Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi

İQTİSADİ İSLAHATLAR

ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU

YE

KU

N H

ES

AB

AT

2013

«Kənd təsərrüfatında

subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud

vəziyyətin təhlili və mütərəqqi

beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla bu

prosesin təkmilləşdirilməsi üzrə

siyasətə dair tövsiyyələrin

hazırlanması»

mövzusunda elmi-tədqiqat işi üzrə

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ

1. Müasir dövrdə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın nəzəri-metodoloji

əsasları

2. Kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma üzrə mütərəqqi beynəlxalq

təcrübənin icmalı

3. Ölkədə kənd təsərrüfatına dövlət dəstəyinin hüquqi-normativ, təşkilati-

idarəetmə və iqtisadi əsasları

4. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın

mövcud vəziyyətinin analitik təhlili və qiymətləndirilməsi

5. Kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin təkmilləşdirilməsi

iatiqamətləri və siyasətə dair tövsiyələr

İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR

GİRİŞ

Hazırda Azərbaycan Respublikasında aparılan sosial-iqtisadi inkişaf siyasətinin əsas

istiqamətlərindən birini də ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında həlledici

əhəmiyyət kəsb edən və eyni zamanda, qeyri-neft sektorunun aparıcı sahələrindən biri olan

kənd təsərrüfatının davamlı və dinamik inkişafının təmin olunması təşkil edir. Bu məqsədlə,

kənd təsərrüfatına müxtəlif dəstək mexanizmləri (vergi güzəştləri, texnika və avadanlıqlara

təchizata yardım, ixracın dəstəklənməsi və s.) tətbiq olunur ki, belə mexanizmlərdən biri də

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına subsidiyalar verilməsidir.

Azərbaycanda artıq bir neçə ildir ki, kənd təsərrüfatının inkişafı üçün subsidiyalar verilir

və bu proses ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının stimullaşdırılmasında,

ümumiyyətlə isə kənd təsərrüfatının inkişafında müsbət rol oynayır. Lakin araşdırmalar

göstərir ki, hazırda kənd təsərrüfatı sahəsində daha çox məhsul istehsalına nail olmaq üçün bu

prosesin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Belə ki, bu araşdırmalara görə, mövcud qaydalar

daxilində, bəzən fermerlər vəsaitə arxalanıb məhsuldarlığı yaddan çıxarırlar, bəzən bu

vəsaitlər başqa məqsədlər üçün istifadə olunur, bəzən isə bu vəsaitlərin ayrılmasında və

fermerlərə çatdırılmasında neqativ hallar yaranır.

Qeyd olunanlar “Kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud vəziyyətin

təhlili və mütərəqqi beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla bu prosesin təkmilləşdirilməsi

üzrə siyasətə dair tövsiyələrin hazırlanması” mövzusunda tədqiqatın aparılmasının

aktuallığını, o cümlədən belə bir tədqiqatın ölkədə həyata keçirilən iqtisadi inkişaf siyasəti ilə

uzlaşdığını və çox böyük əməli əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir.

Layihənin məqsədi və əsas vəzifələri

Layihənin əsas məqsədi Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında

subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud vəziyyətinin təhlili və mütərəqqi dünya təcrübəsinin

öyrənilməsi əsasında bu prosesin təkmilləşdirilməsi üçün siyasətə dair tövsiyələr hazırlayaraq

müvafiq dövlət orqanlarına təqdim etməkdən ibarətdir.

Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələr müəyyənləşdirilmiş və məntiqi

ardıcıllıqla yerinə yetirilmişdir:

- kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın nəzəri – metodoloji əsaslarının və bu sahədə

mütərəqqi dünya təcrübəsinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi;

- ölkənin kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud vəziyyətin təhlili və

qiymətləndirilməsi;

- ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın tənzimlənməsinin hüquqi-normativ,

təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslərının təhlili və bu sahədə mövcud olan

problemlərin müəyyənləşdirilməsi;

- mütərəqqi dünya təcrübəsinin müqayisəli təhlili əsasında ölkədə kənd təsərrüfatında

subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud olan problemlərin həlli yollarının

müəyyənləşdirilməsi;

- mütərəqqi dünya təcrübəsi nəzərə alınmaqla ölkədə kənd təsərrüfatında

subsidiyalaşdırma prosesinin təkmilləşdirilməsi istiqamətlərinin və bu istiqamətlər

üzrə siyasətə dair tövsiyələr hazırlanması;

- tədqiqatın nəticələri əsasında ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırmanın hüquqi-

normativ, təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslərında zəruri əlavə və dəyişikliklər

edilməsi ilə bağlı təkliflər paketinin hazırlanması;

- lazımi müzakirələrdən keçdikdən sonra tədqiqatın son nəticələrini və irəli sürülən elmi

cəhətdən əsaslandırılmış təklif və tövsiyələri Yekun Hesabat formasında vahid sənəd

şəklinə salınıb müvafiq dövlət orqanlarına təqdim olunması.

Tədqiqatın metodologiyası.

