T . C. SELÇUK ÜNİVERSiTESİ

SOSYAL BİLİMLER

ENSTİTÜSÜ DERGİSİ

YJL 2000 SAY 1 6

..... . ....... KONYA 2000 ............. .

SA'DUDDİN TAFTAZANİ VE İNSAN ANLAYIŞl

Cafer KA YSİCİ°

Sa ·duddin Taftazanl Belağat. mantık. kelam. metafizik. fıkıh. tefsir ve diğer dallarda meşhur olmuş bir alim olup. zamanından başlayan ve günümüzde hala geçerliliğini kaybetmeyen fikirlerle bütün asırlara

damgasını vurmuş ilmi bir şahsiyettir.

Küçük yaşlarda iken ilim dünyasında kendisinden söz cttimıeve başla> an Taftazani. zamanının devlet ricalinin de alakasını kazanan ve onlardan saygı gören bir alim olmuştur .

Medresenin ve medrese zihniyetinin hocasının Taftazani olduğu söylenebilir. Z ira M edrese, Tafıazanl'den önceki alimlere o kadar ilgi duymamış. rağbet ernıemiştir(l 1 .

Kelam sahasında nıütea hhirln dönemi Gazali (Y. 1111) ile başlar.

Diğer ilimler içinde ayrı ayn şahıslar ve rarihlcr nıütekaddiınin­

nıütealıhirln sınırırn teşkil ederler. Fakar bütün İ slami ilimler gözöııüne alınırsa. Taftazanl"den önceki a limlere nıütekaddimln. sonrakilere mi.itcahlıirfn ismi verilmektedir.

Taftazanl ile İ s lam fikir ve ilim. hayatının bir dönemi kapanm ış. başka bir dönemi açılmıştır . İ s lam düşünces i . S. Şerif Cürcanl ve Taftazanl ile kelam sahasında son sözünü söylemiştir . Daha sonra gelenler bu iki 51ime bağlı kalmışlardır.

Gerek birçok ilmi sahada söz sahibi olması. gerek bir rakım

zihniyerlere öncülük etmesi. gerekse bir dönemin kapanıp. bir dönemin açılmasına sebep olmas ıyla Taftazanl incelenmeye. anlaşılmaya ve

* Dr.

1 Uludağ. Süleyman. Taftazfüıl. Kelam İlmi ve İ sl <iııı Akaidi. Serlıü l ­Akcıi d. İ stanbul. 1982. s. 62.

.2 Cı0 . .. ............•...... .... .. ...... .. .. \'O.\'YA I. HİLiMU~R FNS7Jf (/.)'( i I WRCi!S/

ıs tı fodc cdılnıc)e değer b ır şahsİ)cttır Onun hem hayatı \ C fı kirlerı . hem de ınsan anla) ış ı bizi bu çalışmaya Se\ kctmıştır. Bu küçük çap l ı

ça lışmamızda onu bu yönleriyle ıııccleyip, istifadeye hazır hale getırnıeye ça lışacağız

1. llA YA Tf VE FİKİRLERİ

Asıl adı Mes· ud bın Ömer' dir. Safer 722 (şubat-mart 1322)"de Horasan· da asa yakınındaki büyük bir kasaba olan Taftuan ·da doğmuştur Doğduğu bu ) ere nı spetlc kendisine Taftazfüıi denir Bazı

kaynaklarda ismi Mes' ud hin Ömer bin Abdullah cl-Hcrcvf olarak da gc<;cr' 2

' .

Sa · cluddiıı Taftazfüıi meşhur Kadı AdGdiddın el-lci · nin talchesidir''1 Onu e l-İ ci.nın yanında Kutbeddin Razı . nin talcbes ı olarak ı i krcden kaynaklar da nıcvc.:utturl4 1 •

Tafl:amni. belağat. mantık. kelam. metafizik, fıkıh ' e diğer dallarda meşhur olmuş bir alimdir. Daha onaltı yaşında iken Şerhut-Tasrır adlı eserini yazmıştır Zamanın bazı alimleri gibi kendisi ele Batı Kıpçak

moğolları sara) ına cclbedilen alimlerden bırisi olmuştur. N ıtekım

Muhtasar cl-Mcani adlı eserini Mahmut Cani beye ithaf etmiştir.

1329 yılında Timur Harizm' i istila edince bazı kimseler T aftazanr nin Serahs · a gönderilmesi hususunda Timuı" un rı zasını temin etmek isterler. Timur önce bunu kabul etmiş ise de daha sonra Taftazanl'nin ne kadar yüksek bir alim olduğunu öğrenince onun Semerkant'a gelmesi için davetname gönderdi . Taftazanl önce bu daveti Hicaz·a gideceğini söyleyerek reddetmiş ise de, ikinci bir davetname gelince Semerkant 'a gitmı ştır. Birçok kaynaktan onun Se ınerkanf a gittiğini ve Timur'dan çok hürmet gördüğünü

2 Panııaks11oğlu. İ smet. ··saduddin Taftazfüıi ··. Türk Ansiklopedisi. XXVlll . 9 . Ank. 1980. Sı.:rkb. Yu~u l Elyaıı , Mu'ccmul-Matbüiili ' I Arnhiyye \c ·ı-Muamıbe. Mısır. 1967. s. 615.

1 ·Ta fta1.ciııi . ._ İs lam Ansiklopedisi. X ll . 11 8- 11 9 .

.ı Pa rıııaksı 1.oğlu. a.g.e .. 9. Bılıııen. Ömer Nasuhi: Büyiik Tefsir Tarihi . Sa~· ı : 19/2. 197. Ank. 1960.

SOSYAi. BİLİMLER ENS11T0S0 DHRGiSJ .. .... ................................. 26 1

anlaınaktayız(51 . Timur Şiraz'ı zaptettikten sonra Seyit Şerif Cürcani oraya gelmiştir Taftazani'nin bazı ifadelerınin , Cürcani 'nin eserlerinde yerini bulması bu iki aliının bazı

rekabetkarane tavırlara girmesine sebep olmuştur. Fakat şu

varki , gerek Taftazanl ve gerekse Cürcan i hem zamanlarınuı büyük alimleri idiler, hem de zamanımızda eserleriyle hala söz sahibi olan kimselerdir.

Sa 'duddin Tartaıanl kesin olmamakla beraber 79 1-92 veya 797 \'ılında vefat etmiş ve serahs·a gömülınüşlür.

