aramed spis (laSqris) daxmarebiT. amitom laSqaric
daiwyevla miqaelis mier.
rogorc aRiniSna, saeklesio kanonebze186 dayrdnobiT da Seqmnili
saerTaSoriso mdgomareobis gamoyenebiT vaxtangma umtkivneulod
moiSora miqaeli, ise, rom ar gauRizianebia qristianuli
mosaxleoba. gansasjelad gagzavna konstantinopolSi.
amis gamo konstantinopolidan imperators werili miuweria
antioqiis patriarqisaTvis: `...da miuweres yoveli saqme didisa
vaxtang mefisa, viTarmed: `episkoposi igi, romeli maT mier
dadginebul iyo, ukuvadgineT, da dRes icodeT axalnergad
WeSmaritad qarTli~.187 e.i. amJamado, weria iq, Cven qarTvelebis mier
dadgenili episkoposi ukuvadgineT da amis Semdeg axladmoqceulad
unda CavTvaloT qarTlio, e.i. proberZnuli orientaciis mqonedo.
sainteresoa, rom am werilis Tanaxmad, miqaeli episkoposad
ekurTxa saqarTveloSi da qarTvelebis mier iqna dadgenili Tavis
kaTedraze _ `maT mier dadginebuli ukuvadgineTo~. antioqiis
patriarqma Tormeti episkoposi gamoagzavna qarTlSi. Cans, vaxtangma
Secvala prosparsuli orientaciis episkoposebi da maT adgilas
dasva proberZnuli orientaciis episkoposebi, aseve Secvala
episkoposebi, romelnic Tavisi simdidrisa da gavlenis gamo mefis
xelisuflebas ar cnobdnen da mefes ar eqvemdebarebodnen.
`da antioqielman patriarqman akurTxna Tormeti episkoposni da
petre kaTalikosad... xolo mcxeTas mefeman vaxtang aRaSena eklesia
mociqulTa sueti cxoveli, da upyra suetsa Sina samxriT adgilsa
mas, sada-igi dacemul iyo eklesia, romel ars sioni didi, da mun
Sina dasues petre kaTalikosad da samoel episkoposad mcxeTasave
saepiskopososa. da dasua erTi episkoposad klarjeTs, eklesiasa
axizisasa, erTi artans eruSeTs, erTi javaxeTs, wundas, erTi
mangliss, erTi bolniss, erTi rusTavs, erTi ninowmindas, erTi
ujarmis karsa, romeli gorgasalsa aReSena, erTi Werems, missave
aRSenebulsa da mun qmna qalaqi erTi Soris orTave eklesiaTa,
romeli-igi manve aRaSena, erTi CeleTs, romeli sofelsa Sua
aRaSena, erTi xornabujs da erTi agaraks, romel ars xunans
gamarTebiT. Semdgomad missa aRaSena eklesia niqozisa sagzebelsa
Tana cecxlisasa da dasva episkoposi~.188
vaxtang gorgaslis mier saqarTvelos sakaTalikosos
daarsebasTan dakavSirebiT unda davaskvnaT:
V saukuneSi qarTuli eklesiis iurisdiqciis qveS myofi
teritoriebi gaizarda, rac imiT iyo gamowveuli, rom vaxtang
gorgaslis dros bizantiam saqarTvelos daubruna mitacebuli
378
klarjeTi (samxreT saqarTvelo) da zRvispireTi (cixe-gojidan
klisuramde).
cnobilia, rom V saukuneSi qalkedonis krebis droisaTvis
gamsxvilda zogierTi eklesia, magaliTad, Seiqmna ierusalimis
sapatriarqo, pontos, asiisa da Trakiis diocezebi Sevida
konstantinopolis patriarqis iurisdiqciaSi. msgavsadve, swored am
epoqaSi, saqarTvelos gaerTianebisa da vrceli erovnuli
teritoriebis dabrunebis Semdeg vaxtang gorgasalma ineba, rom
qarTuli eklesia mowyobiliyo rogorc erTiani centralizebuli
samamamTavro eklesia. e.i. dedaqalaqis (mcxeTis) episkoposi
saqarTvelos eklesiisaTvis gaxda sayovelTao episkoposi, anu
kaTalikosi (berZnuli sityvidan _ `kaTolos~ _ sayovelTao). am
epoqis TiTqmis Tanadroul saistorio qronika `moqcevaA
qarTlisaASi~ pirvel kaTalikos petres mamamTavari ewodeba.
`aqaTgan iwyes kaTalikosTa mamadmTavrobad. pirveli kaTalikozi
iyo petre, vaxtang mefisa ze~.189
b. lominaZe wers: `uflebrivi mdgomareobiT qarTlis kaTalikosi
miaCndaT bizantiaSi im dros moqmedi patriarqebis tolad~.190
ismis kiTxva, ramdenad Seesabameba simarTles qarTul matianeebSi
gadmocemuli cnobebi vaxtang gorgaslis mier saqarTvelos
gaerTianebis Sesaxeb, Sevida Tu ara vaxtangis saxelmwifoSi
dasavleTi da samxreTi saqarTvelo? vaxtang gorgasali mxolod
aRmosavleT saqarTvelos mefe iyo, Tu erTiani saqarTvelosi?
d. musxeliSvili, rogorc aRiniSna, wers: `leonti mrovelis
istoriuli koncefciis Tanaxmad, rogorc cnobilia, V saukunis
meore naxevris gamoCenili politikuri moRvawe vaxtang gorgasali
iyo gamaerTianebeli dasavleT da aRmosavleT saqarTvelosi.
istorikosis am cnobas, romelic iv. javaxiSvilis gamokvlevebis
Semdeg CaTvlili iyo legendarulad, zogierTi istorikosi
miiCnevs savsebiT realurad. epoqis Tanadrouli bizantiuri da
somxuri wyaroebis analizis safuZvelze Cven SevecadeT
dagvesabuTebina, rom leonti mrovelis mowmoba Seesabameba
sinamdviles da rom qarTlis mefem vaxtang gorgasalma namdvilad
gaaerTiana dasavleTi da aRmosavleTi saqarTvelo V s-is 60-70-ian
wlebSi da egrisis yofili mmarTveli Tavis erisTavad gaxada... Cven
ar gamovricxavT SesaZleblobas msgavsi politikuri situaciis
arsebobisa farnavazis dros~.191
vaxtangis mier daarsebuli saqarTvelos sakaTalikosos
sazRvrebi, cxadia, emTxveoda saxelmwifos sazRvrebs da qarTuli
eklesia Tavis iurisdiqcias SavizRvispireTSic axorcielebda.
379
cnobilia, rom Zveli qarTuli matianeebi, istoriuli qronikebi
da istorikosebi mudam dabejiTebiT miiCnevdnen, rom iberia, anu
qarTli ewodeboda vrcel teritorias, romelic gadaWimuli iyo
Savi zRvidan albaneTamde da somxeTamde, rom qarTli ewodeboda
ara marto aRmosavleT saqarTvelos, aramed dasavleT
saqarTvelosac da misi dasavleTi sazRvari iwyeboda
SavizRvispireTSi jer mdinare egriswylidan, xolo Semdgom
mdinare klisuridan. es istoriuli koncefcia Cveni Tanamedrove
istorikosebis mier ratomRac miCneul iqna XI s-Si
Camoyalibebulad, TiTqosda aRmosavleT saqarTvelos, `qarTlis~,
sxva kuTxeebze hegemonobis dros. magram iyo Tu ara XI s-Si
`qarTli~ saqarTvelos hegemoni?
d. musxeliSvili amasTan dakavSirebiT wers: `X s-is dasawyisidan
(904 w.), Tu IX s-is 70-ian wlebidan ara, swored qarTli
warmoadgens dasavleT saqarTvelos e.w. afxazeTis samefos erT-erT
saerisTavos. politikuri hegemonia ara mxolod X s-Si, aramed
mTeli XI s-is ganmavlobaSic (ufro zustad 1122 wlamde) ekuTvnoda
dasavleT saqarTvelos. Sesabamisad, arc XI s-saTvis... da arc IX-X
ss-ze adre... araviTari `istoriuli koncefcia~, an `politikuri
ideologia~, an `Teoria~, romlis Tanaxmadac, `saqarTvelo
ganixileboda ZvelTaganve erTianad~ da `qarTli mis saTaveSi
mdgomad~, SeuZlebelia Camoyalibebuliyo. swored amitom Cven
uarvyofdiT imis SesaZleblobas, rom leonti mrovelis
politikuri koncefcia SeiZleboda SemuSavebuliyo misi
Tanadrouli politikuri situaciis gavleniT... marTlac, mecxre
saukuneSi gamoricxulia iseTi politikuri situaciis warmoqmna,
romelsac SeeZlo ganepirobebina qarTlis meTaurobiT aRmosavleT
da dasavleT saqarTvelos erTianobis politikuri koncefciis
warmoqmna. qarTlSi jer kidev arabebi batonobdnen da es provincia
warmoadgenda arabTa, kaxeTis mflobelTa, qarTvel da somex
bagratidebs Soris gauTavebeli samxedro Setakebebis sarbiels.
dasavleT saqarTvelos Sesaxeb TiTqmis araferi ismoda, magram
Zalze niSandoblivia, rom swored IX s-Si iwyeba dasavleT
saqarTvelos (`afxazTa~) mefeebis samxedro reidebi qarTlSi...
aravin uaryofs, rom `moqcevaA qarTlisaA~-s qronikaluri nawilis,
saboloo redaqcia Seiqmna IX s-Si. m. CxartiSvili, romelmac
specialurad Seiswavla es nawili, VII s-is Sua wlebsac ki Tvlis
am qronikis ara Seqmnis, aramed morigi redaqtirebis drod. yovel
SemTxvevaSi, CvenTvis saintereso cnoba qarTlis samefos uZveles
sazRvarTa Sesaxeb ueWvelad unda mivakuTvnoT am qronikis yvelaze
adreul redaqcias da yvelaze Zvel wyaroebs. amaSi eWvi ar
380
epareboda s. janaSias, is Tvlida, rom `yvelaze bunebrivia~,
warmoqmna cneba `qarTlisa~, romelic Tavis TavSi Seicavda
dasavleT saqarTvelosac (egrissac), vivaraudoT ara IX s-Si,
aramed swored VII s-is I naxevarSi. s. janaSia varaudobda, rom es
iyo sruliad saqarTvelos saeklesio-sakulto, an saeklesio-
organizaciuli erToba. aseTi varaudi Cven xelovnurad gveCveneba,
radgan `moqcevaA qarTlisaAs~ cnoba ueWvelad iTvaliswinebs
sruliad gansazRvrul (Camoyalibebul) politikur koncefcias...
epoqis Tanadrouli bizantiuri da somxuri wyaroebis analizis
safuZvelze Cven SevecadeT dagvemtkicebina, rom leonti mrovelis
cnoba Seesabameba sinamdviles da rom qarTlis mefe vaxtang
gorgasalma namdvilad gaaerTiana dasavleTi da aRmosavleTi
saqarTvelo V saukunis 60-70-ian wlebSi da egrisis yofili
mmarTveli Tavis erisTavad gaixada. amgvarad, Cven SevecadeT
mogvesinja is realur-istoriuli niadagi, romelzedac SeiZleboda
dafuZnebuliyo dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos ZirZveli
erTianobis politikuri koncefcia, romelic XI saukunis
istorikoss leonti mrovels ekuTvnis. roca vaxtang gorgaslis
epoqas vvaraudobdiT leonti mrovelis politikuri koncefciis
Seqmnis safuZvlad, Cven ar gamovricxavdiT msgavsi politikuri
situaciis arsebobas farnavazis dros.~192
farnavazis Tanamedrove istorikosi megasTene III saukuneSi
qristeSobamde werda, rom iberebi cxovroben Savi zRvis
sanapiroze. es aris mowmoba imisa, rom farnavazisdroindeli
berZnuli samyaro SavizRvispireTSi mcxovreb egriselebs da sxva
qarTul tomebs iberebad miiCnevda, swored iseve, rogorc qarTveli
Zveli istorikosebi miiCnevdnen megrelebs, klarjebsa da sxva
kuTxis mcxovreblebs qarTvelebad.
`III saukuneSi Cvens welTaRricxvamde mosxebis mTeli qveyana (e.i.
aWarac) miekuTvneboda qarTls (iberias). sxvaTa Soris, amis
dasadastureblad gamodgeba farnavazis Tanamedrovis, Cvens
welTaRricxvamde III saukunis dasawyisis istorikos megasTenis
cnoba imis Sesaxeb, rom iberebi cxovroben `pontos marjvena
napirzeo~. es pirdapiri mowmoba erTmniSvnelovnad gulisxmobs, rom
swored III saukunis dasawyisSi Cv.w.aR-mde qarTlis samefo
samxreTdasavleTiT gadioda zRvaze da Sesabamisad, unda vifiqroT,
masSi Sedioda aWara da klarjeTi~.193
Cveni azriT, megasTenes cnobaSi, rom iberebi Savi zRvis napirze
cxovroben, unda vigulisxmoT ara marto aWara da klarjeTi,
aramed egrisic. Savi zRvis piras mcxovreb iberebSi uTuod
egriselebic igulisxmeba. Cans, swored amis Sesaxeb unda
381
miuTiTebdes sxva berZeni istorikosi dionisios periegeti,
romelic iberebs aseve SavizRvispireTSi mcxovrebad miiCnevs,
oRond jiqebisa da henioxebis mezoblad. miiCneven, rom dionisios
periegeti cxovrobda imperatorebis avgustosis da neronis dros
(SeiZleba saukuniT adre an gvian).
dionisios periegeti Tavis `dedamiwis aRwerilobaSi~ pirdapir
wers, rom iberebi cxovroben SavizRvispireTSi, gulisxmobs ara
samxreTSi, mdinare WoroxTan, aramed CrdiloeTSi.
`...ai, amdenni cxovroben mdinare istrosis irgvliv. axla ki
mixede evropis danarCen sazRvars, romelic sammagi napiriT aris
gadaWimuli aRmosavleTisaken, aqedan erTia iberTa, meore
panelinTa da mesame vaJkac avsonTa. magram es aris saocar iberTa
ukanaskneli mezobeli okeanisken, dasavleTisaken~.194
aqedan Cans, rom iberebis sacxovrisi aris Sav zRvasTan,
`istrosTan~. Cans, igulisxmeba SavizRvispireTis Crdilo
aRmosavleTi. am cnobas exmianeba imave istorikosis sxva cnoba, rom
iberebi arian mezoblebi `kamaritebisa~. rusi komentatoris
Tanaxmad, kamaritebis `saxelwodeba warmoqmnilia Taviseburi zRvis
navebis, `kamarebisagan~. strabonis aRweriT am navebis mflobelebi
iyvnen aqeelebi, zigebi da henioxebi, romlebic, rogorc Cans, unda
gavaigiveoT dionisesTan xsenebul `kamaritebTan~.195
dionise periegeti, iseve rogorc sxva Zveli avtorebi (maT Soris
Zveli qarTveli istorikosebi), miiCnevs, rom roca iberebi
(qarTvelebi) movidnen saqarTveloSi, maT aq sxva xalxi daxvdaT,
romelTac sZlies qarTvelebma. fasisis Semdego, _ wers is _
`misgan Crdilo aRmosavleTisaken mdebareobs yeli kaspiis da
evqsinis zRvas Soris. masze cxovrobs iberTa aRmosavluri tomi,
romelic odesRac pirenedan movida aRmosavleTSi da
hirkanielebTan sastiki brZola hqonda~.196
axali arqeologiuri monacemebi miuTiTebs, rom kolxeTi
qarTvelebis sacxovrisia adreantikur epoqaSive.
`ukanasknel dros Zalze saintereso faqtebi gamovlinda
arqeologiuri gamokvlevebiT adreantikur kolxeTSi (dasavleT
saqarTveloSi). axlaxan gamoqveynda statia arqeolog g.
gamyreliZisa, romelSic Sekrebilia, SeiZleba iTqvas, mTeli
arqeologiuri masala CvenTvis saintereso epoqisa am regionSi...
rogorc cnobili xdeba, arqeologiuri Seswavla dasavleT
saqarTvelosi aCvenebs, rom IV saukunis meore naxevridan (Cven
welTaRricxvamde) TvalsaCino xdeba materialuri kulturis
gansxvaveba zRvispira zolisa da Sida kolxeTisa. es aixsneba
axali Zlieri talRiT, romelic qarTlidan (iberiidan) modioda da
382
romelic gamoixateba damarxvis axali wesiT, axali, aRmosavleT
qarTuli formiT da teqnikiT, keramikis gaformebisa da
arqiteqturis axali formebiT. aranaklebi mniSvneloba aqvs amasTan
kavSirSi vanis qalaqis gaTxrebSi aRmoCenil `armazuli~
damwerlobis fragmentebs Zv.w.aR-iT II-I ss. fenebSi, romelic Semdeg
aRmosavleT saqarTvelos axasiaTebda~.197
dasavleT saqarTvelo rom farnavazis samefoSi Sedioda, amis
Sesaxeb wers uZvelesi qarTuli wyaro `moqcevaA qarTlisaA~.
iberiaSi Sedioda ara marto egrisi, aramed svaneTic.
`rogori winaaRmdegobac ar unda gamoiwvios g. gamyreliZis
zemoTmoyvanilma mosazrebam, arqeologiuri masala IV-III ss. Cvens
welTaRricxvamde dasavleT saqarTvelodan ueWvelad mxars uWers
ZvelqarTul mematianeTa mowmobas da, yovel SemTxvevaSi, arafriT
ar gamoricxavs dasavleT saqarTvelos didi nawilis kuTvnilebas
iberiis samefosadmi.
sxvaTa Soris, am konteqstSi, Cven Zalze sainteresod gveCveneba
strabonis mowmoba, romelic ZvelqarTul tom svanebze
moTxrobisas, gvacnobebs, rom `zogierTebi maT iberielebs
uwodeben~ (XI, _ 18). es mowmoba daumsaxureblad aris ignorirebuli
istorikosebis mier. SeiZleba, Seicavs informacias iberebis
(qarTebi) gardasuli xangrZlivi batonobis Sesaxeb svaneTSi.
amasTan dakavSirebiT ar meCveneba zedmetad gavixsenoT, rom
Semdgom, adre bizantiur epoqaSi, Cven gvaqvs ueWveli faqti, roca
`svanebi lazebTan konfliqtis dros dasaxmareblad iwveven iberebs
(da sparselebs).~198
yovelive zemoT moyvaniliT mxolod imis daskvna SeiZleba, rom
qarTvelTa samefoSi vaxtang gorgaslamde da mis drosac Sedioda
mTeli dasavleTi saqarTvelo (aWara, egrisi, svaneTi da, cxadia,
argveTi). amitomac IV saukuneSive erTiani qarTuli eklesiis
Camoyalibebis dros mTel dasavleT saqarTveloSi saeklesio ena
iyo qarTuli ena, berZnul enasTan erTad, iseve rogorc
aRmosavleT saqarTveloSi. gansakuTrebiT es iTqmis gorgaslis
epoqaze. vaxtangma gaaerTiana saqarTvelo da Seqmna saqarTvelos
sakaTalikoso. da Tu es namdvilad ase iyo, maSin ueWvelia, wirva-
locvisa da mRvdelmsaxurebis ena dasavleT saqarTveloSi
(egrisSi, svaneTSi da sxvagan) iyo qarTuli ena, berZnulTan erTad.
Cven matianeSi TvalnaTliv Cans, rom dasavleT saqarTvelos erT
nawilSi berZnuli ena, rogorc erTaderTi saeklesio ena, SeiZleba
danergiliyo VII saukunis dasawyisSi, imis Semdeg, rac zRvispira
vrceli teritoriebi herakle keisarma saqarTvelos samefos
CamoaWra. argveTi da misi momijnave teritoriebi ar Sedioda
383
bizantiis imperiaSi, amitomac aq Zveleburadve qarTulenovani
wirva-locva tardeboda. d. musxeliSvili wers: `Cven, Cveni mxridan,
aseve vTvlidiT, rom dasavleT saqarTvelos gansazRvruli nawili
(istoriuli provincia imereTis marjvena sanapiro) VII-IX
saukuneebSi SeiZleba emorCileboda qarTlis kaTalikosis
iurisdiqcias da, Sesabamisad, saeklesio msaxureba aq sruldeboda
qarTul enaze~.199
cxadia, vaxtang gorgaslis dros, roca man mTeli saqarTvelo
gaaerTiana mis saxelmwifoSi, saeklesio ena iyo qarTuli ena,
radganac saeklesio kanonTa Tanaxmad, saqarTvelos sakaTalikosos
Tavisi iurisdiqcia mTel saxelmwifoSi unda ganexorcielebina.
ara marto dasavleT saqarTveloSi, aramed samxreT
saqarTveloSi, klarjeTsa da aRmosavleT saqarTvelos ukidures
kuTxeebSi _ hereTsa da gugareTSi vaxtang gorgaslis dros
saeklesio ena iyo qarTuli ena, radganac wesis Tanaxmad, yvela am
mxareze saqarTvelos sakaTalikosos unda ganexorcielebina Tavisi
iurisdiqcia.
ivane javaxiSvili wers, rom gugarqi vaxtangis samefoSi Sedioda:
`mexuTe saukuneSiac, magaliTad, vaxtang gorgasalis mefobaSi
gugareTi winandeburad iberiis samefos sazRvrebSi Sedioda, magram
marto politikurad ki ara, aramed saeklesio weswyobilebis
mxrivac igi saqarTvelos ganuyofel nawils Seadgenda: rogorc me-
6 saukunis damdegs momxdar saeklesio krebis monawile
mRvdelmTavarTa siidan Cans, bolnisis, curtavis da rusTavis
saepiskoposoebi mcxeTis kaTalikoss eqvemdebarebodnen.
gugareTis saqarTvelosTan dakavSirebis simtkice da misi
ganuyreli kuTvnileba SemdegSi momxdarma ubedurebamac
gamoaaSkarava, rodesac sparsTa mier daaxloebiT 537 wels
aRmosavleT saqarTveloSi mefoba ZalmomreobiT mospobil iqna da
qveyanas TviT sparsTa Sahebi daepatronen, aseT ukidures
gaWirvebisa da politikuri bedis ukuRmarTobis drosac gugareTi
saqarTvelos sazRvrebSi Sedioda. meSvide saukunis damdegsac,
roca qarTvelTa da somexTa Soris sarwmunoebrivi uTanxmoeba da
mtroba Camovarda, romelic am ori eklesiis sruli ganxeTqilebiT
da ganSorebiT damTavrda, igi kvlavindeburad qarTul eklesias
ekuTvnoda. saqarTvelos am politikuri dakninebisa da gansacdelis
xanaSic rom gugareTi marTlac kvlav saqarTvelos ekuTvnoda,
sulierad da politikurad masTan iyo mWidrod dakavSirebuli,
amas TviT somxurive meSvide saukuneSi Sedgenili saistorio
geografiac cxadad amtkicebs. aq pirdapir naTqvamia, rom es qveyana
am dros qarTvelebis xelSi iyo~.200
384
marTlac, VII saukunis somxuri geografia wers, rom gugarqi
mTlianad da misi yoveli gavari dasaxlebuli iyo mxolod
qarTvelebiT, aq araviTari miniSneba ar aris gugarqSi romelime
sxva eris cxovrebis Sesaxeb.
`VII saukunis anonimur somxur geografiaSi naTqvamia: `gugarqi
mdebareobs utis dasavleTiT da Sedgeba cxra gavarisagan,
romlebic uWiravT qarTvelebs: Zorofori, wobofori, kolbofori,
taSiri, TrialeTi, kangarqi, artahani, javaxqi, klarjqi...~201
vaxtang gorgaslis drosac gugarqi dasaxlebulia qarTvelebiT,
gugarqi qarTvelTa qveyanaa V saukunis somexi istorikosis lazar
farpecis cnobiT. is, wers: `qarTvelTa qveynidan wavidnen bdeSxi
aSuSa da qveynis sxva tanuterebi~.202 `qarTvelTa qveyanaSi swored
gugareTis sapitiaxSo igulisxmeba.
gugarqi qarTvelebiT dasaxlebuli qveyana iyo iqamdec, magram
xSirad somxeTis saxelmwifos sazRvrebis SigniT eqceoda, amitomac
Tavisi mezobeli albaneTis `utis~ provinciis msgavsad ganicdida
armenizacias. gugarqis qarTvelebi iTvisebdnen somxur kulturasa
da somxur enas.
`gugarqi jer kidev II saukuneSi Zv.w.aR-iT waarTves somxebma
iberias (straboni). somxeTis samefoSi igi calke erTeulad,
sapitiaxSod Camoyalibda. amas, Cans, xels uwyobda isic, rom igi
eTnikurad gansxvavdeboda. gugarqs hqonda midrekileba isev iberias
dabruneboda. asec moxda kidevac 387 wels~.203
iv. javaxiSvili wers: `strabonis drosac I saukunis dasasruls
qristes welTaRricxvamde da I saukunis damdegs qristes Semdeg es
kuTxe jer kidev somexTa xelSi yofila. magram 35 wlidan qristes
Semdeg moyolebuli, rodesac tacitis sityviT, iberiis mefeebi
imdenad Zlierni iyvnen, rom somxeTSi SemoWril sparselebs
ebrZodnen, da roca TviT somxeTSic ki qarTveli ufliswuli
gamefda, cxadia, mdgomareoba TvalsaCinod unda Secvliliyo.
SesaZlebelia, amave dros qarTvelebs somexTa mier miTvisebuli
gugareTic ukan daebrunebinaT. amas is megobruli ganwyobilebac
gvafiqrebinebs, romelic aRmosavleT saqarTvelos mefeebs romis
keisrebTan hqondaT~.204
saukuneTa manZilze qarTvelebiT dasaxlebuli gugarqi somxeTis
saxelmwifos xelT iyo. amitomac es kuTxe, albaneTis msgavsad,
armenizaciis process ver aicilebda. rogorc VI, ise VII
saukuneebSi gugarqi qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda,
rasac ver urigdeboda aqauri Temis episkoposi monofiziti mose,
romelic cdilobda Tavisi samwyso gamoeyvana qarTuli eklesiis
iurisdiqciidan da Seeyvana somxuri eklesiis iurisdiqciaSi.
385
xelsayreli politikuri situaciis dadgomisTanave, kirion
qarTlis kaTalikosma gugarqSi aRadgina qarTulenovani
RvTismsaxureba. kirionis am moqmedebam safuZveli daudo ara
somxebis `gaqarTvelebas~, rogorc miiCnevs zogierTi qarTveli
istorikosi,205 aramed `somxurenovani~ qarTuli mosaxleobisaTvis
aRdga vaxtang gorgaslis dros arsebuli qarTulenovani wirva-
locva.
vaxtang gorgaslis mier daarsebuli saqarTvelos sakaTalikosos
aRmosavleTi sazRvari hereTsac moicavda. jer kidev wmida ninom,
`moqcevaA qarTlisaAs~ Tanaxmad, iqadaga albaneTis zogierT
kuTxeSi: `moqcevaA qarTlisaASi~ naTqvamia: `da nino STavida kxoeTa
da dadga kawareTs da monaTlna kxoelni da sojni eriTurT maTiT
da gardavida kaxeTa da dadga qcel dabas da moiyvanna kaxni
mTavarni da monaTlna~.206
mose xorenelis Tanaxmad, wmida ninom iqadaga albaneTSi vidre
masquTebamde, romelic kaspiis zRvispireTSi mdebareobda.
aRsaniSnavia, rom aRmosavleTSi am mogzaurobis dros wmida nino
dasneulda da amis gamo is ukanve gamoemgzavra mcxeTaSi, magram
mcxeTaSi misvla ver SeZlo da gzaSi, daba bodSi gardaicvala.
swored asea aRwerili uZveles qronikaSi _ `moqcevaA qarTlisaA~:
`da dasneulda da warmoemarTa mcxeTad da viTarca moiwia kxoeTs
da dabasa, romelsa hqrYan bodini, veRara eZlo slvad...~207
`moqcevaA qarTlisaAs~ cnobebi wmida ninos Sesaxeb sando unda
iyos, radganac es cnobebi, e.i. zemoT moyvanili ambavi, Cawerili
Cans IV saukunis bolos, qarTvelTa mefis Trdatis dros, radganac
am qronikisaTvis (wmida ninos Sesaxeb CanawerisaTvis) ukanaskneli
qarTveli mefe aris Trdati. aq wmida ninos Sesaxeb naTqvamia:
`gardavida erwud da dadga JaleTs, dabasa, edems, da naTel-sca
erwu-TianelTa. da yuarelTa esma ese da gardakrbes ToSeTa,
romelni ukanaAsknel ipovnes; Trdat mefeman moiyvanna da
monaTlna~.208
aqedan aSkaraa, qronikis am adgilis CanawerisaTvis ukanaskneli,
misi Tanamedrove, mefe aris Trdati (393-405 ww.).
386
saqarTvelos sakaTalikosos sazRvrebi vaxtang gorgaslis dros
vrclad yofila gadaWimuli da is, qalkedonis me-17 da sxva
kanonebis Sesabamisad, emTxveoda saero-samoqalaqo, anu
saxelmwifos sazRvrebs. amitomac is Tavis iurisdiqcias
axorcielebda dasavleT saqarTvelos mTel miwa-wyalze (maT Soris
egrisze), romlis sazRvari mdinare klisurze gadioda.
aRmosavleTSi ki sakaTalikosos iurisdiqciaSi qarTl-kaxeTTan
erTad Sedioda klarjeTi, gugareTi da hereTi. am dros mTeli
sakaTalikosos sazRvrebSi wirva-locvisa da RvTismsaxurebis ena
iyo qarTuli.
vaxtang gorgasalma Tavisi saeklesio reformis Semdeg SeZlo
eklesia saxelmwifos kontrolisaTvis daeqvemdebarebina, msgavsad
bizantiisa da sparseTisa. amis Semdeg eklesiis ierarqTa didi
avtoriteti da Zalaufleba aRar upirispirdeboda xelmwifis
interesebs.
vaxtang gorgasalma saqarTvelos daubruna berZenTa mier
mitacebuli teritoriebi samxreT da dasavleT saqarTveloSi. man
araTu aRadgina qarTlis samefos Zveli sazRvrebi, aramed Sehmata
mas axali teritoria, moqceuli mdinareebs egriswyalsa da
klisuras Soris. gazarda da gaafarTova eklesiis sazRvrebi,
moawyo is, rogorc `samamamTavro~ eklesia-sakaTalikoso.
T e o r i e b i q a r T u l i e k l e s i i s a v t o k e f a l i i s
S e s a x e b
387
qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb saukuneTa manZilze
gamoTqmuli iyo ori gansxvavebuli Tvalsazrisi. pirvelis
mixedviT, qarTuli eklesia daafuZna ierusalimidan Camosulma
wmida mociqulma andria pirvelwodebulma da amitomac is
avtokefaluri iyo dafuZnebisTanave, I-II saukuneebidanve, iseve,
rogorc yvela sxva mociqulis mier im droisaTvis daarsebuli
eklesiebi msoflios sxvadasxva kuTxeSi.
aRniSnuli Tvalsazrisi, rom qarTuli eklesia daarsebisTanave
avtokefaluri iyo, saqarTveloSi gabatonebuli iyo Sua
saukuneebSi da Tavisi gansakuTrebuli gamoxatuleba hpova wmida
giorgi mTawmidelis pasuxSi antioqiis patriarqTan kamaTis dros,
1054-1056 wlebSi. Tvalsazriss andria pirvelwodebulisa da sxva
mociqulebis, agreTve II-III saukuneebSi romis imperiidan Camosuli
qristiani misionerebis mier saqarTveloSi qristianobis
gavrcelebisa da maT mier eklesiis dafuZnebis Sesaxeb mxars uWers
qarTuli, berZnuli, laTinuri da sxva wyaroebi. II-III saukuneebSi
ki, TiTqmis IV saukunis miwurulamde, im drois msoflio eklesiaSi
arsebuli kanonebis Tanaxmad, yoveli saepiskoposo da saeklesio
`samTavro~ avtokefaluri iyo, gansakuTrebiT ki imperiis sazRvrebs
gareT `barbarosTa~ qveynebSi arsebuli saeklesio `samTavroebi~ da
saepiskoposoebi.
meore Tvalsazriss _ V-XI saukuneebSi qarTuli eklesiisaTvis
avtokefaliis miniWebis Sesaxeb _ Zalze susti sabuTebi aqvs. b.
lominaZe wers: `qarTuli eklesiis avtokefaliis dasabuTebisas
istoriul cnobaTa simciris gamo Zveli da Tanamedrove
mkvlevarebi umTavresad amodian vaxtang gorgaslis droindeli
saqarTvelos sagareo da saSinao politikuri viTarebidan, romelic
qveynis mesaWes SesaZleblobas aZlevda eZia eklesiuri
damoukidebloba da mieRwia misTvis~.209
Tvalsazrisi, romlis Tanaxmadac qarTul eklesias avtokefalia
mieniWa V-XI ss-Si, ZiriTadad efuZneba qarTveli moRvawis, efrem
mciris Txzulebas, aseve balsamonis erTi cnobis Tavisebur
gagebas. ivane javaxiSvilma sagangebod gamoikvlia qarTuli
eklesiis uflebrivi damokidebulebisa da TviTmwysobis da wesebis
Sesaxeb arsebuli Teoriebi da gamoTqva aseTi azri:
`prof. n. mari, ueWvelia, marTalia agreTve, rodesac amtkicebs,
rom qarTuli eklesiis antioqiis patriarqisagan uflebrivi
damokidebulebis Sesaxeb araviTari Zveli sando cnobebi ar
moipoveba. magram amis Tqma gadaWriT mxolod IX-XI ss-is Sesaxeb
SeiZleba, uZveles xanisaTvis ki jer metad mcire wyaroebia
388
mkvlevaris xelT, rom am sakiTxis ase Tu ise gadaWris ufleba
hqondes~.210
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, ivane javaxiSvilis azriT,
uZveles dros (IX saukunemde mainc) qarTuli eklesiis antioqiis
patriarqze uflebrivi damokidebulebis Sesaxeb Zveli sando
cnobebi ar moipoveba da amitomac Znelia dabejiTebiT mtkiceba
imisa, rom qarTuli eklesia antioqiis eklesiis iurisdiqciis qveS
imyofeboda (magram aqtiuri urTierToba hqonda am eklesiasTan).
iv. javaxiSvilis Tanaxmad, qarTuli eklesia arc ierusalimisa da
arc somxuri eklesiis iurisdiqciis qveS ar yofila.
`amasTanave n. marisagan wamoyenebuli debulebisaTvisac, rom
qarTuli eklesia uflebrivad ierusalimis sapatriarqosagan unda
yofiliyo damokidebuli, VII saukunis damdegis kYrion kaTalikosis
epistolis garda, romelSiac mxolod ierusalimis mamamTavris
avtoritetia gamoyenebuli dogmaturi uTanxmoebis gadasawyvetad
da Tanac aRniSnulia, rom grigol ganmanaTlebelma ierusalimis
aRsareba moitana, sxva araviTari sabuTi ar arsebobs. wmida ninos
Satberduli cxovrebis cnoba, rogorc cnobilia, mermindelsa da
tendenciur CanarTsa da natyuar SenaTxzsac warmoadgens. amitom
misi damowmeba ar SeiZleba. amnairad, arc ierusalimis
patriarqisgan damokidebulebis damadasturebeli, ueWveli
dasayrdeni cnoba ar moipoveba. maSasadame, gvrCeba mxolod
debuleba qarTuli eklesiis uZveles xanaSi dvinis kaTalikosisgan
damokidebulebis Sesaxeb, romelic asuruli VI s-is Zeglis
cnobazea damyarebuli. viTarca Zveli cnoba, igi gansakuTrebuli
yuradRebis Rirsia... asuruli CanarTi cnobis sazRvrebi unda ufro
mWidrod SemoizRudos: igi ar SeiZleba 450 wlis uwinaresi iyos,
aramed V s-is me-2 naxevrisa. maSasadame, asuruli CanarTi nawyveti
srulebiT somxur-qarTul-albanuri eklesiebis uZveles xanas ar
ekuTvnis da aq araviTari cnoba ar moipoveba kavkasiis xuTi
qristiani erisaTvis saerTo kaTalikosis Sesaxeb. am cnobiT, arc
qarTuli eklesiis dvinis kaTalikosisagan damokidebulebis
debuleba marTldeba.~211
iv. javaxiSvilis zemoT moyvanili azrebidan Cans, rom I-IV
saukuneebSi da V saukunis Sua wlebamde (vaxtang gorgaslis
saeklesio reformamde) ar arsebobs damadasturebuli sabuTebi
qarTuli eklesiis ierarqiuli daqvemdebarebisa antioqiis,
ierusalimis an somxuri eklesiebisadmi.
iv. javaxiSvili wers: `qarTuli eklesiis somexTa
kaTalikosisagan uflebrivi damokidebulebis damcvelebs sabuTad,
rogorc gamoirkva, mxolod ori cnoba moepovebaT: uZvelesi
389
xanisaTvis agaTangelos-faustosisa da VI s-is damlevisaTvis ioane
kaTalikosisa da uxtanesisa. faustosis cnoba damoukidebel
mowmobas ar warmoadgens, aramed imave agaTangelosis Txzulebazea
damyarebuli da grigol ganmanaTleblis cxovrebis arabulis
msgavsi redaqcia unda hqondes mas safuZvlad, romelSiac grigoli
somxebis garda qarTvelTa, albanelTa, afxazTa, TviT durZukTa da
masquTTa gamaqristianebladac aris gamoyvanili. swored am orsave
cnobaSi moxsenebuli `masquTni~ saukeTesod amJRavneben faustosis
mowmobis am wyarosa da sadaurobas. agaTangelosis saxeliT
cnobili nawarmoebi ki, rogorc aRniSnuli gvqonda, saxelnatyuar
VI saukunis tendenciur Txzulebas warmoadgens, romelSiac
istoriuli sinamdvilis niSanwyalic ki ar aris. am cnobas iseTive
Rirebuleba aqvs, ra Rirebulebisacaa amave agaTangelosis cnoba
grigolis mTeli kavkasiis ganmanaTleblobis Sesaxeb. cxadia, aseT
mowmobaze damyareba ar SeiZleba.
axla gansaxilvelia ioane kaTalikosisa da uxtanesis cnobebi
kYrionis Sesaxeb... sabednierod, Tanamedrove mkvlevars sruli
saSualeba aqvs ioane kaTalikosisa da uxtanesis am cnobaTa
siswore Seamowmos im miwer-moweris wyalobiT, romelic
`epistoleTa wignSia~ daculi. swored am werilidan Cans, rom
somexTa eklesiis mesaWe patriarqis wodebulebis mqonebeli ar
yofila... sxvanairad arc SeiZleba yofiliyo, radgan TviT msoflio
eklesiis patriarqebic ki VII saukunemde TavianT Tavs iSviaTad Tu
uwodebdnen patriarqs, aramed mxolod VIII-IX saukuneebSi xdeba es
saxeli Cveulebriv wodebulebad... kYrion kaTalikosi rom marTlac
somexTa kaTalikosisagan yofiliyo xeldasxmuli da nakurTxi,
rogorc ioane kaTalikosi da uxtanesi amboben, warmoudgenelia,
rom es garemoeba mainc somexTa eklesiis mmarTveli wreebis
warmomadgenlebs an mxolod TviT abraams gamwvavebuli kamaTisa da
miwer-moweris dros mainc ar wamoeyvedrebinoT, Cveni nakurTxi xar
da aseTi umaduroba ki gamoiCineo. amasTanave kYrioni rom somexTa
kaTalikosisgan ierarqiul-uflebrivad damokidebuli yofiliyo,
abraam kaTalikosis moqmedebac qarTvelTa kaTalikosis winaaRmdeg
sxvanairi iqneboda. abraams SeeZlo kYrioni gadayenebulad
gamoecxadebina. araferi amis msgavsi ki abraamis ukanasknel
mrgvlivmosavlel epistoleSi ar aris da eg garemoebac
kaTalikosis uflebrivad damokidebulebis debulebas metad
saTuoda xdis~.212
rogorc ukve aRniSnuli iyo, vaxtang gorgaslis mier
kaTalikosobis dawesebamde qarTuli eklesia ierarqiulad
msoflios arc erT sxva eklesiaze damokidebuli ar yofila.
390
Semdgom saukuneebSi ki, kerZod, VI-X saukuneebSi ramdenime
mezobelma eklesiam moiwadina da moindoma qarTuli eklesia Tavisi
ierarqiuli daqvemdebarebis qveS myofad warmoedgina. kerZod,
rogorc berZnebi, ise somxebi zogadad werdnen daaxloebiT ase:
marTalia, qarTuli eklesia amJamad avtokefaluria, magram winaT
is Cveni eklesiis ierarqiuli daqvemdebarebis qveS imyofebodao.
asea es rogorc somxur (`epistoleTa wigni~), iseve berZnul-
bizantiur zogierT wyaroSi (mag. `antioqiur xronoRrafSi~).
msoflio eklesia im droisaTvis or ideologiur banakad _
aRmosavlur-somxur-monofizitur da berZnul-qalkedonitur banakad
iyo gayofili, orive erTmaneTis moqiSpe banaki cdilobda
pretenzia ganecxadebina qarTul eklesiaze.
qarTuli eklesia somxurze ierarqiulad damokidebuli rom ar
yofila arc I-V da arc VI-X saukuneebSi, es gamoarkvia iv.
javaxiSvilma. berZnuli sapatriarqoebi VI-X saukuneebSi Seecadnen
qarTuli eklesia ierarqiulad maTze damokidebulad warmoesaxaT,
rasac, kerZod, asaxva upovia antioqiaSi Sedgenil `xronoRrafSi~,
romelic Tavis wyarod gamoiyena efrem mcirem da amiT safuZveli
daudo Semdeg saukuneebSi mraval mcdar Sexedulebas.
efrem mcirem qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb gamoTqva
Tvalsazrisi, romelic imeorebda berZnuli wyaroebisas. `XI
saukunis Sua wlebsa da meore naxevarSi qarTuli eklesiis
uflebrivi mdgomareobis sakiTxi berZnuli wyaroebis mixedviT iqna
Seswavlili. efrem mcire Tavis cnobil gamokvlevaSi, `uwyebaA
mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina
moiKsenebis~, sxva sakiTxTa Soris im problemasac Seexo, `Tu odes
iwyes TYT KelTdasxmad, viTarmed ara TYnier wesisa da brZanebisa~.
cnoba am sakiTxis Sesaxeb mas upovia `xronoRrafsa Sina antioqias
aRwerilsa~... am cnobis mixedviT, ase gamodis, rom VII saukunis
damdegidan moyolebuli VIII saukunis Sua wlebamdis qarTul
eklesiasa da antioqiis eklesias Soris kavSiri Sewyvetili yofila.
am gancxadebis Tanaxmad, safiqrebeli xdeba, rom manamde, VII
saukunis damdegamde, qarTuli eklesiis saWeTmpyrobeli
xeldasxmisaTvis antioqiaSi midioda iqaur patriarqTan~.213
am `antioqiur xronoRrafSi~ Semdegi yofila moTxrobili: VIII
saukunis Sua wlebSi antioqiis patriarq Teofilaktesa (745-751) da
imperator konstantine skoris (741-775) dros iberiidan antioqiaSi
Casulma orma monazonma ganacxada, rom anastas patriarqis Semdeg
(albaT, mowame anastasi II (602-610) maT aRar ukurTxebiaT iberiis
sayovelTao episkoposi (kaTalikosi). Teofilaktem moiwvia
episkoposTa kreba, romelmac gamosca werilobiTi nebarTva imisa,
391
rom amis Semdeg iberTa eklesiis episkoposebis mierve xeli
dasxmoda iberTa kaTalikoss. iqve akurTxes iberTa axali
kaTalikosi.
es cnoba mraval gaugebrobas iwvevs mkvlevarTa Soris. Tu am
wyaros vendobiT, TviT VIII saukunis Sua wlebSic ki qarTuli
eklesia avtokefaluri ar yofila.
sinamdvileSi ki am `antioqiuri xronoRrafis~ cnoba Seexeba ara
mcxeTis sakaTalikoso eklesias, aramed dasavleT saqarTvelos
eklesias.
rogorc XVII saukunis berZeni patriarqebis, ierusalimeli
dosiTeosisa da xrisanfis azriT, ise Cveni Tanamedrove qarTveli
mecnieris v. goilaZis213 azriT, efrem mcires mier moZiebuli
`antioqiuri xronoRrafis~ cnoba Seexeba afxazeTis, anu rogorc
Zvelad dasavleT saqarTvelos uwodebdnen, `qvemo iveriis~
eklesiis avtokefalias.
mraval berZnul wyaroSi aris aseTi cnoba: `iveriaSi ori
avtokefaluri eklesiaa, qvemo iveriisa da zemo iveriisa~. `zemo
iverias~ berZnebi uwodebdnen aRmosavleTs, xolo `qvemo iverias~
`dasavleT saqarTvelos~. da wyaroebi gulisxmoben qarTlisa da
afxazeTis sakaTalikosoebs.
`antioqiur xronoRrafSic~ ewera ara `qarTli~, aramed `iveria~,
rogorc efrem mciris Tanamedrove nikon SavmTelis slavuri
Targmanidan Cans. efrem mcires ki uTargmnia sityva `iberia~ da
`qarTli~ dauweria.
maSasadame, `antioqiur xronoRrafSi~ ewera: VIII saukuneSi
iveriis eklesias mianiWes (an cnes) avtokefalia antioqiaSio.
marTlac, swored VIII saukuneSi daarsda, qarTuli wyaroebis
Tanaxmadac, afxazeTis avtokefaluri eklesia. swored am eklesias
uwodebdnen berZnebi `qvemo iveriis~, an ubralod iveriis
eklesias.214
saqme Seexeba SavizRvispira im teritoriebs, romlebic VII
saukunis dasawyisSi herakle keisarma mostaca saqarTvelos. es
teritoriebi TandaTan daibruna erT-erTma qarTulma (afxazeTis)
saxelmwifom masze saeklesio avtokefaliis uflebiT (efrem mciris
wyaroebis ufro dawvrilebiTi gamokvleva ixileT aqve, paragrafSi
`arasruli avtokefalia~.) da mis bazaze VIII saukuneSi dasavleT
saqarTveloSi daarsda afxazeTis sakaTalikoso, romelsac berZnebi
`qvemo iveriis~ eklesias uwodebdnen.
meore sabuTi, romlis mixedviTac qarTuli eklesiis mier
avtokefaliis miRebas varaudoben V-XI saukuneebSi, es aris
Teodore balsamonis cnoba qarTuli eklesiis meTaurisTvis
392
`arqiepiskoposis~ pativis miniWebis Sesaxeb. sinamdvileSi is cnoba,
romlidanac mohyavT zemoT moyvanili azri, faqtiurad asaxavs
balsamonis Tvalsazriss imis Sesaxeb, rom IV saukuneSi qarTuli
eklesia ukve avtokefaluri iyo, radganac es cnoba aris komentari
381 wels Semdgari II msoflio krebis II kanonisa, im kanonisa,
romelic aRiarebda imperiaSi arsebuli zogierTi eklesiisa da
imperiis gareT `barbarosebis~ qveynebSi arsebuli eklesiebis
avtokefalias. balsamonma imitom daurTo qarTuli eklesiis
avtokefaliis Sesaxeb moxseneba II krebis II kanonis komentars, rom
es kanoni mas rogorc qarTuli, ise sxva patara eklesiebis
avtokefaliis safuZvlad miaCnda. unda aixsnas isic, Tu ratom
ayenebdnen eWvis qveS qarTuli eklesiis avtokefalias Semdegi
saukuneebis berZeni istorikosebi: makariosi, dosiTeosi da sxvebi.
erTiani saqarTvelos saxelmwifos daSlis Semdeg (XV s.), yoveli
qarTuli samefosa Tu samTavros meTauri cdilobda Tavis samefoSi
(samTavroSi) damoukidebeli eklesia hqonoda. am mizniT iwvevdnen
ierusalimel an antioqiel berebsa da ierarqebs (xandaxan
patriarqebsac ki), didi gasamrjelos fasad maT sTxovdnen
daxmarebas TavianT samTavroSi mcxeTisgan damoukidebeli eklesiis
dasaarseblad.
pirvel rigSi mowveuli ierarqebi Seecadnen, am mizniT
moepovebinaT kanonikur-istoriuli sabuTebi. verc antioqiasa da
verc ierusalimSi maT aseTi sabuTebis moZieba ver SeZles.
qarTuli wyaroebis Tanaxmad, am moqrTamulma ierarqebma
saqarTveloSive daiwyes maTTvis gamosadegi sabuTebis moZieba.
isini wina saukuneTa qarTul sigel-gujrebidan da matianeebidan
krefdnen cnobebs. maT mouZiebiaT da miugniaT mxolod efrem
mciris zemoT aRniSnuli Txzulebidan Cvens matianeebsa da
xelnawerebSi gadasuli cnobebisaTvis, amitomac dabejiTebiT unda
iTqvas, makariosis, dosiTeosisa da sxvaTa cnobebi qarTuli
eklesiis uflebrivi damokidebulebis Sesaxeb aris efrem mciris
Txzulebis Taviseburi interpretacia. xolo rogorc aRvniSneT,
TviT efremma cnoba afxazeTis (qvemo iveriis) Sesaxeb SecdomiT
mcxeTis eklesiis cnobad miiCnia.
qarTuli eklesiis I-II saukuneebidanve avtokefaliis Sesaxeb unda
iTqvas: marTalia, im qarTvel istorikosebs, romelnic XX saukunis
dasawyisSi ikvlevdnen qarTuli eklesiis avvtokefaliis sakiTxebs,
ar swamdaT andria pirvelwodebulis saqarTveloSi qadageba
(amitomac warmoudgenlad miaCndaT qarTuli eklesiis arseboba
pirvel saukuneebSi), magram rusul saeklesio wreebSi im dros ukve
393
arsebobda azri imis Sesaxeb, rom qarTuli eklesia Tavisi
daarsebis dRidanve avtokefaluri iyo.215
imis gamo, rom qarTuli eklesiis avtokefaliis dawesebis
Sesaxeb, SeiZleba iTqvas, wyaroebi TiTqmis ar arsebobda,
mkvlevarebma qarTuli eklesiis avtokefalia daukavSires eklesiis
meTaurisTvis kaTalikosis titulis miniWebas. sinamdvileSi ki
eklesiis avtokefalia da misi meTauris tituli gansxvavebuli
cnebebia. maT erTmaneTTan ar akavSirebda efrem mcire. magaliTad,
efremis TvalsazrisiT, IV saukuneSi, daarsebisTanave, qarTuli
eklesiis meTaurs ukve hqonda tituli kaTalikosisa, Tumca,
qarTuli eklesia im dros, misi azriT, ara avtokefaluri, aramed
antioqiis `saydris momdgomi~ iyo. efremi wers. `egreTve saxelica
mivlinebulisa mis episkoposisaO esreT povnil ars, viTarmed TYT
evstaTi iyo antioqel patriaqi, romelman daamyara eklesiaA igi
mirianis mier mcxeTas aRSenebuli. da ukurTxa maT kaTalikosi
mTavarepiskoposi... amier icnobebis Jami moqcevisaA da viTarmed
antioqisa saydrisa momdgom iyvnes da mier KelTdasxmul
iqmnebodes qarTlisa kaTalikozni~.216
efremis es gancxadeba safuZvels moklebulia im mizezis gamo,
rom igi ar asaxelebs Tavis wyaros, garda amisa, amJamad cnobilia,
rom qarTuli eklesiis meTaurs `kaTalikosi~ ewoda ara IV, aramed
V saukuneSi. garda amisa, IV saukuneSi arc antioqiis eklesiis
meTaurs hqonda `patriarqis~ wodeba. TxzulebaSi sxva ambebis
aRweris dros efremi Tavis wyaroebs asaxelebs, xolo am
SemTxvevaSi ambobs `povnil ars... TYT evstaTi iyo antioqel
patriarqi~ unda vigulisxmoT, rom efremma Zebna da berZnul
wyaroebSi moiZia mxolod saxeli antioqiis eklesiis meTaurisa IV
saukunis 20-ian wlebSi. am wyaroSi, Cans, ar ewera evstaTisa da
qarTuli eklesiis urTierTkavSiris Sesaxeb, amitomac efremma
wyaro ar daasaxela.
rogorc aRvniSneT, efremi ar ukavSirebda titul `kaTalikossa~
da avtokefalias erTmaneTs. eseni erTmaneTs mecnierebma
daukavSires XX saukuneSi da ivaraudes, rom qarTuli eklesia
maSin gaxda avtokefaluri, roca mis meTaurs ewoda `kaTalikosi~,
e.i. V saukuneSi.
marTlac, V saukuneSi, vaxtang gorgaslis dros, qarTul
eklesiaSi momxdara didi cvlileba, reforma, romelic cnobili
gamxdara antioqiis sapatriarqoSi da iq msjelobis sagani yofila.