Yuxarıda qeyd olunan məqsəd və vəzifələrə uyğun olaraq, tədqiqatın metodologiyası

aşağıdakı kimi seçilmişdir: ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud

vəziyyətin və beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi üçün müvafiq məlumatların toplanılması və

sistemləşdirilməsi; kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları, əlaqədar dövlət təşkilatları,

tədqiqat institutları, QHT-lər və digər maraqlı tərəflərlə problemə dair fikir mübadiləsinin

aparılması; ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma sahəsində mövcud vəziyyətin

analitik təhlili və qiymətləndirilməsi, o cümlədən kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma ilə

əlaqədar hüquqi-normativ, təşkilati-idaretmə və iqtisadi əsaslarının təhlili və mövcud

problemlərin aşkarlanması məqsədi ilə stolüstü tədqiqatların aparılması; stolüstü tədqiqatlar,

müsahibələr və müzakirələr əsasında mütərrəqi dünya təcrübəsi nəzərə alınmaqla ölkədə kənd

təsərrüfatının subsidiyalaşdırılması prosesinin təkmilləşdirilməsi istiqamətlərinin

müəyyənləşdirilməsi və bu istiqamətlər üzrə siyasətə dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış

tövsiyələrin hazırlanması; zəruri müzakirələrdən keçdikdən sonra tədqiqatın son nəticələrini

və irəli sürülən elmi cəhətdən əsaslandırılmış təklif və tövsiyələri Yekun Hesabat formasında

vahid sənəd şəklinə salınıb müvafiq dövlət orqanlarına təqdim olunması.

Tədqiqat üsulları:

Layihənin yerinə yetrilməsində sistemli yanaşma tətbiq olunmaqla analitik-statistik

təhlil, o cümlədən ÜÇİT (SWOT) təhlil, iqtisadi-riyazi üsullar, ekspert qiymətləndirilməsi və

s. bu kimi tədqiqat üsullarından istifadə olunmuşdur.

Tədqiqatın informasiya bazası: Tədqiqat prosesində Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktlarından və

digər normativ-hüquqi sənədlərindən, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi,

Maliyyə Nazirliyi, Dövlət Statistika Komitəsi kimi dövlət təşkilatlarının, əlaqədar elmi-

tədqiqat müəssisələrinin, QHT-lərin, beynəlxalq təşkilatların və müvafiq sahədə fəaliyyət

göstərən sahibkarların və onların birliklərinin məlumatlarından (müvafiq statistik icmallar,

hesabatlar, bülletenlər də daxil olmaqla), internet resurslardan və digər mənbələrdən

toplanmış materiallardan geniş istifadə edilmişdir.

Layihənin əsas nəticələri: Layihə çərçivəsində aparılan tədqiqatlar nəticəsində üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

sığorta və lizinq xidmətlərinin təşkilinin nəzəri - metodoloji əsasları və bu sahələrdə

mütərəqqi beynəlxalq təcrübə öyrənilmiş və müasir dövrün xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla

ümumiləşdirilmişdir; ölkədə kənd təsərrüfatı, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

sığorta və lizinq xidmətlərinin hazırkı vəziyyətinin sistemli təhlili və qiymətləndirilməsi

aparılmış, mövcud inkişaf meyilləri və problemlər aşkarlanmış, yerli xüsusiyyətlər və

beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla. inkişaf meyllərinin gücləndirilməsi və problemlərin

həlli yolları və həyata keçirilməsi zəruri olan siyasət tədbirləri müəyyənləşdirilmişdir;

müvafiq sahədə normativ-hüquqi, təşkilati-idarəetmə və iqtisadi əsaslarının təkmilləşdirilməsi

ilə əlaqədar əməli təklif və tövsiyələr hazırlanmışdır.

I. MÜASİR DÖVRDƏ KƏND TƏSƏRRÜFATINDA

SUBSİDİYALAŞDIRMANIN NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLARI

Kənd təsrrüfatının subsidiyalaşdırılması sahənin inkişafı ilə əlaqədar meydana çıxan

səciyyəvi problemlərin həllinə yönəlmiş dövlət tənzimlənməsinin əsas üsullarından biridir.

Nəzəri olaraq kənd təsərrüfatının qısa və üzunmüddətli problemləri müxtəlif tədqiqatçılar

tərəfindən kifayət qədər araşdırılmış və müəyyən edilmişdir ki, kənd təsərrüfatı istehsalının

həcmi digər sahələrlə müqayisədə getdikcə azalmağa doğru meyl edir. Bu problem ölkələrin

ərzaq təminatını böyük təhlükə ilə üz-üzə qoyur. Problemin həlli kənd təsərrüfatının

subsidiyalaşdırılmasını ön plana çəkir.

Kənd təsərrüfatının subsidiyalaşdırılması ilə əlaqədar nəzəri metodoloji mənbələrı

araşdırılarkən məlum olur ki, kənd təsərrüfatının həm mikro həm də makro səviyyədə

tənzimlənməsilə bağlı nəşr edilmiş ədəbiyyatları tədqiqat predmetinə görə üç mərhələyə

bölmək olar:

Birinci mərhələ 1870-1933-cü illəri əhatə edir. Bu mərhələyə aid olan elmi tədqiqatlar

əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının təşkili, idarə edilməsi, və kənd

təsərrüfatında məhsuldarlığın yüksəldilməsi istiqamətlərini əhatə edir.

İkinci mərhələ 1933-1982-ci illəri əhatə edir. Bu mərhələyə xas olan əsas cəhət inkişaf

etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatnın qısa və uzunmüddətli problemlərinin tam şəkildə üzə

çıxmasıdır. Burada xüsusilə kənd təsərrüfatı istehsalının həcminin getdikcə azalması

problemini qeyd etmək lazımdır. Bu ərəfədə subsidiya problemi özünü klassik formada

göstərdiyindən onun tədqiqi ilə daha cox məşğul olmuşlar.