Ta f'ıaıfüıf'nin Rabiu ' l Cinan ın Meani vc· ı - Beya n salıibı olan l lüsaınuddın el-Hasan bin ali el-Abivardi ile Burhanuddin Ha) d:ır· ın

hocası o lduğu bilinmektedir Ayrıca ınezıyetleriyle. kendisinın çağdaşı

olan \ e Mısır.da onun bazı eserlerini incelemiş olan İbn-i Haldun·a da tesir etmiştir161 .

Saduddin Taflaı,anl, Timur'un da kendisine fa;la ilgi göstermesinden fayda lanarak. moğo l ıstilası sonunda İslam aleminde kendini gösteren ilmi durgunluğa son veren bir alimdir Eserleri medreselerın kapatılmasına kadar ders kitabı olarak okutulmuş. bırçok

bılgın tarafından bu eserler şerhedı imiştir. Nitekim N izamü 1-ımi lk ·ün 458/1066 'da resmi devlet mücsseselerı şeklinde yenı bır tarzda teşk ılatlandırdığı medreselerde en çok Taftazanl'nin eserleri okunmuş. medrese zihniyetinin teşekkülünde ve asırlar boyunca devam dmesınde

birinci derecede rol O) nanı ıştır .

Taftazani şafiı \C cş·aridir. Bununla birlikte hancfi fıkhına dair yazdığı birçok eseri mevcuttur. Bu ) üzden onun hanefı o lduğunu

söyleyenler de vardır . ibn-ı Nüceym \e Alı el-Kari bunlardandır . Her ne kadar hancfı fıkhına daır cserlerı me\'cutsa da, şafıi ve eş 'ı1 ri olduğuna dair görüşler ckscriycttcdir0 >.

5 Kdıhalc. Mu'ccmül f\lüdlilin. Xll. 2228. BcyTul. Tarih~iı. Eı-Zıriklı.

cl-A' l aın. VllJ. 11 3. Tiirk Ansiklopedisı XXVUI. 9. İ s lam Aıısiklopcd i s ı . Xll. 11 8.

6 İ slclın Ansiklopedisi. Xll. 119.

7 Uludağ, a.g.c .. s. 62.

262 .......... .. ........................... SOSYAL JJ/UM!,ER ENSTiTOSO JWRCii.\J

Sa"duddin Taftazani .yi çalışmam ı zda bilhassa nazara vcrışiıni z.

Ü·nun hem hayatı \'e fikirleriyle. hem de bunların İçcri sınde dikkate değer bulduğumuz insan anlayışı sevkctmiştir.

Taftazan'i"ye kadar bazen hızlı. bazen ağır ağır ih.:rleycn \e yükselen hareket halindeki İ slam düşüncesi. ondan sonra dinamızmıni. ilerleme kabiliyetini ve yükselme istidadını tamamen kaybederek durgun bir hale ve donuk bir vaziyete girmiştir.

Taft:azanl. kendi devrinde ve yaşadığı çağdaki fikir ve ilını

a nla:ı ı ş ına hakkıyla \akıf bulunuyordu. Şerhu · ı-Makasıd ve Şerhu · ı­

Akaidinde de onun bu ehliyeti ve özelliği en açı k bır şekılde

görül ıncktcdir(81 .

Sa 'duddin Taftazan'i" nin dikkate değer. daha doğrusu şıındiye

kadar uzun yıllardır tartışması yapılan meselelerdeki tutumunu. onun hayat ve eserlerini bir ölçüde incelemiş olan Süleyman Uludağ. dan

öğrendiğimize göre. Taftazanl. bazı meselelerde kendinden önceki alimleri taklit ederken. bazı meselelerde daha sert veya yumuşak görüşler

içinde olmuştur. Mesela: Şerhu · ı-Akaidinde sünnl olmayan mezheplere karşı sert bir tutum içerisine girmiştir. ·· Eıh-i Kıble tekfir olunamaz·· şeklıııdeki görüşü açıklarken dikkate değer bir söz söyleınemıştır .

Yine ··Kur'an mahluktur·· diyen mutezllllere karşı. kendinden önceki bazı kelamcılar gibi küfür töhmeti vermekten çekinmemiştir .

··ister ffis ık olsun. ister sftl ih olsun herkesin cenaze namazı kılınır· · konusunu anlatırken de. bu meseleye cernp vermekle birlikte tatminkar hir söı söylenıe/9' .

Bütün bunların yanında Taftazanl. bir çok meselclerı açığa

çıkarmış. tatminkar cevaplar vermiştir. Yukarıda da söyled iğimiz gibi zamanının \ e günümüzün rağbet gören kelamcılarından birisidir. Ü·na sadece kelamcı da diyemeyiz. O. tefsirde. fıkıhta ve diğer ilimlerde de faydalı eserler vererek hizmetlerde bulunmuştur.

A vrıca Taftazanl bazı meselelerde. son sozu SÖ\ l enıektcn . -kaçınmıştır . Mesela ··kahinin tasdik edilmesi meseles i··. ··senden sonra halifelik otu!' sene olacak ..... hadisindeki llilafet meselesi, "Rü'yctullalı··

8 Uludağ. a.g.c .. s. 63.

9 Geniş bilgi için bkL. Uludağ. a.g.c .. s. 75-76.

SOS YAI, BILIM/,ER ENS11TÜS0 J)/~'RGJ51 ...................... ......... ..... .. . 263

\ C · 'Al lah · ın sıfatları"yla. ··ıe'vildc selef mı daha üstün. hak f mı ? .. meselelerine tam bir hüküm koyarak. son sözü söy lememi şti r 1"' .

Fakat yukarıda da belirttiğimiz gibi. Taftazanl. bazı meselelere fazla dal ınaınakla birlıktc. bazı meseleleri de halletme gayreti ıçıne

girmış. ımanl ve itıkadl yönden şüphe iç inde olan kimselerin şüphelerini iziilc etın i ştı r.

Taftazanl'nin insan anlayış ını incelerken onun ılml kı ~ ınetın i \ c meselelere' ukôfiyetinin derecesini sanıyoruz daha ı y ı anlayacağı z .