SeiZleba, swored amis gamoZaxilia Teodore balsamonis cnoba,
romelic wyaroSi ki ar amoukiTxavs balsamons, aramed sxvisgan
mousmenia: `amboben, rom petre Teopolisis (e.i. didi antioqiis)
394
patriarqis dReebSi iyo sakrebulo gansazRvreba imis Sesaxeb, rom
iveriis eklesiebi, romlebic maSin antioqiis patriarqs
emorCilebodnen, iyvnen Tavisufali da damoukidebeli~.217
rogorc aRvniSneT, es cnoba balsamons wyaroSi ki ar unaxavs,
aramed gadmocema gaugonia. amitomac zogierTi mecnieri fiqrobda,
rom aq laparaki iyo XI saukunis antioqiis patriarq petreze,
magram sxvebis TvalsazrisiT, aq laparakia antioqiis V saukunis
patriarq petre fulonze.
vaxtang gorgaslis Rvawli qarTveli eris winaSe saukuneTa
manZilze moixseneboda da dauviwyari iyo. vaxtangs Cautarebia
Zalze didi reforma qarTul eklesiaSi, romelsac qarTuli
eklesiisTvis miucia is saxe da is mimarTuleba, romelic mas
amJamad aqvs (kaTalikosoba da proberZnuli orientacia). vaxtang
gorgaslis dros sparseTi gaZlierebuli iyo da is TanmimdevrobiT
auqmebda amierkavkasiis qveynebis saxelmwifoebriobas, ase
magaliTad, 428 wels iranelebma somxeTSi mefoba gaauqmes, 463 wels
ki mefoba gaauqmes albaneTSi.
aseT dros mefe vaxtang gorgasalma, qarTuli wyaroebis
Tanaxmad, SeZlo gaeTavisuflebina saqarTvelo sparselebis
batonobisgan. garda amisa, gaaTavisufla berZnebis mier dapyrobili
dasavleT da samxreT saqarTvelos miwebi.
vaxtangma gaaTavisufla sruliad saqarTvelo. is mecnierebi,
romelTac dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos gaerTianeba
SeuZleblad miaCniaT, ar erwmunebian qarTuli wyaroebis cnobebs,
amitomac isini vaxtang gorgasals mxolod aRmosavleT
saqarTvelos mefed miiCneven.
d. musxeliSvilma analizi gaukeTa bizantiur da somxur
wyaroebs da daadastura `qarTlis cxovrebis~ monacemebi, rom
vaxtangi erTiani saqarTvelos mefe iyo.218
vaxtang gorgaslis mier daarsebuli sakaTalikoso mravali
saepiskopososagan Sedgeboda. `qarTul saepiskoposoTa sistema
teritoriuli ganlagebis principiT sruliad analogiuri iyo
bizantiuri wesisa. aqac da iqac saeklesio sazRvrebi emTxveoda
samoqalaqo-administraciul sazRvrebs da terminebic saero-
administraciidan gadavida saeklesioSi. aRmosavleTis eklesia
gansakuTrebulad savaldebulod xdida samoqalaqo-saero dayofis
gadaRebas saeklesioSi, ase rom, yovel cvlilebas saeroSi
Sesabamisi cvlilebebi unda mohyoloda saeklesioSi~ (qalkedonis
IV ms. kr. kan. 13, 17 da sxva)..219
`rogorc Cans, saqarTvelos erTianobis xanaSi vaxtang gorgaslis
dros vake,220 margveTi221 da Takveri222 `mcxeTis iurisdiqciaSi
395
Sedioda~, jer mTavarepiskoposis, Semdeg kaTalikosisa. momdevno
xanaSi mTavarepiskoposs mxolod `vake~ SerCa, vidre XVI
saukunemde.~223 b. lominaZem gaarkvia, rom vaxtangis dros
kaTalikosi iyo patriarqis rangisa da mas `mamamTavari~ ewodeboda.
`...vaxtang mefis drois pirveli kaTalikosi petre ierarqiulad
iseTive rangisaa, rogorc konstantinopolis patriarqi, e.i. masze
maRla aravin dgas, is iseTive avtokefali aris, rogorc
konstantinopolis patriarqi... mag, `qarTlis moqcevis~ qronikaSi,
pirveli kaTalikosis, petres dadgenasTan dakavSirebiT ikiTxeba:
`aqadgan iwyes kaTalikosTa mamamTavrobad, pirveli kaTalikosi iyo
petre, vaxtang mefisa ze~ (qarTuli `mamamTavari~ pirdapiri
Targmania `patriarqis~). uflebrivi mdgomareobiT qarTlis
kaTalikosi miaCndaT bizantiaSi im dros moqmedi patriarqebis
tolad (agreTve mag., miqael modrekilis himnebi, w.II, gamosca g.
gvaxariam, gv. 518-530, w.III, gv. 245; didi sjulis kanoni, gv. 372, 538;
Satberdis krebuli, gv. 434 da sxv.)224
Tavi IV
1. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 91; 2. iqve, gv. 93; 3. bizantielebs qarTvelebi
`berZnebs~ anda `romionebs~ uwodebdnen. `ioni~ da `ionia~ Zvel
saqarTveloSi berZnebsa da saberZneTs erqvaT; 4. qarTlis cxovreba, I,
gv. 146; 5. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 91; 6. mose xoreneli, somxeTis
istoria, gv. 5; 7. k. wereTeli, erTi siriuli werilis Sesaxeb. _ `macne~,
enisa da lit. seria, 1987, #1, gv. 136; 8. А.Карташев, Вселенские соборы,
Париж, 1963, с. 575; 9. А.Карташев, Вселенские соборы, Париж, 1963, с. 178; 10.
qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 11. n. janaSia, narkvevebi, gv. 29; 12. qarTlis
cxovreba, I, gv. 138; 13. n. janaSia, narkvevebi, gv. 30-32; 14. iqve, gv. 32; 15.
...s. janaSia, Sromebi, I, gv. 274; 16. n. janaSia, narkvevebi, gv. 274; 17. s.
janaSia, Sromebi, V, gv. 88; 18. iqve, gv. 90; 19. qarTlis cxovreba, I, gv. 197;
20. qarTlis cxovreba, I, gv. 373; 21. iqve, gv. 217; 21. iqve, gv. 217; 23.
Zeglebi, I, 94, a; 24. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael
mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da
kavkasiis istoriidan, gv. 102-106; v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli
WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 174; 25. n. janaSia, lazar farpecis
cnobebi, gv. 218; 26. n. janaSia, narkvevebi, gv. 35-36; 27. qarTlis cxovreba,
I, gv. 145; 28. n. janaSia, narkvevebi, gv. 39; 29. iqve, gv. 41; 30. s. janaSia,
Sromebi, V, gv. 89-90; 31. n. janaSia, narkvevebi, gv. 42; 32. iv. javaxiSvili,
qarTveli eris istoria, I, gv. 336; 33. n. janaSia, narkvevebi, gv. 44-45; 34.
396
iqve, gv. 45-46; 35. s. janaSia, Sromebi, I, gv. 20; epistoleTa wigni, gv. 161;
36. n. janaSia, narkvevebi, gv. 46; 37. iv. javaxiSvili, qarTveli eris
istoria, I, gv. 280; 38. n. janaSia, lazar farpecis cnobebi, gv. 246; 39.
iqve, gv. 50; 40. iqve, gv. 51; 41. iqve, gv. 51; 42. iqve, gv. 52; 43. d.
musxeliSvili, wyaroTmcodneobiTi kritikis zogierTi problemebi,
macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 69; 44. iv. javaxiSvili, qarTveli eris
istoria, I, gv. 287; 45. iqve, gv. 241; 46. n. janaSia, narkvevebi, gv. 53; 47.
qarTlis cxovreba, I, gv. 139-207 gadmoRebuli Zveli qarTulidan; 48.
igulisxmeba hunebi, alanebi da sxvadasxva CrdiloeTis tomebi,
romlebic im dros awyobdnen laSqrobebs dasavleT evropaSic ki; 49.
`qarTlis samefos~ dasavleTi sazRvari gadioda mdinare egriswyalze.
`egriswylis qvemoT~, anu am mdinaris iqiT mdebare marjvena sanapiro
qveyana `afxazeTi~ Sedioda bizantiis imperiaSi anu `berZnebis~ qveyana
iyo. vaxtangis dros bizantielebma gadmolaxes qarTlis samefos
sazRvari md. egriswyalze da daipyres qarTlis miwa-wyali
egriswylidan vidre cixe-gojamde; 50. `daimorCila... mefis brZanebis
gareSe~ _ es adgili gviandeli CanarTia, gv. 156; 51. vaxtangma
gaaTavisufla berZnebisgan qarTlis teritoria cixe-gojidan
egriswylamde da agreTve afxazeTic, romelic berZnebs hqondaT
dapyrobili. vaxtangi afxazeTSi Sevida Crdilokavkasiis gziT, osebis
damarcxebis Semdeg; 52. qarTlis cxovreba, I, gv. 171; vaxtangi
gulisxmobda, rom am drois qristianoba proberZnuli mimarTulebisa ar
yofila, aramed aRmosavluri orientaciisa. TviT sparselTa Sorisac ki
yofilan qristianebi. `daRaTu aw Sen migcne sparsni, ara ukue
gancruvdesa saxeli Cemi? da umetes Cuensa aqus mravalTa maTganTa
siyuaruli qristesi, aramed SiSisagan ver gamoacxadeben~; 53.
igulisxmeba qarTlis samefos is miwebi, romlebic qarTls CamoaWra
saberZneTma jer kidev vaxtangamde, mefe varaz-bakuris dros _ klarjeTi
zRvidan arsianamde; 54. mdinare yubani; 55. osebis laSqrobis Semdeg
vaxtangma `berZenTa qveyana~ anu afxazeTi aiRo da TviTon daiWira.
Semdeg ki vaxtangma da keisarma erTmaneTs gaucvales teritoriebi,
kerZod, klarjeTi da misi mimdebare miwebi jer kidev varaz-baqaris
dros miitaca saberZneTma, am teritoriis dabrunebas vaxtangi Zlier
cdilobda. pontoSi sazavo molaparakebisas saqarTvelos daubrunda
klarjeTi, xolo saberZneTs daubrunda afxazeTi. afxazeTis erTi
nawili ki egriswylidan klisuramde mziTvis saxiT SeuerTda vaxtangis
samefos; 56. igulisxmeba im episkoposebis mTavari, romelnic vaxtangs
Seegebnen _ mTavarepiskoposi miqaeli; 57. fulis qisis Semnaxveli,
molare; 58. `da dRes icodeT axalnergad WeSmaritad qarTli~; 59.
qarTlis cxovreba, I, gv. 146; samTavros ukve arsebul saepiskoposo
taxtze. aRsaniSnavia, rom geografiulad qarTlis samefo dayofili iyo
397
oTx xevad: 1. xevi qarTlisa (mtkvris saTavidan xunanamde); 2. xevi
kaxeTisa; 3. xevi klarjeTisa da 4. xevi egrisisa (q. c. I, gv. 146); axali
episkoposebi dausvamT sam xevSi: qarTlSi, kaxeTSi da klarjeTSi. 60.
vaxtangis meore cols mziTvad moyva teritoria egriswylisa da
klisuris Sua, am qalis Svilebs darCaT kidvc samemkvidrvod es miwebi,
xolo pirveli colisgan darCenilebs samxreT saqarTvelo; 61.
napatelni cxovrobdnen dRevandel azerbaijanSi q. Seqis sanaxebSi. q.
Seqi mdebareobs q. zaqaTalis aRmosavleTiT 64 km-is manZilze, xolo q.
kaxidan daSorebulia 34 km-iT. imdroindeli SexedulebiT, napatelni
kaxeTis provinciaSi (`xevSi~) Sediodnen da ara hereTisaSi; 62.
imperatori iustiniane (527-565); 63. Zeglebi, I, gv. 93, b; 64. qarTlis
cxovreba, I, gv. 159; 65. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi Semosvlisa da
qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, # 2, gv. 161-162; 66.
saqarTvelos eklesiis kalendari, 1972, gv. 140; 67. qarTlis cxovreba, I,
gv. 146; 68. iqve, gv. 197; 69. iqve, gv. 197; 70. qarTlis cxovreba, I, gv. 135-136;
71. n. janaSia, narkvevebi, gv. 28-29; 72. mose xoreneli, somxeTis istoria,
gv. 206; 73. iqve, gv. 284; 74. iqve, gv. 210; 75. mose xoreneli, somxeTis
istoria, gv. 228; 76. iqve, gv. 228; 77. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 78.
qrestomaTia, gv. 242; 79. qarTlis cxovreba, I, gv. 138; 80. iqve, gv. 138; 81.
Zeglebi, I, gv. 92; 82. n. janaSia, narkvevebi, gv. 30-31; 83. qse, 9, gv. 464; 84. b.
mWedliSvili, gorgasalis reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #11, gv.
167; 85. Zeglebi, I, gv. 92; 86. qarTlis cxovreba, I, gv. 142; 87. iqve, gv. 142;
88. iqve, gv. 145; 89. Zeglebi, I, gv. 93; 90. qarTlis cxovreba, I, gv. 145; 91.
qarTlis cxovreba, gv. 197; 92. С. Троицкий, О церковной автокефалии, ЖМП,
1950, №7, стр. 34; 93. iqve gv. 38; 94. igulisxmeba q. konstantinepoli; 95. v.
goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 21; 96.
`aqundin ukue TavisuflebiT da uiZulebelad zedamdgomelTa kYprisa
wmidaTa eklesiaTasa kanonTaebr RirsTa mamaTaAsa da zemoiTganisa
Cueulebisa TavTa TYsTa mier qmnaA KelT-dasxmasa RmrTismoSiSTa
episkoposTasa~, _ didi sjulis kanoni, gv. 219, 266; 97. didi sjulis
kanoni, gv. 266-267; 98. didi sjulis kanoni, gv. 267; 99. v. goilaZe, miqaeli
iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 21; 100. А.Карташев,
Вселенские соборы, Париж, 1963, стр. 296; 101. v. goilaZe, miqaeli iyo
mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 22; 102. А.Карташев, Вселенские
соборы, Париж, 1963, стр. 296; 103. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli
WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 22; 104. e.i. imperatorTan midiodnen
samarTlis saZieblad, is ki Tavisive qalaqis (konstantinopolis)
episkoposs arCevinebda maT saqmes; 105. a. kartaSevis Tanaxmad, pontosa
da asiis diocezebi Sediodnen ara antioqiis iurisdiqciaSi, aramed
damoukidebeli, avtokefaluri eklesiebi iyvnen; 106. А.Карташев, Вселенские
соборы, Париж, 1963, стр. 412-420; 107. iqve, gv. 422; 108. iqve, Semdeg a.
398
kartaSevi wers: `iTvleboda, rom papi adreve scnobda konstantinopolis
episkoposis aRzevebas. 1. Tu 381 wlis krebas romi ar cnobda, ratom
dumda amis Sesaxeb 70 weli? mogvianebiT mainc yovelive es papebma cnes.
2. 449 wels papis legatebi moiTxovdnen (efesos krebaze),
konstantinopoleli episkoposi me-2 adgilze daesvaT da ar
Tanxmdebodnen me-5 adgils, romelzedac flavianem dasva dioskore. 3.
ratom ijda qalkedonSi 451 wels anatoli konstantinopoleli me-2
adgilze? Sesabamisad, es pativi Rirsebisa legatebis mier iyo
aRiarebuli, roca laTinebma aiRes konstantinopoli 1205 w. da
daadgines iq Tavisi laTini patriarqi konstantinopolisa, lateranis
XII msoflio krebaze daadgines: romis eklesiis Semdeg pirveli adgili
konstantinopolisa, meore _ aleqsandriisa, mesame _ antioqiisa, meoTxe
_ ierusalimisa, TiToeul amaTgans TavianTi Rirsebis SenarCunebiT~. da
florenciis krebam 1438 w. uniis Sesaxeb dekretSi daadgina _
`konstantinopolis patriarqi iqneba meore romis papis Semdeg,
aleqsandriis mesame, meoTxe _ antioqieli, mexuTe _ ierusalimeli.
TiToeuls SeunarCundeboda privilegiebi da uflebebi~. (iqve); 109. v.
goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 23; 110. С.
Троицкий, "О смысле 17-го и 28-го канонов Халкидонского собора". ЖМП, стр. 63;
111. iqve, gv. 63; 112. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 113. saqarTvelos
eklesiis kalendari, 1987, gv. 223; 114. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani
(saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 176; 115. arseni safareli,
ganyofisaTvis, muxli IV, gv. 78; 116. arseni safareli, ganyofisaTvis,
muxli IV, gv. 79, arsen safarelis am cnobas adastureben berZnuli
wyaroebic; 117. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo
krebuli, 1986, #4), gv. 188; 118. iqve, gv. 189; 119. iqve, gv. 190; 120. iqve, gv.
198; 121. iqve, gv. 199; 122. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani
(saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 199-200; 123. iqve, gv. 199-200; 124.
iqve, gv. 199-200; 125. iqve, gv. 204; 126. georgika, IV, naw. I, gv. 138; 127. m.
mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4),
gv. 218; 128. iqve, gv. 188; 129. iqve, gv. 205; 130. m. mamulia, episkoposi g.
sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 187; 131. iqve, gv. 187;
132. iqve, gv. 194; 133. iqve, gv. 195; 134. А.Карташев, Вселенские соборы, Париж,
1963, стр. 458; 135. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 136. С. Троицкий, О церковной
автокефалии, ЖМП, 1950, №7, стр. 63; 137. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 138.
iqve, gv. 197; 139. qse, 7, stat. monofizitoba; 140. v. goilaZe, miqaeli iyo
mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 222; 141. А.Карташев, Вселенские
соборы, Париж, 1963, стр. 459; 142. am galobis Tanaxmad, yovladwmida sameba
ecva jvarze, rac mkrexelobaa; 143. А.Карташев, Вселенские соборы, Париж,
1963, стр. 459; 144. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis
istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 146-152; 145. iqve, gv.
399
154; 146. z. aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI s-is kavkasiaSi. _
macne, istoriis seria, 1974, # 1, gv. 104; 147. z. aleqsiZe, masalebi dvinis
506 wlis saeklesio krebis istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973,
# 3, gv. 154; 148. z. aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI s-is
kavkasiaSi. _ macne, istoriis seria, 1974, # 1, gv. 149; 149. z. aleqsiZe,
religiuri situaciis Sesaxeb VI saukunis kaekasiaSi. _ macne, istoriis
seria, 1974, # 1, gv. 149; 150. iqve, gv. 158; 151. m. mamulia, episkoposi g.
sarqisiani, gv. 202-203; 152. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis
saeklesio krebis istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv.
162; 153. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs
Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan,
gv. 107; 154. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis
istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 166; 155. iqve, gv. 166;
156. arseni safareli, ganyofisaTGs, muxli XI; 157. arseni safareli,
ganyofisaTvis, muxli VII; 158. qse, 7, stat. monofizitoba, gv. 101; 159. iqve,
gv. 101; 160. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs
Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan,
gv. 102; 161. iqve, gv. 105; 162. iqve, gv. 105; 163. iakob curtaveli, wameba
SuSanikisi, z. aleqsiZis Sesavali (rus. en.), 1978, gv.10; 164. z. aleqsiZe,
vaxtang gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs Soris konfliqtis
gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan, gv. 106; 165. iqve, gv.
106; 166. z. aleqsiZe, SuSaniki _ internacionaluri wmindani. _
saenaTmecniero krebuli, 1979, gv. 301; 167. z. aleqsiZe, religiuri
situaciis Sesaxeb VI saukunis kaekasiaSi. _ macne, istoriis seria, 1974,
# 1, gv. 107-108; 168. А.Карташев, Вселенские соборы, Париж, 1963, стр. 412; 169.
А.Карташев, Вселенские соборы, Париж, 1963, стр. 422; 170. s. janaSia, Sromebi,
V, gv. 74; 171. m. lorTqifaniZe, qarTli V s-is II naxevarSi, 1979, gv. 72-74;
172. Пигулевская Н.В., Культура Сирийцев в средние века, 1979 г., стр.197; 173.
В.Луконин, Культура сасанидского Ирана, стр. 72; 174. n. janaSia, lazar
farpecis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1962, gv. 214; 175. ,,iberebi
qristianebi arian da am sarwmunoebis wesebs yvela imaze ukeT icaven,
romelTac Cven vicnobT~, georgika, II, gv. 21; 176. b. mWedliSvili,
gorgasalis reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #11, gv. 166-169; 177. n.
janaSia, narkvevebi, gv. 45-46; 178. didi sjulis kanoni, gv. 219; 179. didi
sjulis kanoni, gv. 249; 180. Архиепископ Лоллий (Юрьевский), Александрия и
Египет, _ Богословские труды, 25, 1984, стр. 151, прим. 140; 181. qarTlis
cxovreba, I, gv. 197; 182. n. janaSia, narkvevebi, gv. 32; 183. iqve, gv. 32; 184. b.
mWedliSvili, gorgasalis reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #2, gv.
167; 185. Zeglebi, I, gv. 93; 186. didi sjulis kanoni, gv. 271-273; 187.
qarTlis cxovreba, I, gv. 197-198; 188. iqve, gv. 198-199; 189. Zeglebi, I, gv. 93;
190. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia,
400
saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 73; 191. Д. Мусхелишвили, Некоторые
проблемы источниковедческой критики. _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv.
69; 192. Д. Мусхелишвили, Некоторые проблемы источниковедческой критики. _
macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 67-70; 193. iqve, gv. 62; 194. T.
yauxCiSvili, berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, I, gv. 141;
195. iqve, gv. 153; 196. iqve, gv. 151; 197. Д. Мусхелишвили, Некоторые проблемы
источниковедческой критики. _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 64; 198. Д.
Мусхелишвили, Некоторые проблемы источниковедческой критики. _ macne,
istoriis seria, 1986, #3, gv. 64-65; 199. iqve, gv. 69; 200. iv. javaxiSvili,
saqarTvelos sazRvrebi, gv. 18; 201. n. janaSia, narkvevebi, gv. 88; 202. n.
janaSia, lazar farpecis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1962, gv. 218; 203.
n. janaSia, istoriuli wyaroTmcodneobis narkvevebi, I, gv. 298; 204. iv.
javaxiSvili, saqarTvelos sazRvrebi, gv. 17; 205. n. janaSia, istoriuli
wyaroTmcodneobis narkvevebi, I, gv. 89, 213; 206. Zeglebi, I, gv. 89; 207.
Zeglebi, I, gv. 89; 208. iqve, gv. 89; 209. b. lominaZe, saqarTvelos
sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv.
63; 210. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 363; 211. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, I, gv. 363-366; 212. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 366-367;
213. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 356-357; 213. v. goilaZe, qarTuli
eklesiis saTaveebTan, gv. 204; 214. maqsime sardeli mitr. saqarTvelos
eklesia da misi avtokefalia, aTeni, 1966, gv. 47; 215. maqsime sardeli
mitr. saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia, 1966, rusuli Targmani,
SeniSvna 1, gv. 52; 216. qronikebi, I, gv. 36-37; 217. b. lominaZe, saqarTvelos
sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv.
90; 218. Д. Мусхелишвили, Некоторые проблемы источниковедческой критики. _
macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 57-70; 219. b. lominaZe, saqarTvelos
sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv.
82; 220. teritoria quTaissa da foTs (cxeniswyals) Soris; 221. imereTi;
222. raWa-leCxumi; 223. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi
avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 80; 224. b. lominaZe,
saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo
krebuli, 1981, 12, gv. 73-73 Cveni matiane wers, rom kaTalikos sabamde
kaTalikosebi saberZneTidan modiodneno. Tu aseTi wesi sinamdvileSi
arsebobda, Cans, is vaxtang gorgaslis dros dawesebula, radganac
manamde qarTuli eklesia ierarqiulad arc erT sxva eklesiaze ar iyo
daqvemdebarebuli. kaTalikos petredan kaTalikos sabamde mxolod sami
kaTalikosi Seicvala. albaT, maT uwodebdnen `saberZneTidan mosulT~;
401
თავი 5
qarTuli eklesia VI saukuneSi
`qristes rjuli qarTvelebisaTvis marto sarwmunoebiTi aRsareba ki ar iyo, igi amasTan erTad politikuri qvitkiric
iyo saqarTvelos mraval nawilebis gasaerTeblad da Semosakrebad...
qarTveli eri amisTvis ufrTxildeboda Tavis rjuls, romelic Tavis Sinagan
Rirsebis garda, duRabobas uwevda erTobasa.~
ilia marTali
q v e y n i s z o g a d i m d g o m a r e o b a V I s a u k u n e S i
VI saukunis dasawyisSi sparseTma saqarTvelo daimorCila, ris
Sedegadac qarTlSi mefoba gauqmda. rogorc qarTul, aseve
zogierT berZnul wyaros mefobis gauqmebis sakiTxi
sxvadasxvagvarad aqvT gadmocemuli. kerZod, erTi qarTuli
uZvelesi wyaro miiCnevs, rom VI saukunis dasawyisSi mefoba gauqmda
da qarTvelebs mefe aRar hyavdaT1, sxva wyaroebi ki, magaliTad,
`qarTlis cxovreba~, mefobis gauqmebas ar cnobs VI saukunis
pirvel naxevarSi. Cans, aseTive mdgomareobaa berZnul wyaroebSic,
kerZod, prokopi kesarieli mogviTxrobs, rom gurgen mefis
ajanyebis Semdeg qarTvelebs neba aRar misces sakuTari mefe
hyolodaT da mefoba gaauqmes. lazikidan gurgeni Tavis saxlobiTa
da amaliT 523 wels bizantiaSi wavida. 532 wels sparseTsa da
402
bizantias Soris daido `saukuno zavi~. TiTqosda amis Semdeg
qarTvelebs sakuTari mefe aRara hyavT, magram bizantieli
mematianeebi malala da Teofane axseneben qarTvelTa mefes,
dedofalsa da didebulebs, romelnic 535 wels konstantinopolSi
Casulan iustiniane keisarTan molaparakebisaTvis, _ `Tu rom
bizantieli mematianeni malala da Teofane ara scdebian, albaT,
gaqceuli mefe gurgenis moadgiled iberiaSi ZamanarZe (Zamanarzos)
damjdara, romelic 535 wels konstantinopolSi wasula
TanamecxedriTa da darbaislebiTurT (`sYnkletikon~) da iustiniane
keisrisaTvis aRuTqvams romaelebis mokavSireebi da megobrebi
viqmnebiTo. gaxarebul keisars didi pativi ucia mefisa, dedoflisa
da darbaislebisaTvis, uxvadac dausaCuqrebia da Sin
gaustumrebia~.2
bizantieli istorikosebis, malalasa da Teofanes da agreTve
`qarTlis cxovrebisa~ da asurel mamaTa `cxovrebis~ cnobebi imis
Sesaxeb, rom VI saukunis pirveli naxevris manZilze (sparsTa mier
saqarTvelos dapyrobis dros) qarTvelebs mefe hyavdaT, erTmaneTis
msgavsia. SesaZlebelia, dampyroblebma qveyanas misces SezRuduli
avtonomiis magvari raRac statusi, romlis meTauradac
gorgaslian-farnavazianTa Zveli dinastia yofila. albaT,
qarTvelTa garkveuli politikuri wreebi mefobis gauqmebas ar
cnobdnen da dapyrobili qveynis meTaurs kvlav mefes uwodebdnen.
yovel SemTxvevaSi, udavoa, rom qveyana VI saukunis 70-90-ian
wlebamde sparsTa mier iyo dapyrobili da qarTuli erovnuli
institutebi, maT Soris qarTuli qalkedonuri eklesia, did devnas
ganicdidnen. iv. javaxiSvilis TvalsazrisiT, mefobis gauqmeba 532
wlis sazavo xelSekrulebam daakanona. `moqcevaA qarTlisaAs~
mematiane wers, rom `amis bakuris zeve daesrula mefobaA
qarTlisaA~.
403
`Cveni matiane mogviTxrobs, rom rodesac sparselebma... mefoba
mospes da `daesrula mefobaO qarTlisaA~, sparsni `ganZlierdes~ da
`qarTli umetesad daipyres da kavkasianTa Sevides da karni
ovseTisani aignes... sxuaA vinme kaci daidgines mTavrad wanareTisa
Kevsa da morCilebaA dasdves misi~.3 SesaZloa, rogorc wanareTis
xevis mTavrad sparselebma `vinme kaci~ daadgines, aseve qarTvelTa
erTiani qveynis mTavrad daadgines gorgaslianTa dinastiis
memkvidre, romelsac qarTvelebi mefes uwodebdnen.
aRmosavleT saqarTvelos sruli dapyrobis Semdeg sparselebi
berZenTa gandevnas cdilobdnen dasavleT saqarTvelos
zRvispireTidan. 542 wels xosro mefe didZali laSqriT
aRmosavleT saqarTvelodan gadasula dasavleT saqarTveloSi da
404
bizantielebis cixe-qalaqi petra auRia. dasavleT saqarTvelos
sruli dapyrobis Semdeg gadauwyvetia aqedan qarTuli mosaxleoba
sparseTSi gadaesaxlebina, xolo lazikaSi sxva tomis xalxi Caesa-
xlebina. qarTvelebi ajanydnen da 549 wels sparselebi lazikidan
gandevnes. 550 wels sparselebi kvlav Sevidnen lazikaSi da
muxurisis xeobaSi gamarTul omSi sastikad damarcxdnen. sparseTsa
da bizantias Soris lazikisTvis omi dasrulda 563 wlis zaviT.
lazika bizantielebs darCaT. `...kolxeTi da iveria urTierTSesaxeb
bevrs sayuradRebo rasme gvamcnoben. movigonoT, rom uZvelesi
droidan moyolebuli mTeli zemo imereTi, Sorapan-skandidan
moyolebuli, yovelTvis IX saukunis damdegamdis iveriis
farglebSi Semodioda. aq didi asparezi iyo
urTierTmoqmedebisaTvis.~4
rogorc cnobilia, lazika ewodeboda ara dasavleT
saqarTvelos mTlianad, aramed mis erT nawils. dasavleT
saqarTvelos mniSvnelovan nawils im dros iberias uwodebdnen da
is sparseTs hqonda dapyrobili. iv. javaxiSvilis mixedviT,
lazikisa da iberiis sazRvarze mdebareobdnen skandisa da Sorapnis
cixeebi.5 ueWvelad iberiaSi Sedioda im dros dRevandeli zemo
imereTi da raWac da amitomac iberias svaneTTan sazRvari hqonia.
dRevandeli zemo imereTi da svaneTis mosazRvre raWa iberiaSi
Semavali rom ar yofiliyo, sparselebi svaneTs ar moiTxovdnen
bizantielebisagan. (aq unda gavixsenoT strabonis mowmoba svanebis
Sesaxeb _ `zogierTebi maT iberielebs uwodeben~ (d. musxeliSvili,
dasax. naSr., gv. 64) am zaviT dasavleT saqarTvelo gaiyves
bizantielebma da sparselebma, bizantielebs darCaT lazika, xolo
sparselebs iberia. svaneTic am zaviT bizantias unda darCenoda,
radganac svaneTi lazikis qveSevrdomi qveyana iyo. `bizantielebi
gaiZaxodnen: svaneTic, viTarca lazikis qveSevrdomi qveyana,
xelSekrulebis ZaliT lazikasaviT Cven unda dagvrCeso.
sparselebi ki amtkicebdnen, svanebi sxva xalxia da viTarca Cvenken
nebayoflobiT gadmosuli, Cvenve unda dagvrCeso~.6 dasavleT
saqarTvelos mniSvnelovani teritoria, romelsac iberia
ewodeboda, Sorapnisa da skandas cixeebis CaTvliT, sparselebis
xelSi iyo. Cans, omi lazikisTvis mimdinareobda cixe-qalaq petrasa
da rions Soris mdebare teritoriaze, agreTve muxurisis velze —
quTaissa da cxeniswyals Soris. lazikis dedaqalaqs, ivane
javaxiSvilis Tanaxmad, `Zvelqalaqi~ (arqaAopolisi) ewodeboda.
lazikis samxreTiT qalaqi petra mdebareobda, xolo CrdiloeTiT _
afSilebis qveyana, romelic lazebs emorCileboda. afSilebis
CrdiloeTiT misimielni binadrobdnen da isinic lazikis mefis
405
moymeni iyvnen. misimielebs sakuTari ena hqoniaT. Cans, lazebsa da
afSilebs erTi ena hqondaT. misimielebi, afSilebi da lazebi
qristianebi iyvnen, amitomac ufro bizantielebs emxrobodnen da
berZnebi, bunebrivia, megobrebad miaCndaT, sparselebi ki mtrebad.
afxazebi ufro CrdiloeTiT binadrobdnen. aRmosavleTiT lazikis
sazRvari iberiasTan gadioda skandasa da Sorapnis cixeebTan. ivane
javaxiSvili wers, rom 551 wels petras aRebis Semdeg bizantielTa
sardals es cixeebic unda daeWira, magram mas es ar gaukeTebia, _
`ueWvelia, sifrTxile moiTxovda, rom igi Tavisi laSqriTurT
lazikis da iberiis sazRvarze damdgariyo, rom iq mdebare cixeebi
skanda da Sorapani daeWira da sparselebisaTvis gza Seekra~.7
590-iani wlebisTvis sparselebs iberiis mniSvnelovani nawilic
daukargavT: Tu 563 wlis zaviT bizantielebma da sparselebma
erTmaneTs Soris gaiyves dasavleT saqarTvelo, 591 wels gauyviaT
aRmosavleT saqarTvelo. `...xosro II-m, somexi istorikosis sebeosis
sityviT, iberiis mometebuli nawili q. Tbilisamde mavriki keisars
gadasca. es unda momxdariyo, maSasadame, 591 wels da am daTmobis
wyalobiT iberia kvlav orad gaiyo, amasTanave iberiis dasavleTi
nawili q. Tbilisamde bizantiis keisris xelSi gadasula, xolo
aRmosavleTi nawili isev sparsTa batonebs SerCeniaT. mefe xosrom
amis garda Tavis samefoSi qristianobis Tavisufleba gamoacxada~.8
VI saukuneSi sparselebisaTvis misaRebi sarwmunoeba iyo
monofizitoba _ `sparselebi mxars uWerdnen monofizitobas... axla
sparseTis mTavroba mxars uWerda iseT qristianobas, romelsac
ebrZoda sparseTis mteri romis mTavroba. Tu qristianobis daTmoba
ar gsurT, maSin iseTi qristianoba mainc unda miiRoT, romelic
romis mefis sarwmunoebisgan gansxvavdebao, _ ase moiTxovda axla
sparseTis Sahi Tavisi qristiani qveSevrdomebisagan~.9 sparseTi
somxur eklesias mfarvelobda. `roca sparselebi iZulebuli
gaxdnen, uari eTqvaT mazdeanobis gavrcelebaze amierkavkasiaSi da
samagierod, monofizituri qristianobis mfarvelebad iqcnen, maT
saeklesio mwerlobas daavales, monofizituri ideebi da
sparseTTan ganuyreli kavSiris aucilebloba eqadaga. am mizniT
sparseTis mefis agentebma SeTxzes legendebi, viTomc qristianoba
somxeTSi, qarTlsa da albaniaSi erTi piris mier aris danergili,
viTomc qarTuli, somxuri da albanuri anbanebi agreTve erTi piris
mier aris gamogonebuli da rom es `ganmanaTlebelni~ imave dros
viTomc sparseTTan iyvnen dakavSirebulni~.10
q a r T u l i e k l e s i i s i u r i s d i q c i i s s a z R v r e b i
406
V I s a u k u n e S i
iv. javaxiSvili wers: _ `qarTuli eklesiis sazRvrebi vrclad
yofila gadaWimuli: dasavleT-samxreTiT igi klarjeTsac Seicavda
da sazRvrad aq taos saepiskopozo yofila, romelic am dros
somxeTis eklesias kuTvnebia. 506 wels babgen somexTa kaTalikosis
pirvelsave epistoleSi somxeTis sakaTalikosos xelqveSeT
mRvdelTmTavrad dasaxelebulia atate taos episkopozi. xolo
hohanes somexTa kaTalikosis VI s-is Sua wlebis epistoleSi
stefanos taos episkopozi ixsenieba~.11
Tu samxreT-dasavleTiT qarTuli eklesiis iurisdiqciis
sazRvrebSi Sedis klarjeTi, vidre taomde, dasavleTiT qarTuli
eklesiis sazRvrebi midis Sav zRvamde. `somexTa istorikosis ioane
kaTalikosis cnobiT, kYrioni winandeli wesis Tanaxmad, qarTvelTa,
gugarelTa da megrelTa arqiepiskopozad iqmna xeldasxmuli.
gugarelTa Sesaxeb cnoba gasakvirveli ar aris, radgan didi xania,
rac gugareTi saqarTvelos daubrunda da qarTlis kaTalikosis
samwysos ekuTvnoda, magram misi megrelTa kaTalikosadac aRniSvna
pirveli cnobaa. es cnoba imis momaswavebelia, rom qarTlis, anu
mcxeTis kaTalikosis samwysos ukve dasavleT saqarTveloSic
hqonda asparezi mopovebuli da sakaTalikosos sazRvari lixT
imereTSic iyo gadaweuli. cxadia, ioane kaTalikoss es cnoba
romelime werilobiTi wyarodan eqmneba amoRebuli, magram saidan
momdinareobs es cnoba, amJamad amis gamorkveva SeuZlebelia. Tu
momavalSi misi uTuoba damtkicda, maSin cxadi gaxdeba, rom imier-
amier saqarTvelos politikur gaerTianebas win uswrebda da
niadags gacilebiT ufro adre momxdari saeklesio erTobisa da
mTlianobis procesi umzadebda~.12
amJamad ioane kaTalikosis cnobis WeSmariteba damtkicebulia
imiT, rom atenis sionis freskul warwerebSi aRmoCnda identuri
cnoba. kerZod, moxseniebulia stefanozi `qarTvelTa da megrelTa
erisTavTa ufali~. is, am Zalze mniSvnelovani warweris mkvlevris
azriT, qarTlisa da egrisis mmarTvelia. orive es cnoba erTsa da
imave movlenaze miuTiTebs, rom saqarTvelos politikur-
sarwmunoebriv orbitaSi moqceulia ara mxolod aRmosavleTi
saqarTvelo, aramed dasavleTi saqarTveloc, rogorc amas
`qarTlis cxovreba~ gvidasturebs.
ioane kaTalikosis cnobiT, kirioni VI saukunis bolos dausvamT
qarTvelTa, gugarelTa da megrelTa kaTalikosad, iseve rogorc
winandeli wesi moiTxovdao. aqedan Cans, rom qarTuli eklesiis
iurisdiqcia, vrceldeboda dasavleT saqarTveloze, ara mxolod VI
407
saukuneSi, aramed adrec, e.i. V saukuneSi _ `winandeli wesis
Tanaxmad~.
iv. javaxiSvilis gamokvleviT, V saukunis Sua wlebisa da meore
naxevrisaTvis saqarTveloSi 21 saepiskoposo yofila. `juanSeri
qarTlis kaTalikosis samwysoSi vaxtang gorgaslis dros,
saxeldobr, Semdeg saepiskopozoebs ixseniebs: mcxeTis
saepiskopozos, klarjeTSi axizisas, artaanSi eruSeTisas,
javaxeTSi _ wundisas, qarTlSi niqozisas, manglisisas, bolnisisas,
kaxeT-hereTSi _ rusTavisas. ninowmindisas, ujarmoisas, karisas,
Weremisas, CelTisas, xornabujisas, agarakisas, anu xunanisas.
amgvarad, sul Teqvsmeti saepiskopozo gamodis, magram es sia,
cxadia, sruli ar aris~.13 iv. javaxiSvili am sias umatebs curtavisa
da samefo saxlis episkoposebs, agreTve ruisis an urbnisis,
wilknisa da samTavisis saepiskoposoebs. `...maSin 21 samwyso iqmneba
da V s-is Sua wlebisa da meore naxevrisaTvis es ricxvi
daaxlovebiT swori unda iyos. ueWvelia V s-is damlevisaTvis
metic unda yofiliyo. 506 wels albanelTa, somexTa da qarTvelTa
gaerTianebul saeklesio krebas saqarTvelodan kaTalikosianad
sul 24 episkopozi daswrebia... radgan SesaZlebelia, am krebas
yvela ver daeswro, amitom unda davaskvnaT, rom VI s-is damdegs
qarTuli eklesia sul cota 24 saepiskopozos Seicavda. marTlac,
cnobili asureli monofiziti moRvawis simeon beT-arSamelis (VI s-
is damdegs) sityviT, mis dros henotikoni Seiwynares da mis
aRsarebas misdevdnen qarTlis eklesiis 33 episkopozi mefiTa da
aznaurebiTurT da sparseTis somxeTis 32 episkopozi da marzpani.
maSasadame, VI s-is damdegs aRm. saqarTveloSi 33 episkopozi
yofila~.14
taos saepiskoposo, romelic Turme somxeTis sakaTalikosoSi
Sedioda, z. aleqsiZis mixedviT, VI s-is miwuruls Camoscilda
somxeTs da SeuerTda qarTul eklesias, `...amave saukunis miwuruls
somxeTis eklesias droebiT Camoscilda taos saepiskoposo~.15
SesaZlebelia, tao or nawilad iyo gayofili, erTi nawili
Sedioda qarTul eklesiaSi, xolo meore nawili somxurSi, yovel
SemTxvevaSi, tao VII s-is damdegs qalkedonuri qveyana yofila da
iq somxeTidan ltolvil qalkedonitebs Tavi SeufarebiaT.
`qarTuli eklesiis Sedgenilobis Semdegi cnoba VII s-is
damdegisaa, saxeldobr, 607 wels daweril Tavis meore sapasuxo
epistoleSi kYrion qarTlis kaTalikosi abraam somexTa
kaTalikoss swerda, qarTlis sakaTalikosoSi sul 35 episkopozi
ariso. erTi saukunis ganmavlobaSi qarTul eklesias mohmatebia 2
408
saepiskopozo. es garemoeba qristianobis warmatebuli winsvliT
unda aixsnebodes...~16
iv. javaxiSvili qarTuli eklesiis ukiduresi dasavleTi
sazRvris garkvevisaTvis wers: `650 w. berZnuli taqtikonidan Cans
mxolod, rom am dros fasisi, anu foTi lazikaSi samitropolitod
iTvleboda da konstantinopolis sapatriarqo samwysos ekuTvnoda,
masve hkuTvnebia afxazeTis avtokefaluri eklesiac. ara Cans, mudam
ase iyo, Tu es mxolod meSvide saukunis damdegs moxda, herakle
keisris aRmosavleTSi Zlevamosili laSqrobis Semdgom~17 foTis
samitropolito, Tu foTi da `fazisi~ erTia, herakle keisris
saqarTveloSi laSqrobis Semdeg rom Sesula konstantinopolis
sapatriarqos samwysoSi, iqidan Cans, rom `qarTlis cxovrebis~
mixedviT Savi zRvispireTi _ zRviskideTi _ herakle keisars
saqarTvelosaTvis Camoucilebia da Tavis imperiaSi Seuyvania
uSualod. swored am dros foTis samitropolito Camoscildeboda
qarTul eklesias, radganac teritoriulad ukve bizantiaSi iyo
moqceuli. ufro adre foTis qarTuli eklesiis samwysoSi arseboba
iqidan Cans, rom kirioni egrisis mitropoliti yofila. ioane
somexTa kaTalikosi werda kidec, rom kirioni qarTvelTa,
megrelTa da gugarelTa arqiepiskoposad dainiSna Zveli wesis
Tanaxmado.
s a e k l e s i o w i n a s w a r m e t y v e l e b a n i
q a r T u l i s a x e l m w i f o s g a u q m e b i s
S e m d e g
VI saukune gansakuTrebuli mniSvnelobisaa qarTuli eklesiis
istoriaSi, radganac am saukuneSi gauqmda qarTuli saxelmwifo,
ramac imdenad uaryofiTi gavlena iqonia qarTul erovnul
institutebze da sazogadoebaze saerTod, rom misi Sedegebis
aRmofxvras dasWirda saukuneebi. saero da sasuliero
xelisuflebis umTavresi mizani VI-IX saukuneebSi iyo qarTuli
saxelmwifoebriobis aRdgena-restavracia im saxiT, rogoric iyo
gauqmebamde. adrindeli saqarTvelo gaidealebuli iyo.
igulisxmeboda, rom saxelmwifoebrioba Sesustda da daeca vaxtang
gorgaslis memkvidreTa xanaSi, xolo gorgaslis saxelmwifo
Tavisi politikuri siZlieriT, kulturiT sanatreli da
samagaliTo iyo Semdgomi TaobebisaTvis. qarTuli sazogadoebrivi
409
wreebis TvalsazrisiT, qarTuli saxelmwifo gauqmebis dros iyo
erTiani, mis SemadgenlobaSi Sedioda rogorc aRmosavleTi, aseve
dasavleTi saqarTvelo. swored am mTlianobis aRdgena da
gaerTianebuli samefos restavracia iyo mizani politikuri
wreebisa, aseve eklesiisa. amitom miuxedavad imisa, rom
saxelmwifoebrioba VI s-is bolosve aRdga da Semdgom ki Seiqmna
ramdenime qarTuli saxelmwifo _ tao-klarjeTis, afxazeTis, kaxeT-
hereTis samefoebi, am drosac ki qarTvelTa umTavresi mizani iyo
Seqmniliyo erTiani saxelmwifo, aRdgeniliyo `qarTlis samefo~,
anu gorgaslis droindeli aRmosavleT-dasavleT saqarTvelos
gamaerTianebeli saxelmwifo. vaxtang gorgaslis pirovneba
gansakuTrebiT ganadides. eklesiis mamebi amxnevebdnen qarTvel ers
_ isini winaswarmetyvelebdnen, rom aRdgeboda erTiani qarTuli
saxelmwifo, rom qarTuli ena kvlav daiWerda Tavis kuTvnil
adgils.
Cven ganvixilavT, Cveni Sexedulebisamebr, VI saukunis or
winaswarmetyvelebas, erTi exeba qarTuli saxelmwifos aRdgenas,
meore ki qarTuli enis aRdgenas kuTvnil uflebebSi. pirveli
winaswarmetyveleba gadmocemulia abibos nekreselis cxovrebaSi,
meore ki erT mcire TxzulebaSi, romelsac ganuzomeli
mniSvneloba aqvs qarTuli kulturisaTvis, es aris _ `qebaA da
didebaA qarTulisa enisaA~. abibos nekreselis cxovrebas
gansakuTrebuli yuradReba miaqcia ivane javaxiSvilma. is wers:
`...abibos nekreselis wamebis Tavdapirveli wigni unda an VI s-is
damlevis, anda VII s-is damdegis, Tu pirveli naxevris Zeglad
vigulisxmoT~.18
`arsen kaTalikoss xazgasmiT aRniSnuli aqvs, rom abibos
nekreselis martvilobis pirvandel teqstSi gacilebiT meti
cnobebi hqonia, vidre mas mouyvania Tavis ganaxlebul cxorebaSi:
`amas ra giTxrob Tquen netarisa episkopozisa abibossa... anu viTar
dedakacsa mas uwinaswarmetyvela Semdeg missa mosvla berZenTa da
dapyroba queyanisa amis Cuenisa, romelica-igi iqmna mswrafl misve
dedakacsa zeda, movides berZenni da ganasxnes usjuloni igi
sparsni da daipyres queyana ese Cueni da iyo yoveli iveria erT
samefodve da daipyres queyanaO ese Cveni mieriTgan mefeTa CuenTa
da iqmnes mpyrobel sruliad saqarTvelosa da daipyres maT
mtkiced da sxuanica mravalni, viTarca weril ars wignsa mas
wamebisa misisa~-o.19
eris ubedurebis Jams, roca man VI saukuneSi dakarga
saxelmwifoebrioba, qarTuli eklesiis mamebi mTel ers aimedebdnen,
rom qveynis dapyroba didxans ar gagrZeldeboda.
410
arseni kaTalikosi, romelic sargeblobda VI saukunis damlevis,
anda VII saukunis damdegis wyaroTi, Tavis `abibos nekreselis
cxovrebaSi~ wers: wmida abibosma sparsTa mier qveynis dapyrobis
dros iwinaswarmetyvela, rom male saqarTvelos berZnebi
gaaTavisuflebdnen sparsTa batonobisgan da sparsTa batonoba
didxans ar gastanda. es winaswarmetyveleba marTlac amxdara VI
saukunis bolos. iv. javaxiSvili wers: `...abibos nekreselis
winaswarmetyveleba da misi axdoma VI saukunis damlevis aRm.
saqarTvelos politikuri istoriis sruliad konkretul SemTxvevas
hgulisxmobs...~20 mecnieri am winaswarmetyvelebas uwodebs `amxdar
politikur winaswarmetyvelebas~.21 sparselebs VI saukuneSi
damorCilebuli hqondaT ara marto aRmosavleTi saqarTvelo,
aramed dasavleT saqarTvelos mniSvnelovani nawilic. maT xelSi
TiTqmis mudam iyo Sorapnisa da skandas cixeebi, garda amisa, isini
Zalze xSirad zRvispireTis iseT gamagrebul cixes utevdnen,
rogoric petras cixe iyo, amitomac abibos nekreselis
winaswarmetyveleba qveynis gaTavisuflebis Sesaxeb Tanabrad
exeboda qveynis orive nawils. marTlac, arseni kaTalikosi wers,
rom Tavdapirvel wyaroSi mravlad yofila cnobebi `iveriis~, anu
`saqarTvelos~ politikuri mdgomareobis Sesaxeb VI s-is bolosa
da VII s-is damdegisa. is Tavis wyaroze dayrdnobiT wers: `...iyo
yoveli iveria erT samefodve da daipyres queyana ese Cueni
mieriTgan mefeTa CuenTa da iqmnes mpyrobel sruliad
saqarTvelosa da daipyres maT mtkiced da sxuanica mravalni,
viTarca weril ars wignsa mas wamebisa misisa~-o.22
s. yubaneiSvilis mier gamocemul `cxovrebaSi~ weria: `...viTar
dedakacsa uwinaswarmetyuela Semdgomad misa moslvaO berZenTaO da
dapyrobaO queyanisa amis CuenisaA, romelica igi iqmna mswrafl
misve dedakacisa ze. movides berZenni da ganasxnes usjuloni igi
sparsni da daipyres qveyanaO ese Cueni, mieriTgan erisTavni iqmnnes
mpyrobelad qarTlisa~.23
s. kakabaZe da iv. javaxiSvili werdnen, rom am ZeglSi naxmaria
Sereuli terminologia. es, iv. javaxiSvilis azriT, imiT aris
gamowveuli, rom `...mwerals Tavis naSromSi Tavis uZvelesi wyaros
moTxroba, rogorc Cans, TiTqmis iseve, ranairadac igi Tavdapirvel
avtors dauweria, nawyvet-nawyvetad mouyvania...~24 amiT unda iyos
gamowveuli is, rom am ZeglSi naxmaria sinonimuri politikuri
terminebi _ `yoveli iveria~ da `sruliad saqarTvelo~ erTi da
imave mniSvnelobiT. Cans, uZveles wyaroSi ewera `yoveli qarTli~,
xolo gadamkeTebelma am Zveli terminis gverdiT advilad gagebis
mizniT dawera `sruliad saqarTvelo~ _ `...iyo yoveli iveria erT
411
samefodve da daipyres queyana ese Cueni mieriTgan mefeTa CuenTa da
iqmnes mpyrobel sruliad saqarTvelosa...~
aqedanac Cans Zveli avtorebis Tvalsazrisi, rom iveria anu
qarTli ewodeboda ara marto aRmosavleT saqarTvelos, aramed
`sruliad saqarTvelos~ dasavleT saqarTvelos CaTvliT. marTlac,
VI saukunis dasasrulsa da VII saukuneSi sparselTagan
gaTavisuflebis Semdgom qarTvelTa mefe-erisTavebi TavianT
Zalauflebas axorcielebdnen ara marto aRmosavleT
saqarTveloze, aramed dasavleT saqarTvelozec. atenis sionis
warwerebSi isini megrelTa erisTavTa uflebiTac arian
moxseniebulni. dasavleT saqarTveloze qarTvel mefe-erisTavTa
uflebas agreTve aRiarebs `qarTlis cxovreba~ da zogierTi
somxuri wyaro, sadac kirions pirdapir ewodeba gugarelTa,
qarTvelTa da megrelTa kaTalikosi.
VI saukunis bolos, restavrirebul saqarTvelos saxelmwifoSi
rom ar Sesuliyo dasavleTi saqarTvelo, qarTuli eklesia Tavis
iurisdiqcias ver ganaxorcielebda samegreloze da somxuri
Tanadrouli wyaroebi kirions ar uwodebdnen megrelTa
arqiepiskoposs, Semdgom ki qarTlis mefe-erisTavebs _ megrelTa
erisTavTa ufals.
abibos nekreselis winaswarmetyvelebis aRsruleba imiT
gamoixata, rom `yoveli iveria~, anu `sruliad saqarTvelo~ aRdga
da mas marTavdnen qarTveli erisTav-mefeebi. aRdgena, anu
restavracia SesaZlebelia warsulSi ukve arsebulisa, abibos
nekreseli winaswarmetyvelebda V saukunesa da VI s-is dasawyisSi
arsebuli gorgaslis erTiani `yoveli iveriis~, anu `sruliad
saqarTvelos~ aRdgenas, rac aRsrulda VI saukunis bolosve.