Üçüncü mərhələ 1982-ci ildən sonrakı müasir dövrü əhatə edir. Bu dövrdə kənd

təsərrüfatının qısa və uzun müddətli problemlərindən doğan subsidiya problemi beynəlxalq

əmək bölgüsünün prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməyə başlayır və bu ziddiyyət qlobal

xarakter alır. Bü dövrdə yaranmış nəzəri fikirlər əsasən beynəlxalq təşkilatların apardıqları

tədqiqatlardan və onların bu problemin həllinə yönəlmiş mühüm metodoloji tövsiyyələrindən

ibarətdir. Burada xüsusilə BMT-nin Ərzaq Təşkilatının, Avropa İqtisadi Birliyinin, Dünya

Bankının və ÜTT-nin apardığı tədqiqatlar və hazırladıqları metodik tövsiyyələri qeyd etmək

vacibdir. Aparılmış tədqiqatlar və hazırlanmış metodik tövsiyyələrlə aşağıdakı internet

saytlarında onlayn rejimdə tanış olmaq mümkündür. (http://faostat.fao.org,

http://www.oecd.org, http://data.worldbank.org, http://www.wto.org, http://stat.wto.org).

Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma ilə bağlı ən populyar nəşr Eric A.

Monke və Scott R. Pearson tərəfindən yazılmış və 1989-cu ildə çapdan çıxmış (“The policy

analysis matrix for agricultural development” Outreach Program) elmi-praktik əsər sayılır.

Bu əsərdə kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsi sahəsində bu vaxtadak mövcud olan

bütün nəzəri mənbələr araşdırılmış və praktik tətbiq üçün əvvəllər hazırlanmış metodlar

ümumiləşdirilmişdir. Məhz həmin metodologiya kənd təsərrüfatının inkişafını siyasət təhlili

matrisi əsasında kompleks tədqiq etməyə imkan verir.

Tədqiqatın məqsədində bütün nəzəri mənbələri ətraflı nəzərdən keçirmək

dayanmadığından biz yuxarıdakı mənbədə ümumiləşdirilmiş metodologiyanı öz praktik

işimizdə istifadə etməklə kifayətlənirik.

Bundan əlavə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma problemilə bağlı tədqiqat zamanı

istifadə edilmiş bir sıra digər metodologiyalar aşağıdakı mənbələrdə öz geniş əksini

tapmışdır:

Xərc-buraxılış cədvəllərinin tərtibi və onların təhlili qaydaları və prinsipləri Birləşmiş

Millətlər Təşkilatının iqtisadi və sosial məsələlər üzrə departamentinin metodoloji

tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır.[1],[2],[3].

Rəqabət üstünlüklərinin daxili resurs sərfi metodu əsasında hesablanması metodu

Avropa Komissiyasının müvafiq sənədlərində öz əksini tapşışdır [22].

Tədqiqat zamanı həyata keçirilən iqtisadi siyasətin və bunun da nəticəsində formalaşan

bazar konyukturasının aqrar və digər sahələrin rəqabətqabiliyyətliliyinə təsirini konkret

şəkildə qiymətləndirməyə imkan verən metod kimi Eric A. Monke və Scott R. Pearson

(1989) tərəfindən təklif edillən Siyasətin matris təhlili metodu əsas götürülmuşdür [23].

Tədqiqatda istifadə edilmiş metodologiya və onun nəzəri mənbələri göstərilən

ədəbiyyatlarda ətraflı şərh edilmişdir və onlardan tədqiqatın tələb etdiyi zərurətə uyğun

olaraq yeri gəldikcə istifadə edilmişdir.

Kənd təsərrüfatında iqtisadi təhlil zamanı iqtisadi nəzəriyədə mövcud olan aşağıdakı

mühüm mulahizələr nəzərə alınmışdır:

1.Kənd təsərrüfatı bütün ölkələrin iqtisadiyyatının ən mühüm sahəsidir. Onun inkişafı bütün

digər sahələrin inkişafını və əhalinin ərzağa olan tələbatının ödənilməsində mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə, xüsusilə də, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyininin təmin

olunması zərurəti, bu sahəyə daim dövlət dəstəyi göstərilməsini tələb edir.

2. Bu sahə olkədə azad rəqabətin hökm sürdüyü əsas sahə hesab olunur. Tələb təklif

münasibətləri məhz azad bazarda formalaşır.

3. Kənd təsərrüfatı böyük xarici təsirlərə məruz qalaraq inkişaf etməkdədir.

İqtisadi nəzəriyyədə kənd təsərrüfatının inkişafının özünə məxsus qanunauyğunluqları

kifayət qədər araşdırılmış və ümumiləşdirilmişdir. Bu qanunauyğunluqlar kənd təsərrüfatının

inkişafını təhlil edərkən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin nəzəri mənbələrə söykənərək

təhlil aparıldıqda ölkənin kənd təsərrüfatının hansı inkişaf mərhələsində olması və gələcəkdə

kənd təsərrüfatının inkişafında baş verə biləcək gözləntilər barədə mühüm məlumatlar əldə

etməyə imkan yaranır. Digər tərəfdən, kənd təsərrüfatının inkişafı sahəsində görülmüş işlərin