2. İNSAN ANLAY IŞI

a) İrade

İ radc. di lemek. bir ŞC) üzerine karar kı !arak onu yapmaya \ c~ a yapmamaya azmetmek manas ına gcl i r1 11 ı. Bir başka dey ı ş le ırade. herhangı bir şeki ide kendısinden fii 1 vuku bulan bir hiil i. cani ı ~ a gcn.:kti ren sıfotdır. Gerçekte ı rade daima ma·duma. ~okluğa taa lluk eder Zıra o. herhang i bir i şin meydana ge lmesi ve 'ücud bulmas ına tahsis edi l miş bir s ı fattırn~> . Nitekım bu durumu Kur'an-ı Kerim şu iiYctlc b ild irmiştir : "Allah · ııı şan ı. bir şeyin olmas ııu di lediği zaman ona sadece " OL .. demekle o olu ver ir" ( 13>.

İ rade meselesındc mezhepler arasında görüş a~ rı lı kları nıc \ cuttur Mu .tezi le insana gen i~ bir irade ' crırkcn . Ehl-i Sünnet bıınu n zıdd ı bı r

görüş l e konuya yaklaşmıştı r. Tabiki her görüş sahibi kendi sınc bazı

i stınad noktal arı bu l muş \ c bundan yola çıkarak görüş bclirtmıştır .

Mu'tezi lcnin irade meseles ine yaklaşımı fayda-zarar açı sından

olmaktad ı r ve bu nefsani keyfıyct l erdcndir. Mu.tezileye göre ··Allah gerçekte. nıüriddir. irade sahibidir. o ·nun ınü rid o l uşu . ınürid olmadığı

bir andan sonradır . Zira O muhdcs irade (Sonradan olma bir irade) ile diler o·nun zati \'e\ 'a kadim bir ıradcy lc di lemesi doğru değıldır''. Bu

10 Geniş bilgi için bkz. Uludağ. a.g.c .. s. 181. 189. 125. 353 .

11 Gölcük. Toprak. Kdfün. Konya, 1988. ~. 193.

12 A~ ııı eser. s. 199.

11 Yasin 36/82.

264 ........ ...... ....... .......... .. ..... . SOSYAL BiLİMLER l~NS1'17'0S0 I WR<i}S/

görüş Kadı Abdulcebbar' ın . Ali el-Cubbai ve Ebu Haşim 'den nakkttiğ i

fi kiri erdirl 141.

Mu"te:tileye göre A llah . . onradan meydana gelen hir irade ile ınürlddir. Bu irade ile gerek kendi fiillerini . gerekse diğer fı i ll erı \e insanın fiillerıni irade buvu rnıaktadır. Önemli bir husus da. ımıcez ı lcnın irade anlayışına göre. Allah. kulların ancak emir niteliğınde olan fiıllı..:rinı dilemekte. buna karşılık nehy biçiminde olan fena (kötü) fiil le rıni

dilcıneınekıedirl ı' 1 •

Mu .tezile. iradeyi mutlak anlamda değil. izafi. nisbl. bir başka ifade ile göreli manada anlamaktadır. İlahi iradenin sadece emir türünden fiill ere taalluk edip. yasak nevinden fiill ere taalluk etmeyiş i . ilahi iradenin muhdes kabul edilişi bu anlay ışa açık delillerdirl161

.

Mu 'tezile. insanın iradesi hususunda da insana geniş bı r irade gi.icu ' ermiş . Allah· ın iradesi muhdes olduğundan insanın fiillerinin yaratılmasını dilemes i mümkün değildir. demişlerdir. Zira mutezileye göre bu fiilleri yaratan Allah değildir. Şu halde insanın fiill erinin meydana gelişinde mutezile insana geniş bir irade ta111maktadır< 111 .

Ehl-i sünnete mensup kimseler iradeyi, ezeli, nli ve mut lak olarak

anlarla r. Allah · ın iradesi ile insanın iradesi arasında fark ' ardır . lnsarnn ıradesınden hareketl e Allalı·ın iradesi anlaşılamaz. Allah . ın i rades ı zati olup. zaman ve mekan itibariyle değişmez1 18 1 .

Görüldüğü g ibi mutezile Allah· ın iradesini zatı . ezcl'i kabul ctırn::Lk1.:n ve izafi görürken. 1.:hl-i sünnet mensupları bunun tersıni

savunmuş !ardır.

Ehl-i sünnetten maturidiyeye göre irade zati. kadim o lduğu halde insanın da cüz" i bir irad1.:sinin olduğu kabul edilmektedir. Yani Allah hı.;m

havrın hem de şerrin yaratıcısıdır. Fakat bunlara temayül edip. onu iş leyen kuldur. Yani ku I bir fiili iş l emeye meyleder. Al lalı · da onu hal keder.

14 Gölcük. Şerafeddin. Keli\ın Açı sından İıısaıı ,.e Filleri . İ st. 1979. s. 68.

15 Ayııı eser. s. 70.

16 A~ nı eser. s. 70.

17 Gölcük, Toprak, a.g.e .. s. 201.

18 Gölcük. Toprak, a.g.e .. s. 200.

SOSYA L BİLİMLER l.!.'NS7'İ7'ÜSÜ DERGİSİ .......... ...... ...... ........... ..... . 265

Eş· ari ise iradeyi mutlak manada zati ve kadim görmekle beraber maturidiler g ibi kula cüz' i bir irade vermemiş ler ve bu i ş i Allah 'a bırakmışlardı r. Eş·arilere. cebriyenin fikri olan insamn i rades i z liğ in i

kabul etmediklerinden ve yiııe mutezilenin '·kul fiilinin lıalıkıdır·' fikrine karşı çıktıklarından "'cebr-i mutarnssıf' da denır< 19>,

Taftazanl ise insanın iradesi hususunda "küfür-iman. günah-sevap ne,· ' iııden olan insanın fiillerinin tümünü Allah Teala yaratır· · ııoı demektedir. Ona göre. mutezilenin "kul fiilinin halıkıdır" tezi yanlıştır .

Taftazanl huııdan sonra hak ehli olan ehl-i sünnet mezheplerinin sm uııduğu fıkri savunarak bunu bazı delillerle ispat yoluna gitmiştir .

Mesela. eğer insan kendi fiillerinin halıkı o lsaydı kendine ai t fiill erin tafsilatmı bilmesi lazımdı. Kudret ve irade ile birşcy i icat etmek için dunımun böyle olmas ı zanıridir. Halbuki lazım batıldır (Yanı kul kendi yaptığ ı fiillerin tafsilatını ve tefemıatını bilmemektedir) . Zi ra bır yerden bir yere yürüme fiili. aralıklarla bir takım sükun hall erinin bulunmasına. bazıs ı daha hızlı. bazısı daha yavaş bir takım hareketl eri ihti \'a eder. Halbuki yürüyen zat bunun şuunına ve bilgis ine sahip değildir . Yani yürüdüğünü bilir ama yürüme fiilinin tefcmıatını bilcınez.