VI saukunis bolos aRdgenil sruliad saqarTvelos
saxelmwifos didxans ar uarsebia, mas VII saukunis dasawyisSi
bizantiis keisarma heraklem CamoaSora mniSvnelovani teritoriebi
SavizRvispireTSi da dasavleT saqarTvelos am CamorTmeul miwebze
ganaxorciela konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqcia, xolo
yoveli iveriis darCenili teritoria arabebma daipyres.
aseTia wmida abibos nekreselis winaswarmetyveleba saxelmwifos
aRdgenis Sesaxeb. gansakuTrebiT sainteresoa winaswarmetyveleba
qarTuli enis Tavis kuTvnil uflebebSi aRdgenis Sesaxeb. VIII-IX
saukuneebamde (afxazeTis, tao-klarjeTis, kaxeT-hereTis samefoebis
Seqmnamde) VI-VII saukuneebSi qarTuli ena faqtobrivad aRar iyo
saxelmwifo ena, garda amisa, SezRudula qarTuli enis uflebebi
eklesiaSic ki. amis Sesaxeb gansakuTrebiT sainteresoa cnoba,
romelic daculia wmida raJdenis wamebaSi _ `...aRdges sparsni
412
qristianeTa zeda da aRiZrnes uricxYTa mKedrebiTa, rameTu didi
iyo maSin brZolaA da daucxromeli mterobaOqristianeTa zeda da
ufroAsad berZenTa mimarT, xolo Cuen qarTvelTa momarT amisaTYs,
rameTu eZYneboda Cueni berZenTa mimarT siyuaruli da erTobaA. da
ese iyo nebaA maTi, raTaA Cuenca maT Tana mter veqmneT berZenTa~.25
`wmida raJdenis wamebis~ es cnoba aris pirdapiri miTiTeba imisa,
Tu qristianTagan vis devnidnen sparselebi. am cnobaSi, romelic
eTanxmeba arseni safarelis cnobebs, naTqvamia, rom sparselebi
saerTod ar uyurebdnen qristianebs kargi TvaliT, magram devnidnen
ara yvela qristians, aramed berZnebsa da qarTvelebs. berZnebs
devnidnen imis gamo, rom berZnuli qristianoba iyo rom-saberZneTis
imperiis saxelmwifo sarwmunoeba, xolo rom-saberZneTis imperia da
sparseTi erTmaneTTan mebrZoli saxelmwifoebi iyvnen. mose
xorenels aRwerili aqvs, Tu rogor devnidnen sparselebi yovelive
berZnuls gansakuTrebuli sisastikiT, kerZod, wvavdnen berZnul
wignebs, aravis aZlevdnen berZnulis Seswavlis nebas da, rac
gasaocaria, berZnulad laparakis uflebac ki aRaravis hqonda,
aikrZala berZnuli enidan Targmna.
`wmida raJdenis wamebaSi~ Cans, rom sparselebi devnidnen ara
marto berZnebs, aramed qarTvelebsac. am wamebis avtori wers, rom
Cven, qarTvelebs, imitom gvdevnian, rom Cven gvaqvs berZenTa mimarT
siyvaruli, rac Turme `eZYneboda~, anu Zalze aRizianebda sparseTs.
friad sayuradReboa, rom es ori wyaro erTmaneTs eTanxmeba im
sakiTxSi, Tu ra urTierTobas moiTxovdnen sparselebi berZnebis
mimarT damonebuli xalxebisgan, kerZod, `...aRar hqonodaT
berZnebTan megobruli urTierToba... ...eZYneboda Cueni berZenTa
mimarT siyuaruli da erToba~.26
sparselebs amZvinvarebs qarTvelTa `siyvaruli da erToba~
berZenTa mimarT, aseve `megobruli urTierToba~. Tu am ori wyaros
monacems SevadarebT mesame daudgeneli TariRis wyaros _ `qebaA da
didebaA qarTulisa enisaAs~, davinaxavT, rom samiveSi TiTqmis erTi
da imave sityvebiT berZnebTan megobroba-siyvarulsa da erTobazea
saubari. `qebaASi~ naTqvamia _ `megobrobaA amisTYs Tqua~, `...nino... da
helene... ese arian orni dani, viTarca mariam da marTa~.27
rogorc or das aqvs erTmaneTis mimarT siyvaruli da erToba,
aseve aqvT berZnebsa da qarTvelebs `qebaAs~ avtoris Tanaxmad. is
TiTqos imeorebs `raJdenis wamebis~ avtoris azrs qarTvelebisa da
berZnebis siyvarulisa da erTobis Sesaxeb. `qebaASi~ pirdapir aris
naTqvami am ori eris megobrobis Sesaxeb, rac mose xorenelis
Tanaxmad, aSinebda sparseTis xelisuflebas. `qebaA da didebaA
qarTulisa enisaA~ aris winaswarmetyveleba qarTuli enis Tavis
413
uflebebSi aRdgenis Sesaxeb. aq nawinaswarmetyvelebia, rom
damdablebuli da dawunebuli qarTuli ena aRdgeba. aqve
dasaxelebulia TariRi, Tumca arapirdapir _ sxvadasxva
xelnawerSi sxvadasxva _ 94 weli, 104, 92. SeiZleba am
winaswarmetyvelebasac vuwodoT amxdari winaswarmetyveleba,
radganac tao-klarjeTis, afxazeTisa da kaxeT-hereTis samefoebis
warmoqmnis Semdeg qarTuli ena Zveleburadve saxelmwifo enad iqca.
es iyo sruliad SeuzRudveli, ayvavebuli, amieridan Zlevamosili
ena mefeTa da kaTalikosTa, mwignobrobisa da wirva-locvis ena,
mosili mzrunvelobiTa da siyvaruliT. saqarTvelos erTiani
samefos Seqmnis Semdgomac qarTuli ena erTaderTi saxelmwifo da
kulturis enaa. verc tao-klarjeTis, afxazeTis, kaxeT-hereTis
samefoebis arsebobisas da verc Semdgom qarTul enas veravin
uwodebda _ `dafaruls~, `damarxuls~, qarTuli ena sruliadac ar
iyo am epoqaSi dafaruli, arasazogadoebrivi, mxolod ojaxebsa da
SinaurobaSi saxmari ena. miT umetes, mas veravin uwodebda _
`mZinares... mdabalsa da dawunebuls... mkudars~ _ rogorc uwodebs
`qebaAs~ avtori. amitomac, unda vifiqroT, rom es Txzuleba
dawerilia im dros, roca qarTuli da berZnuli enebi erTnairad
idevneboda saqarTveloSi. avtori amxnevebs xalxs, rom aseTi devna
qarTuli enisa didxans ar gagrZeldeba da daaxloebiT erT
saukuneSi mdgomareoba mowesrigdebao. winaswarmetyveleba marTlac
aRsrulda: jer VI s-is dasasruls qarTulma enam mcire xniT
aRidgina Tavisi uflebebi, Semdgom ki VII s-Si nawilobriv da VIII
s-dan is srul uflebebSia. arabebi, marTalia, qarTvel qristianebs
devnidnen, magram maT mier qarTuli enis devna cnobili ar aris.
berZnul da qarTul enebs devnidnen sparselebi VI s-sa da VII s-
is dasawyisSi. sparselebs ar SeeZloT qarTuli enis devna V s-Si,
radganac maSin qarTvel ers erovnuli saxelmwifo hqonda, xolo
VII s-is dasawyisSi sparseTis saxelmwifo ganadgurda, is 629 wels
herakle keisarma daamarcxa, xolo amave saukunis 40-ian wlebSi
arabebma sabolood gaanadgures.
Tu rogor aiZulebdnen sparselebi VI s-Si qarTvelebs ar
SeeswavlaT berZnuli ena da ar gadmoeRoT Txzulebebi am enidan,
aramed kavSir-urTierToba hqonodaT somxurTan da asurulTan,
wers k. kekeliZe: `...isini maT nebas ar aZlevdnen berZnuli ena
SeeswavlaT da am enidan Txzulebebi gadmoeRoT TavianT enaze.
TavisTavad cxadia, rom amasve moiTxovdnen isini qarTvelebisganac.
aseT pirobebSi maSindel iberiaSi kidevac rom Zlieri yofiliyo
berZnuli saeklesio-literaturuli orientacia, is xorcs ver
Seisxamda, amitom qarTvelebi iZulebulni iqnebodnen
414
literaturuli kavSiri da urTierToba daeWiraT umTavresad
mezobel somxebTan da aRmosavleTis qristianebTan, kerZod
asurelebTan~.28
V s-Si qarTul eklesiaSi wirva-locvisa da msaxurebis enebi
iqneboda qarTuli da berZnuli, rac bunebrivia, sxva erovnul
eklesiebSic ase iyo. garda amisa, kaTalikosebic ki VI s-is
dasawyisSi saberZneTidan yofilan Camosulni. VI s-is dasawyisidan
saqarTvelos dapyrobis Semdeg sparselebi eklesiebSi berZnuli
enis xmarebas akrZalavdnen (sxvaganac ase moiqcnen) da berZnulis
magier saeklesio msaxurebisaTvis qarTul enasTan erTad somxurs
an siriuls danergavdnen, radganac somxur eklesias
gansakuTrebul upiratesobas aniWebdnen da berZnuls
upirispirebdnen. VI s-Si qarTuli ena marTlac dafaruli
(damarxuli) ena gaxda politikuri mdgomareobis gamo, mteri
qalkedonitobas krZalavda. qarTuli ena qalkedonitobis
elementad aRiqves. rogorc wers `qebaAs~ avtori, im dros berZnuli
ena da eklesia qarTulis megobrad aris miRebuli, magram
akrZalulia, qarTuli ena ki namdvilad iyo damdablebuli da
dawunebuli. am dromde, TiTqmis aTasi wlis manZilze ki is
saxelmwifo ena iyo _ farnavazidan gorgaslis CaTvliT. `qebaASi~
berZnuli da qarTuli enebisa da eklesiebis Sesaxeb naTqvamia _ `da
axalman nino moaqcia (qarTuli eklesia) da helene dedofalman
(berZnuli eklesia), ese arian orni dani, viTarca mariam da marTa.
da megobrobaO amisTYs Tqua...~29
mariami da marTa erTad imyofebodnen mwuxarebis dros, roca
maTi Zma lazare gardaicvala, aseve mariami da marTa erTad iyvnen
im didi sixarulis dros, roca ufalma ieso qristem maTi Zma, oTxi
dRis mkvdari lazare mkvdreTiT aRadgina. wmida ninosa da wmida
elene dedoflis eklesiebi da enebi erTnairad devnilni iyvnen
sparseTis imperiaSi, kerZod, VI saukunis saqarTveloSi.
isini ise, rogorc debi mariam da marTa erT bedqveS arian
mwuxarebisas, magram amJamad damdablebuli da dawunebuli
qarTuli ena mkvdreTiT aRdgeba uflis mier, rogorc lazareo.
avtori arafers wers berZnuli enis aRdgenis Sesaxeb, rac
bunebrivia. es ena Tavis qveyanaSi saeklesio ena iyo, xolo
qarTuli ena Tavis qveyanaSi damalulad mosaxmari (`damarxuli~),
dawunebuli da damdablebuli iyo.
avtori winaswarmetyvelebs, rom saRvTo qarTuli ena uflis
saxeliT Semkuli da kurTxeuli, didxans ar iqneba oTxi dRis
mkvdris mdgomareobaSi, is aRdgeba rogorc lazare da mis
415
aRdgomas niSnad, anu `saswaulad ese aqus _ oTxmeoc da
aToTxmeti weli...~
Tu rogor idevneboda berZnuli ena sparsTa mier, kargad aqvs
aRwerili mose xorenels:
`...mehruJanma dawva berZnuli wignebi mTels Cvens qveyanaSi;
amasTanave, somxeTis danawilebisas, sparsTa wil somxeTSi,
sparseli moxeleebi aravis rTavdnen berZnuli mwignobrobis
SeTvisebis nebas, mxolod asurulis Seswavla SeiZleboda~.30 anda _
`...ra wignsac ki waawydeboda, igi wvavda, brZana, rom eswavlaT
sparsuli da ara berZnuli wera-kiTxva. aravis hqonda ufleba
elaparaka berZnulad, anda eTargmna am enidan. amas TiTqos imitom
Svreboda, rom somxebs sruliad aRar hqonodaT berZnebTan
megobruli urTierToba da nacnoboba. sinamdvileSi ki qristianuli
moZRvrebis aRmofxvra ewadaT, rameTu maSin somxebs jer kidev ar
gaaCndaT anbani da berZnulad asrulebdnen RvTismsaxurebas~.31
berZnul enaze laparaki akrZaluli yofila. aqedan kargad Cans
sparselebis damokidebuleba berZnuli enisadmi IV-V saukuneTa
somxeTSi. wmida raJdenis wamebidan da sxva wyaroebidan Cans, rom
sparselebi berZnebsa da qarTvelebs erTnairad devnidnen VI
saukunis 70-ian wlebamde. qarTuli eklesia daaSores berZnuls da
dauaxloves aRmosavlur-somxurs. saqarTveloSi daiwyo berZnuli
enidan Targmnili wignebis somxuris mixedviT redaqtireba, ris
Sesaxebac aRuniSnavs giorgi mcires.
msgavsi magaliTi moxda somxeTSi. mose xoreneli wers, rom
sparselebi somxebs RvTismsaxurebas uSlidnen maSin, roca somxur
eklesias kavSiri hqonda berZnulTan IV s-is bolosa da V s-is
dasawyisSi. amis Semdeg somxurma eklesiam sparseTis saxelmwifos
zemoaRniSnuli sastiki zemoqmedebiT imas miaRwia, rom somxuri
eklesia upiratesad dauaxlovda sparsul-siriul eklesiebs.
a. abdalaZe SeniSnavs: _ `ebrZoda ra bizantiis gavlenis
gavrcelebas somxeTSi, iranis xelisufleba, amave dros, garkveuli
politikuri mosazrebiT, mxars uWerda siriuli kulturis
gabatonebas somexTa qveyanaSi~,32 anda `...iranis Sahis kari im xanaSi
somxeTSi mxars uWerda siriuli kulturis gavlenis gavrcelebas
berZnulis sawinaaRmdegod. siriul kulturas somxeTSi isedac
Rrmad hqonda fesvebi gamdgari da mTavrobis mfarvelobis
pirobebSi mas kidev ufro gaeSala frTebi. amgvar viTarebaSi
berZnul civilizacias naziarebi, misi Tayvanismcemeli moazrovneni
aramcTu aRaravis undoda, maT devnidnen, aviwroebdnen kidec~.33
sparseTma miaRwia somxeTSi siriuli kulturis gabatonebas da
aRmofxvra berZnuli. daaxloebiT 90-100 wlis Semdeg igive procesi
416
daiwyo saqarTveloSi. aRmoifxvra berZnuli da berZnulis
sanacvlod Seecadnen ara siriuli, aramed somxuri kulturis
gavrcelebas. mizezi is iyo, rom somxuri eklesiis sagangebo
politikis wyalobiT, VI-VII saukuneebSi somxuri eklesia iseve
samagaliTo gaxda sparseTisaTvis, rogorc adre siriuli kultura,
ena da eklesia iyo. xolo qarTuli eklesiis mier VI saukunis Sua
wlebSi qalkedonituri midrekilebis gamomJRavnebam saboloo
jamSi qarTuli enis xmarebis SezRudva gamoiwvia. saqarTveloSi VI
saukunis 20-iani wlebidan VI saukunis 70-ian wlebamde qarTuli da
berZnuli enebi Tanabrad SezRudul pirobebSi imyofebodnen,
rogorc debi, mosiyvarule debi mariam da marTa, lazares
micvalebisas.
VI saukunis 70-90-ian wlebSi saqarTvelos mier qalkedonitobis
daufaravma aRiarebam da qveynis gaTavisuflebam qarTul da
berZnul enebs kvlav daubruna Tavisi adgili kulturul
cxovrebaSi. winaswarmetyveleba qarTuli enis aRdgomis Sesaxeb
aRsrulda, ise rogorc abibos nekreselis winaswarmetyveleba.
Semdgom saukuneSi kvlav SeizRuda qarTuli ena. is Tavis
uflebebSi srulad aRdga tao-klarjeTis, afxazeTisa da kaxeT-
hereTis samefoebis Seqmnis Semdgom. es marTlac hgavda lazares
aRdginebas VI-VII saukuneebis devnasTan SedarebiT.
k. kekeliZe wers, rom VI saukunis bolos wirva-locva qarTul
enaze gaCaRebuli iyoo: `VI saukunis gasuls, rogorc `epistoleTa
wignidan~ Cans, qarTlSi gaCaRebuli yofila wirva-locva da
RvTismsaxureba qarTul enaze~,34 aseve yofila V saukuneSic.
`qebaAs~ avtoris mier aRweril mdgomareobaSi qarTuli ena
mxolod VI saukunis erT did periodSi imyofeboda.
s a e k l e s i o e n a a l b a n e T S i , h e r e T S i ,
g u g a r q s a d a d a s a v l e T s a q a r T v e l o S i V I - V I I
s a u k u n e e b S i
a) saeklesio ena albaneTSi
Tavidanve unda iTqvas, rom albaneTis saeklesio ena somxuri iyo
da ara mSobliuri albanuri ena. albaneTi iyo amierkavkasiis
udidesi qveyana, gadaWimuli sevanis tbis mimdebare teritoriebidan
vidre kaspiis zRvamde. albanelebi iberiul-kavkasiuri modgmis
417
xalxi iyo, amitomac albanuri ena axlos idga qarTvelur enebTan
da sruliad gansxvavdeboda somxuri enisgan. garda amisa,
albaneTis eklesia iyo samociqulo, TavisTavadi eklesia, romelsac
hyavda kaTalikosi, hqonda saeklesio ierarqia da mravali
saepiskoposo.
arsebobs sxvadasxva mosazreba imis Sesaxeb, Tu ratom iyenebda
albaneTis xalxi saeklesio saWiroebisaTvis ara albanur, aramed
somxur enas. erT-erTi mosazreba gamoTqmulia `Zveli msoflios
istoriis~ III tomSi (moskovi, 1982), romlis Tanaxmadac, albaneTi
mravalerovani qveyana yofila, ris gamoc SeuTvisebia samxreTeli
mezoblebis yvela miRweva:
`samxreTeli mezoblebidan aTvisebul miRwevaTa Soris
redkolegia qristianobasac (monofizituri formiT) asaxelebs,
Tanac Tu qristianobis pirvel wlebSi TviT somxeTSi
RvTismsaxureba siriul enaze sruldeboda, `albaneTSi mwerlobisa
da RvTismsaxurebis enad~ somxuria dasaxelebuli. dapyrobil
qveyanaSi gabatonebuli xalxi, rogorc cnobilia, yovelTvis
cdilobda adgilobrivi mosaxleobis asimilacias. am mxriv,
rogorc zemoT vaCveneT, gamonaklisi arc somxeTis saxelmwifo iyo,
magram albaneTis armenizaciis procesi Turme ZaldatanebiTi ar
yofila. xSirad Tvlian, rom roca somxeTis mefeebi albaneTis
provinciebis xarjze TavianT teritoriebs afarToebdnen, ZaliT
axdendnen adgilobrivi mosaxleobis armenizacias. es Sexeduleba
sruliad mcdaria. arc erTi Zveli saxelmwifo ar cdilobda
ZaldatanebiT daenerga Tavisi ena ucxoenovan mosaxleobaSi.
saerTod ki albaneTis im provinciebis mosaxleobas, sadac somxebi
batonobdnen, `aravin uSlida saxlSi mSobliur enaze esaubraT~.35
albaneTi jer kidev IV-V saukuneebSi yofila nawilobriv
armenizebuli _ gasomxebuli. v. goilaZe wers _ `...akad. s. eremianis
Tanaxmad, mtkvris marjvena mxares mdebare albanuri olqebidan IV-
V saukuneebSi arcaxi mTlianad, xolo utiki nawilobriv iyo
armenizebuli.~36 miuxedavad amisa, albaneTSi V saukuneSi Seiqmna
erovnuli anbani, mwerloba da albanuri istoriografiac ki _
`rogorc Cans, albanelebs mokle drois ganmavlobaSi hyavdaT
TavianTi Zveli istorikosebi~, _ naTqvamia `Zveli msoflios
istoriis~ III tomSi. magram `albaneTSi literaturuli ena ar
Seqmnila~.37
arsebobs sxva Tvalsazrisic. rogorc aRvniSneT, albanelma
xalxma V saukuneSi Seqmna sakuTari erovnuli damwerloba, da
Seqmnila kidec albanuri literaturis originaluri Zeglebi,
romelTac Cvenamde ar mouRweviaT. damwerloba, cxadia,
418
gamoiyeneboda saeklesio albanurenovani wignebis saWiroebisaTvis.
aqedan Cans, rom V saukuneSi albaneTis eklesiebSi saeklesio enad
albanuri ena gamoiyeneboda, Tu mTel albaneTSi ara, mis zogierT
kuTxeSi mainc. amasTanave varaudoben, rom ukve VII saukunis
albaneli istorikosi mose kalankatueli Tavis Txzulebas wers
ara albanur, aramed somxur enaze.
Tu V saukuneSi SemoRebuli albanuri damwerloba da
albanurenovani wignebi VII saukuneSi ukve aRar gamoiyeneboda
albanelTa mier, Cans, am ori saukunis Sua _ VI saukuneSi, albanur
eklesiaSi moxda raRac cvlileba, kerZod, albanurenovani wirva-
locva Seicvala somxurenovani wirva-locviT.
marTlac, VI saukuneSi Zalze didi Zvrebi xdeba amierkavkasiis
eklesiebSi. sparseTis mier dapyrobil amierkavkasiis qveynebSi
eklesiebze zedamxedveloba moipova somxeTis eklesiam. sparseTma
somxur eklesias misca neba, lideroba moepovebina amierkavkasiaSi
(sparsul nawilSi). amis gamo amierkavkasiis somxeTTan mosazRvre
kuTxeTa eklesiebSi met-naklebad dainerga somxurenovani
RvTismsaxureba. albaneTi adreve, IV-V saukuneebSi met-naklebad
armenizebuli qveyana iyo, amitomac aq VI saukuneSi somxurenovani
RvTismsaxurebis sayovelTaod gavrceleba Zneli ar iqneboda,
amitomac somxurma saeklesio enam Secvala albanuri saeklesio ena.
amis Semdeg albaneTi somxurenovania saeklesio TvalsazrisiT.
albanuri wignebi da damwerloba maT Semdeg aRarasodes
gamouyenebiaT _ arc erT saukuneSi. albaneli xalxic TandaTan
gadagvarda.
VIII s-is Semdeg somexi monofizitebis mier devnilma albanelma
qalkedonitma berebma Tavi qarTul monastrebs Seafares, maT
albaneTidan Tan wamoiRes albanurenovani saeklesio wignebi, _
albanuri anbaniT dawerilni, magram Semdgom maTi rigebi aRar
Seivso da wignebi qarTvelebma gamoiyenes, isini palimsestebad
gadaiqcnen, kerZod, SemdegSi albanur wignebs qarTuli
wignebisTvis iyenebdnen.
b) saeklesio ena hereTSi
gansaxilvel periodSi, VI-VII saukuneebSi, hereTi albaneTis erT-
erTi Semadgeneli nawili iyo, moqceuli mis dasavleTiT, amitomac
is saeklesio reforma, Tu cvlileba, romelic albaneTSi
mimdinareobda am dros (saeklesio enad somxuri enis danergva),
hereTSic tardeboda Zvel qarTul istoriografiaSi miRebuli
TvalsazrisiT.
419
hereTi TviT IX-X saukuneebamde monofizituri iyo, is
qalkedonitobaze moaqcia dedofalma dinaram. iq `mefobamde
iSxanikissa pirvelni yovelni iyvnes mwvalebelni~.38
amitomac, monofizituri hereTis saeklesio ena VI-IX saukuneebSi
iyo somxuri ena, ise rogorc mTel albaneTSi saerTod.
V saukuneSi hereTi Sedioda ara albaneTis SemadgenlobaSi,
aramed qarTlis (iberiis) samefoSi. Cven amis damadastureblad
gvaqvs ueWveli saistorio wyaro `SuSanikis wameba~, sadac hereTs
pirdapir ewodeba qarTli. sparsTagan wamosuli varsqen pitiaxSio
_ weria iq, Semovida qarTlSi, kerZod ki, hereTis qveyanaSio _
`...moiwia igi sazRvarTa qarTlisaTa, queyanasa mas hereTisasa.~39
xolo hereTSi wamebuli SuSanikis saqme `yovel qarTlSi~
ganiTqvao, radganac hereTi `yoveli qarTlis~ nawili iyo _
`ganiTqua yovelsa qarTlsa saqmH misi.~ SuSanikis sanaxavad
`...aznaurni da uaznoni soflisa qarTlisani movides~40 _ TviT
hereTs ewodeba qarTli, amitomac avtori aq sityva hereTs ar
xmarobs da qarTls xmarobs mis magier.
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, hereTi, ara marto V saukuneSi
warmoadgenda qarTlis samefos, aramed qarTuli erovnuli
saxelmwifos SeqmnisTanave, qristemde IV-III saukuneebSi, farnavazis
dros, is samefos SemadgenlobaSi iyo. hereTi istoriulad qarTlis
Semadgenel nawilad ganixileboda. eTnikurad, `qarTlis cxovrebis~
Tanaxmad, herebi arian qarTvelebis `Tvisni~.
wmida ninos mier qarTuli erovnuli eklesiis daarsebis dros,
IV saukuneSi hereTi qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi Sedioda.
wmida ninom TviT moaqcia hereTi qristianul rjulze. amis Sesaxeb
cnobebi gvaqvs ara marto qarTul wyaroebSi, aramed somxurSic,
kerZod, mose xoreneli wers wmida ninos Sesaxeb, rom man moaqcia
qarTveli eri klarjeTidan vidre kaspiis karamde da masquTebis
qveynamdeo. masquTebi kaspiis zRvasTan cxovrobdnen _ `man iqadaga
klarjeTidan dawyebuli vidre alanTa da kaspiis karamde, masquTTa
sazRvrebamde, rogorc amas agaTangelozi gauwyebs Sen~.41
aRsaniSnavia, rom mose xoreneli wmida ninos `qarTvelTa
momaqcevels~ uwodebs, amitomac wmida ninos mier moqceuli
mosaxleoba `klarjeTidan vidre kaspiis karamde~, Cans, mose
xorenels qarTvelebad miaCnia.
axla unda iTqvas V saukuneSi hereTis saeklesio enis Sesaxeb _
V saukuneSi hereTis saeklesio ena qarTuli iyo, imis gamo, rom aq
IV saukunidanve vrceldeboda qarTuli eklesiis iurisdiqcia.
qarTuli ena wmida ninos mier daarsebuli eklesiis ena iyo, hereTi
ki wmida ninos (e.i. qarTul) eklesiaSi Sedioda. is faqti, rom
420
pirveli qarTuli qristianuli moTxroba SuSanikis wamebis Sesaxeb
hereTs eZRvneba (da rogorc TviT moTxrobidan Cans, aqvea dawerili
jer kidev gaunelebeli STabeWdilebiT), gvisabuTebs im azrs, rom
V saukuneSi hereTis saeklesio ena qarTuli ena iyo.
ra enaze laparakobdnen herebi, romeli iyo maTi mSobliuri ena?
albaneli xalxis ena iberiul-kavkasiur enaTa jgufs
miekuTvneboda da enaTesaveboda daRestnur enebs.
albaneTis mniSvnelovani nawili mtkvris marjvena mxares da misi
centraluri olqi utiqi armenizebuli yofila.
albaneTSi iberiul-kavkasiur (daRestnur) enaTa jgufis garda
gavrcelebuli yofila iranuli da Turquli enebi, agreTve
adgilobriv mosaxleobas miuRia somxuri ena, anu nawilobriv
armenizebuli _ gasomxebuli yofila.
albaneTSi enaTa aseTi mravalferovnebis fonze srulebiT ar
mogveCveneba gasakviri aq qarTveluri enebis arsebobac. marTlac,
albaneTis dasavleT provinciaSi _ hereTSi _ mcxovrebi
mosaxleoba (herebi) qarTulenovani yofila. mkvlevari zaza
sxirtlaZe wers: `...ukanaskneli wlebis gamokvlevebSi, vrceli
faqtobrivi masalis moxmobisa da gaanalizebis safuZvelze
damajerebladaa dasabuTebuli, rom VII-X ss. hereTis teritoriaze
adgilobrivi mosaxleobis (herebis, sujebis) kultura aRmosavlur-
qarTul wres ganekuTvneboda, ena ki uciloblad qarTuli iyo~.42
magram somxur istoriografiaSi gamoTqmulia sxva mosazreba,
kerZod, TiTqosda hereTis teritoriaze cxovrobda somxuri
mosaxleoba _ amgvari varaudi dReisaTvis ucxo aRar aris _ igi,
rogorc cnobilia, hereTis mosaxleobis eTnikuri Semadgenlobis
Taobaze msjelobisas adrec ramdenjerme yofila gamoTqmuli~,
kerZod, mecnierebs a. mnacakanians wignSi `kavkasiis albaneTis
literaturis Sesaxeb~ da g. mkrtumians wignSi _ `kaxeT-hereTis
samefo da somxur-qarTuli urTierTdamokidebuleba~ gamoTqmuli
hqoniaT mosazreba _ `...hereTis teritoriaze somxuri mosaxleobis
arsebobaze...~
amitom _ hereTSi an somxuri mosaxleoba cxovrobda da XI
saukunis Semdeg es xalxi gaqarTvelda, anda piriqiT herebi
qarTulenovani xalxi iyo, romelmac VI-X saukuneebSi ganicada
nawilobrivi armenizacia albaneTis sxva kuTxeTa msgavsad, XI
saukunidan hereTi kvlav qalkedonituri qveyana gaxda da amitomac
aq eklesiebSi wirva-locvis enad kvlav aRdga herTaTvis mSobliuri
qarTulenovani RvTismsaxureba. rogorc aRniSnuli gvqonda, X
saukuneSi monofizituri hereTi qalkedonitobaze moaqcia dinara
dedofalma. iqamde VI-IX saukuneebSi hereTi monofizituri iyo.
421
monofizitebis saeklesio ena am periodSi somxuri ena iyo.
Sesabamisad maSin, roca hereTi monofizituri iyo, aq wirva-locvis
ena somxuri ena iyo, xolo roca hereTi kvlav daubrunda
qalkedonitobas, misi saeklesio ena kvlav qarTuli ena gaxda.
hereTis armenizacia ise Rrma ar yofila, rogorc Sua da
samxreT albaneTisa iyo. Tu albaneTis mtkvris marjvena sanapiro
da centraluri provincia _ utiqi mTlianad iqna armenizebuli,
hereTis armenizacia SedarebiT umniSvnelo iyo, imis gamo, rom
herebi qarTulenovani xalxi iyo, mis mezoblad kaxeTsa da
qarTlSi aseve qarTulenovani xalxi cxovrobda, rac xels uwyobda
hereTSi qarTulenovnebis SenarCunebas. herebis sasaubro, saojaxo
ena qarTuli ena iyo, mxolod eklesiaSi ixmareboda somxuri ena
saeklesio saWiroebisaTvis _ monofizitobis dros. hereTis samefos
Seqmnis Semdeg, IX saukuneSi, saxelmwifo (!) ena iyo qarTuli ena _
mosaxleobis deda ena. miuxedavad amisa, saeklesio ena am dros
mainc somxuri iyo monofizitobis gamo. somxuri enis codna
ganaTlebisa da mwignobrobis misaRebad aucileblad saWiro iyo,
Tu romelime axalgazrda somxeTSi amisaTvis gaemgzavreboda.
arsebobs lalaianis mier Cawerili legenda, romlis mixedviTac,
cnobili mecnieri _ filosofosi VI saukunisa daviT uZleveli,
warmoSobiT hereTidan yofila, hereTi ki V saukuneSi qarTlSi
Semavali qveyana iyo. daviTi ganaTlebis misaRebad somxeTSi
gamgzavrebula, Semdeg ki kvlav dabrunebula qarTlSi.
hereTis istoriuli geografia saukuneTa ganmavlobaSi
icvleboda. qarTvelebi hereTs zogjer mTel albaneTs uwodebdnen,
rogorc magaliTad, arseni safareli Tavis TxzulebaSi. hereTi da
gugarqi, anu qvemo qarTli erTmaneTis mezoblebi iyvnen da zogjer
erTmaneTis teritoriebs nawilobriv faravdnen, magaliTad,
curtavi xan hereTSia (iakob curtavelis Tanaxmad), xan kidev
gugarqSia (`epistoleTa wignisa~ da uxtanesis Tanaxmad).
axali gamokvlevebis mixedviT, hereTSi Sedioda Saqic. cnobilia,
rom Zveli qarTveli saeklesio istorikosebi SuSaniks uwodebdnen
`ranis dedofals~, magram Cven viciT, rom SuSaniki hereTis
dedofali iyo. Cans, `rani~ Sua saukuneebSi ewoda hereTis erT
nawils. aqedan Cans, rom hereTi did teritoriaze yofila
gadaWimuli. da Tu `rani~ hereTis nawils ewoda, maSin hereTi
albaneTis centraluri `utiqis~ provinciis mezobeli yofila.
albaneTis es provincia ki armenizebuli, anu gasomxebuli iyo.
dasavleTiT hereTi uSualod qalkedonur centrebs _ mcxeTa-
Tbiliss emezobleboda. igi monofizitur da qalkedonitur qveynebs
Soris yofila moTavsebuli, amitomac Sesabamisad mosaxleobis is
422
nawili, romelic hereTis aRmosavleTSi cxovrobda, monofizituri
iqneboda (ise, rogorc mTeli albaneTi), xolo hereTis dasavleTiT
qalkedonitur qarTlTan mcxovrebi mosaxleoba naklebad iqneboda
gamonofizitebuli da, albaT, nawilobriv mainc qalkedonituri iyo
(igulisxmeba VI-IX saukuneebi).
X saukuneSi hereTis mTlianad qalkedonitobaze moqceva dinara
dedoflis mier warmoadgenda hereTis srul gamoyofas
monofizituri albaneTidan, ufro zustad IX saukuneSi hereTi
politikurad gamoeyo albaneTs, xolo X saukuneSi _
sarwmunoebrivad.
yuradReba unda mieqces erT garemoebas, Tu herebis dedaena
albanuri iyo, rogor moxda herebis `gaqarTveleba~?43 saerTod,
amJamad miRebulia aseTi Teoria: roca romelime araqarTulenovani
mxare qarTuli (mcxeTis) eklesiis gavlenis sferoSi eqceoda,
xdeboda am mxaris `gaqarTveleba~. es Teoria srulebiT ver xsnis
hereTis gaqarTvelebis sakiTxs. saqme isaa, rom VI-IX ss-Si hereTi
Sedioda ara qarTuli, aramed somxuri eklesiis gavlenis sferoSi.
amitomac is monofizituri iyo da ara qalkedonituri. amis gamo
hereTSi wirva-locvis ena somxuri iyo. miuxedavad amisa, hereTis
samefos SeqmnisTanave, hereTis saxelmwifo ena qarTuli gaxda da
ara somxuri, es im dros, roca arc qarTul (mcxeTis) eklesiasa da
arc qarTul saxelmwifos hereTze xeli ar miuwvdebodaT. Tu
herebi albanurenovani xalxi iyo am dros, iq unda danergiliyo
saerTo-saxelmwifo somxuri ena, radganac mTel albaneTSi swored
somxuri ena iyo saerTo-saxelmwifo-saeklesio ena. da radganac am
pirobebSi hereTSi saerTo-saxelmwifo enad dainerga swored
qarTuli da ara somxuri ena (igulisxmeba IX saukune, hereTis
gaqalkedonitebamde), miuTiTebs, rom herebi iyvnen ara Tu
qarTulenovani xalxi, aramed qarTvelebi.
xSirad Zveli drois araqarTveli istorikosebi albaneTs
iverias-iberias uwodebdnen da Sesabamisad albaneTs iverebiT
dasaxlebulad miiCnevdnen. aseTi Tvalsazrisi nawilobriv aisaxa
qarTul wyaroebSi. rogorc aRniSnuli gvqonda, `qarTlis
cxovrebasa~ da sxva qronikebs albaneTis mniSvnelovani nawili _
hereTi `qarTlis samefos~ nawilad miaCndaT, mosaxleobas ki,
herebs, qarTvelebad miiCnevdnen, ase rom, hereTs qarTls anu
iverias uwodebdnen ara marto ucxoeli, aramed qarTveli
avtorebic. amitomac, Cans, hereTis cnobili dedofali dinara
ucxoel avtorTa mier iveriis dedofal dinarad iqna wodebuli,
rac aisaxa kidec rusul TqmulebaSi `iveriis dedofal dinaras~
Sesaxeb. dinaras dedoflobis dros hereTi didi saxelmwifo iyo,
423
romelic moicavda teritoriebs, romelTac Semdgom ewoda Saqi,
rani, movakani da sxva. aRsaniSnavia isic, rom Crdilokavkasiel
tomebsa da mis CrdiloeTiT mcxovreb savromatul tomebs aqtiuri
urTierToba hqondaT albaneTTan (da hereTTan) `Coris~, derbendis,
kaspiis kariT. CrdiloeTSi mcxovrebi xalxebi albaneTsa da hereTs
ukeT icnobdnen, vidre, vTqvaT, saqarTvelos sxva kuTxeebs.
albaneTTan mWidro kontaqtebi hqondaT xazarebsac, xolo maT
Semdeg slavur da rusul tomebsac.44 amitomac, dedofali dinara,
romelmac albaneTis mniSvnelovani nawili _ hereTi
qalkedonitobaze moaqcia, CrdiloeTis xalxebisaTvis legendarul
pirovnebad iqca, xolo TviT hereTi Crdiloeli xalxebisaTvis
iberiis Sesasvleli, mTavari qveyana iyo (CrdiloeTis tomebi
albaneTSi Sediodnen kaspiis gziT, derbendidan, `Coris~ kariT).
hereTis dasavleTiT (qarTlis uSualo sazRvarTan) mdebareobda
ganTqmuli daviT garejis lavra. ismis kiTxva: Tu hereTi VI-IX ss-
Si monofizituri iyo albaneTis msgavsad, ra sarwmunoebrivi
mimarTulebisa iyo es lavra?
daviT garejelis cxovrebaSi gvaqvs aseTi momenti _ wmida mama
daviTi Cadis garejis sanaxebSi, sadac mas Sexvdeba mis mimarT
mtrulad ganwyobili aznauri, romelic somxurad metyvelebs.
daviT garejeli iZulebuli xdeba mis mosaklavad SemarTul kacs
somxuri eniTve upasuxos. `mas Jamsa Sina movida barbarozi vinme
naTesavi adgilTagan ruAsTavisaTa... daukYrda barbarozsa mas da
hrqua: `vinaA xar Sen?~ miugo man somxuriTa eniTa...~45
daviT garejelis cxovrebis zemoT moyvanili cnobidan Cans, rom
hereTs ara marto aRmosavleTidan emezobleboda somxurenovani
albanuri Temi utiqi, aramed dasavleTiTac (qvemo qarTl-
gugarqSic) mosaxleobaSi nawilobrivad mainc somxurenovneba
danergila.
asurel mamaTa cxovrebidan Cans, rom isini qarTul enaze
laparaks gansakuTrebul, principul mniSvnelobas aniWebdnen.
`qarTlis cxovrebaSi~ gvaqvs momenti, roca maT misagebeblad
gamosul kaTalikoss asureli mamebi qarTul enaze upasuxeben.
qarTul enaze laparaks maSin principuli mniSvneloba hqonda,
radganac VI saukunis I naxevarSi amierkavkasiis eklesiebze
zedadgomis, zedamxedvelobis ufleba sparseTma mianiWa somxur-
monofizitur eklesias da amitomac yvelgan inergeboda
somxurenovani RvTismsaxureba. qarTul enaze saubars da
qarTulenovan RvTismsaxurebas, Cans, antimonofizitur anu
antisparsul movlenad miiCnevdnen. aseT dros asurel mamaTa mier
424
qarTuli enis gamoyenebas proqalkedonituri da antimonofizituri
mniSvneloba eniWeboda.
sruliad ueWvelia, da yvelasTvis cnobilia, rom daviT
garejis lavra VI-X saukuneebSi qarTulenovani monastrebisgan
Sedgeboda. es faqti TavisTavad warmoadgens pasuxs am lavris
sarwmunoebrivi mimarTulebis Sesaxeb. es lavra monofizituri
mimarTulebisa rom yofiliyo, iq danergili iqneboda mxolod da
mxolod somxurenovani wirva-locva da araviTar SemTxvevaSi
qarTulenovani, magram aq somxurenovani wirva-locva ar yofila,
cxadia, es lavra qalkedonituri iyo.
aSkaraa, daviT garejis monastrebi aferxebdnen hereTis
dasavleTi nawilis armenizacias da xels uwyobdnen hereTSi
qalkedonuri mrwamsis aRdgenas.
marTalia, hereTis mcire nawili, romelzedac daviT-garejis
monastrebs gavlena hqondaT, qalkedonituri iyo, ZiriTadi nawili
dinara dedoflamde monofizituri yofila, rasac Taviseburi
gavlena eqneboda mosaxleobaze. uTuod amis asaxvaa sabereebis erT-
erT eklesiaSi somxurenovani warwerebis arseboba.
sabereebad wodebul samonastro kompleqsSi ramdenime eklesia
yofila. erT-erT eklesiaSi aRmoCnda somxuri ganmartebiTi
warwerebi. somxuri warwerebis aRmoCenam maSinve warmoSva azri
hereTSi somxuri adgilobrivi mosaxleobis arsebobis Sesaxeb _
`...somxuri ganmartebiTi warwerebis arsebobis faqti, bunebrivia,
badebs mosazrebas, romlis mixedviTac es epigrafikuli masala
adgilobriv, hereTis (am SemTxvevaSi kambeCanis) teritoriaze
somxuri mosaxleobis arsebobaze unda miuTiTebdes... monasterSi
qarTvelebTan erTad moRvawe somxebic am eTnikuri jgufidan unda
yofiliyvnen gamosulni. amgvari varaudi mosaxleobis eTnikuri
Semadgenlobis Taobaze msjelobisas adrec ramdenjerme yofila
gamoTqmuli~.46
z. sxirtlaZe ar iziarebs gamoTqmul varauds hereTSi somxuri
mosaxleobis arsebobis Sesaxeb, Tumca uSvebs, rom _ `somxuri
mosaxleobis wili hereTisa sazogadod da, kerZod, kambeCanis
teritoriaze erTob mcire unda yofiliyo~.47
misi azriT, am monasterSi mosulan qalkedoniti somxebi,
romlebic gaqarTvelebulan. Turme aq mimdinareobda qalkedonit
somexTa denacionalizaciis procesi.48 sinamdvileSi ki rogorc
masalebidan Cans, hereTsa da kambeCanSi cxovrobda ara somxuri
mosaxleoba, aramed qarTvelebi, nawilobriv armenizebuli, rac
Seexeba qalkedoniti somxebis `denacionalizacias~, somexi
qalkedonitebi somxebadve darCnen, radganac maTSi erovnuli
425
TviTSegnebisa da erovnuli siamayis, erisa da mamulis siyvarulis
grZnoba sarwmunoebriv grZnobaze naklebi ara yofila. somxeTis
mdidari istoriografia naTlad gadmoscems, rom somex ers Tavisi
erovneba iseve amaRlebuli hqonda, rogorc sarwmunoeba da
arasodes erTs meores ar anacvalebda.
xolo hereTSi arsebuli sinamdvile srulad aris gadmocemuli
qarTul wyaroebSi _ X saukuneSi hereTi qalkedonituri qveyana
gaxda, aqamde ki is monofizituri iyo, TiTqmis 200-300 wlis
manZilze VI_IX saukuneebSi, rac imas niSnavs, rom aq mwignobrobis,
mecnierebis, damwerlobis, azris Caweris ena iyo somxuri ena,
somxuri anbani.
X saukuneSi, roca mTeli hereTi gaqalkedonitda, daviT-garejis
monastrebSi da maT Soris sabereebSic hereTis sxva kuTxeebidan
mividnen ukve qalkedoniti, yofili monofiziti berebi, maT wirva-
locvis ena ki gaegebodaT, radganac qarTuli maTi dedaena iyo,
magram, rogorc Cans, wera-kiTxva qarTulad ar icodnen, icodnen
mxolod somxurad (romelic maT adre, siymawvileSive Seiswavles),
SesaZloa, amitomac monastris winamZRvrebma qarTuli wera-kiTxvis
ucodinari am qarTveli berebisTvis kedlebze sagangebod
gaakeTebines somxurenovani ganmartebiTi warwerebi, raTa maT
Tavisuflad SeZlebodaT gageba, Tu vin iyvnen gamoxatulni
eklesiis kedlebze. momdevno axalma nakadma, albaT ukve icoda
qarTuli wera-kiTxva (Seiswavles), amitomac Semdgom saukuneebSi
saWiro aRar gaxda am da sxva eklesiebSi somxuri ganmartebiTi
warwerebis gakeTeba.
ase rom, hereTSi mimdinareobda ara `denacionalizacia~, aramed
piriqiT, mosaxleoba daubrunda mSobliurenovan RvTismsaxurebas.
unda davaskvnaT, rom hereTi qristianobis Casaxvis periodSi, IV-
V saukuneebSi, qarTuli eklesiis nawili iyo. VI-X saukuneebSi
hereTis didi nawili monofizitur-somxur eklesiaSi Sedioda. X
saukuneSi hereTi daubrunda dedaqarTul eklesias, Sesabamisad, IV-
V saukuneebSi hereTis saeklesio ena qarTuli enaa, VI-IX
saukuneebSi _ somxuri ena, X saukunidan kvlav qarTuli ena.
g) saeklesio ena gugarqSi, anu qvemo qarTlSi
somxuri istoriografiis Tanaxmad, somxeTis CrdiloeTiT
moqceuli vrceli qveynis _ gugarqis centri aris qalaqi curtavi.
gugarqi qarTlis qveyanaa. curtavi dRevandel rusTavTan axlos
mdebareobda, esaa qvemo qarTli. aqaur eklesiebsa da maT naSTebze
V saukuniT daTariRebuli mravali qarTuli warwera arsebobs, rac
426
imis utyuari niSania, rom gugarqSi saeklesio ena, anu wirva-
locvis ena IV-V saukuneebSi iyo qarTuli ena. amave dros Cvenamde
moRweulia pirvelxarisxovani saistorio wyaro _ `epistoleTa
wigni~ VI-VII saukuneebisa, saidanac sruliad aSkarad Cans, rom
saerTod gugarqSi da kerZod curtavSi (e. i. qvemo qarTlSi)
arsebobda `somxurenovani~ mosaxleobis sakmao raodenoba.
amJamad qarTul istoriografiaSi aris mcdeloba, es
somxurenovani mosaxleoba gamoacxadon Zalze mcirericxovan
Temad, romelic curtavSi saxlobda, magram aseT mosazrebas
ewinaaRmdegeba `epistoleTa wigni~, sadac garkveviT weria, rom
somxurenovani mosaxleoba Zalze mravalricxovania, maT gugarqSi
aqvT `qveynebi~, soflebi, dabebi, hyavT aznaurebi da glexebi,
axalgazrdebi da moxucebi, aseve mimarTaven kidec maT somexi
ierarqebi _ `savaneTa xucesebs da soflis mRvdlebs, aznaurebsa da
glexebs, moxucebsa da yrmebs somxurenovani qveynebis sruliad
yovel msoflions, romelnic xarT curtavis eklesiis samwysoSi...~49
aqedan aSkaraa, rom mxolod erTi qalaqis (dabis) curtavis
mcirericxovan somxurenovan Tems ki ar egzavneba es epistole,
aramed curtavis eklesiis samwysoSi (anu eparqiaSi) moqceuli
`qveynebis~ somxurenovan mosaxleobas, Torem ramdeni `savane~ unda
hqonoda erTi dabis mcirericxovan Tems, rom es sityva mravlobiT
ricxvSi ar daeweraT?
curtavis somxurenovani Temi mravalricxovani yofila da mTel
mis samwysoSi, anu gugarq-qvemo qarTlSi yofilan gabneulni. ras
niSnavs `somxurenovneba~? fiqroben, rom somxuri ena am
mosaxleobis dedaena, mSobliuri ena iyo, rac arasworia. somxuri
ena am mosaxleobis saeklesio ena iyo, anu maT eklesiebSi somxur
enaze tardeboda wirva-locva (monofizituri sarwmunoebis gamo).
eTnikurad es `somxurenovani~ xalxi qarTvelebi iyvnen da maTi
dedaena iyo qarTuli ena. aseTi mtkicebis uflebas iZleva TviT
`epistoleTa wigni~, sadac sruliad garkveviT, aSkarad weria, rom
curtaveli episkoposi mose iyo `qarTvelTa~ episkoposi.
`epistoleTa wignis~ erT-erTi Tavis dasaTaureba aseTia _
`mizezi orbunebianTa meoTxe krebisa, mose qarTvelTa
marTlmadidebeli episkoposisa~.50
somxebi marTlmadidebels uwodebdnen monofizits, mose
qarTvelTa monofiziti episkoposi iyo. cnobilia, rom es mose
curtavis eparqiis mmarTveli episkoposi iyo, curtavis eparqia ki
mTel gugarqs _ qvemo qarTls moicavda, moses saepiskoposoSi
mTeli gugarqi Sedioda.
427
gugarqis mosaxleoba (gugarelebi) rom eTnikurad qarTvelebi
iyvnen, es kargad icodnen Zvelma somexma istorikosebma. amis
Sesaxeb pirdapir wers uxtanesi.
curtavi, _ wers uxtanesi, _ didi saxelovani dedaqalaqi iyo,
samkvidrebeli gugarelTa didi pitiaxSisa, axla ki curtavi daba-
qalaqia da gaCiani hqvia. am mxares ki `vrac daSti~, qarTvelTa veli
ewodebao. uxtanesi aRwers gugarelTa didi pitiaxSebis
genealogias. is eyrdnoba mose xorenels. gugarelTa didi
pitiaxSebio, _ wers is, _ iverielTa anu qarTvelTa tomebze
gaabatona aleqsandre makedonelmao. uxtanesis mixedviT, es
iverielebi, anu qarTvelebi cxovroben vrcel teritoriaze,
romelic gadaWimulia Savi zRvidan vidre somxeTisa da albaneTis
sazRvramde. gugarqi ki swored somxeT-albaneTis sazRvarTan
mdebareobda, amitomac is, uxtanesis mixedviT, qarTvelebiT iyo
dasaxlebuli. uxtanesi imeorebs Zvel istorikosTa Tvalsazriss,
romelic `moqcevaA qarTlisaASicaa~ gadmocemuli _ qarTveli
xalxis kavkasiaSi cxovrebis Sesaxeb. Tavdapirvelado, _ wers is, _
iverielebi, anu qarTvelebi sxva, Soreul qveyanaSi cxovrobdnen.
nabuqodonosorma es qarTvelebi, anu iverielebi Zveli qveynidan
gadmoasaxla kavkasiaSi, kerZod, daasaxla Savi zRvis piras.
`...pontos napirze rom dabanakda, is tomi aRorZinda, gamravlda
zRvis piras aqeT-iqiT, moedo im mxares da gavrcelda somexTa da
albanTa sazRvramde, Seiqmna friad mravali xalxi... iTesles da
gamravldnen da gaxda tomi, romelsac Tavis pirvel qveyanaSi
iverias uwodebdnen, aq ki qarTvelni ewodebaT... msurda ramodenime
sityviT curtavis mravali mosaxsenebeli mecnobebina SenTvis~.51
uxtanesi Tavis TxzulebaSi qarTvelTa Sesaxeb zemoT moyvanil
Txrobas imitom rTavs, rom saubari aqvs curtavze, xolo curtavze
saubrisas ki aucileblad saWiroa qarTvelTa Sesaxeb iTqvas,
radganaco, _ wers is, _ curtav-gugarqi qarTvelebiT aris
dasaxlebuli, radganac mTeli teritoria Savi zRvidan somxeT-
albaneTamde qarTvelebiT aris dasaxlebuli da isini Cvengan
kirionma ganaSorao: _ `...gamoacalkeva da ganaSora Cvengan kirion
skutrelma, daaqcia da warwymida esodeni simravlis tomi~.52
uxtanesi aq pirdapir, aSkarad da daufaravad wers, rom
curtavsa da gugarqSi mcxovrebi qarTvelebi somxuri eklesiisa da
somxuri qristianobis zegavlenisa da zemoqmedebis qveS iyvnen. ase
rom ar yofiliyo, kirioni rogorRa `gamoyofda, gamoacalkavebda,
ganaSorebda~ somxuri eklesiisa da somxebisgan curtav-gugarqis
qarTvelebs? gana ase ar wers uxtanesi _ `ganaSora Cvengan... esodeni
simravlis tomi~, e.i. qarTvelebio? TviT uxtanesis Txzulebidan ki
428
Cans, rom gugarqSi mcxovrebi qarTveloba saeklesio enad somxurs
xmarobda, qarTuls ki SinaobaSi iyenebda. kirionis reformis
Sedegad qarTulenovani RvTismsaxureba aRdga gugarq-curtavSi,
rasac didi winaaRmdegoba gauwia somxeTis eklesiam dvinSi.