iqtisadi və sosial əhəmiyyəti həmin işlərin sahənin inkişafının ümumi qanunauyğunluğuna

uyğun olub-olmaması ilə müəyyən edilir. Tədqiqatın vacibliyi həm də onunla şərtlənir ki,

kənd təsərrüfatının inkişafının hər bir iqtisadi mərhələsinə uyğun müvafiq iqtisadi siyasətin

yürüdülməsi əsaslandırılsın. Aparılan tədqiqat sözsüz ki, kənd təsərrüfatıdakı instutisional

sahələrin işini deyil, yalnız iqtisadi siyasət məsələlərini əhatə edir. Kənd təsərrüfatının

inkişafı sahəsində ölkəmizdə xeyli işlər görülmüşdür. Lakin kənd təsərrüfatının dövlət

dəstəklənməsinin göstəricilərinin hesablanması və təhlili üzrə əsaslı tədqiqatlara az rast

gəlinir. Halbuki kənd təsərrüfatının dövlət dəstəklənməsi üzrə göstəricilərin bu sahənin

özünəməxsus xüsusiyyətləri baxımından tədqiqi həm metodoloji, həm də praktik baxımdan

böyük əhəmiyyət daşıyır.

Araşdırmalar göstərir ki, kənd təsərrüfatının inkişafı prosesində müşahidə olunan əsas

problemlərin meydana gəlmə qanunauyğunluğu, demək olar ki, bütün ölkələr üçün eynidir.

Lakin inkişaf mərhələsindən asılı olaraq bunlar müxtəlif formalarda təzahür edir. Əgər bu

problemləri təsnifləşdirsək belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, onlar qısa müddətli və uzun

müddətli olurlar. Bu problemlər nəzəri cəhətdən kifayət qədər öyrənilmiş və

əsaslandırılmışdır [24,25,26]. Məqsədimiz bu problemlərlə əlaqədar nəzəri məsələləri deyil,

həmin məsələlərin konkret ölkə olaraq Azərbaycanın timsalında araşdırmaqdır.

Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatının uzun və qısa müddətli dövr üçün özünə məxsus

xüsusiyyətləri iqtisadi nəzəriyyədə sxem 1-də göstərildiyi kimi qruplaşdırılır:

sxem 1.

.

Qısamüddətli dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafında müşahidə edilən əsas

problemlər bunlardır:

1.Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb qiymət baxımından qeyri-elastikdir. Bu inkişaf

etmiş ölkələrin kənd təsərrüfatında daha çox müşahidə edilir. Belə ki, kənd təsərrüfatı

məhsulları üçün elastiklik əmsalı 0.20-0.25 arasında tərəddüd edir. Yəni istehlakçılar kənd

təsərrüfatı məhsullarının əlavə artımını heç də yüksək istehlak tələbi ilə qarşılamırlar.

Deməli, kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətinin daha çox aşağı düşməsinə istehlakçıların

az artan tələbi uyğun gəlir. Aydındır ki, burada əvəzetmə effekti və son hədd faydalılığının

azalması kimi səbəblər vardır. Bu problemin mövcudluğunun ölkəmizin timsalında

yoxlanması tələb olunur. Bu məsələ nə qədər qəribə görünsə də, yəni tələb qanunu ilə

ziddiyyət təşkil etsə də, bu iqtisadi situasiya kənd təsərrüfatının özünəməxsus

xüsusiyyətlərindən yaranmışdır. Bununla əlaqədar olaraq, kənd təsərrüfatı məhsullarına

təklifin qiymət baxımından elastikliyi də tədqiq olunmalı və nəticələrdən kənd təsərrüfatı

siyasətində, o cümlədən mövcud problemlərin həllində istifadə olunmalıdır.

2. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının həcminin dəyişkən olması. Kənd

təsərrüfatı məhsullarına qeyri-elastik tələb onun istehsal həcmindəki kişik bir dəyişikliyin

fermerlərin gəlirlərində və məhsulun qiymətlərində böyük dəyişikliyə gətirib çıxarır. Belə ki,

fermerlər istehsalın həcmini tənzimləməkdə məhdud imkanlara malik olurlar. Bir tərəfdən

təbii şərait (quraqlıq, sel, daşqın və s.), digər tərəfdən yüksək rəqabət mühiti məhsulun

həcminə nəzarət edə biləcək böyük müəssisələrin yaradılmasına imkan vermir. İstehsalın

həcminin dəyişkənliyinin qiymət və gəlirlərə təsiri şəkil 1-də verilmişdir.

3.Kənd təsərrüfatı məhsullarına daxili tələbin dəyişkən olması. Kənd təsərrüfatı

məhsullarına tələb azaldıqda da fermerlər istehsalın həcmini tənzimləyə bilmirlər. Tələbin

azalması səbəbindən qiymətlərin azlaması kənd təsərrüfatında mövcud olan sabit xərclərin

xüsusiyyərindən asılı olaraq kənd təsərrüfatı istehsalının həcminin azalmasına səbəb olur.

Şəkil 2-də tələbin dəyişməsinin qiymət və gəlirlərə təsiri aydın görünür.