Bu bilg iden ileri gelen bir sehiv \ e zühul de değildir . Yani bildiği halde bir zühul veya dalgınlık eseri farkında olmaınıyor denemez. Tam aksine bu konuda kendinı..: bi r soru sorulsa hiçbir şey bi lemez. Onun en açık ve göze çarpıc ı fi ilinde durum budur. Buna kıyas la insan diğer hareketlerin dunımunu düşünse konu daha da açık hale gelir<21l.

Yi ne Taftazanl Kur" an·dan deliller getirerek. iradeyi All alı ·a

vermektedir. Mesela ... Sizi de. yaptıklarınız ı da Allah yarattı. ·· l22

' ayeti fi ilkrin Allah tarafından yaratıldığına delalet etmektedir. Yine ayrıca

.. Allah herşeyin . yani bütün ınünıkinatın yaratıcısıdır. · · 12» ve .. Yaratan,

19 Geni ş bilgi için bk1... Gölcük. Toprak, a.g.c.. s. 200-202. Gölcük. a.g.c., s. 74- 102.

20 Tarta1.<lııi . Şerhu " l -Akfüd. s. 37.

2 1 Tafüı.a1ni. Şcrhu · l-Akaid. s. 37.

22 Saffat 37/96.

23 Ra" d 13/16.

266 ........................... .. .......... SOSYAL BİLİMLER l~NSTİTlİSO !Jl>'R(if.<..;İ

yamı mayan gihi ıııic.lir? hiı,: .. 1241 gihi ayet leri deli 1 getirerek fikrini tc · yid

eı ıııektec.lir .

Bütün bunlara rağmen. Taftazanl "kul fiilinin halıkıdır .. <li \'cn mutczıle: i müşrik ' eya kafir olarak görmemiştir. Çünkü ş ırk . V5cibul 'ücud manasında uluhiyyet. ortak kabul etmektir. Öyleyse mutcz ıl e: i bu şekilde ith;1111 etmek doğru değildir. görüşündedir

b) Kudret

Kudret. hayat sahibinin fii le ve terkine iradeyle hakim o lduğu

sı fattır. Veya kudret. irade sıfatına etki yapan sıfattır. Kudretin irade~ le olnn ilgis i kesindır. Kudret iradeyle bir neticeye gider. irade olma) ınca kudret tek başına fiil meydana getiremez. Fiilin meydana gelnı esı ıçin

önte irac.le, sonra kudret gerekir1ı'ı _

İrade meseles inde olduğu gibi. kudret meselesinde de çeş itli görüşler ikri s üıiilıni.iştür. Mutezile irade meselesinde olduğu gı bi. kudret mcsclcs ınde de aynı kanaattedir. Ehli sünnet ise Allah · ın mutlak ve ezelı

bir kudretle kadir olduğunu söyler Fiiller kudreti olmayan aciz birı sindcn '6 meydana gelemez - '.

Kelami eserlerde insanın gücü. kudreti istitaa olarak geçmektedir. Buna göre ıstitaa. yani insanın gi.ici.i . Allah · ın canlı 'arlıklarda yarnttığı

bır arazdır. Onunla ihtiyari fiill er icra edilir1271.

Mutezile.ye göre insan. istitaa yani gi.iç sahibıdir. İ nsanın ıscıtaası

bedeni sağlıktır . Bununla fiıl meydana gelir. Ha:at ve güç sahıbı ınsan

fiilini yapına kudretindedir Kadı Abdülcebbar bu göıiiştedir12~ '-

Mutezile için önenılı olan ınsanın fiillerini kendisinin yaptığıdır .

Bu fiillerin meydana geliş ini sağlayan gi.iç ınsanda fiilden önce nıe , ·cuttur. Fiilden önce bulunan bu kudret fiil le bağlantılı değildir. Allah insanın fiill erinin yaratıc ı s ı değildir. insan kendi yaptıklarına kadırdir.

2-1 Nalıl 16/ 17.

25 Gölcük. Toprak. a.g.e ... '>. 202.

Hı Giilcük. Toprak. a.g.e .. s. 202.

'27 A~ nı eser. s. 202.

28 Gölcük. a.g.e .. s. 125.

SOSYA!, BiUM!.ER t.N.\71T0Sü DERGİSİ .. ........ .. ..... .. ..... ............... 267

İnsan hayır-şer fiill erine bdirdir, onların yaratıcısıdır. Kendi yaptıklarından dolayı ceza ve mükafata layıktır<2'» .

Böylece anlaşılıyor ki. Mutezile için insanın gücü \'ardır \ e bununla da fiillerini meydana getirir. İnsan aciz değildir ve kendisinden liil ıuhGr eder.

Ehl-ı sünnet. ınsanın gücü hususunda mutezileden ayrı düşünmekle

bebarer. Maturidil er il e cşarilcr arasında da bazı farklılıklar mc\ curtu r

Ebu Mansur Muhammed Maturidi IGtabu'ı -Tcvhid.dc ·· Kulun kudreti veya istitaa .. konusunu i ş le rken iki türlü istitaa anlay ı ş ına sahip olduğunu belirtmektedir : 1. Sebeplerin sağlamlığı ve aletlerin sıhhati ki. bu fiil den öncedir ve Allah ' ın bir nimetidir. Bu sağlam bir bedene sahip oluş demektir. 2. Yapılan iş in ahlaki değer kazanmas ı halidir. Bu takdirde fiıl nitelik kazanır. sevap ve ceza ile temas halinde olur ki bu fiilın

scçinıi <.lirl111 ı .

Yine aynı konuda birinci görüşle ilgili olarak Kur'an.dan hacla ilgili ayet misal verilmiştir . Buna göre azık ve binek bakımından gücü yeten kimsenin Bcytullah · ı haccetmesi Allah· ın insanlar üzerinde bir hakkıdır. Burada sözü edilen azık ve binek araçların ve sebeplerin sağlanılığını gösteren \'e fiilden önce olan istitaadır. İkinc i kı s ını is titfıa. fiil için arazdır ve Allah tarafından yaratılır. Bununla insan ihtiyari liillcrini yapar. Bu liil için bir illettir"''. Maturidiler bunu yaparken de ayetlerden deliller getirmiş lerdir.