CvenSi aris mcdeloba, qarTuli eklesiis, anda romelime kuTxis
somxuri eklesiis gavlenis qveS yofna uaryon da Sesabamisi
cnobebi tendenciurad gamoacxadon, magram amis Sesaxeb cnobilia
msoflio specialur literaturaSi, ai, kerZod, ras wers berZeni
mitropoliti maqsime aTenSi 1966 wels dabeWdil Tavis SromaSi
`qarTuli eklesiis avtokefalia~: _ `zemoTmoyvanili analizis
safuZvelze SeuZleblad migvaCnia somexTa mtkiceba, rom maT
ekuTvniT saqarTveloSi qristianobis gavrcelebis damsaxureba. es,
ra Tqma unda, ar niSnavs, rom saerTod ar iyo
urTierTdamokidebuleba or eklesias Soris, da rom saqarTvelo
mTlianad, an ukidures SemTxvevaSi, misi romelime nawili ar
imyofeboda raRac damokidebulebaSi somxeTis eklesiis
kaTalikosTan. radganac ar unda daviviwyoT, rom saqarTvelo
Tavidan warmoadgenda ara erTian samefos, aramed iyo ase Tu ise
TavisTavadi saTavadoebis erToblioba. ase rom, ar gamoiricxeba
SesaZlebloba am qveynis romelime eparqiis daqvemdebarebisa
somxeTis kaTalikosis iurisdiqciisTvis, magram es imas ar niSnavs,
rom TiTqosda mTeli qarTveli xalxi rodesme, Tundac droebiT,
iyo aseT daqvemdebarebaSi... sparseTis Sahebi Cagravdnen qarTvelebs,
cdilobdnen daeqvemdebarebinaT isini somxuri eklesiis
iurisdiqciisTvis... Tu miviRebT mxedvelobaSi im faqts, rom
WeSmariteba yovelTvis imyofeba or ukiduresobaTa Soris, maSin
unda davaskvnaT, rom Tu arsebobda raime gavlena, anda
saqarTvelos Tundac droebiTi daqvemdebareba somxur eklesiaze, am
hipoTezas SeiZleba daveTanxmoT ara mTel saqarTvelosTan
mimarTebiT, aramed mxolod misi aRmosavleTi nawilis ramdenime
eparqiasTan dakavSirebiT~.53
is, rac cnobili da mecnierul brunvaSia mTel msoflioSi,
uaryofili ar unda iqnas CvenSic, kerZod, Zlier somxur eklesias
Tavisi antiqalkedonuri, anu antibizantiuri mimarTulebis gamo
bizantiasTan mebrZoli sparseTi V-VI saukuneebSi da araboba VII-IX
saukuneebSi aZlierebda da kargad epyroboda. Tavis mxriv,
bizantiis saxelmwifoc cdilobda Tavis mxareze gadaebirebina
Zlieri somxuri eklesia dayvavebiT, moferebiT, daTmobiT da
yovelmxrivi xelSewyobiT (sparseTisa da bizantiis somxur
eklesiasTan damokidebulebis Sesaxeb wers msoflio eklesiis
429
istoriis cnobili mkvlevari a. kartaSevi Tavis wignSi `_ msoflio
krebebi~, parizi, 1963, rus. enaze).
zemoaRniSnulis gamo somxurma eklesiam SeZlo Tavisi gavlenis
sferoSi moeqcia somxeTis uSualod mezoblad mdebare arasomxuri
provinciebi rogorc albaneTisa, ise saqarTvelosi. somxeTis
momijnave gugarqis, mesxeTis, taos provinciebze somxurma eklesiam
rogorc spars-arabTa, ise bizantielTa xelSewyobiT SeZlo Tavisi
gavlenis gavrceleba. es gulisxmobda am qarTul provinciebSi
saeklesio somxurenovani wirva-locvis danergvas, an qarTuli
RvTismsaxurebis gverdiT, anda qarTuli RvTismsaxurebis SecvliT.
amis Sedegad mkvidri qarTuli mosaxleoba saeklesio
TvalsazrisiT `somxurenovani~ xdeboda, xolo qarTul eklesiebsa
Tu wmida wignebSi Cndeboda somxuri minawerebi.
sainteresoa gugarqis Semdgomi bedi eklesiuri TvalsazrisiT.
rogorc cnobilia, gugarqSi Cvenma didma kaTalikosma kirionma
RvTismsaxurebisas SeZlo somxurenovani wirva-locvis gverdiT
qarTulenovani wirva-locvis danergva. es srulebiT miuRebeli
gaxda somxuri eklesiisTvis da gadawyda kirionis sastikad dasja.
es im dros somxeTis prosparsulma mmarTvelma smbatma ver SeZlo,
magram male sparsTa mefem xosrom Seutia bizantias, daamarcxa da
aiRo ierusalimi, 614 wlisaTvis moiwvia saeklesio kreba,
romelzedac sparseTis imperiaSi mcxovrebi qristianebi
daavaldebula `mieRoT somxuri qristianoba~. amis gamo kirioni
iZulebulia am droisTvis sxvagan gadavides (lazikaSi). male
sparseTi herakle keisarma daamarcxa da man somxur eklesiasTan
megobruli kavSiri, `unia~ Sekra. aRniSnulis gamo, gugarqi
SesaZloa kvlav moeqca somxuri eklesiis gavlenis sferoSi.
adgilobrivi mkvidri qarTvelebi Tumca qarTul enas ar iviwyeben,
magram SemdgomSi maleve saxelmwifo enadac somxuri ena
mkvidrdeba, radganac X saukunis bolosTvis aq arsdeba taSir-
Zoragetis samefo _ `somex mmarTvelTa feodaluri saxelmwifo
qvemo qarTlis teritoriaze~54 _ kvirikianebis samefo. am
SemTxvevaSi gugarqi TiTqosda imeorebs mezobeli albanuri
provinciebis istorias, albaneTis zogierT provinciaSi ufro adre
somexma aznaurebma SeZles somxurenovani TavisTavadi
saxelmwifoebrivi erTeulebis Seqmna. kvirikianebis samefo
gansakuTrebiT gaZlierda 989-1048 wlebSi _ `roca samefos
teritoria mniSvnelovnad gafarTovda Tbilisisa da ganjis
saamiroTa xarjze~.55 es samefo Semdeg anisis samefom SeierTa,
Semdeg ki bagrat IV-m, 1185 wlidan ki qarTlis es nawili
samarTavad mxargrZelebs gadaecaT. miuxedavad amisa, am mxaris
430
qarTvelobam mainc SeZlo Tavisi erovnebis SenarCuneba, XV
saukunis Semdeg, rac erTiani qarTuli saxelmwifo daiSala, yofil
gugarq-qvemo qarTlSi gansakuTrebiT gaZlierda monofizituri
propaganda. Sedegmac ar daayovna da am mxares imJamad `somxiTi~
ewoda. ufro adre ki mas `qarTvelTa veli~ erqva. adgilobrivma
qarTvelma Tavad-aznaurebma gvian Sua saukuneebSi scades
gabatonebuli monofizitobisaTvis (sparsTa mier
marTlmadideblobis akrZalvis gamo) kaTolikoba
daepirispirebinaT, magram sabolood mainc qvemo qarTli
sarwmunoebrivi TvalsazrisiT rTul qveynad darCa. masSi Tbilisis
qvemo mxareebic Sedioda. XVI-XVIII saukuneebSi amas xels sparseTi
uwyobda, aseve Tbilisis mahmadiani mmarTvelebi, gansakuTrebiT
maSin, roca maT gavlena mxolod Tbilissa da qvemo qarTlze
hqondaT, xolo darCenil qarTls qalkedoniti mmarTvelebi hyavda.56
d) saeklesio ena dasavleT saqarTveloSi
dasavleT saqarTveloSi IV-VI da agreTve VII saukunis dasawyisSi
saeklesio ena iyo qarTuli da ara berZnuli ena, rogoradac aris
miCneuli. berZnuli ena dasavleT saqarTvelos mniSvnelovan
nawilSi saeklesio enad oficialurad iqca mxolod VII saukunis
30-iani wlebidan. amis mizezi is iyo, rom VII saukunis 20-30-ian
wlebSi bizantiis imperatorma herakle keisarma dasavleT
saqarTvelos erTi nawili, `zRvispireTi~, uSualod SeuerTa
bizantiis saxelmwifos, ris gamoc dasavleT saqarTvelos am
dapyrobil nawilze saeklesio iurisdiqcia ganaxorciela
konstantinopolis sapatriarqom. aq daarsda lazikis
berZnulenovani samitropolito, romelSic Sedioda ramdenime
berZnulenovani saepiskoposo. yvela saepiskoposo zRvis siaxloves
mdebareobda.
konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqcia ar moicavda mTel
dasavleT saqarTvelos, aramed vrceldeboda e. w. skanda-Sorapnis
xazamde. `argveTis~ provinciaze iurisdiqcias mcxeTis
sakaTalikoso axorcielebda. cnobilia, rom jer kidev VI
saukuneSi dasavleT saqarTvelosTvis sparseT-bizantiis omis dros
am or saxelmwifos Soris sazRvrad swored `skanda-Sorapnis~ xazi
iTvleboda. am xazis aRmosavleTiT mdebare qveyana `iberiad~
miiCneoda da amitomac sparseTi Tavisad Tvlida, xolo am xazis
dasavleTiT mdebare qveyana lazikas bizantia Tavisad Tvlida.
dasavleT saqarTvelo xSirad davis obieqti iyo rom-sparseTisa
da sxva saxelmwifoTa Sorisac, magram miuxedavad amisa, dasavleT
431
saqarTvelo zogadad politikurad ganixileboda rogorc nawili
iberiis _ qarTlis samefosi, ara marto qarTul wyaroTa, aramed
ucxour wyaroTa da arqeologiuri monacemebiTac.
erTiani qarTuli eklesia daarsebis dros, IV saukunis
dasawyisSi, moicavda ara marto aRmosavleT saqarTvelos, aramed
dasavleTsac. wmida ninos mier daarsebuli eklesiis ena iyo
qarTuli ena. laTinur wyaroTa Tanaxmad, wmida nino swored
pontos zRvispireTis ganmanaTlebeli iyo (ise, rogorc mTeli
saqarTvelosi), xolo mose xorenelis Tanaxmad, wmida ninom
klarjeTidan kaspiis zRvispiramde _ masquTTa qveynamde iqadaga. es
wyaroebi erTmaneTs avseben, amitomac vfiqrobT, rogorc dasavleT,
ise aRmosavleT saqarTveloSi IV saukuneSi saeklesio ena iyo
qarTuli ena. V saukuneSi dasavleT saqarTvelo vaxtang gorgaslis
samefoSi Sedioda. cxadia, am drosac dasavleT saqarTveloSi
saeklesio ena iyo qarTuli ena. miuxedavad imisa, rom VI saukuneSi
dampyrobelTa Soris cxare brZolebi imarTeboda dasavleT
saqarTvelos xelSi Casagdebad, mainc es teritoria qarTuli
saxelmwifos Semadgenel nawilad miiCneva, radganac roca
dasavleT saqarTvelos zRvispireTi herakle keisarma uSualod
Seiyvana bizantiis imperiaSi, imdroindelma qarTlis mmarTvelma
mefem gamoTqva ukmayofileba da herakle keisars gaugzavna Txovna
erovnuli teritoriebis ukan dabrunebisa.
VII saukuneSi dapyrobil dasavleT saqarTvelos miwebze,
rogorc aRniSnuli gvqonda, konstantinopolma ganaxorciela
saeklesio iurisdiqcia da daaarsa berZnulenovani saepiskoposoebi.
VII saukunemde arc erT berZnul wyarosa, cnobasa Tu noticiaSi
ar moiZebneba miniSnebac ki imisa, rom VI an IV-V saukuneebSi
aRniSnul miwebze berZnuli saepiskoposoebi arsebobda.57 piriqiT,
gvaqvs rogorc qarTuli, ise somxuri wyaroebi, romlebic
amtkiceben, rom dasavleT saqarTvelosa da mis zRvispireTze V-VI
saukuneebSi da VII saukunis dasawyisSic Tavis iurisdiqcias
axorcielebda ara berZnuli, aramed qarTuli eklesia, kerZod,
mcxeTis sakaTalikoso. magaliTad, somxur wyaroTa Tanaxmad, VI
saukunis bolos kirioni, qarTlis kaTalikosi, imave dros
arqiepiskoposi iyo egrisisa. am somxuri wyaros Tanaxmad, kirionis,
qarTlis kaTalikosis iurisdiqciaSi egrisi (dasavleTi
saqarTvelo) Sedioda Zveli wesisamebr. maSasadame, qarTlis
kaTalikosi wina saukuneSic marTavda dasavleT saqarTvelos.
vaxuStis Tanaxmad ki, dasavleT saqarTvelos vakeze (anu foTsa da
quTaiss Soris arsebul teritoriaze) iurisdiqcias mcxeTis
mTavarepiskoposi axorcielebda daaxloebiT am dros, xolo raWa
432
da Takveri (mTianeTi) niqozis saepiskoposoSi Sedioda. aqedan Cans,
rom marTalia, V-VI saukuneebSi SeiZleba dasavleT saqarTveloSi
ar arsebobda adgilobrivi qarTuli saepiskoposoebi, magram
adgilobrivi qristianebi Sediodnen aRmosavleT saqarTvelos sxva
saepiskoposoebSi, anu dasavleT saqarTvelo IV-V saukuneebSi
Sedioda mcxeTis iurisdiqciaSi da aq saeklesio ena iyo qarTuli
ena.
ismis kiTxva _ Tu IV-VI saukuneebSi dasavleT saqarTvelo
Sedioda mcxeTis sakaTalikosos iurisdiqciaSi, biWvinTis
saepiskoposo, romelic ukve arsebobda IV saukunis dasawyisSi,
Sedioda Tu ara mcxeTis eklesiis iurisdiqciaSi am dros?
marTalia, IV saukuneSive arsebobda biWvinTis saepiskoposo,
magram unda gaviTvaliswinoT wyaroTa Cveneba, Tu im dros romel
qveyanas ewodeboda qarTli, anu iberia da sad gadioda misi
sazRvari.
ZvelTaganve, qarTul wyaroTa Tanaxmad, qarTlis samefo
moicavda SavizRvispireTs da misi sazRvari gadioda mdinare
egriswyalze. biWvinTa ki mdinare egriswylis CrdiloeTiT
mdebareobda. egriswylis marjvniv mimdebare qveyana afxazeTis
samefos Seqmnamde Sedioda ara qarTlis samefoSi, aramed bizantiis
imperiaSi.
ZvelTaganve arsebuli berZnuli saarqiepiskoposo mdebareobda
ara qarTlis samefos teritoriaze, aramed egriswylis CrdiloeTiT
_ bizantiis teritoriaze.
bizantiisa (romis) da qarTlis sazRvari farnavaz mefidan vidre
vaxtang gorgaslamde gadioda mdinare egriswyalze, rogorc es
mravalgzis aRiniSna, xolo vaxtang gorgasalma kidev ufro
CrdiloeTiT gadaswia Tavisi samefos saxelmwifo sazRvari da mis
dros bizantiasa da qarTls Soris sazRvari daido mdinare
klisuraze (soxumTan). am dros biWvinTa qarTlis samefoSi ar
Sedioda.
fasisis samitropoloto Seiqmna mxolod VII saukunis
dasawyisSi, imis Semdeg, rac herakle keisarma zRvispira miwebi
CamoaWra qarTlis samefos. aRsaniSnavia, rom XIX da XX saukunis
mecnierebis gavleniani nawili eWviTa da undoblobiT uyurebda
`qarTlis cxovrebis~, sxva istoriuli qronikebisa da `moqcevaA
qarTlisaAs~ cnobebs imis Taobaze, rom dasavleT saqarTvelo
Sedioda `qarTlis samefos~ SemadgenlobaSi farnavaz mefis
droidanve. ukanasknel dros Catarebulma rogorc arqeologiurma,
ise sxva Ziebebma damajereblad daadastura qarTul wyaroTa
siswore.
433
istoriuli geografiis dargSi momuSave mecnieri d.
musxeliSvili ase msjelobs _ leonti mrovelis, `moqcevaA
qarTlisaAs~ (VII-IX ss.) da juanSeris Tanaxmad, (`qarTlis
cxovreba~, I, gv. 177). dasavleTi saqarTvelo saerTod da kerZod,
egrisi qarTlis samefos daarsebisTanave, farnavazis dros,
Sedioda am samefoSi. es mowmobs, rom arsebobda Zveli erovnuli
mtkice tradicia egrisis farnavazis samefoSi Sesvlis Sesaxeb.~58
`III saukuneSi Cvens welTaRricxvamde mosxebis mTeli qveyana (e.i.
maT Soris aWarac) ekuTvnoda swored qarTls (iberias).
sxvaTaSoris, amis damamtkiceblad gamodgeba farnavazis
Tanamedrovis, Cvens welTaRricxvamde III saukunis istorikosis
megasTenes cnoba imis Sesaxeb, rom iberebi cxovroben `pontos
marjvena mxares~... am konteqstSi Zalze sainteresod warmoCndeba
strabonis mowmoba, romelic ZvelqarTul tom svanebze saubrisas
ityobineba, rom `zogierTebi maT iberielebs uwodeben~ (XI, 2, 18,). es
mowmoba, rogorc Cans, daumsaxureblad aris ignorirebuli
istorikosTa mier...~59
Zveli istorikosebi (igulisxmeba ucxoeli _ berZeni, romaeli
da somexi istorikosebi) dabejiTebiT werdnen, rom iberebi, anu
qarTveli xalxi cxovrobda Savi zRvis aRmosavleT sanapiroze.
mogviano xanis ucxoeli istorikosebi werdnen, rom lazebi arian
iberielTa erT-erTi tomi. Zveli drois qarTveli istorikosebi
werdnen, rom farnavazis mier Seqmnili saxelmwifo iyo mxolod da
mxolod qarTvelTa saxelmwifo, radganac araqarTuli tomebi
aleqsandre makedonelma am qveynidan gadaasaxlao. farnavazis
reformis Semdgom mTel saxelmwifoSi mxolod qarTul enaze
SeiZleboda laparaki. es imas niSnavs, rom araqarTvelTa
gadasaxleba (Tu isini arsebobdnen) farnavazis drosac
grZeldeboda. farnavazis samefo swored egrisis daxmarebiTa da
meSveobiT Seiqmna. egrisSi Segrovda farnavazisTvis saWiro jari
azonTan omis dros. egrisi farnavazisTvis am dros iyo moraluri
da materialuri sayrdeni. egrisis gareSe, Zvel avtorTa Tanaxmad,
farnavazis samefo warmoudgenelia. isini egrisis mosaxleobas
qarTvelebad miiCnevdnen. uZveles dros qarTvelebad (iberebad)
iTvlebodnen ara marto egriselebi, aramed dasavleT saqarTvelos
mTeli mosaxleoba, romelic qarTlis samefoSi Sedioda (anu
teritoria, romelic moicavda samxreTiT aWaras, CrdiloeTiT
vidre mdinare egriswylamde, dasavleTiT Sav zRvamde,
aRmosavleTiT lixis qedamde) qarTvelebi iyvnen _ aseTia saerTod
ZvelqarTuli koncefcia.
434
dasavleT saqarTvelos mTeli mosaxleoba rom qarTvelebisgan
Sedgeboda, amas strabonis cnobac adasturebs. Tu zogierTi sxva
avtori lazebs iberTa tomad Tvlida, strabonis mowmobiT,
svanebic iberebi arian (ix. zemoT, musxeliSvilis azri).
zogierTebio, _ wers straboni, _ svanebs qarTvelebs uwodebeno.
strabonis es cnoba, misive sxva cnobebTan erTad adasturebs Zvel
qarTul wyaroTa cnobebs, rom qarTveli erovneba ukve
Camoyalibebuli iyo qristemde III saukuneSi. am wyaroTa Tanaxmad,
qarTveli xalxis Camoyalibebis droa babilonis mefe
nabuqodonosoris epoqa e.i. VI saukune qristemde, roca am mefem
qarTvelTa erTi nawili gadmoasaxla Zveli samSoblodan. am
droisTvis, wyaroTa Tanaxmad, qarTveli xalxi arsebobs da is
erTiania.
qarTul wyaroTa mtkiceba erTiani qarTveli xalxis qristemde
III saukuneSi arsebobis Sesaxeb ar mogveCveneba miuRebel mtkicebad,
Tu gavixsenebT, rom `...somexi xalxis Camoyalibebis bolo etapi
Tanxvdeba Zveli welTaRricxvis VI saukuneSi somxeTis
saxelmwifos Seqmnas, man urartus saxelmwifos adgili daikava~.60
`sabWoTa enciklopediuri leqsikonis~ Tanaxmad, `pirveli
aTaswleulis meore naxevarSi ZiriTadad Camoyalibda somexi
erovneba~.61
`qarTlis cxovreba~ qarTlossa da haoss Zmebs uwodebs, es imas
niSnavs, rom Zvel qarTvel istorikosTa Tanaxmad, qarTveli da
somexi xalxebis Camoyalibebis dro Tanxvdeba erTmaneTs, anu
qarTveli da somexi xalxebis Camoyalibeba TanaJamieria. somexi
xalxis Camoyalibebis saboloo etaps ukavSireben pirveli somxuri
saxelmwifos Seqmnas qristemde VI saukuneSi. aseve qarTveli
xalxis Camoyalibebis xana unda daemTxves erTiani qarTuli
saxelmwifos Seqmnis xanas (qristemde IV-III saukuneebSi).
qristemde III saukuneSi rogorc qarTebs, aseve megrelebsa da
svanebs ewodebodaT qarTvelebi, anu iberebi. qarTebi, egrebi
(lazebi) da svanebi qarTvelebi iyvnen, iberia ki moicavda egrissac
da svaneTsac. qarTebis, egrebisa da svanebis ena iyo qarTuli,
Tumca egrebsa da svanebs, aseve qarTebsac hqondaT TavianTi
dialeqtebi.
unda iTqvas isic, rom rogorc qarTuli wyaroebidan Cans,
erTiani qarTveli xalxi Tavidanve ar iyo daSlili tomebad,
aramed qarTveli xalxis Cveni Tanamedrove tomebi, Tavisi enebiTa
da dialeqtebiT, SesaZloa Camoyalibda Sua saukuneebSi. Cans, amas
xeli Seuwyo farnavazis mier Seqmnili saxelmwifos daSlam da
gauqmebam vaxtang gorgaslis Semdeg. VIII saukuneSi dasavleT
435
saqarTvelos damoukidebeli saxelmwifos Seqmnam qarTveli xalxis
diferenciacia kidev ufro gaaRrmava, magram XI saukuneSi
saqarTvelos gaerTianebam qarTveli xalxis konsolidacia
gamoiwvia.
rogorc mravalgzis aRvniSneT, ukanaskneli drois
istoriografiaSi gamoTqmulia mosazreba, TiTqosda koncefcia
`...farnavazis mier aRmosavleTi da dasavleTi saqarTvelos
gaerTianebis Sesaxeb warmoadgens leonti mrovelis sakuTar
istoriul koncefcias~.62
d. musxeliSvili aRniSnavs, _ saqarTvelos ZvelTaganve
erTianobis Sesaxeb cnoba aqvs ara marto leonti mrovels, aramed
`moqcevaA qarTlisaAs~ avtors da juanSers.63
`ganvixiloT sakiTxis arsi: ras eyrdnoba politikuri koncefcia,
romelic moicavs `qarTlis cxovrebis~ mTel uZveles nawils da
gamoxatavs Sua saukuneebSi miRebul politikur Tvalsazriss imis
Sesaxeb, rom dasavleTi saqarTvelo (egrisi) Tavidanve
warmoadgenda qarTlis samefos nawils?.. es arsebiTi sakiTxia da
pasuxis gacema arc Tu ise advilia, rogorc SeiZleba mogveCvenos,
maSin, roca viciT, rom XI saukuneSi saqarTvelo marTlac
gaerTianda erTian monarqiad. saqme is aris, rom VIII saukunis
dasawyisidan da IX saukunis dasawyisSi saqarTvelos gaerTianebis
impulsebi modioda yvela mxridan _ aRmosavleTidan, samxreT-
dasavleTidan, dasavleTidan, samxreTidanac ki, magram es moZraoba
arasodes ar gamodioda centridan, qarTlis eTnografiuli
provinciidan, rasac Tavisi mizezebi hqonda.
ufro metic, TviT X saukunis dasawyisidan (904 w.) da
SesaZlebelia, IX saukunis 70-iani wlebidanac ki, swored qarTli
warmoadgenda dasavlur-qarTul e.w. `afxazeTis samefos~ erT-erT
saerisTavos. politikuri hegemonoba ara marto X, aramed mTeli XI
saukunis ganmavlobaSi, ufro sworad 1122 wlamde, ekuTvnoda
dasavleT saqarTvelos, amitomac arc XI saukuneSi, rogorc
araerTxel imeorebs n. i. lomouri, arc adre IX-X saukuneebSi da
arc mogvianebiT XI saukuneSi, araviTari `istoriuli koncepcia~ an
`politikuri ideologia~ an `Teoria~, romlis mixedviTac
`saqarTvelo ganixileboda rogorc erTiani da am erTianobas
yovelTvis meTaurobda swored qarTli~, ar SeiZleboda
Camoyalibebuliyo...~64
`g. a. meliqiSvili aRniSnavs, rom ukve adreve aRmosavlur-
qarTuli saxelmwifoebrivi xelisufleba qarTlis mmarTvelebisa,
dasawyisSive vrceldeba dasavleT saqarTvelozedac. dasavleT
saqarTvelos zogierTi nawilebi (aWara, argveTi) gaxdnen qarTlis
436
samefos provinciebi... amavdroulad qarTlis samefos politikuri
hegemonia vrceldeboda dasavleT saqarTvelos centralur
zRvispira zolze _ egrisze...~65
`Zalze saintereso faqtebi aRmoCnda arqeologiuri Ziebebis
Sedegad adreantikur kolxeTSi (das. saqarTvelo). axlaxan
gamoqveynda arqeolog g. a. gamyreliZis statia, romelSic
Sekrebilia, SeiZleba iTqvas, mTeli arqeologiuri masala CvenTvis
saintereso epoqisa am regionidan... dasavleT saqarTvelos
arqeologiuri Seswavla gviCvenebs, rom Cvens welTaRricxvamde IV
saukunis meore naxevarSi zRvispira zolisa da Sida kolxidis
materialuri kultura gansxvavebulia. es aixsneba axali
kulturuli nakadiT, romelic iberiidan (qarTlidan) modioda...
aranaklebi mniSvneloba aqvs vanis naqalaqaris gaTxrisas napovn
(Cvens welTaRricxvamde II-I ss. fenaSi) e.w. `armazuli~ damwerlobis
fragmentebs, romelic damaxasiaTebeli iyo mogvianebiT aRmosavleT
saqarTvelosaTvis... IV-III ss. (Cvens welTaRricxvamde) arqeologiuri
masala ueWvelad mxars uWers ZvelqarTvel mematianeTa mowmobebs,
yovel SemTxvevaSi, ar gamoricxavs dasavleT saqarTvelos didi
nawilis iberiis samefosadmi mikuTvnebas.66
CvenTvis gansakuTrebiT sainteresoa, rom d. musxeliSvilis
azriT, dasavleTi ara marto farnavazis dros Sedioda qarTlis
samefoSi, aramed vaxtang gorgaslis drosac. aqedan cxadia, rom
saeklesio kanonTa Tanaxmad, dasavleTi saqarTvelo unda Sesuliyo
kidec mcxeTis (qarTlis) iurisdiqciaSi da Tu dasavleTi
aRmosavleT saqarTvelosTan erTad saeklesio erTobas qmnida,
dasavleT saqarTveloSic saeklesio ena iyo qarTuli ena.
saeklesio kanonTa Tanaxmad, eklesiis iurisdiqciis sazRvari unda
emTxveodes saxelmwifo-administraciul sazRvrebs. amitomac V
saukuneSi qarTuli eklesiis sazRvari aucileblad unda
damTxveoda qarTlis samefos sazRvrebs. mematianeTa Tanaxmad,
vaxtang gorgaslis samefos dasavleTi sazRvari gadioda Sav
zRvaze da mdinare klisuraze (soxumTan). amitomac am dros
qarTuli eklesiis iurisdiqciis sazRvari dasavleTSi miuyveboda
mdinare klisuras. cnobilia, rom am droisTvis mdinare klisuras
CrdiloeTiT mdebare miwebze Tavis iurisdiqcias axorcielebda
berZnuli saarqiepiskoposo, romelic im dros ar emorCileboda
mcxeTas, aramed berZnuli eklesiis nawils warmoadgenda, im
mizezis gamo, rom mdinare klisuras CrdiloeTiT mdebare
teritoria ekuTvnoda bizantiis imperias. sazRvari bizantiasa da
saqarTvelos Soris mdinare klisuraze iyo gavlebuli, amitomac am
mdinaridan, mTel dasavleT saqarTveloSi da agreTve aRmosavleT
437
saqarTveloSi qarTlis samefos mTel teritoriaze saeklesio ena
iyo qarTuli ena _ igulisxmeba vaxtang gorgaslis dro. ara marto
dasavleT saqarTveloSi, aramed vaxtang gorgaslis samefoSi
Semaval hereTSi, gugareTsa da mesxeTSi saeklesio ena iyo
qarTuli ena. rogorc aRniSnuli gvqonda, dasavleT saqarTvelos
zRvispira nawilSi mxolod VII saukunis dasawyisSi daarsda
berZnuli saepiskoposoebi da amitomac iq dawesda berZnuli
saeklesio ena.
qarTlis samefos damarcxebisa da mefobis gauqmebis Semdeg VI
saukuneSi am yofili samefos periferiebSi somxeTTan siaxlovis
gamo sparseTma hereTi, gugareTi da nawilobriv mesxeTi moaqcia
monofizituri (da amis gamo prosparsuli) somxuri eklesiis
gavlenis sferoSi. amitomac VI saukunis dasawyisidanve hereTSi,
gugareTsa da nawilobriv mesxeTSi dainerga somxuri saeklesio
ena, anu rogorc im drois wyaroebi uwodeben _ `somxurenovneba~.
ara marto V saukuneSi, aramed IV saukuneSi erTiani qarTuli
eklesiis organizaciisa da daarsebisTanave dasavleT saqarTvelo
qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi iyo, radganac Sedioda qarTlis
samefoSi da amitomac IV saukuneSive dasavleT saqarTvelos
saklesio ena qarTuli iyo. Tu Cven verwmunebiT qarTul wyaroebs
gorgaslis epoqis aRwerisas, unda verwmunoT mas wina epoqaTa
aRweris drosac. daviT musxeliSvili wers _ `...qarTlis mefem
vaxtang gorgasalma namdvilad gaaerTiana dasavleTi da
aRmosavleTi saqarTvelo V saukunis 60-70-ian wlebSi da egrisis
yofili mmarTveli Tavis erisTavad aqcia.67 aRsaniSnavia, rom
daaxloebiT am epoqis ucxoelebi egrisis mmarTvelebs `mefeebs~
ewodebdnen, magram Tu erTmaneTs SevadarebT ucxour da qarTul
wyaroebs, mivalT daskvnamde, rom ucxoelebi mefeebs uwodebdnen
egrisis erisTavebs, romelnic iberiis mefes emorCilebodnen, magram
didi uflebebi hqondaT TavianTi qveynis marTvisas, xolo imis
Semdeg, rac VI saukunis dasawyisidanve qarTlis mefoba gauqmda,
egrisis mmarTvelebis Zalaufleba SeuzRudveli darCa da isini
namdvil `mefeebad~ iqcnen drois mcire periodSi VI saukunis 70-ian
wlebamde. am dros qarTlze kvlav gavlena moipova bizantiam
sparseTis nacvlad. samagierod, qarTlis mmarTvelma erismTavrebma,
romlebic qarTlis mefeTa adgilze isxdnen, kvlav moipoves
gavlena dasavleT saqarTveloze. amis gamo VII saukuneSi dasavleTi
saqarTvelo kvlav qarTlis erT-erTi provinciaa da, cxadia, mTeli
dasavleTi saqarTvelo aq berZnuli saepiskoposoebis Seqmnamde
qarTuli eklesiis iurisdiqciaSia, amitomac is qarTulenovania.
herakle keisris dapyrobaTa Sedegad samxreT-dasavleT
438
saqarTvelos zRvispireTi vidre SeierTa bizantiis imperiam da aq
berZnuli saepiskoposoebi daarsda, amitomac aqedan qarTuli ena
ganidevna. dasavleT saqarTveloSi qarTuli ena saeklesio
TvalsazrisiT VII saukunis Semdgom karga xans ixmareboda
`argveTSi~ da das. saqarTvelos im miwebze, romlebic berZnul
saepiskoposoebSi ar Sedioda. amis Sesaxeb p. ingoroyva da d.
musxeliSvili werdnen, rom dasavleT saqarTvelos aRmosavleT
nawilSi, romelsac argveTi ewodeboda, saeklesio ena iyo qarTuli,
radganac is meSvide-mecxre saukuneebSi mcxeTis iurisdiqciaSi
Sedioda~68 da ...aSot I-is dros Seqmnils qarTvelTa samefoSi
gaerTianebulia Semdegi teritoriebi... lixis imieri qarTli (vidre
skandes xazamde)...69
unda davaskvnaT, rom dasavleT saqarTveloSi saeklesio ena IV
saukunidanve iyo qarTuli ena, VII saukuneSi am qveynis erT nawilSi
saeklesio qarTuli enis magivrad dainerga berZnuli ena, magram
meore nawilSi ar momxdara cvlilebebi da iq kvlavindeburad
qarTuli iyo saeklesio ena. VIII saukuneSive daiwyo (afxazeTis
samefos daarsebis Semdeg) da TiTqmis IX-X saukuneebamde gagrZelda
procesi dasavleT saqarTvelos berZnuli saepiskoposoebis
Secvlisa qarTuli saepiskoposoebiT, amis Semdeg mTlian dasavleT
saqarTveloSi erTaderT saeklesio enad kvlavindeburad aRdga
qarTuli ena.
a r s e n s a f a r e l i s
T x z u l e b a ` g a n y o f i s a T Y s
q a r T v e l T a d a s o m e x T a ~
qarTuli eklesiis VI da VII saukuneebis istoria gadmocemulia
TxzulebaSi, romelsac ewodeba `ganyofisaTYs qarTvelTa da
somexTa~. avtoroba miewereba arseni mcxeTel kaTalikozs. teqsti
kritikulad daadgina z. aleqsiZem, romlis gamokvleviTa da
komentarebiT visargeblebT am Txzulebis axali qarTuliT
gadmocemis dros. teqsti muxlebad dayo gamomcemelma.
Cans, teqstis I da II muxli Semdegi drois danamatia, anda
ekuTvnis TviT arseni safarels, romelmac, Tavis mxriv, gamoiyena
anonimi VII saukunis istorikosis Txzuleba. aseTi varaudis
gamoTqmis uflebas iZleva teqstis analizi. es Txzuleba
furclebaSlili Cavardnia xelT gviani Sua saukuneebis redaqtors,
romelsac arasworad dauwyvia furclebi.
439
teqsti unda iwyebodes III muxlis winadadebiT _
`ganyofaOsomexTa qarTlisagan ueWuelad aRvwere wignsa amas Sina~.70
aq yuradReba unda mieqces avtoris ideologiur pozicias _ ara
qarTli da qarTvelebi ganSordnen somxebs, aramed piriqiT, somxebi
ganSordnen qarTls _ marTlmadideblobas. qarTli
marTlmadidebeli iyo da iseTive darCa, rwmena ar Seucvlia, xolo
somxebi ganSordnen mas, ese igi aramarTlmadideblebi gaxdnen.
Txzulebis Sinaarsi aseTia:
III muxli _ avtori iZleva saTaurs da iwyebs: saberZneTis
imperatoris arkadi keisris (395-408) dros somxeTi am imperiaSi
Sedioda, rjulic berZnuli hqonda. somxebi sparsTa Tavdasxmis
mudmiv muqaras ganicdidnen, maT berZnebi eSvelebodnen laSqriT da
saerTod icavdnen somxeTs. Semdgom sparseTma somxeTi daipyro.
somxebi aiyarnen samSoblodan da ltolvilebi maxloblad
cxovrobdnen. evedrebodnen arkadi keisars, raTa mieca maTTvis
samxedro Zala TavianTi qveynis sparsTagan gasaTavisufleblad.
keisarma ar Seismina maTi vedreba. maSin gamoZebnes Rone somxebma,
SeuTanxmdnen sparseTs, rom misi moxarke gaxdebodnen. daarwmunes
sparsTa mefe didi ficiT da TavgamodebiT, rom kavSirs gawyvetdnen
berZnebTan da SeuerTdebodnen maT. Zlier gaixara sparsTa mefem da
somxebs somxeTi daubruna saCuqrebTan erTad. ramdenime xans
somxebi mSvidobiT cxovrobdnen marTali sarwmunoebiT, anu
berZnuli rjuliT.
IV muxlis I abzaci _ amis Semdeg nestorianebma didZali oqrosa
da qrTamis micemiT sTxoves sparsTa mefes, raTa maTTvis mieca neba
somxeTi moeqciaT nestorianul rjulze. gandrikes mefis guli da
daarwmunes, rom raJams ipovnian somxebi saberZneTTan erTobis
saSualebas, ar moeridebian Sendami micemul fics, arc
Tavgamodebas siyvarulisaTvis da berZnebi da somxebi SeerTebuli
ZaliT usiamovnebas mogayeneben. amitomac Seucvale somxebs rjuli,
amiT berZnebsa da somxebs Soris saukunod siyvaruls mospob. amis
Semdeg peroz sparsTa mefem (457-484) aiZula somxebi mieRoT
nestorianoba, magram somxebma uaryves mefis es ganzraxva,
ganucxades mefis mociquls _ Cven Cveni sarwmunoeba gvirCevnia ara
marto Cvens qveyanas, aramed Cvens Tavsa da Svilebs.
XI muxli _ amis Semdeg gavida xani. mokvda vahan mamkueni (505 w.), romelic Tavisi mxneobis gamo sparselebs marzpanad hyavdaT
daniSnuli. is eZiebda qristianul samarTals. mis Semdeg erovnebiT
sparselebma miiRes marzpanoba. maT Seuracxhyves saqristiano wesi
da eklesiaTa gangeba moispo. somex aznaurTa xelisufleba daeca
marzpanis mier da kaTalikosebi da episkoposebi ganidriknen
440
simarTlisagan. maT sparselebisgan miiRes ufleba winaRdgomodnen
aznaurTa xelisuflebas. ufleba miecaT mosaxleobisgan TviTve
moekribaT xarki da gadaexadaT sparselebisTvis, radganac
episkoposebsa da qorepiskoposebs miandves somxeTi, rogorc
sparsTa mefobis morCilebs. zogierTma kaTalikosma da episkoposma
sparseTis mefeebi iSviles da TavianTi Zeebi uwodes kavad (488-531)
da xosro (531-579) mefeebs. amiT imas miaRwies, rom samTavro
msajuleba TviT miitaces da kanonis samarTlisamebr ar iqceodnen.
eklesiis sakuTreba miiTvises da flangavdnen eriskacTa
saCveneblad. sparsTa uRmerTo mefis saTnoebisaTvis somexi
episkoposebi da monasterTa mamasaxlisebi RvTis gansarisxebel
amao fufunebaze fiqrobdnen. da mere aznaurni da erisaganni maTi
mibaZviT ganSordnen yovelgvar kanonebs, wmida nersesa da wmida
sahakis mier ganwesebulT. dairRva yoveli sulieri sikeTis
Cveuleba da wesi. borotebam daimkvidra dRevandel dRemde.
somxuri saepiskoposoebi gadaiqcnen qedismosaxrel adgilad.
mividodnen xolme aznaurebi saepiskoposo karze da maT
episkoposebi ar iRebdnen. Sercxvenilni ukanve brundebodnen,
rogoradac marzpanis karidan. es didi Seuracxyofa mouTmeneli
iyo.
IV muxlis darCenili abzacebi _ sparsTa mefem raRac manqanebiT
Seicvala Tavisi Sexeduleba somexTa sarwmunoebis mimarT
(igulisxmeba xosro I) da ganucxada somxebs, ganyofodnen,
ganSorebodnen berZnul sarwmunoebas (e. i. marTalia, somexi
samRvdeloeba arasworad iqceoda, magram somxebis sarwmunoeba
kvlav berZnuli iyo). mefem miuvlina maT mociquli da ganucxada:
`erTi orTagan gamoirCieT _ an miiReT asurelTa sarwmunoeba,
melqitebis garda _ romelTac berZnuli sarwmunoeba aqvT, anda
datoveT Tqveni qveyana da datoveT sparseTis imperiis sazRvrebio.
somxebi Zlier Sewuxdnen, maT arc sarwmunoebis Secvla surdaT da
arc qveynis datoveba. Seiqmna didi fiqri da bWoba maT Soris
sakmao xnis manZilze. mere am saqmis gadawyveta miandes nerse
kaTalikoss (548-557), romelsac mijini erqva.
nerse II-m daamona suli xorcs, ar Seismina saxarebis xma _ Tu
mTel qveyanas SeiZen da suls moiklav, ras miiReb mis sanacvlod?
aramed pirutyvulad izraxa da Tqva _ umjobesia Cveni sikvdili,
vidre amJamad berZenTadmi mibruneba, qveynidan meored ayra-
gadasaxleba da Cveni amowyveta siRaribeSio.
somxebma mwuxarebiT amcnes sparsTa mefes, rom miiRebdnen
iakobitTa sjuls (monofizitur rwmenas, romelic ufro axlos
idga berZnulTan, vidre sxva seqtebi). dawerilia: mcire codva
441
aRorZindeba da didad iqceva. mefe dakmayofilda da miuvlina
somxebs cxra iakobiti boroti moZRvari, cbieri melebis msgavsni.
maT ganryvnes somxeTi, namoRvawevi wmida grigolis cremliT da
SromiT.
da yves kreba qalaq dvinSi, miiRes xaCecari da gandgnen marTali
(berZnuli) da WeSmariti sarwmunoebisgan. amis gamo isini mowyvetil
iqnen wmida didebul kaTolike da samociqulo msoflio
eklesiisgan. iqve dvins ganaweses arajori, da Tqves _ es aris
pirveli dRe Cveni sarwmunoebisao (somxuri welTaRricxva iwyeba
dvinis am krebiT 551 wels). boroti borots daumates, ar eziarnen
qalkedonis krebas da RvTis pirisgan gavardnen.
VII muxlis bolo abzaci _ mravali sikeTe aRuTqva xosro II-m
nerse II kaTalikoss, romelsac Sua (somxurad mijini) ewoda. amiT
misi guli Searyia, moiwvia dvinis pirveli kreba da somxeTi
ganSorda berZnul sjulsa da ierusalims. amis gamo yoveli
qarTli da somxeTis meoTxedi ganeyenen somexTagan mRvdlobis
xeldasxmas, xolo herni da sivnielni erT periodSi ganSordnen da
Semdeg kvlav Seerivnen.
IX muxli _ somxeTSi mravali mwvalebloba gavrcelda:
sabelianosTa, iakobitTa da timoTe kvernisa, romelic maniqevelTa
seniT iyo Sepyrobili. amaT mkvdari ivliane halikarnaseli
episkoposis xeli daidves da am gziT axali episkoposi akurTxes,
radganac ori episkoposi hyavdaT, xolo mamebs naTqvami aqvT – sami
episkoposis mier aris saWiro axali episkoposis kurTxeva da sanam
ivlianes damarxavdnen, aiRes misi xeli, daades erT maTgans,
romlis kurTxevasac apirebdnen, ris gamoc dRemde `xel-
namkvdrevni~ ewodebaT. ase dRiTidRe Seuracx-iqmnebodnen da ar
hqondaT adgili, sadac SeeZloT episkoposis kurTxeva. gaisma mTel
somxeTSi, rom gandgnen wmida grigolis sarwmunoebisgan, rom
somexi ierarqebis xeldasxma aRar xdeboda kesariaSi, rogorc
misgan hqondaT naswavli. miuvlines ... sparsTa mier dadgenil
taronis episkopos nerSaps da mis or moyvass da ganucxades: mTeli
qveyana Seicvala da erTbaSad miiRes nestorianoba da
qalkedonitoba, Cvenc aRar vekurTxebiT maTTan, amitomac aRara
gvaqvs saydari, sadac xeldasxma SegveZleba. mogmarTeT, raTa Sen
dagvidgino episkoposebi. sinamdvileSi ki mwvaleblebi iyvnen,
rameTu sparsTa mefeni aiZulebdnen somxebs, berZnul sarwmunoebas
ganSorebodnen, rogorc ukve vaxseneT, raTa sjulis ganSorebiT
maT Soris siZulvili Camovardniliyo da amiT umetesad
damorCilebodnen sparseTis samefos, da agreTve didZali qrTami
aRuTqves somexTa winamZRvrebs, raTa ase eqmnaT. taronis
442
episkoposma nerSapom auwya nerse II kaTalikozs, petre qerdols,
sxva episkoposebsa da aznaurebs da brZanes meore didi krebis
Catareba dvinSi _ meore wels (553-54 wlebSi). am krebaze SeaCvenes
qalkedonis kreba, uwodes nestorianuli, miiRes erTbunebianoba da
xorciTa da ukvdavi bunebiT qriste jvarcmulad iqadages.
gansazRvres SeCvenebiT gandgoma marTali sarwmunoebisgan.
zemoxsenebuli moZRvrebi asureTSi gagzavnes am ambis saxareblad,
rom maT ukve erTobiT epyraT erTnairi wvaleba da Tavis
mitropolitad daidgines xelnamkvdrevi halikarnaseli
mitropoliti, zogi ki abdiSo asurs ekerZoeboda.
muxli VIII _ amis Semdgom sxva kreba moiwvia manaskertSi
somexTa kaTalikosma ioanem (gabeleneli 557-574), man wmida
saidumlos ganaSora wylis darTva da puris afueba. daamtkica
balarji da urwyoA, rac ar uswavlebia wmida mamaTa I krebas, win
aRudga saRrmTo werils, romelsac ityvis wmida mociquli: samni
arian, romelnic wameben: suli, sisxli da wyali. rameTu wyliT
naTelviRebT erTgzis saukuno cxovrebisaTvis. wylis Sereva
moaswavebs qristes or bunebas _ RvTaebrivs da kacobrivs. amitomac
saWiroa ganzaveba Rvinisa, ase ganmartavs aTanase fsalmuns.
aTanase kvipreli aseve gvaswavlis da ityvis _ Sen xar mRvdel
ukunisamde wessa mas zeda melqizedekisasa, rameTu melqizedek
pursa da Rvinosa Seswirvida da ara aufuebel namcxvars da
wyalgaurevel Rvinos, amiT vicnobT mRvdlobis saxes. wmida basili
ityvis _ aRiRo puri da amaRlebuli mogiypro Sen, RmerTsa mamasa,
akurTxa, gantexa da misca mowafeTa. agreTve sasmeli, Rvino
venaxisa aiRo, ganazava da misca kurTxeuli Tavis mowafeebs.
muxli XII _ vardan mamkuenma, romelsac ewoda Coqxi (urCi) da
misma naTesavebma mokles sparsi marzpani sureni da misi saxlebi
cecxliT dawves (daaxloebiT 572 w.). saxleuliT ltolvilni
gaiqcnen konstantinopols. kargad miiRo iustiniane mefem, xolo es
somxebi masTan erTad ar eziarnen. Zlier gaukvirda mefes da ikiTxa
mizezi. maT uTxres: Cvenma moZRvrebma ar Seiwynares qalkedonis
kreba. amis gamgone mefem brZana mowveva somxeTis moZRvrebisa da
episkoposebisa, raTa gamoikiTxon da marTali cnon. Catarda didi
kreba konstantinopolSi, gamowvlilviT gamoiZies da gamarTlda
marTali sarwmunoeba. yvelam aRiara qalkedonis kreba. mTelma
somxeTma dawyevla da SeaCvena misi damgmobeli da SeuerTdnen
berZnebs. iTxoves mefisgan sofiis taZris dasavleTis karebis
aSeneba. misca mefem neba. aaSenes da somxeTis kari uwodes.
dabrundnen somxeTSi. zogierTma gulmodgined Seiwynara
qalkedonitoba, sxvebma ki, rogorc gvelebma, ufro metad aRZres
443
eri, aRaSfoTes mairagomelis gadabirebiT. es iqmna ioane
kaTalikosis dros (an ioane gabeleneli, an ioane kogoviteli (590-
611).
XIII muxli _ amis Semdeg mavrike keisarma (582-602) gagzavna muSel
mamkueni, somxeTis didi zoravari, da misca somxeTi xosros. xolo
xosrom dvinis CaTvliT yovelive keisars daumorCila da iqmna maT
Soris mSvidoba. misca muSels didZali saboZvari da gagzavna
konstantinopolSi. konstantinopolSi misvlisas daemTxva jvris
apyrobis dResaswauli da muSeli ar eziara berZnebTan erTad. da
arc sxva somxebi. gamoikiTxa mefem da auwyes mizezi _ qalkedonis
krebasa da qristes or bunebas ar vcnobTo. mefem Tqva: Senze win
vardanma da misma aznaurebma Seiwynares qalkedonis kreba Tqveni
moZRvrebis xeliT. xolo muSelma upasuxa: nu inebebT, rom Cven
qalkedonitoba SeviwynaroT Cveni umecrebiT anda Tqvendami SiSis
gamo, umjobesia, brZanoT da WeSmariteba Cveni moZRvrebisgan
moisminoT. ubrZana berZenTa mefem somxeTis kaTalikos moses
elivardels (574-604) da mis episkoposebs, raTa misuliyvnen
konstantinopolSi da kvlav gamowvlilviT gamoeZiaT
sarwmunoebrivi simarTle, marTali ki daemtkicebinaT. xolo mose
kaTalikosi ar daemorCila da ar wavida, aramed uTxra berZenTa
mociqulebs: ar gadaval mdinare azatze, romelic sazRvaria
sparsTa da berZenTa Soris, ar SevWam berZenTa furnids da ar
Sevsvam berZenTa Termons (furnids afuebul purs ewodebda,
Termons wyliT gazavebul Rvinos), aseve upasuxes vaspuraganis
episkoposebmac, romelnic sparsTa saxelmwifos emorCilebodnen.
arc maT inebes wasvla. xolo taros episkoposi da sxva berZenTa
morCili somexi episkoposebi saswrafod Cavidnen
konstantinopolSi. kvlav gamoiZies da meored daamtkices
qalkedonis krebis siswore mavrik mefis winaSe. yvelam erTobiT
aRiara qristes WeSmariti ori buneba. daweres fici berZnebTan
erTobis Sesaxeb da wamovidnen. roca somxeTSi movidnen, maTi
sarwmunoeba ar Seiwynara mose kaTalikosma da misma sxva
episkoposebma, romelnic sparsTa mier dapyrobil nawilSi
cxovrobdnen da gaiyo somxeTi sarwmunoebrivad. qalkedonitebma
daidgines kaTalikosad ioane kogoviteli (590-611).
V muxli _ qarTvelma kaTalikosma kirion mcxeTelma da herTa
kaTalikosma abazma ixiles, rom somxuri eklesia kvlav dvinis im
krebis erTgulia, romelic abdiSo asuris xeliT Caatares da
romelmac wmida msoflio sayovelTao kaTolike eklesias
Camoacila somxuri eklesia. am krebam somxuri eklesia Camoacila
oTx msoflio sapatriarqos, amiT ki dairRva wmida grigol
444
ganmanaTleblis anderZi kesariis eklesiisadmi, rom somxuri
eklesia ukunisamde ar ganSordeboda kesariis eklesiaSi somexi
episkoposebis xeldasxmas (somxeTi ki kesariis eklesiaSi
xeldasxmas ganSorda imis gamo, rom sparsTa mefisgan miiRo
brZaneba, TviT somxeTSive xeli daesxaT episkoposebisaTvis). roca
aseTi praqtika kvlav aRorZinebuli ixiles kirion kaTalikosma
(591-615), herTa kaTalikosma abazma (552-596) da sivnieTis episkoposma
grigorma, Seiqna didi dava somxeTsa da qarTls Soris. qarTvelni
ambobdnen, rom wmida grigolma saberZneTidan mogvca Cven
sarwmunoeba, romelic Tqven dauteveT, misi wmida anderZi uaryaviT
da abdiSo asurs da sxva borot mwvaleblebs daemorCileniT. am
mxilebis Semdeg somxebma qarTli daabezRes sparsTa mefesTan, rom
qarTvelebs rom-saberZneTis sarwmunoeba aqvTo. aseTive dava iyo
qarTvelTa da somexTa Soris nerse II-is drosac. aseve iyo mis
sakaTalikoso taxtze mjdom abraamis drosac. am dros gandevna
qarTlis kaTalikosma kirionma mose curtavis episkoposi Tavisi
eparqiidan, romelic wmida SuSanikis saflavze iyo. Txova abraamma
kirions es eparqia, xolo man ar misca. da gadidda maT Soris
ciloba. mouxmo abraamma araratis provinciis samRvdeloebas da
uTxra maT: an SeaCveneT qalkedonis kreba, an gadiT Cveni
samkvidrebelidan. zogierTi daemorCila da SeaCvenes wmida kreba,
zogierTi ki ar daemorCila da ganidevnen.
VI muxli _ abraamis Semdgom dajda kaTalikosad komitasi (607-
629), romelic Zalze mdidari iyo, Sesamoslis moyvare, bivrilis
patiosani TvlebiT amkobda kverTxis Tavebs. es ufro metad moZule
iyo qalkedonis krebisa. misca Svidi saepiskoposo herTa
kaTalikoss da SeierTa is. misca jvris tarebis pativi sivnieTis
episkoposs. aseTi xerxiT mTeli somxeTi gaaerTiana qalkedonis
krebis sawinaaRmdegod. gamoZebna vinme dawyevlili ioane
mairagomeli, aRWurva qalkedonianobis sawinaaRmdego wignebiT da
aRuTqva mis Semdeg sakaTalikoso taxti. aTargmnina monofizit da
sxva mwvalebel eresiarqTa wignebi, gaavrcela da am tyuiliT
mTeli somxeTis qveyana daajera. Secvala Tavdapirveli saeklesio
wesebi da kanonebi, TviTon ki axali mrudeni SemoiRo. am dros
aiSala Zveli da axali ki ver daamtkices (ar dainerga). amis gamo
dRemde yoveli kaci somxeTSi Tavis mier Seqmnil-gamogonebul
saeklesio kanonebs iyenebs. yvelaferi es komitas kaTalikosma
gancofebuli ioane mairagomelis xeliT gaakeTa. Semdeg
sakaTalikoso taxtze qristefore dajda (628-630), romelic
mairagomelis mteri iyo. gamwarda suliT ioane, Semdeg ki gaixara,
radganac kaTalikosi gadaayenes, magram mas mainc ar misces
445
sakaTalikoso taxti. kaTalikosad ezra (630-641) dajda. ufro
Sewuxda mairagomelis mzakvari suli. aseTi mzakvareba pirvelad
moxsenebuli komitasis gamo moxda, Sedegad mairagomelis wvalebis
swavlebiT aivso mTeli somxeTi.