4. Kənd təsərrüfatı məhsullarına xarici tələbin dəyişkən olması. Hər bir ölkənin dünya

bazarından asılı olması tələbin qeyri stabil mənbəyini təşkil edir. Dünya bazarından asılılıq

başqa ölkələrdəki hava şəraiti, məhsuldarlıq, həmin ölkələrdəki kənd təsərrüfatı siyasətindən

və valyuta məzənnəsindən asılıdır. Nəticədə idxal və ixracın həcmində baş verən dəyişiklik

kənd təsərrüfatı məhsullarına xarici tələbin dəyişkən olmasına gətirib çıxarır.

Uzun müddətli dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafına xas olan xüsusiyyətlər isə

aşağıdakılardaır:

1.Kənd təsərrüfatında təklifin artımında elmi texniki tərəqqinin təsiririnin

üstünlüyü.Qiymətdən qeyri elastik və ləng artan tələb sürətli artan təkliflə müşayiət

olunduqda fermerlərin gəliri və kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətinin sabit azalması baş

vermiş olur. Texniki tərəqqinin yüksək artım tempi kənd təsərrüfatı məhsullarının təklifini

xeyli artırmış olur. Bu kənd təsərrüfatında yüksək mexanikləşdirmə,meliorasiya və irriqasiya

proseslərinin sürətlənməsi, aqrotexniki tədbirlərin təkmilləşdirilməsi ilə təzahür edir. Bütün

bunlar fermerlərin deyil, hökümətin səyləri nəticəsində baş verir. Nəticədə artan təklif tələblə

tarazlaşmır.

2.Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin gəlirdən qeyri-elastikliyi.Bu problem aşağıdakı

amillərlə müəyyən edilir. Birincisi, kənd təsərrüfatı məhsulu istehlakçılarının gəlirlərində

həmin məhsullarının istehlakına sərf olunan hissə müəyyən qanunauyğunluğa görə getdikcə

nisbi azalır. Təxmini hesablamalara görə sübut edilmişdir ki, əhalinin gəlirlərinin 10 %

yüksəlməsi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakını 2% artırır. Uzun zaman çərçivəsində

kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakının artamsına təsir edən əsas davamedici təsir

istehlakçıların artan nisbi sayıdır. Lakin əhalinin artımı və əhalinin gəlirlərinin artımı ilə baş

verən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakının nisbi artımı kənd təsərrüfatı məhsullarının

istehsalının artım sürətini heç zaman qabaqlaya bilmir. Çünki doğum əmsalının azalması

amilini də nəzərə almaq lazımdır. Uzunmüddətli dövr üçün xas olan xüsusiyyətləri nəzərə

alsaq kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsini həcmi azalan və ya nisbi sabit sahə kimi qəbul etmək

mümkündür.

Ümumiyyətlə, iqtisadi nəzəriyyədə uzun müddətli fermer problemi qrafik olaraq

aşağıdakı şəkil 3-dəki kimi verilir. Bu proses Engel qanunun tələblərinə tamamilə uyğun

gəlir. Adambasına düşən istehlak xərcləri tərkibində ərzağa xərclənən hissə getdikcə azalır və

sabitləşir. Bu problem kənd təsərrüfatı məhsullarına uzun müddətli tələbin formalaşmasında

mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin gəlirə nisbətən qeyri-

elastik olması problemi də məhz buradan yaranır. Bu nəzəri müddəa da ölkə reallığı üçün

yoxlanmalı və müəyyən edilməlidir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakının nisbi artım

sürəti kənd təsərrüfatı məhsullarının artım sürətini qabaqlaya bilirmi?

Kənd təsərrüfatı sahəsində iqtisadi nəzəriyyə ilə sübut olunmuş qısa və uzun müddətli

problemlərin ölkə reallığında mövcudluq dərəcəsini cədvəl 1-dəki makroiqtisadi təhlil bloku

ilə əks etdirmək olar:

Cədvəl 1

Kənd təsərrüfatı

məhsullarına tələb

qiymət baxımından

qeyri-elastikdir

Kənd təsərrüfatı

məhsullarının

istehsalının

həcminin dəyişkən

olması

Kənd

təsərrüfatı

məhsullarına

daxili tələbin

dəyişkən olması

Kənd təsərrüfatı

məhsullarına

xarici tələbin

dəyişkən olması

Kənd təsərrüfatında

təklifin artımında elmi

texniki tərəqqinin

təsiririnin üstünlüyü

Kənd təsərrüfatı

məhsullarına tələbin

gəlirdən qeyri-

elastikliyi.

1

2

3

4

5

6

Kənd təsərrüfatının inkişaf problemlərinin adı və kombinasiyaları

İqtisadi

situasiya

Qısa müddətli problem Uzun müddətli problem

Kənd təsərrüfatında sahəsində həyata keçirilən dövlət dəstəyi tədbirlərinin əsas

istiqamətləri. Kənd təsərrüfatına həm qısamüddətli, həm də uzunmüddətli dövr üzrə xas olan

səciyyəvi xüsusiyyətlər hər bir konkret ölkədə kənd təsərrüfatının inkişafı prosesində

müxtəlif problemlər yaradır. Bu problemlərin bir hissəsi isə həmin xüsusiyyətlərin özündən

doğsa da, əksər hissəsi problemlərin həllinə düzgün yanaşmamaq və ya həll yollarının

səmərəli olmamaısı nəticəsində yaranır. Kənd təsərrüfatına məxsus tələb və təklif

münasibətləri tənzimlənərkən yürüdülən iqtisadi siyasətlərin ən başlıca nöqsanları resursların

bölgüsü və təkrar bölgüsünün dərk edilməmısi olur. Kənd təsərrüfatındakı problemlər həmişə

kənd təsərrüfatı istehsalının az gəlirli olması əlaməti ilə təzahür edir. Dövlət siyasətləri isə

əksər ölkələrdə həmişə görünən əlamətlərlə mübarizəyə həsr olunduğundan problemlərin

mahiyyətinə bilavasitə təsir etmir, əlavə törəmə problemlər yaradır. Obrazlı deyilsə, dövlət

siyasətləri xəstəliklərlə deyil onların simptomları ilə mübarizə aparirlar. Deyilənləri nəzərə

alsaq bu sahədə fundamental tədqiqatların aparılması zəruriliyi bir daha aydın olar.