Eşarilerin bu konudaki fikrinj ise yine Ebu ' I Hasen el-Eşa ri . den

öğrenmektey iz . Onun el-Luma ve cl-İbane'sinde şöyl e denilmektedir. İnsan i ş ~·apabilıne gücüne sahiptir. Bu güç insandan ayrıdır. insanın kendinden değildir. Zira insan bazen güç sahibidir: bazen değildir . Bu. insanın bazen bilg ili. bazen bilgisiz. bazen hareketli ve bazen hareketsiz oluşu gibidir. Nasıl ki insanın bilgin \'e hareketli olmas ı onun nefsinden değil se. güç sahibi olmas ı da kendi öz varlığından değildir. Eğer kcndı öz v~ulığından veya insandan ayrı düşünülmes i imkans ız bir sıfattan dolayı

güç sahibi olsaydı. o taktirde daima kudret sahibi olarak ınc\'cut olu rdu.

29 Aynı eser. s. 126.

10 Maturidi. Ehu tvhuısur Mulımnnıcd. Kitabu' t-Tcvlıid. Beyrul. 1970.

3 1 İbn Hüınaın. cl-Müsaycre. Kahire. t:ı-ı7.

26X .... ... ... .................. ......... .. SOSYAL Bfl.IMJ.fü~ /~N.\TI / "(!.\(! /JI· Ja ı/S/

Halhuki insan ha/cıı güçlü. hazcıı de güçsüı olarak mevcuttur. O halde onun kendındcn olmamas ı gerekir. İ stitaa insan ı ç ııı bir arazdır ve Allah · ııı bır fazlı \e ıhsanıdır' 111 . İstitaa fiille beraberdir. Fııl meydana geldikten sonra yok nlurr111

.

Görüldüğü gibi mu ·rezile kudreti insan için ası l. öz z3tı bır sı fat

olarak görürken. ehl-i sünnet ıstitaa) ı insan ıçin bir araz. Allah ı ç ın ısc

zarı . asıl olarak görmüştür. Bu husustaki en önemli fark bu olsa gerektı r

sa·duddin Taftaz..1nl ist ıtaanın fiilden önce olduğunu iddıa edt:n ımı . tezile. nin aksine .. İ stıtaa fiille beraber olur. İsti ttia . .\ı. insan fiilının

oluşmasını \·e meydana gel mesini sağlayan kudretti r. ·· l141 diyerek hu konudaki göıiişünü belirtmiştir

Böylece ı stitaa. Allah ' ın canl ıl ar da yarattığı bır araz olup canlılar ılıtıyarl ve ıradl fiillerini bu arazla yaparlar. İ stitaat fiılin il leLı \e st:bebidir İster fıı lin ıll eti olsun . ister edasının şart ı olsun. ıstıtaa sebep \C

fıletlcrın sclametindt:n sonra. insanın fiille kastı \ e onun kazanması

anında Allah · ın yarattığı bir \asıftır. İnsan iyi vt: hayırlı bir fiille kastederse. Allah iyı ve hayırlı fiilin kudretini. şer ve kötü fii li kastederse. şer 'e kötü fiilin kudretini yaratır. Bu dunıma göre hay ı rlı ve güzel iş

yapma gücünü insan kendisi za_\·ettiğ ı ıçın yerilme) ı Ye ceza görme_\ ı hak eder K5.fı rl er bu yüzden yeri im iş l erdir ki. onlar bu sebeple dinlenme_\ e ve ış ıtıne.\ t: güç yetıremıyorlar . lstit5.a araz olduğu ıçi n zaman ıtıbarı) le fiill e a_\ nı anda bulunması. fiilden önce bu lunmaması şa rt ve zaruridır.

Aks ı taktirde fiilin i stitfüıs ız 'e kudretsız vukua gclmcs ı lazım gclırdı.

Zira arazların baki ve daimi olmas ı ımkansızdırl351 .

Göıiilüyor ki. Taftazanl bu görüş l eri) le ehl-i sünnetin çizgısınde

yünınüıştür Fakat onun gerek irade hususunda olsun. gerekse kudret hususunda olsun .\um uşak ifadeleri. maturidl göıiiş l erden z ıyade. eşarl

görüş le re mey lettiğıni göstermektedir. Tıpkı Eşariler gibı daha tcmkııılı .

iş i daha çok Allah· a bırakarak. irade ' e kudrete dair söz söylemesi onun da bu çizgiye daha yakın olduğunu göstermektedir.

12 Eş"<ıri . cl-Lüma. s. 93 . cl-İbaııc. s. 57-58.

33 A_\ nı eserler. s. 91 ve s. 57

3-l Tafüwiııl. Şcrhu · ı Akaid. s . .ı ı -.ı2.

35 Tafüviinl. Şcrıw · ı Akaid. s . .ı2 .

SOSYAL BİLİM/,l~R ENSTİTÜSÜ DERGİS1. ..................... .... ............. 269

c) Ecel

Kelami meselelerin önemli konularından birisi de eceldir. Ecel gencide. hayatın sona ermesi. insanın bu dünyadaki yaşamının

noktalanması. ilişkis inin kesi lmesi manalarındadır.

Mezhepler arasında ecel konusunda birbirine zıt görüşler ortaya atılmıştı r. Özellikle de başka birisi vasıtasıyla hayatını kaybeden (yan ı öldürülen) kimselerin. ömrü bittiğinden mi. yoksa katil onu öldürdüğünden mi hayatı noktalanmıştır? Eğer katil onu öldürn1eseydi. yaşamaya devam edecek miydi''· gibi sorular kendisine çeşit li ce,aplar bulmuştur.

Mutezile.deki genci görüş. Allah'ın her insana bir hayat sınırı

çizmi ş olduğudur. Fakat Bağdadi' nin Usulu ' d-Dininden ve Cüveyni"nin el- l rşad"ından nakledildiğine göre insan Allah tarafından bi linen bir hayatı yaşayacaktı r. fakat öldürme had isesınde öldüren kişi Allah· ın ölene tanımış olduğu hayatı kısa kesmektedir<161

. Bundan do layı Allah ' ın bu dünyada ölene tahsıs ettiği rızkı. öbür dünyada vereceği muhakkaktır.

Mutezile 'ye göre. öldürme olayı hür bir fiil olduğundan Allah · ın kudretinin dışında ınsanda 'uku bulmaktadır.