VII muxli _ am dros ukve aRsrulda wmida grigoris Cveneba,
romelic mas suliwmidam auwya, rom cxvrebi mglebad iqcevian da
sxva cxvrebs Seuteven, uwyalod dakbenen. aseve aRsrulda wmida
sahakis Cveneba, romelmac ixila oqros birTvi da inafori wmida
sakurTxevelze, radganac arSakianTa mefobis gauqmebisas wmida
grigoris naTesaobis mRvdelmTavrobac Sewyda. Sewyda qartaSi
oqrowerili xelnaweri, Semdeg ki oqrowerilis adgili sicarielem
daiWira. (es imas niSnavs, rom mairagomelis moZRvrebas gahyvnen
zogierTni).
XIV muxli _ roca pirvelmoxsenebulma abraam kaTalikosma
araratidan gandevna samRvdeloeba. ioane kaTolike wmidis
mamasaxlisi, aseve oSaknis, elivardis, aramunTas, garnisis, yoveli
monastrisa da mTeli araratisa mZlavrobiT, zogierTni ki aiZula
SeeCvenebinaT wmida kreba qalkedonisa. sami wlis Semdeg basianSi
omi moxda, romelSic berZnebi sparselebTan damarcxdnen, daiWires
qalaqi krTiji haStenisa da meoTxe wels karnu qalaqi foka
uRmerTo keisrisa, romelmac mokla mavrike mefis Zeni, maxviliT
aaCexina asparezze. amave wels ahmadma aiRo karnu qalaqi, daatyveva
ioane qalkedoniti kaTalikosi berZnuli somxeTisa. amave wels
gandevna mose kaTalikosma ioane kaTalikosis qalkedoniti
samRvdeloeba, zogierTi taoSi wavida, zogi ki saberZneTSi.
XV muxli _ gavida xani. movida herakle keisari (610-640)
somxeTSi da ixila somexTa wvaleba, friad Sewuxda maTi
warwymedis gamo. brZana didi krebis mowveva mTeli somxeTis
episkoposebisa da moZRvrebisa. miswera wigni ezra kaTalikoss da
aznaurebs, raTa karnu qalaqSi Seikribon da gamoiZion qalkedonis
kreba, raTa cnon somxebma qristes ori buneba. mividnen erTobiT
mefesTan. gamowvlilviT gamoiZies mravali ZiebiT da marTali
daamtkices. aRiares am krebaze qalkedonitoba ukve mesamed (632 w.).
daemorCilnen somxebi ficiTa da xelweriliT, da rogorc ki ukan
dabrundnen dvinSi, maSinve imave warsawymedeli vnebisken miiqcnen,
rameTu maTi moZRvrebis adgili iq iyo, iq kvlav garyvnes marTali.
xolo igive mairagomeli aRZravda mwvalebel berebsa da gardmanis
episkoposs stefanes, aseve sivniel qerdol maTusalas da sxva
samRvdeloebas, romelic am krebas ar eswrebodnen, raTa isini ar
ziarebuliyvnen ezra kaTalikosisgan. agulianebda masTan
SeerTebulebsac. ramdenime xnis Semdeg mividnen stefane episkoposi
446
da maTusala ezra kaTalikosTan da eziarnen masTan. rogorc ki
gaigo borotma mairagomelma berma, rom isini SeuerTdnen ezras da
maTusala ikurTxa sivnis episkoposad, maSinve didi SeuracxyofiT
dauwyo gineba stefanes da maTusala qerdols sivniels. es rom
gaigo ezram, mouxmo am borot bers da yvelas winaSe uTxra:
`samjer gixme Sen, aseve samjer vuxme stefanesa da maTusalas,
radganac qveynis moZRvrebi da mcodneni Tqven xarT, rom
mosuliyaviT mefis winaSe da masTan geTqvaT sityva, Tqven ki ar
moxvediT. axla ki Cven gadawyvetilebas kadnierad win aRudgebi.
Cven WeSmaritebiT gamoviZieT wignebisa da moZRvarTagan, marTali
SeviwynareT: ori buneba uflisa Cvenisa ieso qristesi _ sruli
RmrTeebiTa da sruli kacebiTa, erTi gvami da erTi xati
ganuyofeli gangebulebiTa. amasve emowmebodnen pirvel mamaTa
wignebi, romlebic amovikiTxeT, Cven maT brZanebas davemorCileT.
keTili SeviwynareT. es wignebi aqve gvaqvs, gadavSaloT da
WeSmariti viswavloT~. da rogorc ki piri dauxSo wignebis
damowmebiT, aRmoiboyina simyrale, boroti wvalebis msgavsi, da
Tqva _ ar Seviwynareb am wignebs, radganac eseni nestorianelebma
daumates wmida wignebs. mairagomelma aRZra mravali adamiani
Tavisi wvalebis swavliT, gaiCina mravali mimdevari da mowafe.
eseni erTmaneTs aswavlidnen. mimdevrebi mairevnels uwodebdnen mas,
Tavisi soflis saxelis mixedviT. Semdeg is wavida saberZneTs,
iswavla cotaodeni ena, rom am codniT kidev ufro mravali somexi
daerwmunebina, dabrunda somxeTSive. kidev ufro uaresi mwvalebeli
gaxda. eltvoda, rom ezras Semdeg is asuliyo sakaTalikoso
taxtze did-didi kacebis SewevniTa da mwvalebelTa nebiT, iqadoda
maTTan, rom am taxtze asvlisas win aRudgeboda qalkedonis krebas.
XVI muxli _ ezras Semdgom sakaTalikoso taxtze RvTis nebiT
avida nerse iSxneli, kaci Rirsi da marTlmorwmune. amiT srulebiT
sasowarikveTa berma ioane mzakvarma mairagomelma, ufro ki imitom,
rom ixila nerse (641-661) konstantine mciresTan erTad maziarebeli
saberZneTSi. ar dacxra winaaRdgomisgan, ezras msgavsad Secda.
nersem mouxmo episkoposebs, moZRvrebsa da aznaurebs, gamoiZies da
daadgines mairagomelis gaZeveba, rogorc macdurisa. gaaZeva is
wmida nerse kaTalikosma risxviT, aseve Teodore rStunTa ufalma,
somxeTis erisTavma. dadaRes Sublze gaxurebuli meliis
gamosaxulebiani spilenZiT, niSnad misi wvalebisa, or berTan
erTad. wavida devnili kavkasiis mTianeTSi, iqidan saswrafod ukanve
dabrunda, rameTu mTielma kacebma ar miiRes, radganac isini
kerpTmsaxurebi iyvnen. gadmovida kambeCanSi da daemkvidra mcire
xevSi, romelsac somxiTis xevi hqvia. mravalni daimowafa, ara
447
marto iq, aramed mtkvris aqeTac, araratSi, gardmanSi, Zorforsa da
somxeTSi. mravali aRkveca berad Tavis uweso moZRvrebiT da aavso
qveyana mwvaleblobis RvarZliT.
XVII muxli _ nerse kaTalikosis sikvdilis Semdeg mivida
araratSi ioane mairagomeli damowafebuli berebiT anastas
kaTalikosis (661-667) dros. anastasis sikvdilis Semdeg mxecis
msgavsad Sevida somxeTSi, Tavis Tavdapirvel samyofelSi, bijnis
da mairevans, mwvaleblebiTa da winaaRmdegobiT aRsavse da iq
mokvda dauZlurebuli boroti ZaRli 133 wlisa, somxeTis
gamxrwneli. misi mowafeebi siberiT mokvdnen mairevans, elivardsa
da Teodore-wmidas erTdroulad. da mere israel kaTalikosis (667-
677) da grigol erisTavis mier (maTi mimdevrebi) gaifantnen mTel
somxeTSi aqa-iq, qalaqebsa da soflebSi, yoveli kacis sacduneblad
dRemde da aqamde. aseTia Sinaarsi arseni safarelis Txzulebisa,
ufro sworad, es aris TiTqmis sityva-sityviT gadmoRebuli mTeli
teqsti. Tavdapirvel avtors teqsti qronologiurad unda hqonoda
dawyobili. Semdeg xelnaweris furclebi aSlila da arasworad
dauwyviaT. amitomac, vfiqrobT, teqsti ise unda iyos gadmocemuli,
rogorc moyvanilia zemoT. es Txzuleba unda daiwyos ase: _ III
muxli, _ IV muxlis bolo abzaci, X muxli, _ XI muxli, _ IV
muxlis darCenili abzacebi, _ VII muxlis bolo abzaci, _ IX
muxli, _ VIII muxli, _ XII muxli, _ XIII muxli, _ V muxli, _ VI
muxli, _ VII muxli, _ XIV muxli, _ XV muxli, _ XVI muxli, _ XVII
muxli.
m o n o f i z i t o b i s x a n g r Z l i v o b i s S e s a x e b
s a q a r T v e l o S i
ramden xans gagrZelda monofizitoba aRmosavleT saqarTveloSi,
anda iyo Tu ara qarTuli eklesia odesme monofizituri? am
sakiTxis Sesaxeb arsebobs ramdenime Tvalsazrisi: Zvel qarTvel
saeklesio moRvaweTa mtkicebiT qarTuli eklesia arasodes
monofizituri ar yofila, Tumca, am mimarTulebas masze uaryofiTi
zemoqmedeba mouxdenia (pirvelTargmnili wmida werili Seryvnila).
Tanamedrove istoriografiis monacemebiT, 506 wlidan karga xans
qarTuli eklesia monofizituri yofila. somex saeklesio
moRvaweTa mtkicebiT ki, qarTli monofizituri yofila 607/9
wlamde, kirionamde.
`506 wlis dvinis saeklesio krebis Semdeg, qarTlis oficialuri
saeklesio sarwmunoeba sxva qveynebis msgavsad, karga xans
448
monofizituri iyo... 571 wlis ajanyebam, ueWvelia, imave dros
antimonofizituri saxec miiRo. amis mowmobaa is cnoba, rom ukve
574 wels qarTvelebsa da albanelebs uari uTqvamT qalkedonitebis
winaaRmdeg brZolaze... VI s-is 90-ian wlebSi ki monofizitebi aq
sabolood damarcxebulan~.71
`...rogorc ki sparselebis gavlenam Sesusteba iwyo, maSinve Tavi
wamoyves qalkedonitebma. maT ukve 574 wels, gurgenis
ajanyebisTanave, Zala hqoniaT mopovebuli qarTlSi. me-6 saukunis
damlevisaTvis ki monofizitebi aq sabolood damarcxebulni
iyvnen~.72 zemomoyvanili amonawerebidan Cans, rom Tanamedrove
istorikosebis TvalsazrisiT, qarTuli saeklesio sarwmunoeba 506
wlidan vidre 574 wlamde, daaxloebiT 68 wlis manZilze,
monofizituri yofila.
monofizitoba SeiZleba pirobiTad or periodad gavyoT: periodi,
roca monofizitoba ase Tu ise miRebuli da zogjer
gabatonebulic iyo saberZneTSi, meore periodSi monofizitoba
idevneboda saberZneTSi, samagierod somxeTsa da aRmosavleTSi is
gabatonebul sarwmunoebad iqca.
diofizituri sarwmunoebis simbolo SeimuSava IV msoflio
krebam qalkedonSi, 451 wels. am krebamde monofizitebi da
diofizitebi erT eklesias warmoadgendnen, saeklesio erTobas
qmnidnen, xolo amis Semdeg `sabolood gaemijnen erTmaneTs~.
451 wlis krebas saberZneTSi (`rom-ionTa~ imperiaSi) gaumwvavebia
sarwmunoebrivi urTierToba, amitomac imperatori zenoni
iZulebuli gamxdara gamoeca monofizitTa da diofizitTa
erTianobis aqti da amiT moerigebina isini. `bizantiis keisarma
zenonma (474-491) 482 wels gamosca erTianobis aqti, romelsac
henotikons uwodebdnen. henotikoni cdilobda monofizitebisa da
diofizitebis morigebas da gaurboda iseT gamoTqmebs, rogoricaa
`erTi buneba~ an `ori buneba~.73
qarTuli istoriografiis Tanaxmad, rogorc zemoT naCvenebi iyo,
`506 w-s dvinis saeklesio krebis Semdeg, qarTlis oficialuri
saeklesio sarwmunoeba... monofizituri iyo...~, magram 506 wels
mowveul krebas miuRia zenonis henotikoni. zenonis henotikoni ki,
rogorc aRniSnuli iyo, qalkedonis krebas ki ar uaryofda,
piriqiT, is mimarTuli iyo qalkedonitTa da monofizitTa
morigebisken.
`...dvinis 506 wlis saerTo kavkasiur krebaze qarTlisa da
albaneTis eklesiebTan erTad somxurma eklesiam miiRo zenonis
henotikoni da gadaWriT dagmo nestorianeloba~.74 ase rom, 506 wlis
kreba mimarTuli yofila ara qalkedonitTa winaaRmdeg, aramed
449
nestorianTa winaaRmdeg, ufro metic, am krebas henotikonis miRebiT
qalkedonitebi da monofizitebi erTmaneTTan mourigebia, amitomac
506 weli ar aris qarTuli eklesiis mier monofizitobis miRebis
weli (sxva sakiTxia is, rom TviT henotikoni monofizitobis
elfers atarebda).
qarTuli eklesiis monawileoba dvinis 506 wlis krebaze niSnavda
ara qarTuli eklesiis mier monofizitobis aRiarebas, aramed
kavkasiuri (somxeT-qarTl-albaneTis eklesiebis) saeklesio
organizaciuli kavSiris Sekvras.
`arseni safareli `am krebas arsad ar axsenebs, Tumca,
`epistoleTa wignidan~ misi arseboba unda scodnoda. igi mas,
rogorc Cans, arca Tvlis somxur adgilobriv krebaTa saTvalavSi
da samarTlianadac. dvinis 506 wlis kreba saerTo kavkasiuri
saeklesio kreba iyo~.75
somxuri eklesiis mier marTlmadidebluri sarwmunoebis
uaryofa da monofizitobis damkvidreba msoflios gaugia ara 506
wlis Semdeg, aramed 551/4 wlis krebis Semdeg _ `somexTa
monofizitoba qalkedonuri samyarosTvis aSkara gaxda nerse
mijinis mier mowveuli dvinis adgilobrivi saeklesio krebis
Semdeg~.76
506 wlis kreba monofizituri rom yofiliyo, is adreve
gaxdeboda cnobili da ara 551/4 wlis Semdeg.
asodiki wers Tavis `msoflio istoriaSi~ _ `somxebi im welsa da
im dros gandgnen berZnebTan ziarebisagan... macxovris dabadebidan
... gavida jumlad 553 weli~. ioane oZuneli `somxeTSi Semdgar
krebaTa Sesaxeb~-Si wers _ `es kreba ufalma nersem qalkedonis
krebis sawinaaRmdegod moiwvia~.77 vardan didi `msoflio istoriaSi~
wers, rom erTma berZenma moRvawem~... werili moswera somxebs da
uTxra, rom Cvens Soris winaaRmdegoba ar iyo im ukanasknel
nersemde, romelmac kreba moiwvia dvinSi...~78 e.i. 551-554 wlebamde.
zogierTi Zveli istorikosis TvalsazrisiT, `berZnuli~
eklesiisgan somxuri eklesia gamoyofila ara 506 wels, aramed 551/4
wlebSi. am dromde am eklesiebs ziarebac ki saerTo hqoniaT. 551/4
wlis `dvinis krebidan gaxda qalkedonuri samyarosaTvis somexTa
monofizitoba aSkara~.79
maS, ra saWiroebisTvis iqna mowveuli 506 wlis kreba dvinSi? es
kreba `saerTo kavkasiuri saeklesio kreba~ yofila, mowveuli
sparseTis mier vaxtang gorgaslis gardacvalebis umalve. am krebam
safuZveli daudo `saerTo kavkasiur saeklesio erTobas~. saeklesio
urTierToba, romlis Sesaxebac ase xSirad miuTiTeben Zveli
450
istorikosebi, qarTul da somxur eklesiaTa Soris iwyeba swored
506 wlidan.
sparseTs miznad hqonda dasaxuli amierkavkasiis yvela qveyanaSi
saxelmwifoebrioba moespo, saxelmwifo samxedro-administraciuli
aparati gaenadgurebina, xolo dapyrobili qveynebi emarTa
eklesiisa da samRvdeloebis saSualebiT. ase moqceula sparseTi
somxeTSi, gaanadgura erovnuli saxelmwifo, xolo somxeTs
samRvdeloebis xeliT marTavda, rogorc arseni safareli wers.
vaxtang gorgaslis gardacvalebis Semdeg sparseTs aseve surda
moqceuliyo saqarTveloSic.
somxeTSi 505 wels marzpanis, vahan mamikonianis (mamkuenis)
gardacvalebis Semdeg sparselebma somxeTs mmarTvelad _
marzpanad erovnebiT somexi ki aRar dauniSnes, aramed sparseli,
xolo somex aznaurebs aRar misces saero mmarTvelobis ufleba.
sparselebma somexi aznaurebis funqciebi mianiWes somex
samRvdeloebas, amis Semdeg samRvdeloeba aznaurebis winaaRmdeg
yofila gamoyenebuli. xarksac ki samRvdeloeba hkrefda, rogorc
arseni safareli wers: `mokuda vahan mamkueni... aqaATgan sparsTa
marzapanTa daipyres somxiTi... aznaurTa KelmwifebaA daeca sparsTa
marzapanTagan, da kaTalikozni da episkopozni gandrkes
simarTlisagan da kadnierebaOmoiRes sparsTagan winaaRdgomad
aznaurTa da Karksa sofelTasa TYT gardaiKdides, rameTu
episkoposTa da qorepiskoposTa miandves queyanaA, viTarca
morCilTa mefobisa sparsTaAsa... msajulebaA mTavrobisa TYT
miitaces... iqmnnes saepiskoposoni, viTarca sakerponi da mividian
aznaurni karad saepiskoposod da ara hpovian Jami Seslvad, da
Seiqcian sircxYleulni viTarca karisagan marzapanTaAsa~.80
sparseTs surda, rom rogorc `sparsTa mefobis morCili~ somexi
samRvdeloebis xeliT daimorCiles somxeTi, aseve daemorCilebinaT
saqarTvelo da albaneTi. albaT amiT iyo gamowveuli 506 wels
dvinSi saeklesio krebis mowveva. am krebaze antiqalkedonuri
gadawyvetilebebis miReba ki ar yofila mTavari, aramed
samRvdeloebisadmi administraciuli, qveynis sammarTvelo
uflebebis gadacema. sparselebma pativi ahyares aznaurebs da
mianiWes episkoposebs (Tumca, aseTi moqmedeba qarTlSi ramdenadme
gauZneldebodaT, radganac aq samxedro-administraciuli aparati
Zlieri iyo).
sparselebi erTnairi TvaliT uyurebdnen rogorc
monofizitobas, ise diofizitobas am periodSi. maTTvis religiuri
mimarTulebani mxolod da mxolod `rom-saberZneTis~ imperiasTan
politikuri dapirispirebis iaraRs warmoadgenda. sparselebi mxars
451
uWerdnen monofizitobas im dros, roca bizantia diofizitobas
uWerda mxars da monofizitebs devnida. 506 wlisaTvis bizantia
monofizitebs ar devnida, amitom sparseTic monofizitobas ar
mfarvelobda. gancxadeba, rom `506 wlis krebis Semdeg qarTlis
oficialuri saeklesio sarwmunoeba monofizituri iyo~, albaT,
gadaxedvas moiTxovs.
erTobas qarTul da somxur eklesiaTa Soris safuZveli
dasdebia ara 506 wels, aramed rogorc `epistoleTa wignidan~
SeiZleba gavigoT, 520-22 wlebSi. sxvaa 506 wlis saeklesio erToba,
sxvaa 520-iani wlebis erToba.
`epistoleTa wignidan~ Cans, rom kavad I-is (488-531) dros
qarTlisa da somxeTis mTavrebi da eklesiaTa ierarqebi Sekrebilan
da daudevT `erTobis wigni~. es aris aRTqma (xelSekruleba),
werilobiTi dokumenti, romelic daculi iyo kirionis drosac. es
xelSekruleba maSin daudviaT, roca berZenTa imperias
qalkedonitoba uRiarebia, ese igi ara 506 wels, aramed Semdgom. 506
wels TviT kamaTSi monawile somexi ierarqebis mtkicebiT, bizantia
qalkedonuri ar yofila, ufro metic, maTi mtkicebiT, imperator
anastasis (491-518) dros, romlis drosac 506 wels dvinis kreba
Catarda, bizantia monofizituri yofila. maTi mtkicebiT, bizantia
monofizituri yofila imperator zenonis (474-491) drosac. ase rom,
imperatorebis zenonisa da anastasis dros, 474 wlidan 518 wlamde,
qarTul-somxuri sarwmunoebrivi erTobis kreba ar Catarebula.
sarwmunoebrivi erTobis kreba Catarebula im dros, roca bizantias
qalkedonitoba uRiarebia. somexi polemistebis azriT, bizantia
qalkedonituri gaxda imperator iustines dros (518-527). swored am
dros, roca bizantiam `qalkedonis kreba Seiwynara~, sparseTis mefe
kavadis dros, Semdgara somex-qarTvelTa erTobis kreba, e. i. 518
wlidan 531 wlamde (iustines mefobis dasawyisidan kavadis mefobis
dasasrulamde).
518-531 wlebSi Catarebuli kreba da ara 506 wlis kreba aris
somex-qarTvelTa erTobis kreba. am krebis Catarebis gasvlidan 87
wlis Semdeg, kirionis dros, `erToba~ darRveula. kreba
Catarebula 520-522 wlebSi.
520-522 wlebi da ara 506 weli unda CaiTvalos qarTlis mier
somxebTan erTobis aRiarebis wlad.
520-522 wlis kreba antibizantiuri sarwmunoebrivi erTobis kreba
yofila, romlis aqtebsac xeli qarTulma delegaciamac moawera,
magram qarTlis mefe winaaRmdegi yofila da qarTvelebi
ajanyebulan.
452
qarTvelTa ajanyebis mizezad prokopi kesariels swored
sarwmunoebrivi uTanxmoeba miaCnia. misi sityviT, sparselebs
kvlavindeburad cecxlTayvanismcemlobis gavrceleba
mouwadinebiaT, magram Cans, mizezi isic iyo, rom bizantiasa da mis
imperators iustines (518-527) qalkedonitoba uRiarebia, xolo
sparseTi qarTvelebs aiZulebda bizantielTa sawinaaRmdego
sarwmunoeba, monofizitoba mieRoT.
`mefe gurgenma iustine keisars (518-527) mociqulebi gaugzavna da
SeuTvala: mogemxrobiT da Tqvensken gadmovalT, Tuki pirobas
mogvcemT, rom Tqven Cven, qarTvelebs, arasodes sparselebs aRar
gadagvcemTo~.81 `sparseTma qarTvelebis gandgomis ambavi Seityo Tu
ara, maSinve iberiaSi didi jari gamogzavna. samwuxarod,
bizantielebis maSveli razmi imdenad ricxvmcire iyo, rom
sparseTis axalmosul laSqars gurgeni ver gascemda pasuxs. amis
gamo mefe gurgeni ojaxiT... da qarTveli didebulebi lazikaSi
gaiqcnen... lazikidan Tavisi saxlobiTa da amaliT 523 wels
bizantiaSi wavida~.82 bizantiam da sparseTma 532 wels `saukuno
zavis~ xelSekruleba dades. `...sparselebma, rogorc prokopi
kesarieli mogviTxrobs, qarTvelebs neba aRar misces sakuTari mefe
hyolodaT da mefoba gaauqmes~.83
`saukuno zavis~ dadebis da saqarTveloSi mefobis gauqmebis
Semdeg sparseTs aRar gauWirdeboda qarTul da somxur eklesiaTa
Soris 520-522 wels dadebuli erTobis xelSekruleba cxovrebaSi
gaetarebina. qarTvelTa nebis sawinaaRmdegod qarTlSi
antibizantiuri monofizitoba gavrcelebula. 532 wlis saukuno
zavis dadebis Semdeg monofizitobas qarTlSi Zlieri
mowinaaRmdege Zalebi aRar eyoleboda da mis gavrcelebas qarTlSi
xels veravin SeuSlida.
qarTvel qristianTa religiuri gamofxizlebisa da
monofizitobis sawinaaRmdego propagandisaTvis 540-ian wlebSi
saqarTveloSi Camodian asureli mamebi. am wmida berebis
Tavdauzogavi moRvaweobis Sedegad qarTlSi qalkedonituri
midrekileba gaRvivebula da 551/4 wlis krebis Semdeg qarTli,
arseni safarelis Tanaxmad, Camoscilebia somxur eklesias da,
maSasadame, uari uTqvams monofizitobisTvisac.
551/4 wlamde somxuri eklesia kaTolike _ `berZnuli~ msoflio
eklesiis nawilad iTvleboda. amitomac, somxur eklesiasTan
sarwmunoebriv-saeklesio erToba qarTul eklesias bunebrivad
miaCnda da srulebiT ar Tvlida Tavis Tavs `berZnul~ eklesiisgan
mowyvetilad.
453
`berZnul~ eklesiasTan somxuri eklesiis kavSiri sruliad
miuRebeli gamxdara sparseTisTvis. sparseTma aiZula somxuri
eklesia ierarqiulad, anu eklesiurad yovelgvari kavSiri
gaewyvita berZnul eklesiasTan, episkoposebi ekurTxebina `TaviT
TvisiT~, garda amisa, sparseTi somxeTs damuqrebia, rom Tu berZnul
eklesiasTan kavSirs ar gawyvetda, somxebs gadaasaxlebda sxva
qveyanaSi.
arseni safarelis Tanaxmad, am saqmis gadawyveta somxebs nerse
kaTalikosisTvis dauvalebiaT _ `...miugdes saqme ese nerse
kaTalikozsa~.84
nerses gadauwyvetia _ `umjobes ars Cvenda sikudili, vidreRa...
dagdebaAOqueynisa da mowyvedaA Cueni mwirobiT~,85 e.i. samSoblos
datovebasa da ucxoeTSi mwirobiT gawyvetas yvelaferi sjobs,
sikvdilic kio.
nerses 551/4 wlebSi Cautarebia kreba, romelsac miuRia
gadawyvetileba — somxuri eklesia Camoscileboda berZnul
eklesias. am krebis Semdeg somxebi `gandges... da ganisxnes
wmidisagan da didebulisa samociqulo kaTolike eklesiisa...~86
551/4 welsve qarTuli da somxuri eklesiebi erTmaneTs
daSordnen. am wels daiwyo `ganyofa somexTa qarTlisagan~, rac
dasrulda kirionis dros.
`qarTvelTa dapirispirebas aRniSnuli krebis dadgenilebisadmi
mowmobs samuel anJelis `JamTaaRweriloba~.87
qarTli 520/2 wlidan vidre 551/4 wlebamde (sul 30 weli, ufro
zustad, 532-551 wlebSi) qalkedonur-monofizituri midrekilebisa
yofila, magram is msoflio kaTolike eklesiis wevria, radganac
TviT saberZneTSi im dros monofizitoba gavrcelebuli yofila,
mis aRmosavleT provinciebSi ki gabatonebulic. arasodes qarTuli
eklesia msoflio kaTolike eklesias ar dascilebia, arc erTi
wliT. is mudam misi nawili iyo, rogori sarwmunoebrivi
mimdinareobisac msoflio eklesia iyo, qarTuli eklesiac masve
iRebda da icavda. es momenti mudam iwvevda qarTveli saeklesio
moRvaweebis bunebriv siamayes. roca msoflio eklesiam
kategoriulad da sabolood uaryo monofizitoba, qarTulma
eklesiamac uaryo is.
570-iani wlebis ajanyebis Semdeg qarTli sabolood
qalkedonitobis gzazea, 590-ian wlebSi aq monofizitebi sabolood
marcxdebian. 604 wels sparseTi kvlav ipyrobs qarTls da aiZulebs
qarTul eklesias ganaaxlos sarwmunoebriv-saeklesio `erToba~
somxur eklesiasTan, romlis xelSekrulebac qarTvelTaTvis
gauqmebulad iTvleboda 551-554 wlidan. kirioni uaryofs somxeTTan
454
`erTobis~ kavSiris aRdgenas, is gadaWriT gmobs monofizitobas da
icavs qarTlSi ukve gamarjvebul diofizitobas 607/9 wels. es
TariRi Zvel somex istorikosebs qarTul-somxuri eklesiebis
ganyofis wlad miuCneviaT, arseni safarels ki ganyofis TariRad
551/4 weli miaCnia.
marTalia, monofizitoba qarTuli oficialuri sarwmunoeba ar
yofila magram monofizitebis zogierT jgufs sakmaod mtkice
poziciebi eWiraT da gavlenas axdendnen mTel eklesiaze, radgan
maT dampyrobeli sparseTi da arabebi xelovnurad aZlierebdnen.
qvemo qarTlsa da hereTSi, somxeTTan siaxlovis gamo, somxur
eklesias gauZlierebia somxuri eklesiisaTvis misaRebi ideologia.
monofizitobas TiTqmis X saukunemde uarsebia morwmuneTa erT
nawilSi.
a s u r e l i m a m e b i m o n o f i z i t o b i s w i n a a R m d e g
V saukuneSi qarTuli saxelmwifo da eklesia proberZnuli
aRmsareblobisa yofila, rogorc wmida raJdenis wamebidan Cans.
VI saukunis Sua wlebSi saqarTveloSi Camodian asureli mamebi,
iwyeben aqtiur moRvaweobas da saqarTveloSive aResrulebian VI
saukunis bolosa da VII saukunis dasawyisSi. Tu SevadarebT
erTmaneTs im mdgomareobas, romelSic imyofeboda qarTuli eklesia
asureli mamebis Camosvlis dros, im mdgomareobasTan, romelSic
imyofeboda maTi moRvaweobis dasasruls, davrwmundebiT, rom isini
ebrZodnen monofizitur mimdinareobas da gaimarjves masze.
marTlac, VI saukunis 30-40-ian wlebSi, rogorc mecnierebi amboben,
CvenSi mZvinvarebda monofizitoba, amave saukunis 70-90-ian wlebSi
da VII saukunis dasawyisSi saqarTvelo sruliad qalkedonituri
mimarTulebisaa, rac asureli mamebis Rvawlis Sedegia, politikur
mizezebTan erTad.
romel wlebSi Camovidnen asureli mamebi saqarTveloSi, rogori
sarwmunoebrivi mimarTulebisa iyo qarTuli eklesia am dros da
rogori mdgomareoba Seiqmna maTi moRvaweobis dasasruls _ sagania
Cveni ganxilvisa.
asureli mamebi saqarTveloSi Camovidnen farsman mefis da
kaTalikos evlavis dros. wmidaTa cxovreba wers, rom Rirsi mama
ioane zedazneli da misi Tormeti mowafe `sixaruliT iqnen
miRebuli qarTveli xalxis, farsman mefisa (542-557) da qarTlis
kaTalikos mTavarepiskoposis evlavis (533-544) mier. matiane
gvauwyebs, rom wmida kapadokielma mamebma qarTul enaze mimarTes
455
damxvdurT `...ioane zedazneli aResrula daaxloebiT 557-60 wlebs
Soris, qarTlis kaTalikos makaris (553-559) dros~.88
rusuli saeklesio istoriografia, romelic eyrdnoba qarTul
matianeebs, miiCnevs, rom asureli mamebi saqarTveloSi Camosulan
540-ian wlebSi. es is droa, roca sparseTis batonoba qarTlSi
srul siZlieres aRwevs. `542 wels xosro uzarmazari jariT movida
qarTls da aqedan uecrad gadavida egrisSi, riTac daarRvia
`saukuno zavi~.89
es aris xana _ `roca sparselebi iZulebulni gaxdnen, uari
eTqvaT mazdeanobis gavrcelebaze amierkavkasiaSi da samagierod,
monofizituri qristianobis mfarvelebad iqcnen, maT saeklesio
mwerlobas daavales, monofizituri ideebi da sparseTTan
ganuyofeli kavSiris aucilebloba eqadaga. am mizniT sparseTis
mefis agentebma SeTxzes legendebi, viTomc qristianoba somxeTsa,
qarTlsa da albaneTSi erTi piris mier aris danergili, romelic
viTomc sparseTTan iyo dakavSirebuli. monofizitebi
Seubraleblad spobdnen diofizitebis, anu qalkedonitebis
mwerlobas... sparseTis mTavroba agreTve sxva saSualebebsac
mimarTavda am ideologiuri kavSiris gansamtkiceblad. mas surda,
magaliTad, somxeTis, qarTlisa da albaneTis eklesiebis
gaerTianeba, rom ufro advili yofiliyo maTi marTva sparseli
moxeleebisaTvis~.90
540-iani wlebi miaCnia ivane javaxiSvils asureli mamebis
saqarTveloSi Semosvlis TariRad. `...asureli mamebi yvelani erTad
da erT dros ar unda iyvnen mosuli, aramed pirvelad daviT
garejelia gamomgzavrebuli, romelic egebis V s-is damlevsac ki
iyos mosuli, Semdeg ioane zedazneli Tavisi mowafeebiTurT _ VI
s-is Sua wlebSi. daaxloebiT amave dros, magram, etyoba,
damoukidebliv mosulad Cans anton martyofeli...~91
`ioane zedaznelisa da misi mowafeebis mosvlis TariRad broses
540 w. aqvs miRebuli. es TariRi svimon mesvetis zeobis 521-596
wlebze aqvs damyarebuli da farsmanis zeobaze~.92 broses eTanxmeba
iv. javaxiSvili. `T. Jordanias azriT, `ioane zedaznelis
mowafiTurT warmosvla da damkvidreba saqarTveloSi moxda 541-557
wlebSi, rodesac saqarTveloSi mZvinvarebdnen somxebis
monofizitebi. eklesia qarTvelTa saSiS mdgomareobaSi iyo da am
garemoebam, Cemis fiqriT, gamoiwvia asurel mamaTa Tavganwirva da
wamosvla dasacvelad Cvenis sjulisa mwvalebelTagan...~93
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad: ...Semdgomad oTxas ocisa wlisa
gamoikiTxa da gamoiZia wmidaman mamaman Cuenman arseni qarTlisa
kaTalikosman...~94 is, k. kekeliZis Tanaxmad, kaTalikosobda _ 955-980
456
wlebSi. misi zeobis TariRs Tu gamovaklebT 420 wels, marTlac
miviRebT 540-ian wlebs. k. kekeliZe wers, rom `rogorc dRes
gamoangariSebulia, ormocian wlebSi movida CvenSi...~95 ioane
zedaznelio.
`qarTlis cxovreba~ wers, _ `mokuda kaTalikosi Cermag, da
amanve farsman mefeman dasua saba. aqaTgan arRara moiyvanebdes
kaTalikossa saberZneTiT. aramed qarTvelni dasxdebodes,
warCinebulTa naTesavni. da mokuda kaTalikosi saba, da manve
mefeman dasua kaTalikosad evlaTi. misve farsmanis-ze movida
iovane SuamdinariT, romelsa ewoda zedazadeneli, ganmanaTlebeli
qarTlisa da ganmwmedeli sjulisa, maSenebeli eklesiaTa, romelman
qmna saswaulebi da niSebi mravali, man da mowafeTa misTa, romelTa
ganakYrnes yovelni qarTvelni... saxelebi wmidaTa mowafeTa: iovane
zedazadeneli, daviT garesjeli, stefane xirseli, ioseb
alaverdeli, zenon iyalToeli, antoni martyofeli, ise wilkneli,
TaTe stefanwmideli, Sio mRvimeli, isidore samTavneli, abibos
nekreseli, miqel ulumboeli, piros breTeli da elia diakoni~.96
`qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, asureli mamebis saqarTveloSi
Camosvla TiTqmis emTxveva qarTul eklesiaSi danergil axal wess,
kaTalikosi aRar mohyavdaT saberZneTidan, aramed adgilzeve
irCevdnen erovnebiT qarTvels. am axali wesis danergvis nebarTva
TiTqosda imperator iustinianes gaucia (527-565),97 magram
iustinianes ufleba ar hqonda qarTlze, radgan aq sparselebi
batonobdnen. Cans, sparseTis xelisuflebam akrZala qarTlSi
berZeni episkoposis Camosvla, qarTveli kaTalikosis adgilze
arCevas ki xeli ar SeuSales. aseTi praqtika miuRia da uRiarebia
bizantiis samefo kars, radganac misTvis gacilebiT ufro misaRebi
iyo avtokefaluri qarTuli eklesia, vidre qarTuli eklesiis
avtokefaliis gauqmeba an Zalze SezRudva da misi damorCileba
prosparsuli orientaciis (aRmosavlur-somxuri) eklesiisadmi.
saberZneTidan kaTalikosis Camoyvanis akrZalva mainc niSnavda imas,
rom qarTuli eklesia CamoaSores berZnul-romaul eklesias. 506-532
wlebSi mravalgzis Catarebuli amierkavkasiis eklesiebis
gaerTianebuli krebebis mizani iqneboda, qarTuli eklesia
sarwmunoebrivad da ierarqiulad daeqvemdebarebinaT prosparsuli
dvinis sakaTalikososadmi. monofizitobis gaZlierebas mohyva
diofizitobis devna qarTlSi. swored amis Semdgom, male, 540-ian
wlebSi Camodian asureli mamebi.
ivane javaxiSvilis TvalsazrisiT, Zvel qarTvel avtorTa
Txzulebebis mixedviT, asureli mamebis `...moRvaweobis mizans
aRmosavleT saqarTvelos ganmtkiceba Seadgenda `sarwmunoebiTa
457
marTliTa~, e.i. isini marTlmadideblobis gasamagreblad mosulan~.98
`istorikos juanSers naTqvami aqvs: `movida ioane SuamdinareTidan,
romelsa ewoda zeda-zneli, ganmanaTlebeli qarTlisa da
ganmwmedeli sjulisa-o~.99
`IX-XII ss. qarTveli mwerlebisaTvis erTaderTi `marTali
sarwmunoeba~ qalkedonianoba iyo da roca isini amboben, rom
asureli mamebi `marTali sarwmunoebis~ ganmtkicebisaTvis
iRvwodneno, es imas niSnavs, rom qalkedonianobis gamarjvebisaTvis
ibrZodnen, amisda gvarad maTi `ganmwmedeloba sjulisa~-c unda
monofizitobis sawinaaRmdego brZolas hgulisxmobdes~.100 ivane
javaxiSvili daaskvnis _ `...ioane zedaznelis meTaurobiT mosuli
asureli mamebi aramcTu monofizitebi ar yofilan, aramed swored
monofizitobis dauZinebeli mtrebi iyvnen~.101 TiTqmis yvela
mkvlevari aRiarebs, rom VI saukunis I naxevarSi qarTlSi gaimarjva
monofizitobam. niSnavs es imas Tu ara, rom saqarTveloSi
qalkedonianoba mTlianad moispo im dros? ara, araTu mosaxleobis
garkveuli raodenoba yofila qalkedonituri, aramed TviT
episkoposebi da saepiskoposoebis sakmao raodenoba qalkedonituri
yofila. `...monofizitobis saqarTveloSi gamarjvebiT qalkedonianni
ar mospobilan, rogorc davrwmundiT, 9 episkoposi am krebas ar
daswrebia, oqmebze xeli ar mouweriaT. maTi moqmedeba da brZola,
ueWvelia, SemdegSic ar Sewydeboda. VII s-is damlevs usaxelo
TxzulebaSi... aRniSnulia, rom 574 wels bizantiidan somxeTSi
dabrunebulma monofizitebma qarTvelebsa da albanelebs sTxoves
maTTan erTad qalkedonianobas winaaRdgomodnen, magram
albanelebsac da qarTvelebsac uari uTqvamT. ukve es garemoeba sa-
qarTveloSi momxdari cvlilebebis mauwyebelia~.102
`...574 wlisaTvis saqarTveloSi monofizitobas simtkice ukve
Seryeuli uCans da qalkedonianobas qarTuli saeklesio wreebSi
TanagrZnoba ukve mopovebuli hqonia. asurel mamaTa moRvaweobis
faqti swored qalkedonianobis saqarTveloSi am gamarjvebis
gagebas gviadvilebs. rogorc asurel berebs qalkedonianobis
TavianTi rwmenis gabatonebisaTvis samSoblo miutovebiaT da
albaneTSi misulan saqadagod, iseve momxdara saqarTveloSic da
asureli mamebi mosulan. Sinaganma sarwmunoebrivma brZolam,
asurel mamaTa energiulma moRvaweobam, bizantiisaken cxadad
gadaxrili politikuri orientaciis mZlavrma gavlenamac
qalkedonianobas saqarTveloSi monofizitobaze gamarjveba
SeaZlebina~.103
ara Tu 574 wels, aramed manamdec, asureli mamebis saqarTveloSi
CamosvlisTanave, kerZod, VI saukunis meore naxevris dasawyisSi,
458
qarTul da somxur eklesiebs Soris uTanxmoeba warmoSobila,
somxuri eklesia iranis moTxovniT amierkavkasiis masStabiT
lideri eklesia gaxda, romelsac garkveuli TvalsazrisiT qarTul
da albanur eklesiebze gavlena hqonda, amitomac uTanxmoeba
somxur eklesiasTan iranis winaaRmdegobasac niSnavda.
`...uTanxmoebis pirveli niSnebi me-6 saukunis meore naxevris
dasawyisSi gaCnda, rodesac somxurma eklesiam iranis uzenaesoba
aRiara da dvinis adgilobriv krebaze monofizitobis memarcxene
mimdinareoba ivlitianoba gamoacxada Tavis oficialur mrwamsad.
qarTlisa da albaneTis eklesiebma dvinis krebis gansazRvrebebs
mxari ar dauWires, ar dagmes qalkedonis kreba, magram arc
antimonofizitobas daadgnen aqtiurad. iranis imperiam me-6 saukunis
60-iani wlebis miwuruls kidev scada, bizantiis sawinaaRmdego
erTiani monofizituri banaki Seekra amierkavkasiaSi...~104 arseni
safarelis mixedviT, somxuri eklesiis kreba, romelmac aSkarad da
gadaWriT miiRo monofizitoba VI saukuneSi, Semdgara 551 wels
dvinSi, kaTalikos nerse mijinis dros. amis gamo, somxur eklesias
Camoscilebia qarTuli da albanuri eklesiebi. qarTul eklesias ar
daugmia qalkedonis kreba, rasac misgan moiTxovdnen, magram arc
mtkice antimonofizitur poziciaze damdgara, samagierod, arseni
safarelis sityviT, qarTul eklesias srulebiT gauwyvetia
ierarqiuli kavSiri 551 wels somxur eklesiasTan, radganac, Tavis
mxriv, somxur eklesias ierarqiuli kavSiri gauwyvetia berZnul
eklesiasTan.
Tu qarTul eklesiaSi Seqmnil mdgomareobas gadavxedavT,
davinaxavT, rom 540-ian wlebSi asureli mamebis saqarTveloSi
Camosvlis dros CvenSi monofizitobas garkveuli poziciebi aqvs,
aTi wlis Semdeg, asureli mamebis moRvaweobis wyalobiT, CvenSi
qalkedonitobis poziciebi ufro Zlieria, vidre monofizitobisa,
rac 551 wlis krebaze gamoCnda, oci wlis Semdeg ki _ 574 wels
qarTul eklesiaSi qalkedonitoba gamarjvebulia. asurelma mamebma
30 weliwadSi gaweuli Rvawlis wyalobiT SeZles ara marto
qalkedonizmis sruli gamarjvebisaTvis mieRwiaT, aramed, rac
aranakleb mniSvnelovania, qalkedonizmis gamarjvebam Seqmna
Teoriuli safuZveli qarTuli da somxuri eklesiebis
urTierTdaSorebisaTvis, somxuri eklesia ki Tavisi enisa da
kulturis gavrcelebas cdilobda mTel iranul amierkavkasiaSi,
ase rom, asureli mamebis moRvaweobam ganamtkica qarTuli
kulturis erovnuli safuZveli da Tavidan iqna acilebuli
erovnul-kulturuli gadagvarebis aSkara safrTxe.
459
`asurel mamaTa erovnebis Sesaxeb d. baqraZes naTqvami aqvs: `axla
Cvens mwerlobaSi vrceldeba azri, viTomc aT-cametni mamani
yofiliyvnen qarTvelni naTesaobiT. es azri Cveni warmodgeniTac
usafuZvlo ar aris~. amis sabuTad mas erTi mxriv is mosazreba
mohyavs, rom `sul Zvelad qarTvelni moRvaweni da mTargmnelni
antioqiaSi da mis garSemo Sromobdnen TavianTi mamulis
sasargeblod~ _ meore mxriv isic, rom asureli mamebi `Semodian Tu
ara saqarTveloSi, qarTulad saubroben, qarTuladve asrulebdnen
wirva-locvasa da hmoZRvrobdnen TviT qarTvel ersa...~105
SeiZleba asureli mamebi qarTvelebi ar iyvnen, maT mier
qarTulad saubari, wirva-locva, qarTuli enis wina planze
wamoweva da misTvis gansakuTrebuli yuradRebis miqceva
gamowveuli unda yofiliyo ara erovnuli, aramed sarwmunoebrivi
mosazrebiT. saqme is aris, rom ukve im dros, e.i. VI saukunis Sua
wlebSi sparseTis imperiaSi berZnuli ena akrZaluli iyo, misi
gamoyeneba wirva-locvisa da mRvdelmsaxurebis dros ar
SeiZleboda, rogorc qalkedonitobis enisa. V saukuneSic berZnuli
ena sastikad iyo akrZaluli _ rogorc mose xoreneli wers.
cnobilia, rom VI saukuneSi sparseTis imperiaSi qristianebisTvis
nebadarTuli ena RvTismsaxurebisTvis iyo somxuri da asuruli
enebi. erTi saukuniT adre sparseTma mosTxova somxebs
berZnulenovani RvTismsaxurebis nacvlad SemoeRoT asurulenovani
RvTismsaxureba. berZnulenovani wignebi dawves, berZnulad saubari
akrZales. es iyo jer kidev somxuri anbanis SemoRebamde _ 405
wlamde. somxuri anbanis SemoRebis Semdeg, sparseTma akrZala
Targmna berZnuli enidan da berZnuli wignebis gamoyeneba. am dros
ukve nebadarTuli iyo somxuri da asuruli enebiT RvTismsaxureba,
xolo berZnuli ki akrZaluli. VI saukuneSi, saqarTvelos sparsTa
mier dapyrobis dros, berZnulenovani RvTismsaxureba, berZnuli
enidan Targmna aikrZaleboda, ise rogorc imperiis sxva kuTxeebSi.
Tavdapirvelad qarTulenovani RvTismsaxureba ar aikrZaleboda,
magram imis Semdeg, rac qarTvelebis umravlesoba qalkedonituri
aRmsareblobis maRiarebeli gaxda, daiwyeboda qarTuli enis
devnac, radganac qarTuli da berZnuli enebi miCneuli iqneboda
qalkedonitobis enebad, xolo somxuri da asuruli enebi
monofizitobis enebad. sparselebisTvis ucnobi ar yofila
qarTvelebisa da berZnebis urTierTmegobroba da siyvaruli im
saukuneebSi. wmida raJdenis wamebidanac Cans, rom qarTvelebi
idevnebodnen rogorc berZenTa megobrebi. idevneboda qarTuli ena,
rogorc qalkedonitobis matarebeli ena berZnulis msgavsad.
swored amitom asureli mamebi gansakuTrebul yuradRebas aqceven
460
qarTul enas. qarTuli ena maTTvis qalkedonitobis iaraRia. es
iaraRi gansakuTrebiT gamosadegi iyo im dros, radganac qarTuli
ena mosaxleobis dedaena iyo, amitomac misi akrZalva sparseTs
mxolod zogadad SeeZlo eklesiebSi da ara qveyanaSi, xolo
berZnuli ena mkacrad ikrZaleboda ara marto eklesiebSi, aramed
mTel qveyanaSi, ise rogorc V saukunis somxeTSi, rac mose
xorenels kargada aqvs aRwerili.
ratom miiCneoda qarTuli ena qalkedonitobis enad? imitom rom
qalkedonitoba erovnul sarwmunoebad qceula ukve VI saukunis
saqarTveloSi, amitomac, erovnebiT qarTvelisa da sarwmunoebiT
qalkedonitis rogorc saeklesio, ise dedaena qarTuli ena iyo.
erovnebiT qarTveli, magram sarwmunoebiT monofiziti mosaxleobis
arseboba saqarTveloSi ueWvelia rogorc VI, ise VII saukuneSi.
maTi dedaena iyo qarTuli ena, magram sarwmunoebis, anu saeklesio
ena iyo somxuri, ise rogorc albaneli monofizitebisa. mizezi
amisa iyo is, rom monofizitobis enad somxuri ena dafiqsirda. iv.
javaxiSvili wers: `magram sparseTis somxeTSi monofizitoba mainc
diofizitobasa anu qalkedonianobaze ufro Zlieri iyo. am
droisaTvis somexTa gavlenian wreebSi am moZRvrebas ise magrad
hqonda ukve fesvebi gamdgari, rom TiTqmis erovnul sarwmunoebad
iyo ukve qceuli~.106
somxeTSi sakmaod Zlieri da gavleniani iyo diofizitoba, magram
monofizitoba ufro Zlieri yofila da amitomac erovnul
sarwmunoebad qceula. saqarTveloSi ki piriqiTa mdgomareoba iyo
VI saukunis Sua wlebidan. CvenSi, Tumca Zlieri iyo monofizitoba
da mas mxars TviT sparseTi uWerda, magram diofizitoba ufro
gaZlierebula da erovnul sarwmunoebad qceula. am mizezis gamo
saqarTveloSi mcxovrebi sarwmunoebiT monofiziti, magram
erovnebiT qarTveli mosaxleoba Tavis Tavs akuTvnebda ara
qarTul, e.i. qalkedonitur eklesias, aramed somxur, anu
monofizitur eklesias. erovnebiT qarTveli, magram sarwmunoebiT
monofiziti mosaxleoba imis Semdeg, rac sparseTis gavlena
Semcirda qarTlze, Tavisi sarwmunoebis dacvis mizniT swavlobda
somxur enas, eziareboda somxur saeklesio kulturas, icavda
somxuri enis poziciebs Tavis eklesiaSi, wirva-locvis enad
aRiarebda somxurs. amiT iyo gamowveuli curtavis somxurenovani
qarTuli mosaxleobis mier kirionis enobrivi reformis winaaRmdeg
gamosvla. curtavis, anu sapitiaxSos mosaxleobam arcTu
sixaruliT miiRo erTi sirieli mamaTagani _ daviT garejeli.
adgilobrivma mTavarma bubaqar didebulma misi mokvlac ki daapira.
adgilobrivi mosaxleobis saeklesio somxurenovnebis Sesaxeb aris
461
nakvalevi darCenili daviT garejelis cxovrebaSi. daviTis mizani
iyo, gaeqalkedonitebina adgilobrivi qarTveloba, risTvisac
zogadad miuRwevia. amaze miuTiTebs qarTuli saeklesio enis
danergva kirionis mier am mxareebSi VII saukunis dasawyisSi. 614
wlis e. w. sparsuli krebis Semdeg, sparseTis imperiis qristianebs
miecaT brZaneba damorCilebodnen somxur eklesias, anu rac igivea,
mieRoT monofizitoba. saqarTvelo da misi samefo kari, cxadia,
iZulebuli iqneboda damorCileboda imperiis am brZanebas,
eRiarebina somxuri sarwmunoeba _ monofizitoba. am mizezis gamo
qarTlis mefe, anu mTavari stefanozi monofiziti unda yofiliyo,
risi miniSnebac TiTqosda gvaqvs Sio mRvimelis cxovrebaSi.
stefanozi `ganudga berZenTa da mieqca sparsTa~.107 is `iyo urwmuno
da uSiSi RmrTisa~, `ara ineba gandgoma sparsTagan~, mas herakle
berZenTa keisarma mefoba CamoarTva. amitomac ar aris gasakviri,
rom aseT urwmuno mefes ar uSindebian SiomRvimis berebi da
konfliqti aqvT masTan. Cans, TviT sparsTa udidesi gaZlierebis
drosac ki, roca VII saukunis dasawyisSi sparseTma warmatebiT
Seutia bizantias, daipyro misi miwebi da ierusalimic ki aiRo,
asurel mamaTa mier daarsebuli monastrebi kvlav qalkedonitobis
kerebi arian da TviT araqalkedonit mefe-mTavarsac Tavis Zalas
agrZnobineben.
k. kekeliZes miaCnia, rom asurel mamebs TavianTi moRvaweoba
monastrebis saSualebiT ganuxorcielebiaT _ `araviTari sabuTi
imisa, rom CvenSi egreT wodebuli aTcamet mamaTa mosvlamde
monastrebi am sityvis namdvili mniSvnelobiT yofiliyo, ar
arsebobs. pirvelad monastrebi CvenSi daaarses aRniSnulma
mamebma...~108 Zveli mwerlis, basili vaCesZes azriTo, wers k. kekeliZe,
`aTcamet asurel mamebma imdeni niSi da sakvirvelebani aCveneso,
imaT rom berZenTa Soris hqonoda adgili, `ZliTmca aRsaricxvel
werilebs Seqmnidnen~, ese igi daswerdnen amis Sesaxeb, CvenSi ki
aravin izruna amisaTvis, vinaidan `naTesavni qarTvelTa aris martiv
da amasTan litonicao~.109
sarwmunoebis ganmtkiceba yofila asureli mamebis umTavresi
damsaxureba. monazoni makrine, romelic zogadad gamoxatavs
eklesiis Tvalsazriss, wers, asurelma mamebma `ganamtkices da
ganaaxles ninos mier qadagebuli sarwmunoeba~.110
ninos mier qadagebuli sarwmunoebis aRdgena mTavari damsaxureba
yofila sirieli mamebisa. `amitom ufro damajerebeli Cans
tradiciul Tvalsazriss Tanxvedrili mosazreba iv. javaxiSvilisa,
romlis Tanaxmadac, asureli mamebi swored diofizitebi unda
yofiliyvnen da swored qalkedonelTa (diofizitTa) poziciebis
462
gansamtkiceblad unda gamomgzavrebuliyvnen mZafri religiuri
winaaRmdegobebis asparezad qceul saqarTveloSi. am SemTxvevaSi
maTi moRvaweobis savsebiT logikur Sedegad warmoisaxeba VII
saukunis damdegs qarTuli eklesiis mkveTri Sebruneba
diofizitobisaken~.111
marTalia, monofizitobis batonobas ramdenime aTeuli wlis
ganmavlobaSi VI saukunis manZilze da VII saukunis dasawyisSi
qarTul eklesiaze Tavisi kvali dautovebia, magram sazogadod
qarTveli eris simtkicisa da mdgradobis gamo saqarTveloSi
mwvaleblobas ver gaumarjvnia, rasac siamayiT aRniSnavdnen kidec
qarTveli moRvaweni.