Ümumiyyətlə, dünya praktikasında kənd təsərrüfatı sahəsində aparılmış dövlət siyasətlərini

tərkibcə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: kənd təsərrüfatı məhsullarının qiyməti, istehsal

və gəlirlər, kənd təsərrüfatında kredit və lizinq münasibətləri, kənd təsərrüfatında sığorta

münasibətləri, kənd təsərrüfatının birbaşa subsidiyalaşdırılması, kənd təsərrüfatının vergi

yolu ilə tənzimlənməsi, kənd təsərrüfatı sahəsində gömrük siyasəti.

Beynəlxalq təcrübədə aqrar-sənaye kompleksi dövlət tərəfindən birbaşa və dolayı yolla

subsidiyalaşdırılır.

Birbaşa subsidiyalara güzəştli ödənişlər, təbii fəlakət nəticəsində dəymiş ziyana görə

ödənişlər, istehsalın yenidən təşkili zamanı ödənişlər (əkin sahələrinin ixtisara salınması,

heyvanların məcburi kəsimi) aiddir.

Dolayı subsidiyalara isə kənd təsərrüfatı məhsulları bazarına qiymət vasitəsilə

müdaxilə edərək, daxili qiymətləri dəstəkləmək, gübrə, zəhərləyici maddələr və yemlərin

alınmasına, habelə kredit üzrə faizlərin ödənilməsinə, əmlakın sığortalanmasına

subsidiyaların verilməsi aiddir. İstehsal binalarının tikilməsi, torpağın rekultivasiyası, fermer

birliklərinin yaradılmasına kömək və sairə daxil olmaqla, bazarın inkişafı məqsədilə müxtəlif

dövlət dəstəkləri də dolayı subsidiyalaşmaya aiddir.

Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsilə bağlı büdcə vəsaitlərinin ayrıldığı

əsas proqramlar aşağıdakılardır:

Kənd təsərrüfatı sahəsində tədqiqatların aparılması

Marketinqin təşkili, bazarlar və qiymətlər barədə informasiya

Kreditləşmə

Qiymətlərin dəstəklənməsi,

Güzəştərin ödənilməsi

Fermer təchizat-satış kooperativlərinin dəstəklənməsi

Ərzağın subsidiyalaşdırılması

İxrac subsidiyaları

Kənd məskənlərinin dəstəklənməsi

Beynəlxalq ərzaq yardımları.

Birbaşa və dolayı dövlət subsidiyalaşdırma tədbirləri

Birbaşa dövlət

subsidiyalaşdır

ma tədbirləri

Dolayı subsidiyalaşdırma tədbirləri

istehsalçıların

gəlirlərinin

dəstəklənməsi

ərzaq bazarına

qiymət

müdaxiləsi

kənd təsərrüfatı

istehsalçılarının

xərclərinin

kompensasiyası

bazarın

inkişafına dəstək

istehsal

infrastrukturu

nun inkişafına

dəstək

kompensasiya

ödənişləri

kənd təsərrüfatı

məhsullarının

daxili

qiymətlərinin

dəstəklənməsi

gübrə, kimyəvi

preparatlar və

yemlərin

alınmasına

subsidiyalar

bazar

proqramlarının

işlənib

hazırlanması və

həyata

keçirilməsi

istehsal

yerlərinin

tikintisinə

subsidiyalar

təbii fəlakətdən

zəzərə görə

ödənişlər

kvota və tariflər

tətbiq etmək

əmlakın

sığortalanması

üzrə ödənişə

subsidiyalar

məhsulun

saxlanılmasına

subsidiyalar

torpaqların

irriqasiya və

rekultivasiyas

ına

subsidiyalar

istehsalın

yenidən

qurulması ilə

əlaqədar zərərə

görə ödənişlər

ərzaqın ixrac və

idxalına

vergilərin təyin

edilməsi

əldə edilmiş

kreditlər üzrə faiz

ödənişlərinə

subsidiyalar

ASK-nın bütün

həlqələrinin

məhsulunun

daşınmasına

subsidiyalar

fermer

birliklərinin

yaradılmasına

dəstək

Mənbə: [35, s.25]

Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə xərclənən büdcə

vəsaitlərinin əsas istiqamətlərı aşağıdakılardaır:

Fermerlərin gəlirlərinin stabilləşdirilməsi (bu məqsədlə ayrılmış büdcə xərclərinin

60%)

Kənd təsərrüfatı üzrə tədqiqatlar və bu sahədə elmin dəstəklənməsi

Beynəlxalq təcrübədə aqrar-sənaye kompleksinin dövlət tənzimlənməsinin əsas məzmunu

aşağıdakı kimidir:

Büdcədən ödəmələr

Istehsal xərclərinə güzəştlər

Qiymətlərin dəstəklənməsi

Istehsal strukturunun təkmilləşdirilməsinə subsidiyalar

Müxtəlif proqramların işlənib hazırlanması və dəstəklənməsi

Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə aşağıdakı istiqamətlərdə dövlət

tənzimlənməsindən istifadə edilir:

Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması

Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçılarının gəlirlilik səviyyəsinin formalşdırılması və

dəstəklənməsi

Ətraf mühitin qorunması

Bitki və heyvan xəstəliklərinin profilaktikası

Gömrük tənzimlənməsi

Qeyri istehsal infrastrukturunun inkişafı (yollar, elektrikləşmə, qaz xəttlərinin

çəkilməsi,telekommunikasiya,təhsil, səhiyyə, mədəniyyət)

Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi ilə əlaqədar bazarın inkişaf

etdirilməsi məqsədilə bazar proqramlarının işlənib hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə

dövlət büdcəsindən müəyyən vəsaitlər ayrılır.

Hazırda əksər ölkələrdə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma üzrə siyasət tədbirləri

ÜTT-nin bu sahədə müəyyən etdiyi tələblər nəzərə alınmaqla hazırlanır və həyata keçirilir.

ÜTT-nin aqrar sektora dövlət müdaxiləsini nizamlayan ilk sənədlər toplusu 1994-cü ildə

Uruqvay raundunda qəbul olunmuşdur. ÜTT-nin kənd təsərrüfatı üzrə əsas tələblərinin əks

olunduğu bu sənədlər toplusu üç razılaşmadan ibarətdir (www.wto.org):

1) Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşma;

2) Sanitariya və Fitosanitariya Standartları haqqında Razılaşma;

3) Ticarətdə Texniki Maneələr haqqında Razılaşma.

Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşma özü də aşağıdakı kimi üç istiqaməti əhatə edir: i)

bazarlara çıxış, ii) ixrac subsidiyaları və iii) kənd təsərrüfatına daxili yardım siyasəti.

Kənd təsərrüfatı üzrə qəbul edilmiş saziş, ümumilikdə, aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:

iştirakçı-ölkələrin daxili bazara girişinin genişləndirilməsi;

iştirakçı-ölkələrdə kənd təsərrüfatına daxili dəstəyin azaldılması;

iştirakçı-ölkələr tərəfindən ixrac subsidiyasının azaldılması, ixrac rəqabətinin

qaldırılması.

Konkret olaraq isə, ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşmasında kənd təsərrüfatı

üzrə dövlətin himayəçəlik siyasəti ədalətli rəqabət şəraitinə və xarici ticarət rejiminə mənfi

(təhrifedici) təsir göstərən “sarı zənbil” tədbirləri və bu cür təsir göstərməyən “yaşıl zənbil”

və “mavi zənbil” tədbirləri adını almaqla üç tipə bölünür [3].

Hesab olunur ki, “yaşıl zənbil” və “mavi zənbil” tədbirləri istehsal qiymətlərinə təsir

göstərmir və buna görə də ölkələrə bu istiqamətlərdə məhdudiyyətsiz şəkildə dəstək

göstərməyə icazə verilir. “Sarı zənbil” tədbirinə gəlincə, onlar özünə birbaşa subsidiyaları

daxil edir və danışıqlar predmeti hesab olunur.

“Yaşıl zənbil”ə daxil olan tədbirlər Dövlət Proqramları əsasında yerinə yetirilir və

bilavasitə vergi ödəyicilərinin vəsaiti hesabına, yəni dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir. Bu

proqramlar istehlakçıların vəsaitlərinin yenidən bölüşdürülməsinə təsir etmir və eyni

zamanda istehsalçılar üçün qiymətlərin dəstəklənməsi ilə nəticələnmir. “Yaşıl zənbil”

tədbirləri aşağıdakı istiqamətldəri əhatə edir:

1. Ümumi xidmətlər. Bu qrupa kənd təsərrüfatına və ya kənd əhalisinə xidmət

göstərilməsi proqramı çərçivəsində aşağıdakı xarakterli işlərə çəkilən xərclər və ya qaytarıla

bilməyən (itirilmiş) gəlirlər aiddir:

1.1. Xəstəliklər və ziyanvericilərə nəzarət üzrə tədqiqatlar.

1.2. Kənd təsərrüfatında çalışan işçilərin ixtisasının artırılması.

1.3. Təcrübələrin yayılması və məsləhət xidmətləri.

1.4. Marketinq və satış.

1.5. İnfrastruktura xidmətləri.

2. Ərzaq təhlükəsizliyi məqsədləri üçün strateji ərzaq ehtiyatlarının dövlət tərəfindən

saxlanılması;

3. Ehtiyac içərisində yaşayan əhaliyə daxili ərzaq yardımı.

4. Zəruriliyi əvvəlcədən müəyyən edilmiş kriteriyaya əsaslanan istehsalla əlaqədar

olmayan gəlirlərin dəstəklənməsi. Bu halda kriteriya kimi gəlirlərin səviyyəsi, istehsalın və

ya torpaqdan istifadəedici statusu, bazis dövründə maliyələşdirilən istehsalın həcmi və

istehsal amillərindən istifadə əsas götürülə bilər.