Yine burada da öldürme hadisesinde görülen mule1:ilenin insana

bü:- ük ve geniş bir irade ve kudret vermiş olmasıdır.

Ecel konusunda ehl-i sünnet, mutezileden ayrı düşünmüştür.

Maturidiler öldürülenin eceliyle öldüğünü . o kimsenin bundan başka bir ecelınııı olmadığını söylemiş lerdir. Nurettin es-Sabtınl" nin el­Bidayesi. ııdcn nak ille şöy le söy l ediği anlaşılmaktadır. Ölen kımse i çın bundan başka bir ecel yoktur. Öldürme işi katile yöneliktir. ona aittir. Ölüm ise ölüye ait olup Allah · ın yaratmas ıyla meydana gelir. Katil öldürme fiilinden dolayı ceza alacaktır. Öldürme. öldürene aittir. Öldürme i şinin ölenle ilgisi yoktur. Zira öldürülenin durumu kati olmayıp, ölümdür. Katil e ve onun i şlediği fiile göre o ınaktuldür.

ö ldürülmüştür . Hayatının sonu demek olan eceline göre o meyyittir. ölmüştür'37>.

36 Gölcük. Toprak. a.g.c .. s. 248.

37 Aynı eser. s. 248.

270 ....................................... SOSYAL HİLİMLJ~'R l~N."ı'TİTÜSO OfiR(j/Sİ

Demek kı . ölüm yanı ecel bizzat Allah tarafından yaratılmış

olmaktadır .

Ecel meselesinde Eşarile r ise. Eş 'arinin lbane.sindckı dcyıın ı:-ı le .. ölen \'e öldürü len kendi eceliyle ölmüş ve öldürülmüştik. demektedirler.

Onlara göre her insan eceli geldiğinde ölür. çünkü hcrşcy Allah tarafından takdir edilip. hükme bağlanmıştır. Katil. ölen kimsenin hayatını kısa kesmiyor. onu eceli gelmeden öldürmüyor. Buna karşıl ı k

katil işlediği suçtan do layı cezaya çarptınlacaktıı-<'~ı.

Böylece cşariler.de bu meselede fazla ileri gitme) ıp. hcrşeyın en i)is ıni Allah·ın bıldiğini söylcmışlcr \ e o işleri Allah·a bırakmay ı u~gun

görmüşlerdir.

sa·duddin Taftazfüıl ecel konusundaki görüşlerini \ C d iğer görüş

sahiplerine olan ce\ aplannı akli ve nakli delillerle şu şekilde

sıralamaktadır.

Birincisi: Maktul eceliyle öldürülmüştür. Yanı. maktul ölümü içın

ta\ 111 ve tespit edilen vakitte ölmüştür. Mu ·tezi le· den bazı kımsdcrın.

""Allah onun ecelini kesmiş ve ömrünü tamamlamadan öldürülmüştür .. şeklindeki iddiaları doğnı değildir<39ı.

Yine bunun akabinde nakli deliller getirerek iddiasını

ku' vetlcndirmiştir . Mesela Araf 7/34 ·deki. " Her ümmetin (takdir edilmiş) bir eceli vardır. Ecelleri gelince ne bir an geriye atabilirler. ne de bir an ileri ye alabilirler .. ayeü huna bir delildir.

Yi ne bu hususta şcrhu ' l-Akaid .de mu ' tczile'nin bazı akli ve nakli delil lcr getirerek yaptığı itirazlara. aynı şeki ide cevap 'ererek. on lan susturınuştur. Mesela: Mu ·tczilc ··bazı ibadet \ 'C taatla rın ömrü uzatacağına dair hadislerin olduğu·' şeklinde fikir öne sürmüş lerdir. Yine ayrıca. ·'Eğer maktul eceliyle ölseydi. kiitil yerilmeyi. eczayı. diyeti YC

k ısas ı hak etmezdi .. şek l inde itirazlarda bulunmuşlardır.

Taftazanl bu itirazlara şu şekilde cevap vermiştir . Allah Teala ezeli ilmi ile bi liyordu ki. insan belli bir ibadeti ve taatı ::-apmasa (mesela) ömrü kırk sene olacak. fakat Allah (mesela) Yetnıı ş sem: olacağı nı bılmış.

(onun ömrünü buna göre takdir ederek kırk senenin) ziyades iııı bu taata

38 A~·ııı eser. s. 249.

39 Taftal'~inl. Şcrııu ·ı Makasıd. s. 11 8.

SOSYAL BİLİMLI:R ENS'l'ITOSÜ J)ERG!Sİ ....... ................... .. ........... 27 1

nıspet ctmiştır. zira Allah Teala biliyordu ki. o taat olmasa. (öınründckı bu) fazlalık olmayacaktı.

Yi ne katilin ceza görmesi ve tazminat ödemesi mecburiyeti , men edilen bir i şe teşebbüs etmesinden (haddi aşmasından) ve tabiat kanunları gereğince Allah Tea lanın akabinde ölümü yarattığı bir fiil kesbetmiş

olmas ındandır. Zira kati ve öldürme. halk ve yaratma bakımından olmasa hile. kesb yönünden katilin riilidir<40>.

Yine ecel konusunda Taftazfüu "Ölüm ölü ile kilimdir'" demektedir.

Buna göre. ölüm Allah tarafından yaratılır. Ne yaratma. ne de kesb yönünden insanın bunda tesiri ve rolü yoktur. Bu manaya göre ölüm (ademi ve bir yok olma hali deği l. tersine bir var olma halidir. onun için de) vüc:udfdir. Delil olarak ta Mülk süresi ayet 6"daki "Allah ölümü ve hayatı yaratt ı " cümlesidirt4 1 ı.

Taftazanl üçüncü bir gon.ı ş olarak "ecel bir ve tektır" fikrini sa' unur. "Eğer katil öldürmeseydi. maktül ölmeyecekti . Katil öldürmekle kişının ecel vaktini öne almışt ı r .. diyen mu ·tezi leye karş ı çıkar142 '.

Ayrıca Taftaz5nl iki türlü ecel tarif yapar. Birincisi tabii cceldir ki. insanın yaratılışında mevcut olan hararetin sönmesi ve rutubetin çözülmesıyle ortaya çıkar. (Bu yaşlılık sebebiyle fizik bünyesinın

fonksiyonunu yitirmesi şeklinde zuhur eder). İkinc is i ise ihtiramı cceldir kı. hastal ık. felaket ve ölüm kazaları şeklinde ortaya çıkart4'1.