`unda iTqvas, rom qarTveli eris sarwmunoebrivi istoriis
ganviTarebis Sesaxeb VIII s-dan moyolebuli, metadre ki X-XI
saukuneebSi rom saboloo Camoyalibebuli mkacri e.w.
marTlmadidebloba gabatonda. am xanaSi am sakiTxis warsulzedac
garkveuli ucilobel WeSmaritebad miCneuli moZRvreba CamoinakvTa
da dakanonda. am debulebiT sxvagan Tu qristianoba mravalgzis
Selaxula mwvaleblobisagan da araerTxel da ara erTgan esa Tu
is mwvalebloba gabatonebula kidec, saqarTveloSi xalxma
pirveliTgan miRebuli qadageba da moZRvreba viTomc ucvlelad da
SeubRalavad daicva, mwvalebloba saqarTveloSi mas arasdros ar
SeuSvia da marTlmadideblobisaTvis ar uRalatia~,112 _ wers
mecnieri. Zveli qarTveli moRvaweni ar malavdnen da ar
aferadebdnen eklesiis mdgomareobas aRniSnul periodSi,
magaliTad, giorgi mcire, romelsac Tavis TxzulebaSi mohyavs
giorgi mTawmindelis sityvebi _ `raJams erTgzis gYcnobies, arRara
midrekil varT marcxul gina marjul~. arc imas malavs da
aRiarebs, rom `queyanaA Cueni Sors iyo queyanisagan saberZneTisa da
viTarca Teslni arawmidani Soris Cuensa daTesul iyvnes borotni
igi Teslni somexTani~, `amis mier friad guevneboda, rameTu
naTesavi Cueni wrfel iyo da umankoA, xolo igini (e. i. somexni)
reca mizeziTa wesierebisaATa, cTunebad guazmnobdes da romelnime
wignnica guaqundes maTgan (e.i. somxuridan) Targmnilni~.113 giorgi
mcire gulisxmobs VI saukunisa da VII saukunis garkveul
periodebSi monofizituri mwvaleblobis, anu somxuri eklesiis
momZlavrebas qarTul eklesiaze. misi azriT, `pirveliTganve
guaqundes werilnica da sarwmunoebaO WeSmariti da marTali~,
romelnic Semdgom amRvreula monofizitobis mwvaleblobis
momZlavrebiT qarTlSi da IV-V saukuneebSi berZnuli enidan
marTlad Targmnilni wmida wignebi monofizitTa gamo VI-VII
saukuneebSi somxuridan uTargmniaT anda SeusworebiaT.
463
asureli mamebis Rvawlic is yofila, rom qarTuli eklesiisTvis
Tavidan aucilebiaT didi safrTxe monofizitobis anu, rogorc
maSin uwodebdnen, somxuri sarwmunoebis aRiarebisa.
` e p i s t o l e T a w i g n i s ~ 1 1 4 m o k l e S i n a a r s i
1. `epistoleTa wigni~ iwyeba curtavis episkopos moses
epistoleTi vrTanes qerdolisadmi, romelic somxeTis kaTalikosis
adgilis mcveli iyo. mose acnobebs vrTaness, rom is siyrmisas
misula curtavis saepiskoposoSi, romlis mowafedac iTvleboda. iq
iswavla qarTuli da somxuri mwignobroba, Semdeg pitiaxSis karis
saydris moZRvari gaxda. Semdeg mose acnobebs _ axlaRa mivxvdi,
rom sarwmunoebrivi TvalsazrisiT `...qarTvelT mxolod mwvaniT
Seferili foTlebi hqoniaT~ (gv.2). qarTvelebio, wers is, im
unayofo da xSirfoTlian leRvis xes hgvanan, romelzedac ufalma
nayofi ver hpova foTlebis gardao. `aseve eseni kacTa
mosawoneblad cdilobdnen mTeli msaxureba srulad da savsebiT
warmoedginaT. xolo roca SevityveT qalkedonis krebis uriuli
gansazRvrebis gandideba... xma avimaRleT da mteri gavxdiT
kaTalikosad wodebulisa, yvela mTavrisa da im qveynisa da bolos
videvne...~ (gv.2). axla, radganac somxeTis sakaTalikoso taxti
Tavisufalia, Tqven gacnobebT im (e.i. qarTvelTa) qveynis daRupvas.
amJamad devnili, aragawis mTis Ziras erT-erT monasterSi vimyofebi.
me mivwere curtavis eklesiis somxurenovan samwysos, Tqvenc inebeT
da miswereTo.
mose episkoposis epistoledan naTlad Cans, rom is curtavs
qarTvelTa qveynad miiCnevs, curtavelebs ar acalkevebs
qarTvelebisgan, romelTac unayofo leRvis xes adarebs. curtavis
eklesias warmoadgens mTlianobaSi qarTul eklesiasTan, romlis
garegani mxare, misi azriT, mSvenieria, xolo Sinaganad unayofoa.
garda amisa, qarTvelebi yovelgvar saeklesio wess mTeli sisavsiT
aRasruleben, magram esec kacTa mosaCveneblad ariso. mose sTxovs
vrTaness, rogorc aRvniSneT, rom man werili misweros curtavis
somxurenovan samwysos. curtavis somxurenovani samwyso erovnebiT
somxuri rom yofiliyo, maSin srulebiT ar iqneboda saWiro
aRniSvna maTi somxurenovnebisa, pirdapir sTxovda, werili miswere
curtavel somxebso, magram werils sweren ara somxebs, aramed
somxurenovan qarTvelebs, e.i. somxuri saeklesio enisa da qarTuli
dedaenis mqone qarTvelebs. Targmani `somxurenovani~ mTlad zusti
ar aris. Zalze Znelia misi qarTulad gadmoReba, aq igulisxmeba
464
somxuri mwignobrobis mqone da aseve somxuri mRvdelmsaxurebis
mqone adgilobrivi qarTveloba. pirobiTad SeiZleba
`somxurenovanad~ iTargmnos Sesabamisi somxuri termini, Tumca,
SeiZleboda `somxuri wignis mqonedac~ Targmniliyo. es `somxuri
wignis mqone~ an `somxurenovani~ qarTvelebi wmida grigolis
taxtis erTgul mrevlad miaCniaT. moulodneli ar aris da ase iyo
TiTqmis mTeli Suasaukuneebis manZilze, roca erT romelime xalxs
mRvdelmsaxureba hqonda ara dedaenaze, aramed ucxo enaze. cxadia,
maTi wignebic ucxoenovani iyo. magaliTad, germanelebs
mRvdelmsaxureba hqondaT ara mSobliur germanul, aramed ucxo
laTinur enaze, maTi wignebic laTinurenovani iyo. amitomac
maTTvis SeiZleboda `laTinurenovanni~ ewodebinaT.
2. vrTanes qerdoli pasuxad moses aqebs, amxnevebs da acnobebs,
rom man werili miswera `somxurenovan~ mrevls (igulisxmeba an
curtavSi, an mTel saqarTveloSi).
3. `epistoleTa wignSi~ motanilia mose episkoposis sayovelTao
epistole curtavis eklesiis `somxurenovani~ Temisadmi, romelSic
is gmobs qalkedonitobas. rodesac is `daemorCila~ imaT,
romelTac misi episkoposad kurTxeva undodaT da `ismina maTi
mowodeba~, roca episkoposi gaxda, uecrad `Seeyara gmobas~ _
`...davemorCileT da gulmodgined vismineT mowodeba, risTvisac
uecrad SeveyareT gmobas rasme...~ (gv.7), anu qalkedonitobas. meo, _
wers is, _ ver SevZeli dumiliT damefara sneba _ `...ris gamo
aRviZariT kidec, amis gamo mtrad viqeciT yovelTa. ramdenadac
vamxileT, imdenad ufro dagvemuqrnen mRvdelmTavarni da mTavarni,
vidre ar gamaZeves~ (gv. 8). Zalze sayuradReboa, rom mose curtavis
erT kuTxeSi amxels qalkedonitobas da mas maSinve myisierad
daemuqrnen sruliad qarTlis mTavrebi da episkoposebi, mTeli
qveyana mtrad gadaekida. aqedan unda davaskvnaT, rom curtavi
qarTlis ganuyofeli nawilia. `...xma avimaRleT da mteri gavxdiT
kaTalikosad wodebulisa, yvela mTavrisa da im qveynisa da bolos
videvne~ (gv.2).
mose afrTxilebs Tavis `somxurenovan~ mrevls, frTxilad iyos.
`qurdulad Semoacoces da SemoiRes mwvalebloba...~ (gv. 11). `aw ese
yoveli viciT ra, sayvarelno, viaroT sameufeo gziT, nurc
marjvniv gadavuxvevT da nurc marcxniv~ (gv. 12).
4. `epistoleTa wignSi~ motanilia epistole, romelsac saTaurad
aqvs `mizezi orbunebianTa meoTxe krebisa, mose qarTvelTa
marTlmadidebeli episkoposisa~ (gv. 15). am saTauridanac Cans, rom
mose curtaveli episkoposi aris monofiziti, anu
`marTlmadidebeli~, radgan somxebi ase uwodebdnen monofizitebs.
465
amasTanave, rac aRsaniSnavia, mose aris erovnebiT qarTvelTa
episkoposi. mas uwodeben `mose qarTvelTa marTlmadidebel
episkoposs~. aqedanac Cans, rom curtavis `somxurenovani~ Temi
qarTvelebis Temia, oRond am qarTvelebs somxuri tipikoni aqvT
miRebuli, isini saeklesio daniSnulebisTvis somxur wignebs
xmaroben, amitomac `somxurenovanni~ arian. TviT somxuri eklesia
maT qarTvelebad miiCnevs da ara somxebad, amitomac maTi
episkoposi mose `qarTvelTa~ episkoposia. es aris ueWveli faqti,
dadasturebuli pirvelxarisxovan wyaroSi _ `epistoleTa wignSi~,
amitomac am faqtis ignorireba ar SeiZleba.
5. mose episkoposma miiRo sapasuxo epistole
`somxurenovanTagan~, anu rogorc TavianT Tavs uwodeben,
`Zmobisagan~, isini, kerZod, SesCivian mas,~ _ ... xolo Tu ara,
CvenTvis sxva Rone ar aris: an unda davrCeT am qveyanaSi da amis
survilisamebr moviqceT, an davtovoT da ganvecaloT~ (gv. 31). e.i.
an kirionis survilisamebr unda moviqceT, an gavecaloT am
mxareebso. unda vifiqroT, rom es `Zmebi~ somxurenovani Temis
sasuliero meTaurebi arian da swored es `Zmebi~. ramdenime kaci
apirebs saqarTvelos datovebas da ara mTeli somxurenovani Temi.
6. vrTanes qerdolmac miswera werili somxurenovan Tems. is
swers `...savaneTa xucesebs, soflis mRvdlebs, aznaurebsa da
glexebs, moxucebsa da yrmebs. yvela da yovel eriskacs mag
somxurenovani qveynebisas, romelnic xarT curtavis eklesiis
ganmgeblobaSi~ (gv. 32). aqedan Cans, rom curtavis eklesiaSi unda
vigulisxmoT ara daba curtavis erTi romeliRac eklesiis
mcirericxovani samwyso, aramed curtavis eklesia yofila centri
mravalricxovani `somxurenovani~ Temisa, romelSic Sedian
`qveynebi~ (da ara erTi qveyana), savaneebi, soflebi, aznaurebi,
glexebi da a.S. es aris samxreT-aRmosavleT saqarTvelos somxuri
tipikonis mqone qarTuli mosaxleoba, xolo roca mose episkoposs
`Zmobam~ miswera, an kirionis survilebs unda davemorCiloT, an
qveyana unda davtovoTo, aq igulisxmeba. rom qveynis datovebas
apirebs ara mTeli `somxurenovani~ Temi, aramed swored `Zmoba~, anu
am Temis sasuliero meTaurebi. mTel `somxurenovan~ Tems, cxadia,
qveynis datoveba ar SeeZlo, maSin mTeli samxreT-aRmosavleTi
saqarTvelo mkvidri mosaxleobisgan, anu qarTvelebisgan
daicleboda.
vrTanesi wers, rom somex-qarTvel-albanel episkoposTa
gaerTianebul krebas Tavis droze saSineli wyevliT aRmoufxvria
qalkedonitoba, axla ki kirioni Tavis episkoposebTan da
mTavrebTan erTad qalkedonitobas iwynarebs da ganadidebso. gvesma
466
Tqvens Sesaxebac, rom Tqven Tavdadebuli xarT marTlmadidebeli
sarwmunoebisaTvis (anu monofizitobisaTvis), romelic Tqvens
qveyanas dasabamiTve Seuwynarebiao.
7. vrTanes qerdols upasuxeben `somxurenovanni~. isini, sxvaTa
Soris. sityva `qarTls~ ar xmaroben, xolo TiTqosda kavkasiis im
mxareSi, romelSic isini cxovroben, swori sarwmunoeba wmida
grigolis mier yofila danergili. Cans, es pasuxi dawerilia ara
mTeli Temis, aramed misi sasuliero xelmZRvanelebis, `Zmebis~ mier.
isini natroben, rom somxuri eklesiis meTaurma `...mohkiTxos
cTunebul Cvens qveyanas..., radgan mandedan daxmarebisa da zurgis
gareSe SeuZlebelia yofna _ iseT mZlavr amays, romelic
mamamTavrad iwodeba, SevyrilvarT, Tu ara, unda davtovoT es
qveyana da wavideT~. qveynis datovebasa da wasvlas apirebs ara
`somxurenovani~ Temi, aramed ramdenime kaci, msgavsni mose
episkoposisa, romelnic TavianT Tavs mTeli Temis meTaurebad
acxadeben da aseTi saxis epistoleebs agzavnian (gv. 34).
8. mose episkoposi meore epistoles ugzavnis vrTanes qerdols,
sadac iTxovs, rom vrTanesma Sesabamisi werilebi misweros kirions,
qarTlis mTavrebs _ atrnersesa, vahansa da brzmihrs _ `qalkedonis
krebis mxilebiT da erTi davalebis wigni _ petres~. petre _
qarTveli monofiziti episkoposia, amitomac mas qalkedonis krebis
`mxilebis~ wigni ar unda mieweros _ aramed `davalebis wigni~.
petre qarTveli episkoposi valdebulia davaleba Seasrulos.
kirionis Sesaxeb wers, rom `...igic mag wmida saydris mowafea~ _ e.i.
somxuri eklesiisa. aseve wers: `...albaneTidan qarTlis qveynamde
Cven gvxvda wilad Segvesrulebina saxareba qristesi...~, viTomda
mTeli amierkavkasia somxuri eklesiis kerZia.
9. vrTanesi upasuxebs moses, rom man werilebi dawera qarTlis
kaTalikosisa da mTavrebisadmi. zogierTi werilis gagzavna Tavisi
kacis xeliT ver gabeda an ver SeZlo, amitomac sTxovs moses,
werilebi waiRos misma kacma. Tu uaryofiTi pasuxebi mogvivao,
wers, maSin `...ubrZane Tqvens nacnob da sayvarel mTavrebs, mosweron
Cveni qveynis didebul mTavrebs, rom Cven TviTon wavideT amaTi
brZanebiT da qriste RmerTis SewevniT vamxiloT, raTa
gamoswordnen~. Tu ar gamoswordebian, Cven fexTa mtvers mivayriT,
movaleoba moxdili gveqnebao. aqedan Cans, rom vrTanessa da somex
ierarqebs ufleba ara aqvT qarTlSi Casvlisa, guliTac rom
moiwadinon, albaT, politikuri situaciis gamo. is aseTi xerxiT
apirebs qarTlSi Casvlas da qarTvelTa `mxilebas~: _ moses
nacnobma da megobarma qarTvelma mTavrebma unda misweron somex
mTavrebs, rom somex ierarqebs qarTlSi Casvlis uflebas aZleven.
467
Cans, qarTlSi iseTi mTavrebic arian, romelnic megobroben
mosesTan, anu uTanagrZnoben monofizitebs (gv. 38).
10. qarTvel monofizit episkopos petres swers vrTanes qerdoli,
uwodebs `RvTivmomadlebul pativiT gabrwyinvebul didebul ufal
petres~ (gv. 38). — `...Tqvens qveyanaSi ganadideben am krebas, ris
gamoc mag qveynis erTi episkoposi ltolvili wavida... xolo Tqven
rogorc miiReT RmerTis qomagoba Tqvens Tavze, aseve mtkiced
ideqiT mag saqmis aRsrulebamde...~ (gv. 39). aqedan Cans, rom qarTveli
episkoposi petre monofizitobis qomagia qarTvelTa qveyanasa da
eklesiaSi. vrTanesi avalebs petres, raTa petrem misweros somex
mTavrebs, rom maT somex ierarqebs qarTlSi Casvlis neba darTon.
11. kirion kaTalikoss, qarTvel episkoposebsa da mTavrebs swers
vrTanes qerdoli, _ `...exla SevityveT, rom Tqven qalkedonis
usjulo krebasa da leonis tomars marTlmadideblurad da
didebis Rirsad TvliT~ (gv. 41).
`Tqvenma RvTismoyvarebam ar unda miiRos meti visime moZRvreba,
Tu ara sami wmida da wrfeli krebisa... amaze meti sarwmunoebis
sazRvari Cvensa da Tqvens mamebsa da moZRvrebs ar SeuwynarebiaT~
(gv. 41) da a. S. `ukeTu raime eWvi gaqvT gulSi da mis Sesaxeb gsurT
gamoikvlioT, moswereT Cveni qveynis didebul mTavrebs, raTa
movideT mand~ (gv. 43).
12. mose episkoposi mesame epistoles ugzavnis vrTanes qerdols.
auwyebs, rom kirionTan Tqveni epistoles mitana jer veravin gabeda,
Semdeg, roca miutanes da waikiTxa, aRivso risxviT, feri ecvala,
`wyevlida, aginebda da aTrevda somxeTs da werilis pasuxi arc
TviT dawera da arc sxvebs daawerinao~ (gv. 43). imuqreboda, am
werils `ierusalimis qalaqis mamamTavarTan wavaRebineb, rom pasuxi
gasceso~. kirions imitom surda ierusalimSi somexTa werilis
gagzavna, rom eklesia sazogadod ierusalimis sjulieri
daqvemdebarebis qveS miaCnda, Tumca, marTalia, 554 wlis Semdeg
somxurma eklesiam oficialurad gawyvita kavSiri deda-berZnul
eklesiasTan.
Cans, 506-520-iani wlebis somxur-qarTul-albanuri gaerTianebuli
krebebis Semdeg somxeTi am krebebis gadawyvetilebebis Sesrulebas
daJinebiT moiTxovs sarwmunoebrivi TvalsazrisiT, samagierod imave
krebebis gadawyvetilebis Sesrulebas kirioni moiTxovs ierarqiul-
sulieri daqvemdebarebis TvalsazrisiT, anu Tu somxeTi iTxovs am
krebebis sarwmunoebrivi kursi daicvas, kirioni moiTxovs, am
krebebis mier gamotanili dadgenileba msoflio eklesiasTan
kavSiris Sesaxeb daicvas somxurma eklesiam.
468
13. vrTanesi upasuxebs moses: Seni werilidan Sevityve, Tu ratom
ar gamca kirionma pasuxi. qarTvel aznaurTagan ki zogierTebma
pasuxi momweres. magram maTi pasuxi sneuli, mbodavi avadmyofis
laparaks gavs, romelmac ar icis, ras ambobs. isini mweren, _
`...Cven es sarwmunoebaca gvaqvs da egeco, sjuls aqac veziarebiT da
mandaco, moses Tu surs, movides, Cvens kaTalikoss daemorCilos,
radgan Cven ase mogvwons, da Tavisi adgili daikavoso~ (gv. 45).
qarTveli aznaurebis pasuxidan naTlad Cans, rom SeiZleba
qarTveli mmarTveli zedafenisTvis sarwmunoebrivi mimarTulebis
sakiTxi mniSvnelovani ar aris, magram isini sisxlxorceulad
dainteresebulni arian qarTuli eklesiis damoukideblobiT.
qarTvel aznaurebs monofizitoba imdenad ainteresebT, ramdenadac
is politikasTan aris dakavSirebuli, kerZod, monofizitoba
somxuri eklesiis xelSi iqca iaraRad, romlis saSualebiTac is
apirebs qarTuli eklesiis, an misi romelime nawilis
daqvemdebarebas somxurisadmi. aseTi politikis mkveTri
mowinaaRmdegeni arian qarTveli aznaurebi. isini sarwmunoebrivi,
ase vTqvaT, ganurCevlobis Tu zomierebis gamo mzad arian ukanve
miiRon mose curtavis episkoposi, ar Seexon mis monofizitobas da
daubrunon mas saepiskoposo taxti, oRond erTi pirobiT _
monofiziti mose ganuxrelad unda daeqvemdebaros qarTuli
eklesiis meTaurs. mis sarwmunoebriv Sexedulebas aravin Seexeba,
qarTuli eklesiis erTianobis darRvevis da decentralizaciis
uflebas ki ar miscemen.
pasuxidan SeiZleba gavigoT, rom curtavi da misi samwyso
qarTlSia da mis samwysos qarTvelebi Seadgenen, winaaRmdeg
SemTxvevaSi, sparsTa mier qveynis dapyrobis dros, curtavsa da mis
samwysoze ufleba ar eqnebodaT qarTvel aznaurebs, da agreTve is,
rom qarTlSi marTlac fexi aqvs mokidebuli henotikonis mimdevar,
anda monoTelitobis magvar sarwmunoebriv Sexedulebas, es aris
qalkedonitebisa da monofizitebis Semrigebluri politika _ `Cven
es sarwmunoebaca gvaqvs da egec, sjuls aqac veziarebiT da
mandac~, e.i. Cven qalkedonitebic varT da monofizitebic
erTdroulado. erTi wamiT SeiZleba vifiqroT, monoTelitobis
samSoblo fazisis qveyana saqarTveloa, xolo misi lideri
kirionia. Tumca, kirioni ZiriTadad mainc mebrZoli qalkedonitia,
rac misi Semdgomi epistoleebidan Cans, is mxolod uTmobs
monofizitebs, radganac, Cans, qarTlSi mravali qarTveli
monofiziti cxovrobs, gansakuTrebiT samxreT mxareebSi. qarTveli
erisa da eklesiis erTianobisaTvis umjobesad miaCniaT daTmoba.
469
Semdgom vrTanesis epistole eZRvneba sarwmunoebriv sakiTxebs,
kerZod, is wers. `...im mizezebis Sesaxeb, ris gamoc xelaxla
daamtkices... qalkedonis kreba, romelic aRmofxvra keTilmsaxurma
zenonma SemaerTebeli weriliT da amis Semdeg... anastasim~ (gv. 46).
anastasis Semdeg bizantiis imperatori gamxdara iustine. man
brZaneba gasca, `...daemtkicebinaT maTgan darRveuli leonis tomari
da qalkedonis kreba. Tu vinme gabedavda mefis brZanebas
winaaRdgomoda, maxviliTa da sxvadasxva tanjviT amoewyvitaT,
maSinve yvela eklesia sisxliT SeiReba...~ (gv. 47).
vrTanesis, anu somxuri eklesiis TvalsazrisiT, TiTqosda
qalkedonis kreba bizantiam oficialurad miiRo VI saukuneSi
iustine imperatoris dros (518-527). `mcire Jamsa epyra mefoba
iustines ... gamefda iustiniane~ (gv. 47). iustiniane (527-565) Tavisi
mefobis pirvel wlebSi qalkedoniti yofila, mere TiTqosda
monofizitoba miuRia, magram mouklavT. `eTaTbira mefe Tavis
didebulebs, rom aRmofxvran qalkedonis krebis axalsaxiobis
gansazRvreba... maSinve ewia mas mzakvruli sikvdili~. amitomac
gavrcelda qalkedonitobao, _ wers is.
iustinianes dros qarTli sparseTs aqvs dapyrobili. Cans,
sparselebi berZen kaTalikoss qarTlSi Casvlis nebas ar aZleven.
bizantias qarTul eklesiaze xeli aRar miuwvdeba, amis gamo
iustiniane nebas aZlevs qarTul eklesias qarTlSive airCion
qarTveli kaTalikosi.
14. am epistoleSi gadmocemulia `kanonebi, romlebic daido
dvins, roca ganzraxva iyo ...somexTa kaTalikosi ganewesebinaT mose
kaTalikosis sikvdilis Semdeg da imjerad dabrkolda~,
romlidanac Cans, rom somxeTSi mravlad yofilan qalkedonitebi _
`exla Cveni qveynidan qalkedonis krebis... maRiareblebTan da
SemwynareblebTan erTad mravalni eziarnen, zogi nebayofilebiT
amao didebismoyvareobis da mliqvnelobis gamo, xolo zogi
uneburad...~ (gv. 53).
kanonebi exeba imas, Tu rogor unda miiRon TavianT wreSi is
samRvdelo piri, romelic dagmobs da uaryofs qalkedonitobas.
15. am `epistoleSi~ gadmocemulia `xelwerili, romelic sTxova
smbat vrkanis marzpanma im episkoposebs, romlebic kvlav Seikribnen
misi brZanebiT dvins, raTa ganewesebinaT somexTa kaTalikosi...~ (gv.
57).
xelwerilSi somexi episkoposebi gmoben qalkedonis krebas da
smbat marzpanTan erTad wyevlian mas.
16. am `epistoleSi~ moyvanilia `xelwerili, romelic misces
abraam somexTa kaTalikoss somexTa qveynis krebaze maT, romlebic
470
iyvnen romaelTa xelisuflebis qveS mavrikes keisrobis dros~ (gv.
59).
somxuri eklesia orad iyo gayofili, erTi monofizituri
nawili sparseTis somxeTSi iyo, xolo bizantiur somxeTSi
qalkedonituri somxuri eklesia arsebobda. xosro II-is bizantiaze
Setevis Semdgom qalkedonuri somxeTi sparseTma daipyro, amitomac
taxtze asulma abraam kaTalikosma (607-615) moiTxova qalkedoniti
somexi ierarqebisgan, daedoT xelwerili mis winaSe. amaT TiTqosda
`vedrebiT mogvmarTes, rom SevuerToT isinic qristes WeSmarit
samwysos eklesiis Zmobas da Tqves erTpirad, rom ucvlelad
davicavT... SeviwynareT isini...~ (gv. 60).
17. taxtze asvlisTanave abraam kaTalikoss epistoles ugzavnis
mose curtaveli episkoposi. ulocavs sakaTalikoso taxtze asvlas
da somxuri eklesiis gaerTianebas. mas axarebs qalkedonituri
somxuri da monofizituri somxuri eklesiebis gaerTianeba _
`...sulieri da xorcieli ganyofis kvlav SeerTeba~ (gv. 62). somxuri
eklesiis SeerTebis Semdeg droao, — wers mose, _ `SeewioT
qristes eklesias, romelic Tanamorwmune da mowafe iyo Tqveni da
axla dasneulebuli gaWirvebaSia~ (gv. 63), _ qarTul eklesias
gulisxmobs.
somxuri eklesiis `Tanamorwmunesa da mowafes~ mose episkoposi
uwodebs ara curtavis eklesias, aramed mTel qarTul eklesias,
radganac iqve, qvemoT wers: `iyos Tqven sasiqadulod qristes
mimarT, Tu me momecema madli, rom viqadago qarTlidan albanTa
qveynamdis... da esodeni xalxi SegZino Tqven~ (gv. 64). mas da abraam
kaTalikossac miaCniaT, rom somxuri, qarTuli da albanuri
eklesiebi erTian _ erT eklesias Seadgenen, cxadia, somxebis
meTaurobiT. amas saeklesio `erTobas~ uwodeben, sxva
epistoleebidan es kargad Cans. mose qarTuli eklesiisadmi
`Sewevnis~ Semdeg RonisZiebebs CamoTvlis: _ `locviT... Tqveni
gamrje moZRvrebiT da mag didebul mTavarTa SemweobiT~ (gv. 63).
qarTuli eklesiis damorCilebas apireben sparseTis moxele somexi
mTavrebis SemweobiT _ `...vecadoT movaqcioT is uarmyofeli da
gandgomili xalxi simarTleze da mivawioT imave baks erTi
mwyemsisa~ (gv. 63). moses miaCnia da Seaxsenebs abraams, rom qarTuli
eklesia, Turme, somxur eklesiasTan erTad erT `bakSi~ yofila
gaerTianebuli da erTi `mwyemsi~ hyolia. cxadia, aq igulisxmeba
ara erTi msoflio qristianuli samwyso da erTi mwyemsi _ ufali
ieso qriste, aramed somxurqristianuli `baki~ da somexi `mwyemsi~,
somxuri eklesia da misi kaTalikosi.
471
18. abraam kaTalikosi moses swers pasuxs, romlidanac Cans, rom
abraami marto somxeTis eklesiiT ar kmayofildeba. Tavisi Tavi
qarTlsa da albaneTze RvTis gangebis aRmsruleblad miaCnia. is
sTxovs moses, ilocos misTvis, raTa misces RmerTma Zala, `...raTa
sisruliT vaCvenoT misi gangeba Cveni qveynis mimarT. aseve
qarTlisa da albaneTis qveynisac~ (gv. 65). aCqarebs moses, rom
mivides abraamTan _ `sanam ufali smbati aqaa, viswrafoT...~ (gv. 66).
smbat marzpani sparseTis didmoxelea, mefesTan daaxloebuli,
sagangebod gamogzavnili somxeTsa da amierkavkasiaSi saeklesio
sakiTxebis gadasaWrelad, davalebuli aqvs, yvela eklesia
sparsuli orientaciisa gaxdes, anu monofizituri. es aris epoqa
sparseTis bizantiaze gamarjvebisa, bizantielebi ganidevnen
bizantiuri somxeTidan da aRmosavleT amierkavkasiidan, amis gamo
smbatma miaRwia somxur-qalkedonuri eklesiis ganadgurebas da
warmatebiT gaaerTiana eklesia prosparsul-monofizitur niadagze.
amis Semdeg ki somex ierarqebs imedi aqvT, sparseTis ZaliT, anu
smbatis SemweobiT aseve mospoben qalkedonitobas qarTlsa da
albaneTSi da iseve aRadgenen amierkavkasiis saeklesio erTobas,
romelic arsebobda VI saukunis I naxevarSi 70-ian wlebamde.
19. somexTa kaTalikosi abraami pirvel epistoles ugzavnis
kirions _ qarTlis kaTalikoss, mimarTavs pativiscemiT _ `siwmidis
moyvare ufals, kirion qarTlis kaTalikoss~. Semdeg pirdapir
wers, `winaT Cvenma mamamTavarma mosem mogwera Tqven braldeba
Tqveni ziarebis gamo maTTan, romlebTanac ara jer iyo, Tqvenc
weriliT da mcnebiT ikisreT, rom ar ganSordebodiT ziarebas Cveni
qveynis saerTo sarwmunoebasTan~ (gv. 66). aRsaniSnavia abraamis toni,
is damoukidebeli eklesiis meTaurs wers braldebas, adanaSaulebs,
avaldebulebs, rom ar unda ganSordes maT. kirionsac TiTqosda
Tavi daucavs, `weriliTac da mcnebiT~ daudasturebia, rom
erTguli iqneba da ar ganSordeba im sarwmunoebas, romelic
somxur eklesias aqvs. aseTi mdgomareoba ar aris gasakviri sparsTa
zegavlenis gamo.
Semdeg abraami wers, _ `axla ki uborotesma da umZimesma ambavma
moawia. sarwmunoebis erTobasa da orTave Cveni qveynis maspinZlobas
curtavis eklesia uryevi SuamavlobiT icavda... amJamad curtavis
episkoposi devnilia~ (gv. 67).
abraams sikvdilze uaresad miaCnia somxurenovani saeklesio
msaxurebis nacvlad mSobliuri qarTulenovani msaxurebis danergva
qvemo qarTlis centr curtavSi. `...somxuri msaxureba wmida
SuSanikisgan dadgenili, mesmis, rom SegicvliaT, Cven sikvdilze
ufro uborotesad miviCnieT eg saqme~ (gv. 67). aqedanac Cans, rom
472
curtavSi somxurenovani msaxureba qristianobis miRebis Semdeg, e.
i. IV saukunidan ki ar iyo danergili, aramed V saukunis bolodan,
an VI saukunis dasawyisidan, wmida SuSanikis saflavze eklesiis
aSenebis Semdgom. yovel SemTxvevaSi curtavis eklesiaSi
somxurenovani msaxureba wmida SuSanikis dadgenilad iTvleboda.
magram abraamis epistole Seexeba ara mxolod curtavis eklesias,
aramed mTlian qarTul eklesias. qarTul eklesias is somxur
eklesiaze xelSekrulebiT dakavSirebulad miiCnevs. kirions
bralad sdebs sparseTis mefis kavadis dros am eklesiaTa Soris
dadebuli xelSekrulebis darRvevas. _ `TumcaRa mefeTa mefis
kavadis wlebSi kvleva-Zieba iqmna Cvens qveyanasa da romaelTa
Soris, romelTac qalkedonis kreba... Seiwynares, Cveni da Tqveni
qveynebis moZRvarni da mTavarni ganeSornen maTTan ziarebas, rac
erTobis wigniTac aris daculi Cven Soris aqamomde~ (gv. 67).
kavad I-is dros (488-531) qarTlisa da somxeTis qveynebis mTavrebi
da eklesiebis ierarqebi Sekrebilan, maT daudviaT `erTobis wigni~
_ es aris aRTqma an xelSekruleba, werilobiTi dokumenti,
romelic daculia abraamis drosac. es xelSekruleba daudviaT
maSin, roca saberZneTis imperias qalkedonitoba uRiarebia. aq ar
igulisxmeba 506 wlis dvinis krebis xelSekruleba, radganac am
droisaTvis TviT am polemikaSi monawile somexi ierarqebis
mtkicebiT, bizantia iyo ara qalkedonituri, aramed monofizituri,
aqeben am drois imperator anastasis (491-518), romlis drosac
Catarda 506 wels dvinis kreba. ara marto anastasi, aramed misi
winapari zenonic (474-491) didad saqebia somxuri eklesiisTvis,
radganac zenonsa da anastasis monofizitebad acxadeben.
somexi polemistebis azriT, bizantia qalkedonuri gaxda
imperator iustines dros (518-527). swored am dros, e.i. roca
bizantiam `qalkedonis kreba Seiwynara~, sparseTis mefe kavad I-is
epoqaSi Semdgara somex-qarTvelTa antiqalkedonuri erTobis kreba
518 wlidan 531 wlamde, e.i. anastas keisris Semdgom kavadis
sicocxleSive _ iustines dros.
518-531 wlebSi Catarebuli kreba da ara 506 wlis kreba aris
somxur-qarTuli eklesiebis sarwmunoebrivi erTobis kreba. 506
wlis kreba organizaciuli sakiTxebis mosagvareblad unda
mowveuliyo.
abraami mouwodebs kirions, ar inebos, rom `...ucxooba Camoagdos
or qveyanas Soris...~ (gv. 67). `or qveyanas Soris~, cxadia, qarTli da
somxeTi igulisxmeba da ara somxeTi da curtavi. is wers: `aqedan
mcxeTaSi midiodnen da mandedan wmida kaTolikes modiodnen~, e. i.
sarwmunoebrivi erToba arsebobda. es erToba werilobiT dokuments
473
_ mamaTa mier dadebul SeTanxmebas efuZneboda, somxurenovani
msaxurebis SecvliT erToba irRveva.
abraami kirions swers, rom apirebs qarTlSi gagzavnos somexi
episkoposebi, raTa maT kirions gaacnon qalkedonis krebis `vneba~.
Semdeg politikur danaSaulSi sdebs brals, _ `...aris raRac,
romelic daujereblad gveCvena: ucxo samefosTan rom Seqmna mefeTa
mefis SinaTaganma siyvarulis erToba da bunebiT Tanamoziares
gaSorde, marTlac rom Zlier mZimea~ (gv. 68).
qarTli am dros sparsTagan dapyrobilia, kirions adanaSauleben
imaSi, rom sparseTis mter bizantiasTan `siyvarulis erToba aqvs~,
anu qalkedonizmis gzas adgas, xolo `bunebiT Tanamoziare~
sparsuli orientaciis somxur eklesias scildeba.
20. kirioni sapasuxo epistoles ugzavnis abraams. pativiscemiT
mokiTxvisa da mose somexTa kaTalikosTan urTierTobis aRweris
Semdeg exeba curtavis eklesiaSi somxurenovani msaxurebis sakiTxs,
wers, _ `da rom ewera... somxuri msaxureba Secvliliao, Cven
msaxureba ar Segvicvlia, vinc episkoposi gaxda, qarTuli
moZRvrebac icis da somxuric, agreTve, msaxureba orive
mwignobrobiT sruldeba...~ (gv. 70). kirioni wers, rom mas mose
curtavis episkoposi ar udevnia sarwmunoebrivi aRmsareblobis
gamo, _ `me is ar midevnia, aramed iyo raRac, rac Sevityve mis
uRirs saqmeTa Sesaxeb, movuwode CemTan...~. magram amis magier mose
somxeTSi gaqceula.
Semdeg kirioni wers sarwmunoebis Sesaxeb. saerTod aRsaniSnavia,
rom kirioni erideba aSkarad da daufaravad gamoacxados qarTuli
eklesiis qalkedonitobis Sesaxeb, is ufro dums, anda msoflio
avtoritetuli eklesiebis sarwmunoebrivi mimarTulebis Sesaxeb
msjelobiT polemika gadaaqvs saerTaSoriso saeklesio
mdgomareobaze, `Cveni da Tqveni mamebic mefis monebi iyvnen da
ierusalimis sarwmunoeba hqondaT, Cvenc da Tqvenc agreTve,
TumcaRa mefeTa mefis monebi varT, sarwmunoeba ierusalimis gvaqvs
da gveqneba...~ (gv. 7.).
ierusalimis avtoritetis damowmebis Semdeg kirioni aqebs
sparseTis mefes _ `...netarni varT, romlebic mefeTa mefis
samsaxurs veweviT, radgan rac ca da dedamiwa arsebobs, ar yofila
arc erTi ufali, romelsac yoveli tomisaTvis Tavisi kanonebi
miendo, rogorc am ufalma miando... Cven Tavisufal qveyanas ufro
metad miando, vidre yvela sxva qveyanas da Cem keTil Tavs
umetesad, vidre yvela Cem moyvasT~ (gv. 71). kirioni iZulebulia
aqos sparseTis mefe, radganac swored sparseTis mefis Ralati,
orguloba daswama abraamma mas I epistoleSi. xosro II-s marTlac
474
am periodisTvis qristianuli sarwmunoebrivi aRmsareblobis
Tavisufleba hqonia gamocxadebuli 614 wlamde.
`epistoleTa wignis~ gamomcemlis Tanaxmad, kirioni Zalze didi
diplomatia, marTlac, kirioni gasaocar diplomatiur niWs avlens,
roca wers, _ `mefeTa-mefe iseve ufalia romaelTa, rogorc
arielTa qveynis da ase ar aris, rogorc Tqven moiwereT, rom
sxvadasxva arian samefonio~ (gv. 72). aseTi pasuxi srulebiT
ayrevinebs far-xmals abraams da amis Semdeg igi veRar bedavs
sparseTis moRalated warmoadginos kirioni. sxvaTa Soris, kirioni
maincadamainc ar aWarbebda _ am periodSi xosro meores sruli
ufleba hqonda, pretenzia ganecxadebina bizantiis samefo taxtze.
saqme is aris, rom mavrike keisari da misi vaJebi daxoca
ajanyebulma bizantielma mxedarTufrosma, romelsac am epistoles
dawerisas eomeboda xosro, romelic iyo mavrike keisris siZe,
qaliSvilis qmari.
21. vrkanis marzpani smbati epistoles swers kirion kaTalikoss.
smbati sparseTis mefis didmoxele iyo, erovnebiT somexi,
monofiziti. is sparsTagan sagangebod iqna gamogzavnili Tavis
samSobloSi, somxeTsa da saerTod amierkavkasiaSi saeklesio
sakiTxebis gadasaWrelad, raTa eklesiebs mieRoT prosparsuli
orientacia anu monofizitoba. `...mefeTa-mefem qvelmoqmedebiT
samSobloSi dagvabruna, sarwmunoebisa da eklesiaTa ukeTesad
wesrigSi moyvana gvibrZana..., radgan iyo raRac, rac gaxmaurda~.
smbati gulisxmobs orad gayofili somxuri eklesiis gaerTianebas,
anu somxeTis erT did nawilSi qalkedonitobis aRmofxvras.
sparseTma miaRwia qalkedonuri somxuri eklesiis gardaqmnas da
SeuerTa is monofizitur nawils. am warmatebis Semdeg, smbatis
gegmaa, mospos qalkedonitoba qarTul eklesiaSi da aRadginos
amierkavkasiis saeklesio erToba somxeTis meTaurobiT. gaerTianeba
smbatis mTavari mizania, ris Sesaxeb is wers kidec: _ `igive
saWirod miviCnieT, rom mogvewera Tqveni
siwmidismoyvareobisaTvisac, mogveTxro Cveni TqvenTvis, rom Tqven
CvenTan SegveerTebine, rogorc Cveni mamebi iyvnen, radgan erTi
moZRvris mowafe da xvedri varT...~ (gv. 74). aq sarwmunoebrivi
gaerTianeba ar igulisxmeba, radgan am dros abraamsac da smbatsac
Tavi ise uWiravT, TiTqosda kirioni monofizitia, yovel
SemTxvevaSi, am epistoles miweris dros kirions jer ar gaumxelia
Tavisi qalkedonitoba. smbati gulisxmobs ara sarwmunoebriv,
aramed saeklesio gaerTianebas. smbatis mizania, gaaerTianos
qarTul-somxuri eklesiebi ise, rogorc gaaerTiana orad gayofili
somxuri eklesia, ufro metic, qarTuli eklesia somxurs SeuerTos,
475
_ `Tqven CvenTan SegveerTebine~, amas imiT amarTlebs, rom TiTqosda
orive eklesias erTi ganmanaTlebeli grigoli hyavs _ `erTi
moZRvris mowafe da xvedri varT~. garda amisa, saeklesio erTobas
Turme tradiciac hqonia, Turme es erToba qarTvel da somex
saeklesio mamebs daufuZnebiaT da mamebi gaerTianebulni yofilan,
_ `rogorc Cveni mamebi iyvnen~, qarTuli da somxuri eklesiebis
erTianoba TiTqosda wina droebSi am eklesiis mamebis mier yofila
dadgenili, xolo kirionis dros erToba darRveuli yofila.
smbati mouwodebs aRadginon erToba, romelic `mamebis~ pirobiTa
da mcnebiT yofila dadgenili _ igive piroba Cveni da Tqveni
mamebisa da maTi... mcnebiT~ (gv. 73).
qarTveli da somexi `mamebis~ raRac `pirobis~ damowmeba somexi
ierarqebisa da smbat marzpanis mudmivi msjelobis sagania.
amis Semdeg smbati iwyebs sayvedurebs _ pirvel rigSi, misi
sayveduri somxur msaxurebasa da wess Seexeba qarTlSi danergils,
romelic kirionma moSala, wers, _ `...somxuri msaxureba da wesi iyo
TqvenSi, xolo SecvliT mtrobas agdebT Cven Soris~ (gv. 75).
marTlac, kirionma curtavSi somxurenovan msaxurebasTan erTad
qarTulenovani msaxurebac SemoiRo, magram roca smbati wers _
`somxuri msaxureba da wesi iyo TqvenSi~, aq TiTqos mTeli qarTli,
qarTuli eklesia igulisxmeba da ara marto curtavi. pirvel rigSi
smbati swored curtavis Sesaxeb wers, magram `TqvenSi~ ufro did
erTeuls unda gulisxmobdes, radganac adresati kirioni ara
marto curtavis mamamTavaria, aramed mTeli qarTlisa. sparseTis
didmoxele afrTxilebs kirions, ucvlelad datovos curtavSi
(qarTlSi) somxurenovani msaxureba da saeklesio wesi. es
gafrTxileba brZanebacaa.
smbats, ise rogorc adre vrTanes qerdolsa da Semdeg abraams,
surs, qarTuli eklesia ufro dabla mdgom eklesiad warmoadginos,
sadac SeiZleba somexi episkoposebis gagzavna, romelnic jer
Seamowmeben qarTuli eklesiis siswores. Semdeg ki mis meTaurs
swor sarwmunoebas Seaswavlian. smbati wers, _ `gvsurda
episkoposebi qerdolebiTurT gamogvegzavna, rom SeetyoT
mwvalebelTa moZRvreba da ukeTureba, raTa TqvenTvis
SeegnebinebinaT...~ (gv. 75). qerdoli mecniers, rjulis maswavlebels
niSnavs.
22. kirion kaTalikosi sapasuxo epistoles ugzavnis smbat
vrkanis marzpans. kirionisadmi smbatis wina epistole mimarTuli
iyo agreTve qarTveli episkoposebisa da mTavrebisadmi, pasuxsac
kirioni qarTveli episkoposebisa da mTavrebis saxeliT ugzavnis.
kirionis pasuxi gamoxatavs rogorc qarTveli aznaurebis, aseve
476
qarTveli episkoposebis erTobliv azrs. kirioni locavs smbats
somxuri eklesiis gaerTianebisTvis da ulocavs sparseTis mefis am
davalebis warmatebiT Sesrulebas. Semdeg atyobinebs, rom warCineba
sparsTa mefem misca ara marto smbats, aramed kirionsac. is wers, _
`...iseT warCinebulobas vewie ufalTagan maTi sikeTis gamo, rom
yvela qristiane aRapyrobda xelebs da iTxovda maT ukvdavebas...~
(ge. 77).
Semdeg sarwmunoebis Sesaxeb wers. kirioni eTanxmeba smbats
qarTveli da somexi mamebis erTobis Sesaxeb. es erToba, misi azriT,
efuZneboda ierusalimis sarwmunoebas. `...Cvensa da Tqvens mamebs
saerTo hqondaT mas Semdeg, rac wmida grigolma
marTlmadidebluri sarwmunoeba daawesa, romelic ierusalimSi
iswavla...~ (gv. 77). aq kirioni umatebs, rom grigolma sarwmunoeba
iswavla ierusalimSi da ierusalimuri sarwmunoeba `daamtkica~.
smbats misTvis ierusalimuri sarwmunoebis Sesaxeb ar miuweria.
kirioni aqac diplomatiurad upasuxebs _ is iZulebulia sparseTis
SiSiT formalurad aRiaros is sarwmunoeba, romelic `mamebma
(qarTvel da somex mamaTa gaerTianebulma krebam) miiRes sparseTis
nebiT wina epoqaSi, magram dasZens, rom `mamebis~ mier miRebuli
sarwmunoeba ierusalimuri iyo. Cvenco, brZanebs is, igive
sarwmunoeba ucvlelad gvaqvso daculi, `xolo Tu eg mose
sxvanairad iwynarebs, rogorc Cven ar Segviwynarebia, da Tqven
gsurT irwmunoT, Cven magas ar davemorCilebiT, radgan rac ki
gviswavlia, ar davtovebT, vinaidan Cveni eklesiebi ase arian
damtkicebulni~.
curtavis eklesiaSi somxurenovani msaxurebis Sesaxeb wers _
`eklesiis msaxureba ara rigad Segvicvlia, xolo episkoposma,
romelic davadgineT, qarTuli da somxuri mwignobroba Tanabrad
icis, samsaxurs orive mwignobrobiT asrulebs~ (gv. 78).
epistoles Semdegi nawilidan Cans, rom smbat marzpani qarTlSi
Cadioda xolme da Tayvans scemda mcxeTis jvars, romlis
madliTac misi mSoblebis vedrebiT is gaCenila. is qarTlSive
gazrdila da warmatebis gzaze damdgara. mose curtavis
episkoposis CagonebiT sparseTidan dabrunebis Semdeg mcxeTis
jvris Tayvanissacemad aRar misula, rac swyins kirions. kirioni
locavs mefeTa mefesa da mas.
23. smbat marzpans epistoles ugzavnis mose curtavis episkoposi.
es aris ZiriTadad Tavis marTleba da sayveduri smbatisadmi. wina
epistoleSi kirionma smbats acnoba, rom mas mose sarwmunoebis
gamo ar udevnia, aramed Tavisi codvebis gamo daibara
sakaTalikoso karze, mose ki imis magier, rom damorCileboda,
477
RamiT malulad somxeTSi gaiqca, garda amisa, mzakvari eniTa da
borotmoqmedebiT bevri mavne saqme gaakeTao, _ acnobebs kirioni.
sapasuxod mose swers smbats, _ gamoZieba imisa, Tu risTvis videvne
qarTlidan, iolia, es Tqven advilad SegeZloT SegemowmebinaT,
radganac `somxeTi da qarTli erTmaneTis mosazRvreni arian,
aznaurTagan mravalni da bevrni glexTagan aqedan iq midian da
iqidan aq, romelTaganac unda SegetyoT~ (gv. 80). Semdeg acnobebs,
rom is kirionis karze mivida TbilisSi, kirionma cxra dRe
alodina da ar miiRo, Semdeg mcxeTaSi wavida, mose ki somxeTSi
wavida dRisiT da ara RamiTo.
Semdeg acnobebs somxurenovani msaxurebis Sesaxeb, _ `msaxurebac
rom Secvales, cxadia, araepiskoposi nestoriani rom dasves,
qarTuli mwignobrobac ar icis rigianad, aramcTu somxuri, isic
cxadia~ (gv. 82). aqedan Cans, rom curtavis episkoposis mier
qarTuli mwignobrobis codna, bunebrivia, pirveli rigis codnaa,
xolo somxuris codna ufro maRal codnad miaCndaT. aqedan
gamomdinare, mosaxleobis dabalma fenebma qarTuli ena bevrad
ukeT icis, vidre somxuri, radganac qarTuli ena dedaenaa, xolo
somxuri ena saeklesio samsaxuris ena.
24. smbat marzpani pasuxs wers mose curtavis episkoposs _
smbats ar moswonebia kirion kaTalikosis pasuxi, _ `...mogvwera
crud aseTi momakvdinebeli sityvebi~ (gv. 83). acnobebs, rom apirebs
saswrafod sparseTis mefesTan gamgzavrebas, sadac ecdeba, rom
sparseTis mefem mose Tavis saepiskoposoSi daabrunos, kirionis
nebis winaaRmdeg. aqedanac Cans, Tu rogor aris qarTuli eklesia
damorCilebuli sparseTis neba-survils. smbati wers _ `exla me
friad saCqarod karze miwveven, Sen adrec giTxari, rom mivwer-
meTqi mefeTa mefes, raTa keTilad brZanos, rom waxvide Sens
eklesiaSi, dajde da Seni sarwmunoebiT ipyra Seni xalxi~ (gv. 83).
sparseTi moses sarwmunoebas ar Seexeba, is sparseTis brZanebiT
qarTuli eklesiis monofiziti episkoposi gaxdeba.
moses mowodeba smbatisadmi yofila, _ aeRo maxvili da
Serkineboda yovel qarTls. smbati wers, rom amJamad ar SemiZlia
`...aviRo maxvili da yovel qarTls Severkino~ (gv. 83). smbats amis
Zala ar Seswevs imJamad. magram Tu Tavis pozicias ar daTmoben
qarTvelebi, maSin momavalSi daisjebiano. qarTvelebio, wers is,
`...Tu imave sixeles iqnebian da CvenTan erTobisagan ganeSorebian,
maSin maTi sisxli ufalma RmerTma maTi Tavisagan moiZios... Tu
daumorCileblobis Sesaxeb SevityobT da ufali RmerTi marjve
dros mogvcems, vin icis, iqneb aqve miiRebs sazRaurs RmrTisagan,
xorciel ufalTa xeliT~ (gv. 84). marTlac, marTalia, smbatma da
478
sparseTma ver SeZles qarTuli eklesiis dasja da qarTvelobis
`sisxlis~ daRvra daumorCileblobis gamo, anu somxur eklesiasTan
`erTobis~ darRvevisaTvis 607-609 wlebSi, magram 613-614 wlebSi,
ierusalimis aRebis Semdeg, xosro II-m moiwvia e.w. `sparsuli kreba~,
romelsac smbat bagratuni Tavmjdomareobda. am krebam gasca
umkacresi brZaneba _ sparseTis imperiaSi mcxovreb yvela qristian
ers an `somxuri sarwmunoeba~ unda mieRo, anda daetovebina imperiis
sazRvrebi da sxvagan gadasaxlebuliyo.
25. somexTa kaTalikosi abraami meore epistoles ugzavnis kirion
qarTlis kaTalikoss. abraami wers, rom misi mizania ara
winaaRmdegobis gaRviveba or eklesias Soris, aramed `...mamaTa
sarwmunoebis erToba~ (gv. 85). abraams ar moswonebia kirionis mier
ierusalimis sarwmunoebis damowmeba, _ `...nu viqadiT mxolod wmida
qalaqis ierusalimis didebuli da sapatio saxeliT...~ (gv. 85).
marTlac, kirionis sruliad logikuri msjelobis Tanaxmad,
marTali, WeSmariti sarwmunoebisgan gadauxvevia swored somxur
eklesias, radganac wmida grigolma Tavisi sarwmunoeba iswavla
ierusalimSi, Semoitana da danerga somxeTSi, Semdeg qarTvel da
somex `mamaTa~ erTobam swored es ierusalimuri sarwmunoeba
aRiara swor sarwmunoebad. kirionis dros ki qarTuli eklesia
kvlav erTgulia ierusalimisa da igive sarwmunoeba aqvs, rac
imJamad ierusalimSia danergili. somxuri eklesia ki, piriqiT,
uaryofs ierusalimis sarwmunoebas. aqedan SeiZleba daskvna, rom
wmida grigolisgan danergil ierusalimur, `mamaTa~ mier
damtkicebul sarwmunoebas gadauxvia ara qarTulma, aramed
somxurma eklesiam.
abraami gaRizianebuli swers kirions ierusalimis Sesaxeb,
TiTqosda ierusalims `...mosZarcves RvTiuri dideba, gaaSiSvles,
samociqulo sarwmunoeba aRmofxvres da mravali sxvadasxva
wvaleba iqadages~ (gv. 85). abraami upasuxod ar tovebs kirionis
msjelobis umTavres azrs, rom `mamaTa~ mier aRebul gezs
gadauxvia ara qarTulma eklesiam, aramed somxurma: _ `Tqven exla
rom qadiliT mogvwereT Cven _ Cvensa da Tqven mamebs wmida
grigolma ierusalimis sarwmunoeba misca da Cven igive gvaqvso, aba,
kargad gamoiZieT da naxeT, rom Tqvenc da sxvebic mravalni, wmida
qalaqis mkvidrebTan erTad, SeicvaleT misgan, ara Tu igive gaqvT,
xolo Cven exlac ierusalimis sarwmunoeba gvaqvs~ (gv. 85-86). amis
Semdeg abraami msjelobs zeciuri ierusalimis Sesaxeb, radganac
TiTqosda amqveyniur ierusalimSi qalkedonuri sarwmunoeba
gavrcelda.
479
qalkedonuri sarwmunoeba, anu `cduneba~, rogorc mas uwodebs
abraami, `...Cven qveyanaSic Semovida babgen somexTa kaTalikosisa da
gabriel qarTvelTa kaTalikosis dros. erTobiT episkoposebma da
aznaurebma dawyevles da gascildnen... exlac weriliT aris
daculi CvenTan~ (gv. 87).
qalkedonitoba qarTlsa da somxeTSi Semosula gabriel
qarTvelTa da babgen somexTa kaTalikosis dros. gabrielis
kaTalikosobis TariRi ucnobia, babgeni zogierTis azriT,
kaTalikosobda 490-516, anda 502/3-507/8 wlebSi (gv. 157). s. kakabaZis
azriT, is kaTalikosobda 522-527 wlebSi, xolo gabrieli 522 wels
kaTalikosia. azrTa sxvadasxvaobaa im `erTobis~ krebis Sesaxeb,
romelzedac abraami miuTiTebs. zog mecnierTa azriT, Semdgara
ori kreba _ 506 welsa da 513 wlebSi (gv. 157); yuradReba unda
mieqces imas, rom abraami ar wers, `erTobis~ kreba, romelmac
qalkedonitoba uaryo, babgenisa da gabrielis dros Catardao. is
wers, rom qalkedonitoba am kaTalikosebis dros Semovidao, xolo
Semdeg, roca es cnobili gaxda, `episkoposebma da aznaurebma~
Caatares qarTl-somxeTis saeklesio antiqalkedonuri kreba.
marTlac, 506 wlis kreba antiqalkedonuri kreba ar yofila, aramed
is ufro `Semrigebluri~ kreba yofila.115 `dvinis 506 wlis saerTo
kavkasiur krebaze qarTlisa da albaneTis eklesiebTan erTad
somxurma eklesiam miiRo zenonis henotikoni da gadaWriT dagmo
nestorianeloba. amis Semdeg somxurma eklesiam iwyo gadaxra
monofizitobisaken, romlis memarcxene frTa (ivlianitoba) Tavis
oficialur sarwmunoebad gamoacxada dvinis II adgilobriv krebaze
(551-554).~ dvinis 506 wlis krebas daugmia ara qalkedonitoba, aramed
nestorianeloba, amitomac, s. kakabaZis Tvalsazrisi, rom
antiqalkedonuri `erTobis~ kreba Catarda 522 wels,116 swori Cans,
miT umetes, rom emyareba TviT `epistoleTa wignis~ monacemebs.
marTlac, qarTul-somxur-albanuri gaerTianebuli
antiqalkedonuri kreba 520-ian wlebSi unda Catarebuliyo. am dros
axali imperatori iustine 518 wlidan, wina imperatorisgan
gansxvavebiT, mkveTr antimonofizitur politikas atarebs,
romelsac sparseTma maSinve daupirispira antiqalkedonitoba.
Semdeg, Tavis epistoleSi abraami iwyebs kirionis darigebasa da
swavlebas, Tu rogor unda iqceodes is, _ `nu daavaddebiT
uarmyofelTa sneulebiT... ar davisajoT da ar viyoT mamaTa
wyevlis qveS, raTa ar davimkvidroT geena~. ase `arigebs~ abraami
kirions da wers, _ `nu miviCnevT damrigeblebs mtrad da nu
viamayebT Cvenda Tavad. nu gamovCndebiT ugonod da uwvrTnelad~.
kirioni viTomda `ugonoa~, romelsac `wvrTna~ sWirdeba, da sxva
480
mravali darigebani. roca kirionma gabeda da Tavis III epistoleSi
sarwmunoebis simboloebi gaugzavna abraams, man Zlier iukadrisa
da pasuxic ki aRar gaugzavna kirions. pasuxad mrgvlivmosavleli
epistole gamosca, romelSic, kerZod, werda, _ `maTi uRmerToeba
mesame epistoleTi SevityeT. siqaduliT gaamayebulebma ar datoves
wvaleba, aramed Cvenc Tavisaken migvdrikes da ufskrulis swavleba
gabedes~ (gv. 121).
somxuri da qarTuli eklesiebi, marTlac, araTanabar,
uTanasworo mdgomareobaSi rom yofilan, am epistoleebidanac Cans
_ somexi kaTalikosi uflebas aZlevs Tavis Tavs `gawvrTnas~
qarTlis kaTalikosi, am ukanasknelisgan `swavlebas~ ki Zalze
uxeSad ukadrisoben (cxadia, es sparsTa mier erTi eklesiis
droebiTi aRzevebis gamo xdeboda). garda amisa, qarTuli eklesiis
Sinaur saqmeSi uxeSad ereva _ ukarnaxebs, Tu romeli eniT unda
xdebodes RvTismsaxureba da rogori sarwmunoebrivi mimarTulebisa
unda iyos. Tu winaaRmdegobas waawydebian, mzad arian aiRon
sparsuli maxvili da Seution mTlian qarTls.
abraami Tavis meore epistoleSi mose curtavis episkoposis
Sesaxebac wers. kerZod, mas `RvTismosavs~ uwodebs. Semdeg,
winadadebas aZlevs kirions, erTmaneTi naxon `Sens sazRvarSi,
ginda CvensaSi~.
qarTuli eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi kirionis dros
mtkiced aris gansazRvruli.
26. kirioni upasuxebs abraams. pasuxi civi, sxarti, lakonuri da
gasaocrad logikuria.
kirioni swers, rom qarTvel da somex ierarqebs Soris
`...mSvidoba da siyvaruli sufevda. erTi wesi da sarwmunoeba
hqondaT, miT ufro Cem dros~ (gv. 88). Zneli saTqmelia, ra
igulisxmeba saerTo `wesis~ qveS. adre smbati kirions werda, _
`somxuri msaxureba da wesi iyo TqvenSi~ (ge. 75), Semdeg abraam
kaTalikosma miswera kirions, _ `saerTo RvTismsaxureba dagviTeses
Cven jer netarma wmida grigolma da Semdeg maStocma~ (gv. 93). ras
gulisxmobda kirioni, roca werda `erTi wesi da sarwmunoeba~
hqondaT Cvens winaprebso, gulisxmobda Tu ara is `saerTo
RvTismsaxurebas~, anda `somxur msaxurebasa da wess~?
unda iTqvas, rom istoriuli faqtebisadmi Tvalis arideba da
miCqmalva iZleva ara dadebiT, aramed uaryofiT Sedegebs. momxdari
faqti Tu gamowvlilviT ar iqneba gamokvleuli, mraval
usiamovnebas gamoiwvevs. zemomoyvanili miCqmaluli faqtebi jerac
rom mtkivneulia, iqidanac Cans, rom TviT XX saukunis miwuruls
erovnebiT somxebad acxadeben petriwonis monastris aRmSenebel
481
Zmeb bakurianebs, iveronis monastris berebsac ar ascdaT eWvis
Tvali, mTeli mesxeTic viTomda qarTuli ar yofila, aq
gavrcelebuli somxurenovnebis gamo.
am satkivars imiT moevleba, rom Cvenma mecnierebmac iseve,
rogorc kirionma, pirdapir unda ganacxadon `erTi wesi da
sarwmunoeba~ iyo somxeTsa da qarTlSi, rogorc smbati wers, _
`somxuri msaxureba da wesi iyo TqvenSi~. es srulebiT ar aris
saTakilo, dasafari da dasamali, sparseTis nebiT qarTul
eklesiaSi nawilobriv, droebiT, 50-70 wlis manZilze qarTulenovan
msaxurebasTan erTad somxurenovani msaxurebac iyo danergili:
qvemo qarTli da mesxeTi somxeTTan mezoblobis gamo didi xnis
manZilze somxurenovani darCa (saeklesio TvalsazrisiT) _ ori
saukune mainc, e.i. mosaxleobis dedaena qarTuli ena iyo, radganac
am kuTxeTa mosaxleoba erovnebiT qarTveli iyo, sarwmunoebis ena
ki somxuri iyo _ `wesi da sarwmunoeba~ somxur enaze
aResruleboda. Tu am faqts vaRiarebT, maSin safuZveli gamoecleba
n. marisa da sxvaTa mier wamoyenebul Teorias samxreT
saqarTveloSi qalkedoniti somxebis gaqarTvelebis Sesaxeb. am
Teoriam lamis aris qarTuli eklesiis iurisdiqciis Zveli
sazRvari mesxeTSi awyuramde miiyvanos da qarTuli saeklesio
kultura _ oSki, bana, xaxuli, sxva materialuri da sulieri
saeklesio simdidreni ucxo eris kuTvnilebad aqcios.
daufaravad unda vaRiaroT, rom mesxeTSi cxovrobdnen ara
qalkedoniti somxebi, romelnic viTomda Semdeg gaqarTveldnen,
aramed `somxurenovani~ qarTvelebi, xolo qvemo qarTlSi
cxovrobdnen erovnebiT qarTveli monofizitebi, isinic
`somxurenovanni~ saeklesio TvalsazrisiT, anu qarTuli dedaenisa
da somxuri saeklesio enis mqoneni.
kirionis amave epistoledan abraamisadmi Cans, rom qarTlis
mamamTavari somxeTis mamamTavris SeniSvnas `brZanebas~ uwodebs,
laparakia mose kaTalikosis Sesaxeb. kirioni wers, _ `misi
brZanebisamebr ganviSoreT igi Cvengan~ (gv. 88).
curtavis episkopos moses Sesaxeb wers, _ sanam mas episkoposad
vakurTxebdiT, unda eTqva _ me Tqvengan ar miviReb kurTxevas,
radgan marTlmorwmune ara xaro, _ `magaze adre, romlebic
curtavs iyvnen wmida SuSanikidan moyolebuli... somexTagan da
zogni qarTvelTagan, somxeTSi ganswavlulni mecnierni da
moZRvarni iyvnen~. `erTobis~ dros, VI saukunis pirvel naxevarsa da
Semdgom, qarTvelebi, Turme, somxeTSi iRebdnen swavla-ganaTlebas.
es ar aris gasakviri, am epoqaSi sparsTa mier yovelive bizantiuri
akrZaluli iyo (iseve rogorc V saukuneSi somxeTSi akrZaluli
482
iyo berZnuli swavla-ganaTleba da wignebi), amis gamo qarTvelebi
iZulebulni iqnebodnen somxeTSi mieRoT qristianuli ganaTleba,
radgan somxeTi im dros qristianuli ganaTlebisa da kulturis
erTi mZlavri keraTagani iyo, sakmarisia imdroindeli somxuri
filosofiis dasaxeleba. gugarqi, anu qvemo qarTli somxeTs
uSualod emezobleboda, gugarqelebma somxuri enac icodnen,
amitomac somxeTSi ganaTlebis misaRebad maT gamgzavrebas araferi
daabrkolebda.
kirioni Semdgom wers _ `erToba iyo qarTvelTa da somexTa
Soris da wmida uflis grigolis mTel samwysoSi erToba iyo
ierusalimis sarwmunoebasTan, romliTac romaelni cxovroben~ (gv.
90). kirioni roca wers, `erToba iyo qarTvelTa da somexTa
Soriso~, gulisxmobs ara imas, rom qristianobis SemoRebis
droidan IV saukunidan iyo `erToba~ somexTa da qarTvelTa Soris,
aramed imas, rom sarwmunoebrivi da `wesebiT~ erToba damyarda
gabriel da babgen kaTalikosebis Semdeg _ `mamaTa~ krebis
gadawyvetilebiT 506-520-iani wlebidan. es `erTiani~,
sarwmunoebrivad raRac `unitarulis~ magvari, eklesia am
droisaTvis wmida grigolis eklesiad miuCneviaT, sarwmunoebrivad
is TavisTavadi da damoukidebeli ki ar yofila, aramed
ierusalimze yofila damokidebuli, ierusalimis sarwmunoeba
hqonia.
es is msjelobaa ierusalimis sarwmunoebis Sesaxeb, romlis
mosmenac ki ar surs abraams.
`romis mamamTavari wmida petres saydarze zis, aleqsandrieli _
wmida markoz maxareblis, konstantinopoleli _ wmida ioane
naTlismcemlisa117 da ierusalimeli _ uflis Zmis wmida iakobisaze.
ra sarwmunoebac maT epyraT, Cvenc is mogvces, Cven da Cveni mamebi
aqamde vicavdiT, exla risTvis davtovoT igi da Tqven gerwmunoT?
sxva marTlmadidebeli episkoposebic, romelnic uricxvni arian,
mefeni da mTavarni da mTeli marTlmadidebeli qveynebi, yvela eseni
rogor unda mivatovoT da Tqven SemogierTdeT?~ (gv. 90). _ kirionis
am pasuxidan aSkarad Cans, rom somxeTi moiTxovs, qarTli mas
SeuerTdes sarwmunoebrivad. es ki TavisTavad gamoiwvevda qarTuli
eklesiis mowyvetasa da izolacias msoflio qristianobisagan,
radganac somxeTi faqtobrivad izolirebuli aRmoCnda msoflios
qristianobisagan. kirions rom ar daegvirgvinebina qarTul
eklesiaSi ukve asureli mamebis droidan Casaxuli moZraoba
msoflio eklesiasTan mWidro kavSiris arsebobisTvis, qarTuli
eklesia mtkice erTobas Seqmnida somxur eklesiasTan da masac
albanuri eklesiis bedi moeloda. cnobilia, albanurma eklesiam
483
mWidro kavSiri Sekra somxur eklesiasTan, amis gamo igi mowyda
msoflio eklesias, Sedegad albaneTSi saukuneTa manZilze dainerga
somxurenovani RvTismsaxureba, somxuri kultura albanelebisTvis
sruliad misaRebi, TiTqmis mSobliuri iyo, Sedegad albanuri
eklesia somxuri eklesiis nawilad iqca, ris gamoc albanuri
eklesia gauqmda, misi adgili somxurma eklesiam daiWira. igive
moeloda qarTul eklesias, Tu ara kirionis didad dasafasebeli
moZraoba, romelic efuZneboda `asureli mamebis~ Rvawls.
kirionis pasuxidan Cans, rom mis dros, e.i. VII saukunis
dasawyisSi qarTul eklesias 35 episkoposi hyavda. `qarTlSi sul 35
episkoposia. eg mose saidan aRmoCnda mxolod erTi mecnieri da
marTlmadidebeli da sxva yvela mwvalebeli?~ (gv. 90).
kirions sruliad damoukideblad uWiravs Tavi, is araviTar
daqvemdebarebas ar grZnobs somexi ierarqis mimarT. kirioni aqebs
sparseTis Sahs. RmerTmao, wers is, `...mefeTa-mefis didebisagan ufro
ganmadida da warmatebul myo, vidre Cemi mamebi, miT umetes ki,
vidre Cemi amxanagebi~ (gv. 90).
kirioni sTavazobs abraams, icxovron iseve mSvidobiT, rogorc
qarTveli da somexi mamebi abraamamde, _ `xolo Tu sxvagvarad
gnebavT ifiqroT, mets nu gairjebiT da amisaTvis metad nuRar
mogvwerT. Semdeg me somxeTze gziT gavla momiwevs odesme _ RmerTi
Tu maRirsebs, rom ierusalims wavide wmida adgilTa
Tayvanissacemad, Torem sxva ram saqme ara maqvs~ (gv. 91).
kirioni uarzea abraamTan Sexvedraze `...drois gamo moucleli
var, brals nu damdebT~ (gv. 91).
27. abraam kaTalikosi III epistoles ugzavnis kirions. misi kilo
savsebiT Serbilebulia: _ `...ganvaaxloT sulieri siyvaruli,
romelic orive xalxs Soris iyo, is moZRvreba. romelic erTi
wyarodan migviRia... saerTo RvTismsaxureba dagviTeses Cven da
Tqven jer netarma wmida grigolma da Semdeg maStocma~ (gv. 93).
saerTo RvTismsaxurebis Sesaxeb xSirad laparakoben somexi
ierarqebi da smbat marzpani. kirionic wers saerTo wessa da
sarwmunoebaze. es saerTo wesi (albaT tipikoni), saerTo
somxurenovani RvTismsaxureba da saerTo sarwmunoeba qarTlis
ierarqebs miuRiaT qarTlis samefos gauqmebis dros, daaxloebiT VI
saukunis 20-ian wlebSi, somex-qarTvelTa saeklesio krebaze, cxadia,
sparsTa iZulebiT.
roca abraami wers, saerTo RvTismsaxureba dagviTeses jer wmida
grigolma da Semdeg maStocmao, aq igulisxmeba ara maStocis mier
qarTuli anbanis Seqmna, aramed somxurenovani saerTo
RvTismsaxurebisaTvis saWiro somxuri wmida wignebis gamoyeneba
484
qarTul eklesiaSi (cxadia, qarTul eklesiaSi qarTulenovani
RvTismsaxureba upirvelesi, umTavresi iyo, magram qarTulTan
erTad zogjer (anda zogierT adgilas) somxurenovanic dainerga,
unda vigulisxmoT, rom sruldeboda ara somxurenovani wirva-
locva, aramed Sereuli qarTul-somxuri wirva-locva, ise, rogorc
amJamad CvenSi zogierT regionSi arsebobs Sereuli qarTul-
berZnuli, ufro ki qarTul-rusuli wirva-locva. anda qarTuli
wirva-locvis dros zogierTi asamaRlebeli iTqmoda somxur enaze,
ise rogorc amJamad iTqmis qarTuli RvTismsaxurebisas rusul anda
berZnul enebze (ufro sworad, slavurad). SeiZleba zogierTi
kvereqsi anda mcire locva, mrwamsi, samociqulos an saxarebis
kiTxva wirvisas zogjer somxurad aResruleboda. aseTi praqtika _
Sereuli wirva-locva arsebobs da dadasturebulia msoflio
qristianul eklesiaSi. amJamadac ki, TviT kaTolikuri wirvis dros
kaTolikur qveynebSi, erT momentSi locva `ufalo Segviwyalen~
iTqmis berZnul enaze _ `kirie eleison~. berZnul enaze da ara
romelime sxva enaze am sityvebis Tqma tradiciaa, Tumca am wirvas
SeiZleba berZeni saerTod ar eswrebodes.
maStocis mier Seqmnili somxuri anbaniT dawerili somxuri
wignebi saWiro iqneboda qarTul eklesiaSi, radganac qarTul
wirva-locvasTan erTad somxuradac midioda `saerTo
RvTismsaxureba~.
wmida grigolic am `saerTo RvTismsaxurebis~ gamo moixsenieba
qarTul eklesiasTan kavSirSi, radganac `saerTo sarwmunoebas~
efuZneboda es qarTul-somxur-albanuri unitarulis magvari
eklesia, romlis zemdgomi somxuri eklesia iyo, daarsebuli wmida
grigolis mier.
Cans, abraams surda eTqva, _ `saerTo RvTismsaxureba grigolisa
da maStocisa daiTesa CvenSi da TqvenSio~. marTlac, `saerTo
RvTismsaxureba~ abraams wmida grigolisa (IV s-Si) da maStocis (V
s-Si) danergilad rom ar miaCnia, imave epistoledan Cans, sadac
abraami `saerTo sarwmunoebisa da RvTismsaxurebis~ SemoRebis
TariRad miiCnevs VI saukunis dasawyiss da ara IV-V saukuneebs.
`erToba~ qarTul da somxur eklesiebs Soris iwyeba gabriel
kaTalikosidan (VI s-is damdegi) da ara manamde. VI saukunemde
abraami ar asaxelebs arc erT qarTvel ierarqsa Tu moRvawes, ar
asaxelebs raime saeklesio movlenasa Tu moments saeklesio
cxovrebaSi, romelic daadasturebda qarTuli da somxuri
eklesiebis `erTobas~ VI saukunemde. aseTi Zveli `erTobis~
damadasturebeli raime faqti an wyaro rom hqonodaT somex
ierarqebs da smbat marzpans, isini aucileblad moixseniebdnen,
485
rogorc upirvelesi mniSvnelobis sabuTs. magram isini mxolod
gabriel da babgen kaTalikosebis epoqas deben `erTobis~ dasawyis
TariRad. aseve somxurenovani RvTismsaxurebis danergvis TariRad
curtavSi maT miaCniaT ara IV-V saukuneebi, aramed wmida SuSanikis
Semdgomi epoqa, es aris VI saukunis dasawyisi. mis saflavze agebul
eklesiaSi da mere gugarqSi am axali saeklesio enis gavrcelebas
VI saukunis dasawyisamde ver SeZlebdnen. ase rom, abraamisave
Tanaxmad, saerTo RvTismsaxureba qarTlsa da somxeTSi gavrcelda
ara grigolisa da maStocis dros, aramed VI saukunis dasawyisSi,
babgenis da gabrielis dros. Tumca, saerTo RvTismsaxureba
grigolis mier Semoqmedebad, Rvawlad iTvleboda, xolo maStocis
somxuri anbaniT dawerili wignebi orive eklesiaSi gamoiyeneboda.
qarTuli saxelmwifos gauqmebis dros sparseTi somxur eklesias
upiratesobas aniWebda mTel imperiaSi. es sayovelTaod aris
cnobili, amitomac ar aris gasakviri eklesiaTa Soris aseTi saxis
`erTobis~ daarseba. abraami asaxelebs `erTobis~ danergvis
monawile qarTvel ierarqebs, romelTac qalkedonis kreba
daugmiaT, _ `...Senma winaparma netarma gabriel qarTlis
kaTalikosma dawyevla Cven netar mamebTan erTad Tavisi
TanamosaydreebiTurT, romelTa saxelebia eseni: TviTon gabriel
episkoposi mcxeTisa saxelovani, palgen episkoposi sefesaxlisa,
elifas episkoposi samuriali, samuel episkoposi tumasueli, daviT
episkoposi bolnisisa, iakob episkoposi ortavisa, stefanis
episkoposi usTavisa, sahak episkoposi tfilisisa, elages episkoposi
manglisisa, enes episkoposi marueli, evgenes episkoposi, samTaveli
ioseb, episkoposi adsueli, iovan episkoposi sarusTieli, ioseb
episkoposi kuxordosi, ezras episkoposi kisdadisa, enovq
episkoposi wilknisa, ioseb episkoposi midamili, lazar episkoposi
boldbili, Teodoros episkoposi forTis, zaqaria episkoposi
kasdreli, fokas episkoposi tsermili, isaak episkoposi
qunanakertisa, Toma episkoposi tarsisa, estgen episkoposi
qorzonisa~ (gv. 97-98).
sainteresoa, rom abraami gabriel kaTalikosTan erTad
asaxelebs sefesaxlis episkopos palgens. aseTi cnoba eTanxmeba
qarTul wyaroebs, romelTa mixedviTac mcxeTaSi ijda ori
episkoposi, erTi iwodeboda kaTalikos mTavarepiskoposad da is
meTaurobda eklesias, xolo meore, Zveli episkoposi samTavroSi
ijda. es episkoposi kaTalikosobis dawesebamde meTaurobda
qarTul eklesias. kaTalikosobis dawesebis Semdeg misi taxti ar
gauqmebula da mcxeTaSi ori episkoposi aRmoCnda. samTavroSi,
rogorc TviT sityvidanac Cans, mTavarTa sasaxle iyo anu
486
sefesaxli. SeiZleba amitomac uwodebs mas `sefesaxlis episkoposs~
abraami. vaxuSti batoniSvilis mixedviT, samTavroSi mjdomi
mcxeTeli mTavarepiskoposis samwysoSi Sedioda dasavleT
saqarTvelos vake _ kerZod, xoni. dasavleT saqarTvelos mTianeTi,
kerZod, raWa-Takveri niqozis saepiskoposoSi Sedioda. es, cxadia,
dasavleT saqarTvelos saepiskoposoebis warmoSobamde. TviT gvian
Sua saukuneebSic ki dasavleT saqarTvelos erT teritoriaze
kvlav axorcielebda Tavis uflebamosilebas mcxeTel-samTavroeli
mTavarepiskoposi. dasavleTi saqarTvelo xosroianTa samefo
mamulad iTvleboda, kerZod, roca mefeebma mirma da arCilma
saqarTvelos samefo gaiyves, mTeli dasavleTi saqarTvelo,
rogorc `sauxuceso~ teritoria, gauyofeli darCa mTlianad mefe
arCils. aseve samefo teritoria iyo kaxeTic. amitomac, Cans, am
samefo miwebze sefesaxlis episkoposi Tavis uflebas
axorcielebda.
28. kirioni sapasuxo epistoles ugzavnis abraams: _ `Tqven ise
gvwerT Cven, rogorc axalnergsa da axalmorwmunes da ise ar
gvwerT, rogorc Sehferis patiosans da marad marTlmadidebels,
radgan dRes RvTis mowyalebiT mTel qveyanaze ufro mowinave varT
da marTlmadidebeli, vidre cota vinme...~ (gv. 100).
Semdeg: `...Cveni da Tqveni sarwmunoeba erTi iyo da mTeli
sarwmunoeba ierusalimidan gvqonda da gvaqvs, rogorc ewera~.
kirioni ar uaryofs saerTo sarwmunoebis arsebobas da umatebs _
rogorc Sens epistoleSi ewerao, abraamma ki miswera is, rom
saerTo RvTismsaxureba iyo CvenTan da TqvenTano. kirioni amas ar
uaryofs.
aRsaniSnavia, rom kirioni ase msjelobs: qarTuli eklesia
marTlmadidebeli iyo da aris, abraamamde somxeTis kaTalikosic
marTlmadidebeli iyo da swori sarwmunoebis mqone, axla ki,
abraamis dros, somxeTis sarwmunoeba Seicvala imiT, rom gadauxvia
ierusalimis sarwmunoebidan, _ `Tqvenze adre, rom mag saydarze
netari mose ijda, Cemsa da mas Soris didi siyvaruli iyo... vidre
Tqvenamde moaRwevda mag saydris dakavebis Jami, Cveni da Tqveni
sarwmunoeba erTi iyo...~ (gv. 101).
Semdeg wers, _ `xolo ukeTu gsurs gamoiZio Cveni sarwmunoeba
da gaicno, vaTargmnine da movatanine oTx krebaTa wignebi,
romlebiTac romaelni xelmZRvaneloben wmida anastassa da wmida
sionSic igi iqadageba. unda Tu ara vismes, Cveni sarwmunoeba es
aris~ (gv. 102). somxuri eklesia aRiarebda sam msoflio krebas,
xolo meoTxes, qalkedonisas, wyevlida, kirioni ki oTxive krebis
487
wignebs ugzavnis _ `...es aris WeSmariti sarwmunoeba~, _ wers
kirioni.
29. abraami sayovelTao mrgvlivmosavlel epistoles agzavnis
mTel somxeTSi, romelSiac gadmoscems sarwmunoebis monofizitur
mrwamss da gmobs qalkedonitobas.
qalkedonitoba mTel qveyanaze gavrceldao, wers is, _
`...vidremdis TiTqmis am mosazRvre da erTi sarwmunoebiT
ganaTlebul qveynebs ar miawia, qarTls da albaneTs vityvi,
romelTac myrali Tesli zemoTqmulTa didebiT Seiwynares, Tvis
Soris daamtkices~ (gv. 120). Cemze adre myofma kaTalikosma amis
Sesaxeb miswera albaneTs, me qarTls mivwereo, kirionma curtavis
episkoposi gandevna marTlmadidebluri sarwmunoebis gamo, `...wmida
SuSanikisgan dadgenili somxuri msaxureba, Cvens sawinaaRmdegod
rom amxedrda, Secvala, amisaTvis mivwereT...~
Semdeg `...Cvenc igive vbrZaneT qarTvelTa Sesaxeb: sruliad ar
eziaroT maT arc locvaSi, arc Wamasa da smaSi. arc megobrobaSi,
arc dedamZuZuobaSi, arc salocavad wasvliT jvarSi, romliTac
ganTqmulia mcxeTis midamoebi, arc manglisis jvarSi, nurc Cvens
eklesiaSi miiRebT maT, aramed maTTan qorwinebiTac sruliad
ganeSoreT, mxolod iyideT da mihyideT viTarca uriebs, igive
brZaneba ucvlelad rCeba albanelTaTvisac...~ (gv. 122).
aseTia miaxloebiTi Sinaarsi `epistoleTa wignisa~.
` e r T o b a ~ q a r T u l d a s o m x u r e k l e s i a T a S o r i s
u x t a n e s i s m i x e d v i T
arsen safarelis Tanaxmad, polemika qarTul da somxur
eklesiaTa Soris dawyebula VI saukunis II naxevarSi da
gansakuTrebiT gamwvavebula VII saukunis dasawyisSi. polemika
ZiriTadad werilobiT mimdinareobda, zogjer mRvdelmTavrebi
uSualod kamaTobdnen (mag. curtaveli episkoposi mose qarTul
sakaTalikosoSi, qarTveli episkoposi petre).
epistolarul kamaTSi monawileobdnen ara marto saeklesio
ierarqebi, episkoposebi, aramed qarTveli mTavrebi da somxeTis
marzpanic ki. yvela epistoleSi, romelsac kirions, sxva qarTvel
episkoposebs da qarTvel mTavrebs ugzavnian somexi ierarqebi da
marzpani, ZiriTadad qarTul eklesias usayvedureben da
adanaSauleben qarTul da somxur eklesiaTa Soris dadebuli
SeTanxmeba-xelSekrulebis darRvevaSi, TiTqosda qarTul da
somxur eklesiaTa Soris kirionamde ramdenime aTeuli wliT adre
488
dadebuli yofila SeTanxmeba-xelSekruleba urTierTkavSiris
Sesaxeb, xolo kirions es kavSiri daurRvevia.
kirion qarTlis kaTalikosis, mose da abraam somexTa
kaTalikosebis, vrTanes qerdolis, mose episkoposis, vrkanis
marzpan smbatis, aseve arsen safarelisa da uxtanesis msjelobis
sagania qarTul da somxur eklesiebs Soris VI saukunis I naxevarSi
dadebuli SeTanxmeba-xelSekruleba urTierTkavSirisa da `erTobis~
Sesaxeb.
mose curtavis episkoposis msjelobiT, qarTul da somxur
eklesiaTa Soris arsebobda ierarqiuli kavSiri, imis Semdeg, rac
qarTvel da somex ierarqebs daudviaT `aRTqma~. garda ierarqiuli
kavSirisa, maT Soris sarwmunoebrivi erTianobac yofila. `erTobis
aRTqma~ werilobiTi saxisa yofila.
uxtanesis mixedviT, somxeTis kaTalikos moses (574-604)
qarTvelma mTavrebma, erisTavebma da episkoposebma daaxloebiT 570-
ian wlebSi gaugzavnes mociquli da sTxoves qarTuli eklesiisTvis
winamZRvari (kaTalikosi), amitomac mosem ganizraxa, rom Tavisi
saxlidan misces maT winamZRvari erTgulebisa~, `...orive mxaris
sarwmunoebis erTobisa da, agreTve, pirvel mamaTa, romlebic masze
adre iyvnen, aRTqmis gansamtkiceblad xeli daasxa kirions...~.118
namdvilad moxda Tu ara aseTi xeldasxma, es sakamaToa, magram
uxtanesis Tanaxmad, mose somexTa kaTalikosis mier qarTvelTa
kaTalikosis `xeldasxma~ gamowveuli yofila `pirvel mamaTa
aRTqmis gansamtkiceblad~. qarTvel da somex `pirvel mamebs~ _
ierarqebs daudviaT aRTqma-xelSekruleba-gadawyvetileba `orive
mxaris~, anu qarTlisa da somxeTis saeklesio erTobis Sesaxeb. es
aRTqma miuRiaT ara odesRac, wina saukuneSi, aramed eklesiis im
mamebs, romlebic mose kaTalikosze adre moRvaweobdnen, `romlebic
masze adre iyvnen~.
SemdgomSi, roca mose kaTalikosma gaigo kirionis `gandgoma~,
man dauyovnebliv mouwoda kirions, raTa daecva qarTul da somxur
eklesiebs Soris dadebuli werilobiTi xelSekruleba. mose wers:
`jerac weriliT aris daculi Cveni da Tqveni sarwmunoebis
erTianoba~; e. i. mose kaTalikosis dros jer kidev arsebobda
werilobiTi dokumenti `erTobis~ Sesaxeb. kaTalikosi mose kidec
aRwers, Tu rogor da ra pirobebSi daido `erTobis~
xelSekruleba. moses mixedviT, kavad mefeTa-mefis dros momxdara
sarwmunoebrivi mimarTulebis gansazRvra qarTuli da somxuri
eklesiebis mier, romaelebs anu rom-berZenTa imperias miuRia
qalkedonitoba, xolo qarTvel-somexni romaelebs gandgomian da
ganSorebian. swored es faqti yofila werilobiT dadasturebuli.
489
uxtanesis mier gadmocemuli es teqsti moses epistoledan aseTia: _
`scan igi, rac kavad mefeTa-mefis dros iqmna – gamoZieba
sarwmunoebaTa gamokvlevisa: romaelebma qalkedonis sarwmunoeba
miiRes, xolo Cveni da Tqveni qveynebi gandgnen da gaSordnen. jerac
weriliT aris daculi Cveni da Tqveni sarwmunoebis erTianoba. nu
ecruebi Cvens mamaTa aRTqmas, romelic Cven orTa Soris dades, nu
ganeSorebi Cveni erTobisagan~119
Zalze sainteresoa, rom kaTalikos moses mixedviT, am `aRTqmis~
dadebamde qarTuli eklesia dakavSirebuli yofila rom-saberZneTis
eklesiasTan. da qarTuli eklesia am dros iseve ganSorebia
romaul-berZnul eklesias, rogorc ebraelebi ganSordnen egviptes.
saberZneTs mose uwodebs axal egviptes da Seaxsenebs kirions, rom
qarTuli eklesia daSorda rom-berZenTa eklesias, anu axal
egviptes, sadac qarTuli eklesia Turme devnili iyo axali
egviptis faraonis mier. mose wers: `nu iqnebi Tanaxma romaelTa; nu
miiqcevi guliT egviptisaken, aramed gaixsene, rogor gamoxvedi
axali egviptidan da Seni mdevneli faraonis mware saxlidan,
borot zedamxedvelTagan da mware monobisagan.~120
marTlac, cnobilia VI saukunemde kaTalikosebi saberZneTidan
igzavnebodnen. mose kaTalikosis mixedviT, am dros qarTuli
eklesia, Turme, berZnuli eklesiis mware monobisa da boroti
zedamxedvelobis qveS iyo, xolo kavad mefis dros qarTuli
eklesia gamoyofia berZnul-romaul eklesias. amave dros, qarTul
da somxur eklesiaTa Soris dadebula werilobiTi `aRTqma~
erTobis Sesaxeb. VI saukuneSi qarTuli eklesia marTlac srulebiT
damoukidebeli rom yofila berZnuli eklesiisgan, amas qarTuli
wyaroebic aRniSnaven. amis Semdeg qarTlis kaTalikosebad ukve
qarTlSive ekurTxebian qarTvelebi.
kaTalikos moses TqmiT, qarTvel-somexTa saeklesio krebas
daumtkicebia `sami wmida krebis aRsareba~ da urTierTSoris
erToblivi werilobiTi dokumenti daudviaT (igulisxmeba I-II-III
msoflio krebebi).
`...sami wmida krebis aRsareba, romelic Cvenma da Tqvenma mamebma
erToblivi weriliT daamtkices urTierTSoris, romelic jerac
gvaqvs~.121
Zalze sainteresoa da yuradReba unda mieqces, rom kirioni ar
uaryofs qarTul da somxur eklesiaTa Soris erTobis Sesaxeb
werilobiTi dokumentis, anu `aRTqmis~ arsebobas. ufro metic, is
aRiarebs aseTi dokumentis arsebobas: _ `Cveni da Tqveni mamebis
erTobis, aRTqmisa da sarwmunoebis damtkicebis Sesaxebac rom
mogiweriaT, Cven igive gvaqvs ucvlelad. Cveni da Tqveni qveynebis
490
Sesaxeb rom mogiweriaT da giTqvamT `erTobis~ gamo, romelic Cven
dros aris, Cven igive erToba gvaqvs da ar vcvliT~.122
kirioni aRiarebs qarTul da somxur eklesiaTa Soris `erTobis~
arsebobas.
movlenebis Semdgom ganviTarebas uxtanesi ase gadmogvcems _
mose curtavis episkoposi Casula kirion kaTalikosis karze
TbilisSi, raTa mas kirionisTvis Seexsenebina qarTul da somxur
eklesiaTa Soris dadebuli xelSekruleba, anu aRTqma-piroba. mose
TbilisSi kirionTan Casula imis gamo, rom `...Cemi naxviT egebis
Sercxveso aRTqmisa da pirobis, romelic dades somexTa da
qarTvelTa mamamTavrebma...~123
SemdgomSi, mose curtaveli episkoposi uTvlis kirions:
`...netarma mamamTavarma mosem... imitom SegarCia, rom mamaTa aRTqma
da gardamocema mtkiced gepyras~. `orive am qveyanas, Cvensas,
somexTa da Tqvensas, qarTvelTa igive gvqonia da gvaqvs...~ vrTanes
qerdolis TqmiT, antiqalkedonuri erTobis piroba daudevT ara
marto qarTul da somxur eklesiebs, aramed albanur eklesiasac.
`...nestorisa da qalkedonis krebis wvalebas, rac somexTa,
qarTvelTa da albanelTa episkoposebma da mTavrebma erTad
saSineli wyevliT mouxseneblad aRmofxvres, exla eg... iwynarebs~.124
abraam somexTa kaTalikosi, ise rogorc mose kaTalikosi
miiCnevs, rom qarTul da somxur eklesiebs Soris xelSekruleba
erTobis Sesaxeb dadebula kavad mefis dros.
`mefeTa-mefis kavadis dros iqmna kvleva-Zieba Cven qveyanasa da
romaelTa Soris, romelTac miiRes qalkedonis kreba da leonis
tomari, Cveni da Tqveni qveynis moZRvarni da mTavarni gaSordnen
maTTan ziarebas da orive erTobiT icavs werilobiTac Cvens Soris
dRemde~.125
abraam kaTalikosis Tanaxmad, qalkedonitobas somxeTsa da
qarTlSi SemouRwevia babgen somexTa kaTalikosisa da gabriel
qarTvelTa kaTalikosis dros. amis Semdeg qarTvel da somex
aznaurebs da episkoposebs mouwveviaT antiqalkedonuri kreba da
daudviaT werilobiTi aRTqma. es werilobiTi aRTqma daculi
yofila abraamis drosac: `...es cTuneba, rogorc adre mogwereT,
Semovida Cven qveyanaSic babgen somexTa kaTalikosisa da gabriel
qarTvelTa kaTalikosis dros. episkoposebma da aznaurebma erTxmad
SeaCvenes da gaecalnen krebas da leonis tomaris madideblebTan
erTobas. exlac werilobiT aris daculi CvenTan~.126 abraami Tavis
mesame epistoleSi kirionis mimarT wers, rom qarTvel-somexTa
sarwmunoebrivi SeTanxmeba momxdara gabriel kaTalikosis dros.
491
`...Tu ar SeicvaleT Cveni sarwmunoebisagan, rogorc mravaljer
mogvwere, wyeul qalkedonis krebasa da leonis bilw tomars rom
iwynareb, SeaCvene Senc, rogorc Senma winaparma netarma gabriel
qarTvelTa kaTalikosma SeaCvena Cven netar mamebTan erTad Tavisi
episkoposebiTurT, romelTa saxelebia: TviTon gabriel mcxeTis
saxelovani episkoposi, palden sefesaxlis episkoposi, elifas
asurieli episkoposi, samuel timueli episkoposi, daviT bolneli
episkoposi, iakob srtavis episkoposi, stefanos ruzTavis
episkoposi, sahak Tbilisis episkoposi, elades mangleli
episkoposi, enes marueli episkoposi, evginis samTavis episkoposi,
ioseb adsuneli episkoposi, ioane sarusTis episkoposi, meore ioseb
kumurdos episkoposi, lazar folkdneli episkoposi, Teodoros
forTis episkoposi, zaqaria kasteli episkoposi, fokas astermiulis
episkoposi, isaak hnarakertis episkoposi, mose tarsis episkoposi,
stngene qorzanas episkoposi. es netari episkoposebi, romlebic
Tqveni qveynidan iyvnen, alabanelebTan da sivnielebTan erTad
somxeTSi Seikribnen babgen somexTa kaTalikosis dros, im krebaze
romelzec daiwyevla maTgan erTxmad qalkedonis kreba...~127
aRsaniSnavia, rom uxtanesis Tvalsazrisi gansxvavdeba mose da
abraam kaTalikosis Tvalsazrisisgan. kerZod, Tu es kaTalikosebi
TiTqosda 506-531 wlebSi Catarebul ramdenime krebas aerTeben da
erT krebad miiCneven, uxtanesi am krebas gamowvlilviT ikvlevs da
sxvagvarad miiCnevs.
Tu kaTalikosebi ierarqiuli erTobis mtkicebiT arian
dainteresebulni, uxtanesi sarwmunoebrivi erTobis krebis TariRs
iZleva.
s o m x u r e k l e s i a s T a n u r T i e r T o b i s
m i z e z i d a m i s i S e d e g i
vaxtang gorgaslis gardacvalebis Semdeg qarTli sparselebma
daimorCiles. sparselebi im dros somxur eklesias ganadidebdnen
da upirispirebdnen berZnul-romaul eklesias. amis Sesaxeb kargad
wers arseni safareli. V saukuneSi qarTuli eklesia berZnuli
orientaciisa iyo da misi gavlenis sferoSi Sedioda. vaxtang
gorgasalma anderZic ki datova, rom qarTuli eklesia ar
daSoreboda berZnuls da qarTls berZnuli orientacia ar uareyo.
qarTlze berZnuli zegavlena sruliad mouTmeneli iyo sparseTis
saxelmwifosTvis. sparseTi yovel Rones xmarobda, rom qarTuli
eklesia daSoreboda berZnuls, misTvis sasurveli iyo, berZnuli
eklesiis magier qarTul eklesias orientacia aeRo aRmosavlur-
492
siriul-sparsul eklesiaze. VI saukunis pirvel aTeul wlebSi, am
politikuri mizezebis gamo, qarTuli da somxuri eklesiebi
ramdenjerme iwveven saeklesio krebas. uxtanesis mixedviT, bolo
aseTi kreba, romelzedac dadebuli yofila werilobiTi saxis
`aRTqma~ erTobis Sesaxeb, mouwveviaT 520-ian wlebSi. SeiZleba am
xelSekrulebiT ukmayofilo qarTlma moawyo cnobili ajanyeba 523
wels, romlis Semdegac, zogierTi wyaros mixedviT, sparselebs
srulebiT gauuqmebiaT qarTuli saxelmwifoebrioba.
`sparseTis mTavroba agreTve sxva saSualebebsac mimarTavda am
ideologiuri kavSiris gansamtkiceblad. mas surda, magaliTad,
somxeTis, qarTlisa da albaneTis eklesiebis gaerTianeba, rom
ufro advili yofiliyo misi marTva. amitom mokles Tu ara vaxtang
gorgasali, sparselebis mTavari mteri da mowinaaRmdege
amierkavkasiaSi, maSinve, 506 wels, sparselebma somxeTis dedaqalaq
dvinSi moiwvies somxeTis, qarTlisa da albaniis eklesiebis saerTo
kreba~.128
506-523 wlebSi dampyrobeli sparselebis iZulebiT qarTuli
eklesia daSorda berZnul-romauls. qarTul eklesias am dros
Tavisi avtokefalia ar daukargavs, piriqiT, misi damoukidebloba,
anu avtokefalia kidev ufro ganmtkicda, radganac ukve qarTlSive
irCevdnen am dros qarTvel kaTalikosebs. qarTul eklesias am
droisaTvis hqonda Tavisi iurisdiqciis sazRvrebi da Tavisi
ierarqiuli struqtura, magram oficialurad qarTul eklesias
urTierTkavSiri hqonda aRmosavlur-somxur-sparsul eklesiasTan.
arseni safarelis mixedviT, somxuri eklesiis uzenaesoba
gagrZelebula 551 wlamde, xolo saeklesio `erToba~ dairRva
kirion kaTalikosis dros, 607-09 wlebSi. k. kekeliZis Tanaxmad, am
dros kavSiri qarTul da somxur eklesiebs Soris mxolod
formalurad gawyvetila, xolo faqtobrivad kvlav arsebula. es
kavSiri qarTul da somxur eklesiebs Soris mTlianad gawyda VIII
saukunis dasawyisSi.
Cans, qarTul-somxuri eklesiebis urTierToba VI-VII saukuneebSi
iseTive saxis iyo, rogorc qarTul-berZnuli eklesiebis
urTierToba X-XI saukuneebSi. X-XI saukuneebSi, Tumca qarTuli
eklesia sruliad avtokefaluri, damoukidebeli eklesia iyo, mainc
aRiarebda berZnuli eklesiis upiratesobas.
somxur eklesiasTan aqtiur urTierTobas, giorgi mciris cnobiT,
Sedegad mohyolia qarTuli wmida werilis redaqtireba somxuris
mixedviT. giorgi mciris cnobiT, Tavdapirvelad qarTuli wmida
wignebi iTargmna berZnuli enidan (e.i. IV-V ss-Si), xolo Semdeg
somxuri redaqciis mixedviT iqna Sesworebuli (e.i. VI s-Si).
493
somxuri redaqciis mixedviT Sesworebis gamo, qarTuli wmida
wignebi damaxinjda, rasac berZnebi gvayvedridnen. amitomac, maT
xelaxla dasWirda redaqtireba, axla ukve berZnuli redaqciebis
mixedviT (XI s-Si).
qarTuli wmida wignebi Tavdapirvelad marTlac rom
berZnulidan aris naTargmni, xolo Semdeg redaqtirebuli
somxuris mixedviT, dadgenilia Zveli teqstebis gamowvlilviTi
analizis Sedegad k. danelias mier. igi wers: `Tu kritikulad
SevafasebT giorgi mciris cnobas... pozitiur faqtad rCeba Semdegi:
1. qarTvelebs qristianobis miRebisTanave hqoniaT Zvel
mTargmnelTa mier gadmoRebuli bibliuri wignebi. 2. Semdgom,
radgan saberZneTi teritoriulad Sors iyo saqarTvelosagan,
saqarTveloSi (Tu saqarTvelos mezoblad) mcxovreb somxebs
qarTvelebisaTvis `mizeziTa wesierebisaATa~, e. i. Targmanis
sisworis dacvis motiviT SeuTavazebiaT bibliuri wignebis
somxuri TargmaniT sargebloba. 3. amis Sedegad qarTul enaze
somxuridan gadmouRiaT zogierTi bibliuri wigni. giorgi mcire
TviTon ki ar Txzavs am faqts, aramed arsebiTad tradiciul azrs
imeorebs, masze adre giorgi mTawmideli araerTgzis aRniSnavs
bibliuri wignebis pirvandel TargmanTa maRal Rirsebas, rac, ra
Tqma unda, pirvel yovlisa berZnul wyarosTan siaxlove-
Sesatyvisobas gulisxmobs~129
k. danelia eTanxmeba (ZiriTadad) am Zvel, qarTul tradiciul
azrs: `pavles epistoleTa Zveli qarTuli redaqciis wyaro
berZnuli originali unda yofiliyo. magram riT avxsnaT somxur-
siriuli elementebis arseboba qarTul TargmanSi? unda vifiqroT,
rom berZnulidan momdinare Zveli qarTuli Targmani V-VI
saukuneebSi Sejerebul iqna siriulidan momdinare somxur
TargmanTan...~130 ismis kiTxva _ ratom? ra saWiro iyo berZnulidan
ukve `wmidad Targmnili~ wignebis Sejereba somxur TargmanTan
Semdgom saukuneebSi? mkvlevari upasuxebs am kiTxvas `garkveuli
(somxuri warmoSobis) wris survilebis dasakmayofileblad~ (iqve),
`Zveli qarTuli Targmanis somxur wyarosTan Sejereba, Tu
somxuridan xelaxla Targmna V-VI saukuneebisaTvis ufro
safiqrebelia samxreT-dasavleT saqarTvelos taos TemSi, sadac
somxuri warmoSobis mosaxleobis xvedriTi wona didi iyo.
politikuri mosazrebiT, tao IV-VI saukuneebSi somxuri provincia
iyo, didi feodaluri sagvareulos _ mamikonianTa saganmgeblo~.131
sruliad gaugebaria, Tuki tao politikurad IV-VI saukuneebSi
somxuri provincia iyo da aq somxuri warmoSobis mosaxleobis
xvedriTi wona didi iyo, risTvis sWirdebodaT maT V-VI ss-Si
494
qarTuli wignebi da Tanac somxuris mixedviT redaqtirebuli?
ufro metic, Tuki maTTvis somxuri redaqcia am wignebisa
avtoritetuli da misaRebi iyo, SeeZloT TviT somxuri wignebiT
esargeblaT! sinamdvileSi aq ufro globalur saerTo-saeklesio
masStabis movlenasTan gvaqvs saqme _ qarTuli eklesia ara marto
taoSi, aramed saerTod, iZulebuli iyo somxurisaTvis Seejerebina
qarTulad ukve Targmnili wignebi. araviTari somxuri warmoSobis
qarTuli mosaxleoba V-VI ss-Si ar arsebobda, piriqiT, erovnebiT
qarTuli mosaxleoba somxurenovani xdeboda (saeklesio
TvalsazrisiT), albanelTa msgavsad, miT umetes, rom rogorc
mecnieri aRniSnavs, tao da saerTod saqarTvelos samxreTi
provinciebi politikurad somxeTSi Sediodnen VI saukuneSi.
arseni safareli wers, rom somxuri eklesia VI saukuneSi
sparseTis imperiaSi Zalze dafasebuli yofila, gansakuTrebiT
kavadisa da xosros mefobis dros. arsenis mixedviT, sparselebma
dapyrobil somxeTSi dasces aznaurTa xelisufleba da gaabatones
samRvdeloeba. saero xelisufleba gadaeca somex samRvdeloebas.
xarksac ki TviT samRvdeloeba krefda mosaxleobidan, radganac
qveynis mmarTveloba maT xelSi iyo. sparseTis samefo karisa da
somxeTis samRvdeloebis kavSiri ise Rrma yofila, rom mefeebi,
kavadi da xosro, TavianT `Svilobilebad~ gamoucxadebiaT somex
kaTalikosebsa da episkoposebs _ `aqaATgan sparsTa marzapanTa
daipyres somxiTi da Seuracx-iqmna wesi saqristianoA, da eklesiaTa
gangebaA aRiKoca, da aznaurTa KelmwifebaA daeca sparsTa
marzapanTagan, da kaTalikozni da episkopozni gandrkes
simarTlisagan da kadnierebaA moiRes sparsTagan wina-aRdgomad
aznaurTa da Karksa sofelTasa TYT gardaiKdides, rameTu
episkoposTa da qorepiskoposTa miandves queyanaA, viTarca
morCilTa mefobisa sparsTaAsa da romelTame kaTalikozTa da
episkoposTa mefeni sparsTani daiSvilnes da Zeobilad uwoddes
kavads da xuasros...~132
kavad mefis dros somxeTis eklesia marTlac rom gabatonebuli
da gaZlierebuli yofila, es Cans ara marto arseni safarelis
mixedviT, aramed somexTa kaTalikosis, moses epistoledanac.
kirionisadmi miweril am epistoleSi mose Seaxsenebs kirions, rom
kavad mefis dros qarTveli da somexi eklesiis mamebis
gaerTianebul krebas miuRia werilobiTi dadgenileba, romlis
ZaliTac sparseTis imperiis sazRvrebSi moqceuli amierkavkasiisa
da sxva erebis eklesiebs uaruyviaT qalkedonis krebis
dadgenileba, garda amisa, miuRiaT raRac aRTqma Tu fici
saeklesio erTobis Sesaxeb. mose wers, _ `scan igi, rac kavad
495
mefeTa-mefis dros iqmna... jerac weriliT aris daculi Cveni da
Tqveni sarwmunoebis erTianoba. nu ecruebi Cvens mamaTa aRTqmas,
romelic Cven orTa Soris dades, nu ganeSorebi Cveni
erTobisagan...~133
kavad mefes somex-qarTvelTa saeklesio erTobis aRniSvnis dros
axseneben ara marto arseni safareli da mose kaTalikosi, aramed
Zveli drois sxva saklesio moRvawenic.
arseni safareli, romelic TavgamodebiT ibrZvis qarTuli
eklesiis damoukideblobisaTvis, ar uaryofs somxur da qarTul
eklesiebs Soris `erTobis~ arsebobas. mis mixedviT, am eklesiaTa
Soris arsebula ierarqiuli erToba, romelic gagrZelebula 551
wlamde _ nerse mijinis I krebamde.