Görüldüğü gibi Ta~azfı nl ecel konusunda da mu " tczilcy ı oldukça kll\ vetlı bir şekilde. nakli ve akli delillere istinad ederek reddetmiştir.

Ehl-i sünnetin genci görüşü olan ecel in birliği. zamanının tek oluşu .

Allah ' ın mutlak bir kudret ve kuvvetle bu iş ı sona erdirdiğini hararetle sanınmuş ve getirdiğ i delillerle de b ızl cri tatmin ederek. değişik göıiiş ve saplantılara girmemizi önlemi ştir

d) Rızk

Genelde ıman esaslarından olan kaza 'e kadere iman ıle. onun içinde incelenen konu lardan bir tanesi de rı zktır. Gerek Kur ·an-ı

..ıo Uludağ. a.g.c .. s. 223 .

..ı 1 Uludağ. a.g.c .. s. 223.

42 Tafüıı.anl. Şcrhul-Makasıd. s. 1 18 .

..ı3 Uludağ. a.g.e .. s. 22..ı .

272 .. .. .. ..... ... ......................... SOSYAL BilİMU~R f.:,'NSTİ7VSlİ J)f\R(;j,ı..,'j

Kerim.de olsun. gerekse buna dayanarak fikir öne sürenlerde olsun rızk Allah tarafından canlıya verilen ve canlının kendisiyle hayat sü rdüğü şeydir

itekim Kur·an-ı Kerim.de şöyle buyn.ıluyor : ·-Yeryüzünde ne kadar canlı varsa hepsinin rı zkı ancak Allah ·a aittir·· t44ı , ··Göklerin ve yeri n anahtarları onundur. Rızkı dilediğine yayar ve kısar Çünkü o hcrşe~ ı kemal üzere bilcndir.'1451

. .. Sizi yaratan. size rızk 'eren. s ızi öldüren ve sizi tekrar dirilten Allah ·tı r" 'l46> .

Mu 'tezi le rızk meseles inde de. diğer meselelerde olduğu gibi geleneği ni bozmamış 'e rı zkı da insan fıi ilerinden bir fiil olarak görmüş l erdir .

itckim. Nurettin cs-Sablıni .den yapı lan bir nakilde rızkı .. İnsanın sahip olduğu bir mü lk .. olarak tarif ct111 iş lcrdi rl47>_ Yani böylece insan rızkı kendi hür iradesiyle ve kudretiyle, hür seçimiyle kazanmıştır .

Ayrıca chl-i Sünnetin tersine haram ın rızk olamayacağı görüşünü

savunurlar. Gerekçe olarak da. eğer haram rızk olsayd ı . Allah haramın kazanılmasını ve intiffıs ını yasaklamazdı . demektedirler. Mu .tezi le bu fikirlerinde bazı akli' delillerle meseleyi ı spata çal ı şmışlardır.

Ehl-i Sünnetteki rızk anlayı şında. Maturidi ve Eş ·arllerı n diğer

hususlarda göze çarpan fikir ve ayrıl ıklarının burada ol madığını

görmekteyiz.

Ehl-i Sünnet. .. helal olsun. har::un olsun insanın yedi ği onun rızkıdır" diyerek insanın faydalandığı şeyleri onun rızk ı olarak kabul etmektedir.

imam Eş · arl. rızk ı n Allah kat111dan olduğunu. Allah · ın yarattıklarını helal ve haram la rızk landırdığ 111ı söylemiştir . Eğer haram. rızk olarak kabul edilmezse haram yiyenlerin bir başkası tarafından

rızkland ı rıldık l arı manası çıkar ki. bu da küfür olur. dcınektcdirl481.

44 Hüd 11 /6.

45 Şiir~ 42/ 12.

46 Rum 30/40.

47 Gölcük. Toprak. a.g.c .. s. 242.

48 Geniş bilgi içiıı bkz. Gölcük, Toprak. a.g.c .. s. 242-243.

SOSYAL BİLİMLHR HNSTİTOSO DERGİSi .......... ...... ....................... 273

Avrıca Ehl-i Süımet Mu.tezilenin tersine olarak ··Rızık insanın

mülkü değildir· · demektedirler. Zira Allah· ın rızklandırdığı hayvanl::ır için mülk edinme diye bir şey söz konusu değildir. Rızık insanın mülkü değıl.

Allah · ın bir lütfu ve ihsanıdır.

Öyleyse diyebiliriz ki. herkes Allah · ın takdir ettiği rızkı yer. kimse başkasının rızkını yemez. Hatta diyebiliriz ki. insan rızksız kalıp. açl ıktan da ölmez. Ölse o açlıktan değil. normal adetini terk ettiğindendir. Zira açlı k her insan için izafidir. Öyleyse açlıktan ölmek fikri ya nlı ştır . Doğru olan adetin terkinden dolay ı ölmektir. Buna en güzel misal açlık grevi yapan kimselerin 40-50 hatta daha fazla gün hiçbir şey yemeyip içmeden durahil mel eridir.

Demek ki, Allah insanın rızkını. insan vücuduna öyle bir şekıldc iddihar etmiş ki , bu da Allah ' ırı hiçbir canlıyı rızksız bırakmadığını

gösterir.

Saduddin Ta~azfuı! rızk meselesinde. chl-i sünnet çizgisi içerisinde li kirler ileri sürıneh.1.edir.

Taftazfüıl rızkı ... rı zklandırınak (gıda almak) ve daha başka şekılde faydalansınlar di ye Allah· ın. hayvanlara sevkettiği şeylerdir .. şeklinde

"f . . (491 tarı ctm ı ştır .

Taftazanl. haramın da rızk olduğunu söylemektcdirl50). Bu seheple

haram rızk değildir diyen mu ' tezi leye karşı çıkmıştır. Karşı çıkmasının

sebebi de şu olsa gerek ki. Mu ' tezilcye göre haram rızk değildir. Çünkü onlar rızk kelimesini bazen .. malik olan kişinin . mülkü olan şeyi yemesi .. şeklinde. bazen de .. istifade edi lmesi men edilmemiş şey"· tarzında tarif etmiş lerd ir. Bu tariflere göre sadece helal olan şey rızk olmaktadır . Lakin nllı'tezil enin birınci tarifine göre. hay\'anların yedikleri şcyın rızk

olmaması gerekir. Her iki tariflerine göre de. bütün önııii boyunca daima haranı yemiş olan bir kimseyi. esas itibariyle Allah ' ın rızklandırnıaınış

olması icap edel'11.