`xolo aramciredi aRTqumaAO iyo xuasro mefeman nerse
kaTalikozisa mimarT... qmna krebaA pirveli dvins da ganeSornes
sjuliTa berZenTa da ierusalemsa. xolo qarTli yoveli da
meoTxedi somxiTisa ganeyennesPKelTdasxmasa mRdelobisasa
somexTagan, aramed herni da sivnielni Jam erT ganeyennes da kualad
Seerinnes...~134
somxeTis kaTalikosebi, mose da abraami, aseve sxva moRvaweni
miiCneven, rom qarTul-somxur-albanuri eklesiebis erTobam uaryo
qalkedonis kreba, xolo arsenis mixedviT, somxuri eklesia
`berZnul sjuls~ gaSorebia xosros dros, rasac aRuSfoTebia
qarTuli eklesia, amis gamo qarTul eklesias kavSiri Seuwyvetia
somxur eklesiasTan.
z. aleqsiZis mixedviT, `...arseni pirdapir iwers teqsts Tavisi
somxuri wyarodan, romelic Tavis mxriv tendenciurad aris
gadakeTebuli gvian. pirvel wyaroSi laparaki iyo religiur
erTianobaze (berZenTa msgavsad) da ara ierarqiulze~.135
Zvel dros ierarqiul urTierTdamokidebulebas didi
mniSvneloba eniWeboda. TviT iseTi Zlieri da Zveli eklesiac ki,
rogoric somxuri eklesia iyo, ierarqiulad saberZneTis, kerZod,
kapadokia-kesariis eklesiaze iyo damokidebuli. somxur
istoriografiaSi garkveulia, rom berZnul (kapadokiis) eklesias
somxuri eklesia sabolood daSorda dvinis 554 wlis krebis
gadawyvetilebiT. _ `... dvinis krebis nebiT (554 w.) somxuri eklesia
sabolood daSorda berZnuls~.136
520-iani wlebidan 560-ian wlebamde qarTuli eklesiis
mdgomareoba Zlier sagangaSo yofila, rasac Sedegad mohyolia
asureli mamebis Camosvla saqarTveloSi 530-40-ian wlebSi, romelTa
moRvaweobiTac qalkedonitoba ganmtkicebula, monofizitoba
dasustebula. 70-90-ian wlebSi qarTli ukve qalkedonituria, rac
496
nayofi iyo asurel mamaTa Rvawlisa da 551 wels somxur
eklesiasTan kavSiris gawyvetisa, magram es somxur-qarTul
eklesiaTa daSoreba sruli ar yofila, `erToba~ kvlav
grZeldeboda.
Sinaganad erTmaneTisadmi dapirispirebuli ori eklesia,
garegnulad kvlav erTianobis warmosaxvas cdilobda, es
gamowveuli iyo imdroindeli politikuri situaciiT;
saqarTveloSi sparselebis Zlierebis dros qarTul eklesias
urTierToba hqonda somxur eklesiasTan, xolo bizantielTa
Zlierebis dros `erToba~ irRveoda. VII saukunis dasawyisSi, 604
wlidan, xosro II-m bizantielni mravaljer daamarcxa da, cxadia,
saqarTveloSic gaZlierda. am droidan, somxeTi dabejiTebiT
moiTxovs `erTobis~ kidev ufro ganmtkicebas. `erTobis~ Sesusteba
gamoiwvia imanac, rom 592 wlidan iberiis mometebuli nawili
Tbilisamde bizantias gadasca sparseTma. kirions gansakuTrebul
politikur situaciaSi uxdeboda moRvaweoba: misi samwysos erTi
nawili bizantielTa xelSi iyo, xolo meore nawili sparselebisa.
kirionsac Sesabamisi politika aqvs: `kirionma Tavisi neba orad
gayo, gadaixara berZenTa mxares, Tayvans scemda da aamebda mavrike
keisars. amiT iqadis da ambobs: `Cven miviReT da gvaqvs keisris
sarwmunoebao~... Semdeg ambobda: `konstantinopoli wmida ioanes
saydari da keisris saxlia, ra sarwmunoebac iq iqadageba, Cvenc mas
vemsaxurebiTo.~ Semdeg: `vaTargmnine da gamovagzavne oTxi krebis
wigni, romliTac berZnebi xelmZRvaneloben da Cvenc igive
sarwmunoeba gvaqvso, da RmerTma keisari acocxloso~. xolo Semdeg
moiqceva sparselTa mxares, radganac maTi qveyana gayofili iyo
sparselTa da berZenTa mxared da eWvobda mefeTa-mefis gamo...~137
mavrike keisari, romelsac kirioni `Tayvans scemda da aamebda~,
daexmara xosro II-s. `am daxmarebis samadloblad xosro II-m,
...iberiis mometebuli nawili q. Tbilisamde mavriki keisars gadasca.
es unda momxdariyo, maSasadame, 591 wels~; `roca keisars mavrikis
foka aujanyda da mavriki mokla, xosro II 604 w. ...berZnebs omi
autexa. sparsTa mefem bizantielni mravalgzis daamarcxa da 606-607
w-s keisris jari karinidanac ki gandevna...~138
uxtanesis mixedviT, kirions qalkedonuri sarwmunoeba hqonia,
magram amis gamomJRavnebisa eSinoda sparselebTan. `kirioni im
mxariT iqadida, radgan sarwmunoeba iqidan mieRo da am mxares
eSinoda, rom mefisagan sarwmunoebis gamoZieba iqneba somex
aznaurTa gavleniTo~. `vai, Tu gamoiZios Cemi saqmeebi smbat vrkanis
marzpanis CagonebiTo...~ `liqniT keisris dRegrZelobas eZiebda da
mefis didebas evedreboda~.139
497
ivane javaxiSvils gamorkveuli aqvs, rom `...somxeTis mmarTveli
wreebis erTi ZiriTadi mosazrebaTagani is yofila, rom qarTvelebi
sparseTis qristianebsa da somxebs ar unda CamoSorebodnen da
maTTan ueWvelad erToba daecvaT... safiqrebelia, rom
monofizitobis aseTi Tavgamodebuli momxreoba somexTa mxriv
swored im mWidro sulieri kavSiriT unda yofiliyo gamowveuli,
romelic somxur eklesias aRmosavleTisa da, kerZod, sparseTis
eklesiasa da qristianobasTan am xanaSi hqonda... qarTvelTa da
somexTa sarwmunoebrivi erTobisa, Tu ganxeTqilebis sakiTxi
arsebiTad imaze iyo damokidebuli, aRmosavleTis, sparseTis
saeklesio tradiciasa da moZRvrebas miemxroboda saqarTvelo, Tu
dasavleTisas, berZnul-romaul qristianobas... qarTvelTa da
somexTa sarwmunoebriv simpaTiebs politikuri TvalsazrisiT didi
mniSvneloba hqonda da, ueWvelia, sparseTis mTavroba am garemoebas
fxizlad sdarajobda~.140
iv. javaxiSvili wers, rom somexTa kaTalikoss `...WeSmariti
sarwmunoebis damcvelad mxolod somxuri eklesia miaCnda~.141
`kYrioni swerda abraams: `qarTvelebs da somxebs erTmaneTSi
Tanxmoba hqondaT, wmidisa uflisa grigolis mTelsave samwysos
Tanxmoba hqonda ierusalimis sarwmunoebasTan, romelsac hromaelni
misdeven, da sxva rame sityva-saubari iq ar SeWrila. exla ki
saidan-Ra gaCnda? romis mamamTavari wm. petres saydarze zis,
aleqsandriisa _ wm. markoz maxareblisaze, antioqiisa _ wm. luka
maxareblisaze, konstantinopolisa _ wm. ioane maxareblisaze da
ierusalimisa _ Zmisa uflisa wm. iakobisaze. ra sarwmunoebac maT
hqondaT da Cven da Cven mamebs gadmogvces da rasac Cven aqamomde
vicavdiT, amas exla rogor mivatovebT da Tqven rogor
dagijerebT? da Tundac sxva uamrav marTlmadidebel episkopozebs,
mefeebs, mTavrebsa da mTel marTlmadidebel qveynierebas rogor
SeiZleba, rom Tavi davaneboT da marto TqvenTan gvqondes erToba~-
o?142
`raki qalkedonianoba maSindel xuTsave sapatriarqo eklesias
marTlmadidebel sarwmunoebad hqonda aRiarebuli, amitom kYrion
kaTalikosis azriT, somxuri eklesiis pretenziebi, viTomc
WeSmariti sarwmunoeba mxolod mas hqondes daculi, srulebiT
usafuZvlo iyo~.143
somxeTis kaTalikoss unebebia sruli da saboloo ganxeTqilebis
Camogdeba da amiT qarTuli eklesiis TiTqosda dasja: `...607-608
wels mrgvlivmosavleli epistole gamosca, romlis boloSiac
naTqvami iyo: `Cven berZnebis Sesaxeb pirvel moZRvarTa gamotanili
dadgenilebis... qarTvelebzec gavrcelebas vbrZanebT, _ rom maTTan
498
srulebiT araviTari damokidebuleba ar hqondeT arc locvaSi, arc
Wama-smaSi, arc megobrobaSi, arc Svilebis aRzrdaSi, rom mcxeTisa
da manglisis jvrebis karze salocavad aRar gaemgzavrnen xolme
da Cven eklesiebSi ar SemouSvan... am gankargulebas Zala
albanelebis Sesaxebac hqondes~-o.144
iv. javaxiSvili fiqrobs, rom am or eklesias Soris `erToba~
arsebobda da am erTobis dacviT gansakuTrebiT somxuri mxare iyo
dainteresebuli, `rom qarTvelebi sparseTis qristianebsa da
somxebs ar unda CamohSorebodnen da maTTan ueWvelad erToba
daecvaT~.145
urTierToba qarTul da somxur eklesiebs Soris ramdenjerme
dairRva VI-VII saukuneebSi da kvlav aRdga. 551-54 wlebSi
urTierToba dairRva, arseni safarelis mixedviT, magram, Cans,
saeklesio erToba kvlav arsebobda (`erTobis~ arseboba
saqarTveloSi sparseTis Zlierebaze iyo damokidebuli). kirionma
VII saukunis dasawyisSi `erToba~ daarRvia. 607-9 wlebSi darRveuli
erToba kvlav aRdgenila sparseTis imperiis nebiT 614 wels,
romelic im xanebSi ise gaZlierda, rom bizantiis teritoriebic ki
daipyro. sparseTis am Zlierebis Jams 614 wlis krebis
gadawyvetilebiT sparseTma aiZula sparseTis saxelmwifoSi
mcxovrebi qristianebi, ecnoT somxuri eklesiis upiratesoba _
mieRoT somxuri sarwmunoeba, rac didxans ar gagrZelebula.
herakle keisris laSqrobam sparseTsa da somxeTSi monofizitoba
daamxo. misive iniciativiT 632 wels somxeTSi moiwvies saeklesio
kreba, romelzedac somxurma eklesiam qalkedonitoba miiRo.
qalkedonituri somxuri eklesia axla ukve bizantiisTvis gaxda
misaRebi da sasurveli, gansakuTrebiT arabobis dros.
somxur eklesiasTan kavSiri sabolood wydeba 726 wels,
manaskertis krebis Semdeg. am krebaze somxurma eklesiam uaryo
qalkedonitoba da sabolood miiRo monofizitoba. amis Semdgom,
qarTul eklesias ukve sruli ufleba (kanonikuri) da saSualeba
hqonda, sarwmunoebrivi ganxeTqilebis gamo uareyo yovelgvari
kavSiri somxur eklsiasTan. VII saukuneSi ki amis saSualeba ar
hqonda, radganac VII saukuneSi somxuri eklesia oficialurad
qalkedonitobas aRiarebda.
me-8 saukunis Sua wlebidan somxuri eklesiis zegavlenisgan
gaTavisuflebis Semdeg iwyeba qarTuli literaturis _
Targmanebisa da originaluri Zeglebis, masiuri `gawmenda~ somxuri
niSnebisagan. VI-VII saukuneebSi qarTul saeklesio literaturas,
nebsiT Tu uneblieT, somxur literaturasTan kavSiris gamo daemCna
somxuri Zeglebis mixedviT redaqtirebis kvali, ris gamoc VIII
499
saukunis meore naxevridan dawyebula intensiuri muSaoba am kvalis
aRmosafxvrelad. es muSaoba, Cans, mimdinareobda ara marto
saqarTveloSi, aramed bizantiis imperiis qalkedonitur garemoSi
moqceul qarTul savaneebSic.
safiqrebelia, rom im wignebs, romelTa xelaxali redaqtireba
moxda maTgan somxuri niSnebis aRmofxvris mizniT, ewodaT termini
_ `qarTuli~, ase warmoiSva `qarTuli saxareba~, `qarTuli daviTni~,
`qarTuli kanoni~.146 Cans, `xanmeti~ da `haemeti~ Zeglebis erTi
nawili misaRebi yofila da maT `pirvelTagans~ uwodebdnen,
radganac isini iyvnen berZnulidan Targmnilni qristianobis
miRebisTanave, meore nawili ki miuRebeli yofila, radganac
nasworebi yofila somxuri redaqciebis mixedviT, anda somxuridan
Targmnilni, pirobiTad mas `somxuri~ vuwodoT, da albaT aseve
uwodebdnen kidec, razedac migviTiTebs termin `qarTulis~
warmoSoba. `somxuri~ niSan-Tvisebis (anu redaqtirebis nakvalevis)
ase Tu ise aRmofxvris Semdeg `gawmendil~ Zeglebs ewodaT
`qarTuli~. am SemTxvevaSi `qarTuli~ aRniSnavs mxolod da mxolod
`qarTuli eklesiisas~, `qarTuli eklesiisaTvis gamosadeg wigns~,
misgan gamoiricxeba eTnikuri momenti, ise rogorc sarwmunoebrivi
momenti. `qarTveli wmidani~ da `qarTuli wigni~ albaT saeklesio
kuTvnilebas aRniSnavs. e.i. am niSnis mqone wigni ekuTvnis ara
somxur-qarTuli saeklesio erTobis epoqas, aramed mis Semdgom
periods da misaRebia qarTuli eklesiisaTvis amJamado.
Semdgomi xana, VIII saukunis Sua wlebidan meaTe saukunemde, k.
kekeliZes miaCnia Cveni mwerlobis erovnul xanad _ `es xana aris
erovnuli xana Cveni mwerlobisa. am xanaSi damuSavebuli
literaturuli Zeglebi imdenad arian gamsWvaluli erovnuli
suliT da xasiaTiT, rom Semdegi drois, XI-XII saukuneTa, mwerlebi
maT aRsaniSnavad xSirad xmaroben teqnikur termins _ qarTuli,
magaliTad, qarTuli saxareba, qarTuli daviTni, qarTuli kanoni
da sxva. es xana grZeldeba merve saukunis naxevridan meaTe saukunis
oTxmocian wlebamde, ese igi, Seicavs TiTqmis ornaxevar saukunes.
aRniSnul xanaSi mZlavrad ifeTqa qarTvelebSi erovnulma
suliskveTebam, frTebi Seisxa erovnulma TviTSegnebam, somxebisagan
eklesiurad CamoSoreba moxda, rogorc cnobilia, sxvaTa Soris,
erovnul-kulturuli ideologiis safuZvelzedac. qarTvelebi
amieridan miznad isaxaven TandaTanobiT gaTavisuflebas
aRmosavluri saeklesio tradiciebisagan. am niadagze warmoiSva
gamwvavebuli polemika somxebTan, romelic iqamde mivida, rom
qarTvelebma warsulSiac ki uaryves yovelgvari kulturul-
eklesiuri urTierToba somxebTan...~147
500
qarTvelebSi erovnuli TviTSegnebis gaRvivebas xeli Seuwyo
`erovnuli gadagvarebis, denacionalizaciis saSineli katastrofis
winaSe~ dgomam `erTobis~ dros. Tu sparsTa batonobis dros
qarTvelebis erTi nawili sparsul rjuls iRebda, kidev ufro
mometebuli nawili qarTvelebisa iZulebuli iyo, aRmosavlur-
somxuri qristianoba mieRo da gasomxebuliyo. e. i. monofizitoba
Tavis TavSi `gasomxebis~ elements Seicavda. aseve arabebis
batonobis dros qarTvelebis erTi nawili Tu mahmadiandeboda,
kidev ufro mometebuli nawili kvlav iZulebuli iyo somxuri
eklesiis wevrad eRiarebina Tavisi Tavi, romelic VII saukuneSi
qalkedonituri iyo, rac eris erT nawils denacionalizaciis
gzaze ayenebda. qarTvelebi mimxvdaran, rom `erTaderTi saSualeba
am ubedurebisagan Tavis daRwevisa aris sakuTari eklesiis frTeTa
qveSe nacionalur-qristianuli kulturis gaRviveba~.148
q a r T v e l i m o n o f i z i t e b i d a s o m x u r i e k l e s i i s
w e v r i q a r T v e l i q a l k e d o n i t e b i
somxuri eklesia daarsebisTanave aRmosavleTis erT-erT
uZlieres eklesiad iqca. is gansakuTrebiT gaZlierda V-VI
saukuneebSi, roca man erovnuli anbanis SeqmniT miiRo sulieri
damoukidebloba da Zala. am dros is upirispirdeba berZnul-
romaul (anu rom-saberZneTis imperiis) eklesias da acxadebs
pretenzias, rom is mTel msoflioSi erTaderTi marTlmadidebeli
eklesiaa. sparseTis imperia gansakuTrebiT aZlierebs somxur
eklesias da scems kanonebs, romlis ZaliTac am imperiaSi
mcxovrebi (da gansakuTrebiT amierkavkasiis) qristianebi unda
daeqvemdebaron somxur eklesias. amis gamo saqarTveloSi mtkiced
hqonda fexi mokidebuli somxur eklesias. saqarTveloSi somxuri
eklesiis wevrad qarTuli mosaxleoba SeiZleboda gamxdariyo
sxvadasxva gziT. qveyanaSi qalkedonitebi VI saukunis dasawyisSi
idevnebodnen, monofizitobas ki sparseTi mxars uWerda da
aRiarebda. monofizitobis centri somxuri eklesia iyo, xolo
qarTuli eklesia ZiriTadad qalkedonituria. garda amisa, somxur
eklesias miniWebuli hqonda mosaxleobaze zemoqmedebis ekonomiuri
berketebi. somxeTis dapyrobis Semdeg qveynis mmarTveloba gadaeca
somex samRvdeloebas. sparseTis saimperatoro kari da somxeTis
samRvdeloebis zeda fenebi SekavSirdnen. dapyrobil qveyanaSi xarks
501
somexi samRvdeloeba krefda, amasTanave VI saukunis I naxevarSi
`erTobis~ gamo somxur eklesias SeeZlo qarTvelebis qveyanaSic
gamoeyenebina ekonomiuri, politikuri da administraciuli
zemoqmedebis sxvadasxva saSualebani qarTuli mosaxleobis
somxuri eklesiis mrevlad gadaqcevisaTvis.
saqarTvelos mosaxleobis mier monofizitobis aRiareba ukve
somxuri eklesiis wevrad gaxdomas gulisxmobda.
qarTveli monofizitebi gansakuTrebiT mravlad unda
yofiliyvnen somxeTis mezobel qarTul provinciebSi: _ hereTsa da
qvemo qarTlSi.149 es qarTuli provinciebi jer IV saukunemde
ramdenjerme somxeTis samefos SemadgenlobaSi moxvedrilan, V-VI
saukuneebSi qarTls ekuTvnian, magram maTze Zlieria somxuri
sarwmunoebriv-kulturuli zegavlena, radganac VI saukuneSi TviT
qarTlis samefo kargavs damoukideblobas, xolo qvemo qarTlisa
da tao-klarjeTis mosaxleobam, Cans, am provinciebze somxeTis
batonobis drosve SeiTvisa rogorc somxuri ena, aseve kultura,
Tumca maT erovnuli qarTuli TviTSegneba ar daukargavT, da
erovnulad TavianT Tavs qarTvel ers miakuTvnebdnen. am
provinciebze somxurma enobriv-kulturul-sarwmunoebrivma
zemoqmedebam gaaRviZa adgilobriv mosaxleobaSi erovnuli
TviTSegneba, ramac, Tavis mxriv, gamoiwvia aq erovnuli qarTuli
kulturis arnaxuli gafurCqvna da qarTuli saxelmwifos _ tao-
klarjeTis, e. w. `qarTvelTa samefos~ warmoqmna Semdgom
saukuneebSi.
VI-VII saukuneebSi ki qarTveli glexebisa da dabali fenebis
somxuri eklesiis wevrad gadaqcevas, gansakuTrebiT somxeTis
mosazRvre qarTul provinciebSi, uTuod xels Seuwyobda is didi
socialuri moZraobani, romelTac adgili hqonda somxeTSi V-dan X
saukunis CaTvliT.
VI saukunis Sua wlebSi somxeTSi Caisaxa pavlikianuri moZraoba,
romelmac moicva mosaxleobis farTo fenebi da qveynis TiTqmis
yvela ZiriTadi raioni. es iyo klasobrivi brZola, religiur
samoselSi gaxveuli. saqarTvelo, iseve rogorc somxeTi, am dros
sparseTis sazRvrebSia moqceuli, amitomac maT Soris mkveTri
politikuri sazRvari ar arsebobda da pavlikianur (dabali
fenebisaTvis `samarTlian~) moZraobas es sazRvari ver Seaferxebda.
qarTvelebSi monofizitobis mimdevarTa Sesaxeb gamokvlevebi
aqvT iv. javaxiSvils, k.kekeliZes da sxv. maTi mtkicebiT,
monofizitoba ZiriTadi religiuri mimdinareoba yofila (ra Tqma
unda, qalkedonitobasTan erTad) VI saukunis pirvel naxevarsa da
Sua wlebSi. Tu ase iyo, maSin VI saukunis II naxevarSi, roca
502
qarTulma eklesiam da sazogadoebam aSkarad uaryo monofizitoba
da aRiara qalkedonitoba, mas ar ahyveboda erTdroulad
mosaxleobis yvela fena, mTeli eri, radganac sarwmunoebrivi
mimarTulebis Secvla saerTod Zalze rTuli procesia, romelsac
ar SeiZleba erTdroulad ahyves mTeli eri.
isic SeiZleba, rom VI saukunis I naxevarSi monofizitoba ar iyo
ZiriTadi mimdinareoba da is qalkedonitobis gverdigverd
arsebobda, magram, ueWvelia, monofizitebis eklesia da
monofizitoba saerTod Zlierdeboda sparsTa mier, diofizitebi ki
idevnebodnen. amitomac VI saukunis 70-ian wlebSi, roca
saqarTvelom aSkarad aRiara qalkedonitoba, ueWvelia, qarTvelTa
Soris uamravi monofiziti iqneboda.
iv. javaxiSvili wers: `...mTeli aRmosavleTi, egvipte, palestina,
asureTi da sparseTis qristianoba monofizitobas miemxro da TviT
bizantiaSiac, samefo karzec ki am moZRvrebas mimdevarni hyavda,
amitom am sakiTxis Sesaxeb qarTul wyaroebis dumili ueWvelia
xelovnuri unda iyos~.150
k. kekeliZis Tanaxmad, `...Tavdapirvelad qarTlis eklesia,
somxebTan erTad, monofizitur an antiqalkedonur qristologias
iziarebda...~151 xolo Semdgom, VI saukunis bolodan TviT meaTe
saukunemde, ebrZoda mas _ `pirveli periodis ganmavlobaSi meaTe
saukunemde, rodesac qarTul qristianobas kavSiri hqonda
umTavresad aRmosavlur qristianobasTan, mas brZola uxdeboda
iseT mwvaleblobasTan, romelmac buded gaixada aRmosavleTi _
nestorianobasa da monofizitobasTan~.152
qarTveli monofizitebis raodenoba aramcire yofila TviT
kirionis drosac ki. monofizitebi yofilan ara marto qarTvelTa
dabal fenebSi, aramed qarTuli eklesiis ierarqTa Sorisac.
kirionis drois qarTuli eklesiis saxelganTqmuli episkoposi
petre aris monofiziti. monofizitebi qarTuli eklesiis umaRles
samRvdeloTa Soris Tu iyvnen, miT umetes, mravlad iqnebodnen
sazogadoebis sxvadasxva fenebSi.
kirionis drois episkoposi petre istoriuli piria, is erovnebiT
qarTvelia da moixsenieba ara marto uxtanesis mier, aramed
`epistoleTa wignSic~. z. aleqsiZis Tanaxmad, `petre episkoposi
qarTlis kaTalikosis karze iyo da mis politikas uWerda mxars,
miuxedavad imisa, rom monofizitebi Tavis Tanamoziared
Tvlidnen~.153 vrTanes qerdoli, somxeTis kaTalikosis adgilis
mcveli, qarTvel episkopos petres uwodebs marTlmadidebels,
marTlmadideblebad ki somxuri eklesia monofizitebs miiCnevda.
garda amisa, epistoledan Cans, rom petre qarTvel episkoposs Tavis
503
Tavze miuRia monofizitobis qomagoba saqarTveloSi, imisTvis,
raTa qarTuli eklesia Zveleburadve kavSirSi darCeniliyo somxur
eklesiasTan. vrTanesi wers petres: _ `xolo rogorc miiReT
RmerTis qomagoba Tqvens Tavze, aseve mtkiced ideqiT mag saqmis
aRsrulebamde, raTa Rirsi SeiqmneT zeciur niWTa...~154
epistoleTa wignidan motanili am teqstidan aSkarad Cans, rom
vrTanesi amxnevebs da agulianebs qarTvel petres, raTa is kvlav
mtkiced idges im saqmis aRsasruleblad, romlis qomagobac ikisra.
ra Tqma unda, es saqme aris somxur-qarTuli eklesiebis `erToba~,
Zveleburadve somxuri eklesiis upiratesobiT. vrTanesi petres
marTlmadidebeli sarwmunoebis maspinZels (e. i. WeSmarit
monofizits) uwodebs: `...rogorc maspinZeli iyav marTlmadidebeli
sarwmunoebisa, romelic daamtkica am qveyanaze ufalma RmerTma...~155
vrTanes qerdols imedi aqvs, rom qarTveli episkoposi petre
yoveli RonisZiebiT Seecdeba, moispos qalkedonitoba anu
sarwmunoebis `...is axalsaxeoba, romelic Semkulia sicruiT~. is
swers petres, _ `Seiqen mSvidobis mizezi, raTa is axalsaxeoba,
romelic Semkulia sicruiT, moispos, WeSmariteba damyardes~.156
vrTanesi ar iSurebs epiTetebs qarTveli monofiziti episkoposis
Sesamkobad, _ `gvesma Seni patiosnebis Sesaxeb, rom WeSmariti
sarwmunoebis moSurne da moyvaruli xar~.157 petre epistoles
gagzavnis momentSi saqarTveloSi rom imyofeba, iqidan Cans, rom
masTan saubris dros saqarTvelos uwodeben `Tqvens qveyanas~. ase,
magaliTad: `...Tqvens qveyanaSi ganadideben uRirs qalkedonis
krebas... `saukuno mteri davrCebiT mag qveynisa~. vrTanesi avalebs
petres, misweros sparseTis xelisuflebis warmomadgenels
somxeTSi _ marzpans _ anu, rac igivea, somxeTis mTavrebs, raTa
petres TxovniT am `somexma mTavrebma~ saqarTveloSi `saqmis
gamosasworeblad~ gagzavnon somexi samRvdeloeba.
uxtanesisa da somexi istorikosebis TvalsazrisiT, episkoposi
petre somex-qarTvelTa saeklesio erTobisaTvis aqtiurad iRvwoda,
risTvisac is qarTvel mTavrebs mouklavT. Zveli qarTveli
istorikosebi petres saerTod ar axseneben, iseve rogorc kirions.
z. aleqsiZes miaCnia, rom episkoposi petre kirionis karze iyo da
mis politikas uWerda mxars, rac swori unda iyos. ismis kiTxva,
ratom unda daeWira monofizit episkoposs diofiziti
patriarqisTvis mxari? qarTvel mkvlevarTa Soris gamoiTqva
mosazreba, rom kirioni iyo ara orTodoqsi qalkedoniti, aramed
monoTeliti, e.i. kirioni cdilobda qalkedonitTa da monofizitTa
Serigebas. Tu es ase iyo, maSin kirionis monoTelitoba gamowveuli
504
iqneboda saqarTveloSi arsebuli sarwmunoebrivi mdgomareobiT, e.i.
saqarTveloSi rogorc qalkedonitTa, ise monofizitTa simravliT.
imisda miuxedavad, kirioni monoTeliti iyo, Tu Seurigebeli
qalkedoniti, mainc saqarTveloSi kirionis dros qarTveli
monofizitebis sakmao raodenoba iqneboda, radganac aRmosavleTi
saqarTvelo sparseTis mier iyo dapyrobili TiTqmis 70 wlis
ganmavlobaSi wina saukunisa da kirionis drosac. Tu mosaxleobis
garkveuli nawili monofizituri iyo, es asaxvas hpovebda
samRvdeloebaSic da samRvdeloebis erTi nawili monofizituri
iqneboda. amiT unda iyos gamowveuli monofiziti petre episkoposis
yofna kirionis karze. cnobilia, qarTli da qarTuli eklesia
saerTod qalkedonituria, magram SeuZlebelia kirionis dros
mosaxleobis yvela fena, mTeli eri erTbaSad, erTi xelis dakvriT
qalkedonituri gamxdariyo. savaraudoa, rom ara Tu kirionis dros,
aramed mis Semdgom (saukunenaxevari an ori saukune mainc)
saqarTveloSi mimdinareobda Sida saeklesio brZola
monofizitebsa da diofizitebs Soris, rac diofizitTa sruli
gamarjvebiT dagvirgvinda X-XI saukuneebSi, xolo 726 wlis
manaskertis krebis Semdgom qarTuli eklesia srulebiT ganSorda
somxur eklesias, ramac Zalze ganamtkica qalkedonitTa poziciebi
qarTlSi. Tu sworia mosazreba imis Sesaxeb, rom episkoposi petre
kirionis politikas uWerda mxars, maSin SeiZleba iTqvas, rom
qarTveli monofizitebi patriotuli da erovnuli mosazrebiT
mxars uWerdnen ara erTmorwmune somxur eklesias, aramed kirionis
brZolas qarTuli eklesiis damoukideblobisaTvis. sparseTis
saxelmwifo xels uwyobda somxuri eklesiis upiratesobas, rogorc
qarTul, aseve albaneTis eklesiebze. qarTuli eklesiis
iurisdiqcia ki vrceldeboda rogorc aRmosavleT, aseve dasavleT
saqarTveloze. kirioni marto aRmosavleT saqarTvelos kaTalikosi
ki ar iyo, aramed mas megrelTa arqiepiskoposi ewodeboda.
dasavleTi saqarTvelo ki bizantiis saxelmwifos gavlenis
sferoSi Sedioda. erTiani qarTuli eklesiis dayofa bizantiisa da
somxeTis gavlenis sferoebad xels uwyobda saerTod qarTuli
eklesiis erTianobisa da mTlianobis darRvevas, es ki yoveli
qarTveli adamianisaTvis, maT Soris qarTveli monofizitebisTvisac
mouTmeneli iqneboda. analogiuradve iqceodnen saeklesio
damoukideblobis sakiTxebSi albaneli monofizitebic, es
wyaroebiT dadasturebuli faqtia (ix. aqve, qveTavi kalankatuelis
`istoriis~ Sesaxeb).
Semdgom epoqaSi monofiziti qarTveli episkoposi petre
gauigivebiaT petre antioqielTan, romelic keisrebis, markianes
505
(450-457) Tu zenonis (474-492), dros moRvaweobda. es gaigiveba
momxdara qarTlSi daaxloebiT uxtanesis epoqaSi. SesaZloa, es
moxda gangeb. IX-X-XI saukuneebSi qarTveli istorikosebi
saguldagulod faraven saqarTveloSi monofizitobis arsebobis
damamtkicebel yovelgvar faqts. am wreebs, romelnic saerTod
uaryofdnen saqarTveloSi qalkedonitobis garda sxva romelime
religiuri mimdinareobis arsebobis raime kvals, xels ar aZlevdaT
istoriulad arsebuli qarTveli monofiziti episkoposis petres
gaxseneba, amitomac SesaZloa, sagangebod gaweuli muSaobis
wyalobiT, petre monofiziti episkoposi gaaigives petre
antioqielTan, romelic am qarTvel episkoposze saukunenaxevriT
adre cxovrobda da aseve monofizitobis saqadageblad qarTlSi
Camosula.
qarTlSi rom mravlad yofilan qarTveli monofizitebi, es Cans
im pasuxidan, romelic zogierTma qarTvelma aznaurma miswera
somxeTis kaTalikosis adgilis mcvels vrTanes qerdols, _ `Cven es
sarwmunoebaca gvaqvs da egec, sjuls aqac veziarebiT da mandac...~
aqedan aSkarad Cans, rom qarTveli aznaurebi iseve arian
qalkedonitebi, rogorc monofizitebi. maTTvis mTavari mniSvneloba
aqvs ara sarwmunoebriv-dogmatikur kamaTs (mimarTulebas), aramed
saeklesio da erovnul damoukideblobas (es monoTelitobis is pi-
rvelideaa, romelic ase moewona herakle keisars saqarTveloSi
(lazikaSi) yofnis dros).
kirionis moZraobas mxari dauWira mTelma erma, _ `...yvela misi
axlomdgomi episkoposi, mRvdeli, mTavari, mdabiori, erisTavi~,
kirionis mxareze iyo, maT Soris, qarTveli monofizitebic,
radganac vrTanesisadmi gagzavnili pasuxidan Cans, rom qarTlis
ers kirionis moZraoba esmoda ara mxolod rogorc sarwmunoebriv-
dogmatikuri moZraoba, aramed erovnuli, romelic miznad isaxavda
qarTuli eklesiis teritoriuli avtokefaliis dacvas da qarTuli
eklesiis gaTavisuflebas somxur-sparsuli eklesiis gavlena-
zemoqmedebis sferodan, qarTuli saeklesio enis aRdgenas mTel
eTnikur-istoriul qarTlSi, maT Soris, curtavSic. qarTvel
aznaurTaTvis sarwmunoebriv-dogmatikuri sakiTxi gadamwyveti ar
iyo, aznaurebi aseve weren vrTaness: `...moses Tu unda, movides, Cven
kaTalikoss daemorCilos, radgan eg ufro sasiamovnoa, da Tavisi
adgili daikavoso.~ mose curtavis episkoposi aSkara monofiziti
episkoposi iyo, qarTveli aznaurebi ki mas qarTlSi kaTedras
aZleven, Tuki qarTvel eklesiis meTaurs daemorCileba. aqedan Cans,
rom qarTls mTavar saqmed miaCnia somxeTTan saeklesio kavSiris
gawyveta. qarTveli aznaurebi sixaruliT da siamovnebiTac miiReben
506
monofizit episkoposs im pirobiT, Tu is aRiarebs qarTuli
eklesiis administracias. TviT bizantiis imperiaSi monofizitTa
Zlierebis dros kirioni da qarTli imdenad uaryofen
monofizitobas, ramdenadac am monofizitobas somxuri eklesia
iyenebs qarTul eklesiaze Tavisi zedamxedvelobisa da
uflebamosilebisTvis. savaraudoa, monofizitoba miuRebeli
yofila ara mxolod dogmatikuri TvalsazrisiT, aramed imitom,
rom monofizitoba xels uwyobda qarTuli eklesiis
daqvemdebarebas ucxo eklesiaze. qarTvelebi ibrZvian saeklesio da
aqedan gamomdinare, erovnul-kulturuli damoukideblobisaTvis.
qarTlSi mravlad arian monofizitebi, am didi ideis momxreni.
amitomac weren qarTveli aznaurebi, _ `Cven es sarwmunoebaca gvaqvs
da egec~, e. i. qarTvelTa Soris qalkedonitebic arian da
monofizitebico. qarTvelebi, rogorc qalkedonitebi, aseve
monofizitebi ibrZvian imisTvis, rom somxur eklesias ar hqondes
qarTul eklesiaze upiratesoba da qarTuli eklesia damoukidebeli
iyos. es SemTxveva sruliad analogiuria albaneTis eklesiaSi
Seqmnili mdgomareobisa. albaneli monofizitebic ibrZvian
Tanamorwmune somxuri eklesiisgan ganTavisuflebisTvis, _
`...somxebi iTxovdnen albanelebze sakadris upiratesobas, rasac
albanelebi ar daemorCilnen, aramed gamoaCines vinme pirveli
mociquli, albaneTSi mosuli..., romelsac iq adre uqadagia ...
albanelebi somxebisagan Tavis Tavs miubrundnen, rom ar
yofiliyvnen vismes xelmwifebis qveS~.158 es cnoba amoRebulia mose
kalankatuelis `alvanTa qveynis istoriidan~. albaneTis
istorikosTa Soris miRebuli yofila azris imis Sesaxeb. rom
monofiziturma albaneTis eklesiam moisurva monofizituri
somxuri eklesiisgan damoukidebloba: `...albaneTis eklesiam
somxurisagan damoukidebloba moisurva rogorc kavkasiaSi yvelaze
ufro Zvelma da moipova kidec~.159
rogorc albanelebi ibrZvian saeklesio damoukideblobisTvis,
aseve ibrZvian qarTvelebic, amitomac udganan kirions mxarSi.
`erTobis~ darRveva albanelTa da qarTvelTa saerTo mizani
yofila.
Tavi V
1. moqcevaA qarTlisaA, Zeglebi, I, gv. 94; 2. iv. javaxiSvili, Txzulebani,
I, gv. 284; 3. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 288; 4. s. janaSia, Sromebi,
V, gv. 113-479; 5. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 294; 6. iqve, gv. 300; 7. iv.
507
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 294; 8. iqve, gv. 300; 9. s. janaSia, Sromebi,
V, gv. 89; 10. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 112; 11. iv. javaxiSvili, Txzulebani,
1, gv. 340; 12. iqve, gv. 341-342; 13. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 339; 14.
iqve, gv. 339-340; 15. qse, 8, stat. saeklesio ganxeTqileba kavkasiaSi, gv. 625;
16. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 341; 17. iqve, gv. 342; 18. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 401; 19. iqve, gv. 398-399; 20. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, I, gv. 401; 21. iqve, gv. 401; 22. iqve, gv. 399; 23. qrestomaTia, I, gv.
169; 24. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 400; 25. qrestomaTia, I, gv. 242;
26. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 206; 27. qrestomaTia, I, gv. 416; 28.
k. kekeliZe, lit. istoria, I, gv. 48; 29. qrestomaTia, I, gv. 416; 30. mose
xoreneli, somxeTis istoria, gv. 24; 31. iqve, gv. 206; 32. mose xoreneli,
somxeTis istoria, gv. 284; 33. iqve, gv. 5-6; 34. k. kekeliZe, lit. istoria, I,
gv. 40; 35. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis
sakiTxebi... kr. `saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi~, V,
gv. 19; 36. iqve, gv. 19; 37. iqve, gv. 19; 38. qarTlis cxovreba, I, gv. 266; 39.
qrestomaTia, I, gv. 35; 40. iqve, gv. 40; 41. mose xoreneli, somxeTis istoria,
gv. 172; 42. z. sxirtlaZe, freskuli warwerebi, gv. 107; 43. Д. Мусхелишвили,
Некоторые проблемы источниковедческой критики. _ macne, istoriis seria,
1886, #3, gv. 67; 44. movses kalankatuaci, albanTa qveynis istoria, gv. 51-52;
45. qrestomaTia, I, gv. 166; 46. z. sxirtlaZe, freskuli warwerebi, gv. 107;
47. iqve, gv. 108; 48. iqve, gv. 108; 49. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 63;
50. epistoleTa wigni, gv. 15; 51. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 67; 52.
iqve, gv. 67; 53. maqsime sardeli mitr. saqarTvelos eklesia da misi
avtokefalia, 1966, rusuli Targmani, gv. 26-28; 54. qse, 9, gv. 669; 55. iqve, gv.
669; 56. e. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 142-148; 57. igulisxmeba
`egriswylis~ aqeT mdebare qveyana; 58. Д. Мусхелишвили, Некоторые
проблемы источниковедческой критики. _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv.
63; 59. iqve, gv. 62-64; 60. qse, 9, gv. 463; 61. CЭC, cт. Apм. CCP, стр. 77; 62. Д.
Мусхелишвили, Некоторые проблемы источниковедческой критики. _ macne,
istoriis seria, 1886, #3, gv. 66; 63. iqve, gv. 66; 64. Д. Мусхелишвили,
Некоторые проблемы источниковедческой критики. _ macne, istoriis seria,
1986, #3, gv. 67; 65. iqve, gv. 62; 66. iqve, gv. 64; 67. Д. Мусхелишвили,
Некоторые проблемы источниковедческой критики. _ macne, istoriis seria,
1886, #3, gv. 69; 68. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis
ZiriTadi sakiTxebi, II, gv. 151-152; 69. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 52;
70. arseni safareli, ganyofisaTYs, gv. 78; 71. narkvevebi, t.II, gv. 276; 72.
saqarTvelos istoria, gv. 70; 73. epistoleTa wigni, gv. 140; 74. qse, 9, stat.
z. aleqsiZe, somxuri samociqulo eklvsia, gv. 472; 75. arseni safareli,
ganyofisaTvis, gv. 156; 76. iqve, gv. 51; 77. iqve, gv. 51; 78. iqve, gv. 51; 79. iqve,
gv. 131; 80. arseni safareli, ganyofisaTGs, gv. 87-88; 81. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, I, gv. 283-284; 82. iqve, gv. 284; 83. iqve, gv. 285; 84. arseni
508
safareli, ganyofisaTvis, gv. 79; 85. iqve, gv. 80; 86. iqve, gv. 80; 87. iqve, gv.
154; 88. Tveni II, 1983 (Targmani rusulidan), gv. 52-55; 89. iqve, gv. 59; 90.
Tveni II, 1983 (Targmani rusulidan), gv. 70; 91. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, I, gv. 410; 92. iqve, gv. 391; 93. iqve, gv. 392; 94. qarTlis
cxovreba, I, gv. 208; 95. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria,
I, gv. 161; 96. qarTlis cxovreba, I, gv. 207-2084; 97. iqve, gv. 208; 98. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 412; 99. iqve, gv. 412; 100. iqve, gv. 413; 101. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 415; 102. iqve, gv. 386; 103. iqve, gv. 415; 104.
qse, 8, stat. saeklesio ganxeTqileba kavkasiaSi, gv. 625; 105. iv.
javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 391; 106. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv.
418; 107. qarTlis cxovreba, I, gv. 223; 108. k. kekeliZe, Zveli qarTuli
literaturis istoria, I, gv. 88; 109. iqve, gv. 269; 110. iqve, gv. 345; 111. r.
TvaraZe, TxuTmetsaukunovani mTlianoba, gv. 154; 112. iqve, gv. 154; 113.
Zeglebi, II, gv. 123; 114. `epistoleTa wigni~ somxuri teqsti qarTuli
TargmaniT, gamokvleviTa da komentarebiT gamosca zaza aleqsiZem 1968
wels; 115. qse, 8; qse, 9, stat. somxuri samociqulo eklesia, gv. 625; 116.
epistoleTa wigni, gv. 157; 117. unda iyos ioane maxarebelisa; 118. uxtanesi,
istoria gamoyofisa, gv. 23; 119. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 31; 120.
iqve, gv. 31; 121. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 31-33; 122. iqve, gv. 35; 123.
iqve, gv. 43; 124. iqve, gv. 63; 125. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 123; 126.
iqve, gv. 131; 127. iqve, gv. 139-141; 128. s. janaSia, Sromebi, gv. 112; 129. k.
danelia, Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, #23, 1980, gv. 89; 130. iqve,
gv. 122; 131. k. danelia, Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, #23, 1980,
gv. 90; 132. arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 87; 133. uxtanesi, istoria
gamoyofisa, gv. 31; 134. arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 84; 135. iqve, gv.
156; 136. v. nalbandiani, somxur siZveleTa gakveTilebi, gv. 11; 137. uxtanesi,
istoria gamoyofisa, gv. 156-157; 138. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 300;
139. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 157; 140. iv. javaxiSvili,
Txzulebani, I, gv. 424; 141. iqve, gv. 422; 142. iqve, gv. 423; 143. iqve, gv. 423;
144. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 428; 145. iqve, gv. 424; 146. k.
kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 51; 147. iqve, gv. 51;
148. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 52; 149. qse, 7,
stat. monofizitoba, gv. 100; qse, 8, stat. saeklesio ganxeTqileba
kavkasiaSi, gv. 625; 150. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 350; 151. k.
kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 487; 152. iqve, gv.
474; 153. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 286; 154. iqve, gv. 255; 155. iqve, gv.
255; 156. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 255; 157. iqve, gv. 81; 158.
uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 369; 159. iqve, gv. 371;
509
შინაარსი
მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე
„საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“
ათტომეულის
წინასიტყვაობა ........................................................................................................................გვ.3
ტომი I
ვ. გოილაძის winasityvaoba მეუფე ანანიას ნაშრომისა - „საქართველოს
სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“................................................................................ გვ.20
თავიI
qarTvelTa winaprebis bibliuri istoria
adamidan iesomde
samyaros Seqmna------------------------------------------------------------------------ ---გვ.29 babilonis godolis dacema, enaTa
da tomTa warmoqmna---------------------------------------------------- ----------- ---გვ.33
msoflio enaTa ojaxebi---------------------------------------------- -------------- გვ.36 protoqarTveluri enis matarebeli
eTnosis gansaxleba----------------------------------------------------- -------------- გვ.39
aRTqma RmerTisa erTan ------------------------------------------------ ------------- - გვ.45
Tubali da mosoqi ---------------------------------------------------- -------------- გვ.53
იberi -------------------------------------------------------------------- --------------- გვ.60
alali da arami (urartu da armenia) ------------------------- --------------გვ.71
ფFarnavazi ---------------------------------------------------------- -------------- გვ.77 saRvTismsaxuro
anbanis fuZisdeba------------------------------------------------------- -------------- გვ.87
axali aRTqma uflisa --------------------------------------------------------------- გვ.95
510
armazi, ahuramazda, molodini mesiisa ---------------------------------------- გვ.101 pompeusis laSqroba israelsa
da iberiaSi --------------------------------------------------------------------------- გვ.111 dasruleba gmirulisa da dawyeba
sulieri epoqisa ------------------------------------------------------------------ გვ.117
თავი I I
qarTuli eklesia I-III saukuneSi
saxelwodeba da mimarTuleba
qarTuli eklesiisa---------------------------------------------------------------------გვ.131
saqarTvelo mociqulTa dros------------------------------------------------------გვ.136 wmida andriasa da sxva mociqulebis
qadageba saqarTveloSi----------------------------------------------------------------გვ.156
wmida andrias mimosvla saqarTveloSi------------------------------------------.გვ.154 iberiasa da kavkasias skviTeTis
nawiladac miiCnevdnen-----------------------------------------------------------------.გვ.157 mociqulTa mier daarsebuli pirveli
avtokefaluri eklesiebi-------------------------------------------------------------გვ.160
qarTuli eklesiis samwyso-----------------------------------------------------------გვ.164
a) saerTo ena-----------------------------------------------------------------------------გვ.166
b) saerTo teritoria da saerTo saxelmwifo-------------.--------------------გვ.169 g) fsiqiuri wyobis erToba
I. saerTo kulti— erTmorwmuneoba -----------------------------.-----------------გვ.173
II. qarTuli tomebis saerTo kultura -------------------------------------------გვ.176 d) ekonomikuri kavSiri
dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos Soris--------------------------------გვ.176 e) qarTvelebis saerTo warmoSoba,
511
sisxliT naTesaoba --------------------------------------------------------------გვ.176
qarTuli eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi ---------------------------- გვ.178 `qarTlis~ sazRvrebi da qarTvelTa vinaoba
leonti mrovelis mixedvi ---------------------------------------------------------გვ.179 juanSeris Tanaxmad
egrisi `qarTlSi~ Semavali qveyanaa --------------------------------------გვ.185 qarTuli eklesiis iurisdiqciis dasavleTis
sazRvrebi vaxuStis mixedviT ----------------------------------------------გვ.188 zogierTi berZeni da romaeli istorikosis Tanaxmad,
kolxeTi iberiaSi Semavali qveyanaa -------------------------------------- გვ.190 qarTli da qarTveli eri
somexi istorikosebis mixedviT -------------------------------------------- გვ.198
`qarTlis cxovrebis~ simarTle -------------------------------------------- გვ.204
saerTo qarTuli, koine ena ----------------------------------------------- გვ.208
თავი I I I
qarTuli eklesia IV saukuneSi
saqarTvelo IV saukuneSi -------------------------------------------------- გვ.215
gza qristianobisa I saukunidan wmida ninomde ------------------- გვ.222
wminda ninos cxovreba ---------------------------------------------------- გვ.237
qarTlis moqcevis wyaroebi --------------------------------------------- გვ.263 qarTuli eklesiis uflebrivi
mdgomareobis Sesaxeb-------------------------------------------------------------- გვ.270
512
თავი I V
qarTuli eklesia V saukuneSi
qveynis zogadi mdgomareoba V saukuneSi ---------------------------- -------გვ.288
vaxtang gorgaslis cxovreba ----------------------------------------------------გვ.301 `ver moawies saqme ese jerisaebr sjulisa...~ (proiranuli saeklesio dajgufebani vaxtang
gorgaslis reformamde) ---------------------------------------------------გვ.320 saeklesio-sarwmunoebrivi viTareba saqarTvelos
sakaTalikosos daarsebisas -------------------------------------------------- გვ.332
saqarTvelos sakaTalikosos daarseba ----------------------------------გვ.361
Teoriebi qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb ------------- -----გვ.381
თავი V qarTuli eklesia VI saukuneSi
qveynis zogadi mdgomareoba VI saukuneSi ------------------------ გვ.401 qarTuli eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi
VI saukuneSi --------------------------------------------------------------- გვ.404 saeklesio winaswarmetyvelebani qarTuli
saxelmwifos gauqmebis Semdeg ----------------------------------- გვ.406 saeklesio ena albaneTSi, hereTSi, gugarqsa da dasavleT saqarTveloSi VI-VII saukuneebSi
a) saeklesio ena albaneTSi................................................................................................. გვ.414
b) saeklesio ena hereTSi....................................................................................................... გვ.416
g) saeklesio ena gugarqSi, anu qvemo qarTlSi................................................ გვ.423
d) saeklesio ena dasavleT saqarTveloSi.......................................................... .გვ.428
arsen safarelis Txzuleba `ganyofisaTვიs
qarTvelTa da somexTa~........................................................................................... გვ.436
513
monofizitobis xangrZlivobis Sesaxeb
saqarTveloSi....................................................................................................................გვ.445
asureli mamebi monofizitobis winaaRmdeg......................................................... გვ.452
`epistoleTa wignis~ mokle Sinaarsi.......................................................... ........ გვ.461 `erToba~ qarTul da somxur eklesiaTa Soris
uxtanesis mixedviT....................................................................................................... .გვ.485 somxur eklesiasTan urTierTobis
mizezi da misi Sedegi.................................................................................... ....... გვ.489 qarTveli monofizitebi da somxuri eklesiis
wevri qarTveli qalkedonitebi.................................................................. ........... გვ.498