49 Taftaz.aııl. Şerhu ·ı-Makas ıd . s. 11 9.

50 Uludağ. a.g.e .. s. 220.

5 1 A~·nı eser. s. 220.

274 ............................ ........... SOSYAL HhiMLHN F.N5.,Ti'l'0S0 J)J:'NejJSJ

Taftazani. rızkla ılgıli olarak diğer bır hususta da. "Kışi

kendısınden başkasının rıL:kını yenıez·· ( '~ 1 denıektcdır . Bu fikrını diğer bır eserınde şu cumlelerle iföde eder · ·'Helal olsun. haram olsun. herkes kcndı rızkını tam olarak alır. Zira. insanın gıdalanması her ikıs ı ~ le de hasıl olur. Bır kimsen in. başka bir kimsenın rızkını yemesi tasa' vur edilemed iği gib i, başka birisinin onun rızkını yemesi de düşünülemez .. ı )>

Diğer meselelerde olduğu gib i. rızk meseles inde de Taftazanl. net ve doyurucu cüm lelerle konuyu anlatmıştır. Ayrıca Onun getirdiğı delıller

\ e yaptığı akil izahlar meselenin nızlıha kavuşmasının en büyük amılıdır

SONUÇ

Mesud b Ömer et-Taftazanl hi cri Vlll. asırda yaşamış. dilbilg isi. bdağat. mantık fıkıh. fıkıh uslılü. tefsir. kelam \'b ... sahalarda eserler 'ernı ış önem lı bir şahsiyenır Çoğu kimseleri pen asızca harcamış olan Timur·a bile kendisini kabu l ettirıp . onun hımiyesınde ça lışmış \e kıymetlı eserler vermiş bir ilimdir. Öyle ki. eserleriyle hali günümüzde kendısınden söz ettıren \ e tıkırk:rindeıı faydalanılan ılın! bır kışiliği

\ardır Medrese zihniyetının teşekkü lünde de bü)iik tesirleri olmuştur. Tüm İ s lam! ilimler gözönüne aluıdığ ı zaman ınütekaddimln döneminin sonu ıle ıııüteahhırln döneminin başlangıcı kendisiyle olmuştur. o·nun bir özdliği d~. şahs iyetı ik il ırıi ki:şiliğini birbırine karıştırmamış. çogu görüş leriyle ehl -i sünneLC ters olan mu ' tezileyi hiçbir zaman tekfir etmemış olmas ıd ır.

Bununla birlikte çalı şmamızda da göıiildüğü gibi özellikle onların insanın irades i. kudreti. rı zk ve ecel meselelerindeki aşırı hürriyet fi ki rlerine karşı deliller getirerek onları çüıi'ıtmüş ve yine delillerle kendi fık ırl erini kafi bir şekilde ispat etm i ştir.

Giirül cn o ki , Sa'duddi n Tafüvanl insa n ve Allah-u Tcaıa i<_:iıı en uygun olan görüş \e fiki rlerle meselelere yak laşmış. bazen nıeseldenn o kadar derinine inmekle beraber yine de ihtiyatı elden bırakmamıştır . O

52 T;ıft;uani. Şcrhu · ı-Makasıd. s. 119.

53 Uludağ. a.g.c .. s. 227.

SOSYAL BİLIMLJ~R ENST/7'0S0 DERGİSi ... ................... .......... .. ..... 275

yukarıdaki hususlarda görüş belirtirken. ne Allalı · ın kudret ve azametini hafife almış. ne de insanı tamamen masum bir konuma getirmiştir Her ne kadar akli deliller kullanarak meseleleri ele aldıysa da. ihtiyatlı sözleri yle daha çok Eş ·a rll cre meyilli olduğu gözlenmiştir.

Sa ·duddin TaftaZc1.nl çok yönlü \'e konu la rı derin lemesine inceleyen bir alimdir. Biz bu küçük çap lı ça lışmamızda o ·nun ancak bir yönünü muhtasar bir tarzda araştımıa fırsatı bulduk. O' nun daha pek çok inceleni p-araştırı lacak ve gün yüzüne çıkarı lacak fikirl eri vardır. Daha geniş çapta yapılacak çalışmalarla onun bu yönleri daha iyi anlaşılacaktır.

BİBLİYOGRAFYA

1) KUR.AN-! KERİM

2) BİLMEN . Ömer Nasuhi . Büyük Tefs ir Tarihi. Ankara. 1960.

3) EŞ .ARI. Ebu ' l-Hasen. el-LGma. Bevnıt. 1952.

4 ) EŞ .ARI. el-İbane an Usul i.d-Divane. Kahire. 1375.

5) GÖLC ÜK. Şerafeddin. Kelam Açısından İnsan 'e Fiillen. lstanbul. 1979.

1988. 6) GÖLC ÜK. Şerafeddin. TOPRAK. Süleyman. Kelam. Konya.

7) İBN HÜMAM. cl-Musaycrc. Kahire. 1347.

8) İS LAM ANSİKLOPEDİSİ. ·T aftazanl.,. İ stanbul. 1974.

9) KEHHALE. Ömer Rıza. Mu·ccmu ' l-Mücllifın. Beynıt. 1957.

10) MATURİDİ. Ebu Muhammed Mansur. Kitabu ·t-Tevhid. Bcyrut, 1970.

11 ) PARMAKSIZOÔLU. İ smet. .. sa·duddin Taftazanl"'. Türk Ans .. Ankara, 1980.

12) SERKİ S. Yusuf Elyan. Muccmu · l -MatbGiiti ·ı-Arabiyye ,e·ı­Muarrabc. Mısır. 1928.

13) TAFTAZANf. Sa 'duddiıı. Şerhu · l -Akaid. İ stanbul. 1326.

276 ............................. .. ........ SOSYAL BİL[}.lflf~R ENS/'11 USO J)J:'/Ud.\J

l.f) TAFTAZANf. sa·duddin. Şerhu ' l-Makas ıd. İ stanbul. 1305

15) ULUDAÔ. Sü lc~ man. Taftazanl. Kelam İlmı \ 'C İs lam Akaidı. Şcrhu' 1-Akaıd . İstanbul. 1982

16) cz-Z IRll-.. Lİ. cl-A'lam. Bcyrut. 1969.