5. Gəlirlərin sığortalanması və gəlirlər üzrə itkilərin kompensasiya proqramı.

6. Təbii fəlakət üzrə kömək.

7. İstehsalçıların “istefası”nın ödənilməsi proqramının köməyilə kənd təsərrüfatı

istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına yardım göstərmək (əmtəəlik kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalı ilə məşğul olan şəxslərin pensiyaya çıxmasına və ya qeyri-kənd

təsərrüfatı fəaliyyətinə keçməsinə yardım etmək).

8. Resurslardan (torpağın, mal-qara da daxil olmaqla digər resursların əmtəəlik kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalından) istifadə etməkdən imtina edilməsinin ödənilməsi

proqramının köməyilə kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına yardım

etmək.

9. Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına investisiya

proqramının köməyilə yardım etmək.

10. Ətraf mühit və təbiətin qorunması sahəsində proqramlar.

11. Kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əlverişli olmayan regionlarda istehsalçılara kömək

proqramı.

Ticarətə minimal mənfi təsirinə görə “yaşıl zənbil” tədbirləri ixtisar üzrə öhdəliklərdən

azad olunur. Yəni hər bir dövlət öz büdcə imkanları çərçivəsində və zəzurətdən asılı olaraq

yuxarıda sadalanan istiqamətləri istənilən həcmdə maliyyələşdirə bilər.

İstehsalın məhdudlaşdırılması məqsədinə xidmət edən proqramlar üzrə həyata keçirilən

bəzi birbaşa ödənişlər də məhdudlaşdırıcı öhdəliklər sırasına daxil edilmir və “mavi zənbil ”

tədbirlərinə aid edilir (Kənd Təsərrüfatı Üzrə Saziş – Maddə 6.5). Bu tədbirlərə aşağıdakılar

daxil edilir:

- əvvəlcədən müəyyən edilmiş əkin sahəsi və məhsuldarlıq səviyyəsinə əməl edildiyinə

görə birbaşa ödənişlər;

- istehsalın həcmi bazis səviyyəsinin 85%-dən çox olmadıqda birbaşa ödənişlər;

- mal-qaranın sayının əvvəlcədən müəyyən edilmiş sayı keçmədiyinə görə birbaşa

ödənişlər.

Qeyd edək ki, “mavi zənbil” tədbirləri inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı

məhsullarının qiymətlərinin, təklifin tələbi qabaqlaması nəticəsində aşağı düşməsinin

qarşısını almaq üçün həyata keçirilir. Bu proqramlar üzrə tədbirlər kənd təsərrüfatı

istehsalçılarının “istehsalçı qiymətləri”nin dəstəklənməsi siyasətidir.

Kənd təsərrüfatına daxili yardım siyasətinin müəyyən tədbirləri istehlakçılardan əldə

edilən vəsaitləri yenidən bölüşdürməsinə əsaslanır ki, bu da ticarətə təhrifedici təsirlər

göstərir. Buna görə də bu cür daxili yardım siyasətləri “sarı zənbil”ə daxil edilir. “Sarı

zənbil”ə aşağıdakı tədbirlər daxildir:

Heyvandarlıq və bitkiçilik məhsullarına dotasiyalar;

Damazlıq heyvandarlığına dotasiyalar;

Elit toxumçuluğuna (reallaşdırılmış toxuma) dotasiyalar;

Qarışıq yemə dotasiyalar;

Mineral gübrələrin və bitkilərin kimyəvi müdafiəsi vasitələrinin alınmasına çəkilən

xərclərin bir hissəsinin kompensasiya edilməsi;

Enerji resurslarına çəkilən xərclərin bir hissəsinin kompensasiya edilməsi;

Torpağın məhsuldarlığının qaldırılmasına çəkilən xərclərin bir hissəsinin

kompensasiya edilməsi;

Qarşıdan gələn kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı yolu ilə qazanılmış texnikanın

dəyərinin kompensasiya edilməsi;

Meliorasiya sisteminin təmirinə və cari saxlanmasına çəkilən xərclər;

Lizinq fondu xərcləri;

Mövsümi ehtiyat hissələrinin və maddi-texniki resursların yaradılmasına çəkilən

xərclər;

İstehsal təyinatlı kapital qoyuluşu, meliorasiya və su təsərrüfatına çəkilən kapital

xərcləri istisna olmaqla;

Qiymət dəstəyi – kənd təsərrüfatı məhsullarının alış və bazar qiymətləri arasında

fərqin kompensasiya edilməsi;

İstehsalçılara bazar qiymətlərindən aşağı qiymətlərə mal (xidmət) verilməsi;

İstehsalçılardan mallların (xidmətlərin) bazar qiymətlərindən yuxarı qiymətlərə alışı;

Büdcə vəsaitləri hesabına kənd təsərrüfatı istehsalçılarının güzəştli

kreditləşdirilməsi, borcların silinməsi və vaxtının uzadılması daxil edilməklə;

Kənd təsərrüfatı məhsullarının daşınmasına güzəştlər.

“Sarı zənbil” tədbirləri üzrə subsidiyalaşdırmaya qoyulan qadağanı məqbul hesab etmək

olar. Lakin kənd təsərrüfatı istehsalında istifadə edilən əsas istehsal resurslarının keyfiyyət

parametrlərinin yaxşılaşdırılmasının zəruri olduğunu əsaslandırmaq vacibdir. Kənd təsərrüfatı

sitehsalının həcminin artırılması əsasında həm istehsal və həm də gəlir nöqteyi-nəzərindən

ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin kənd əhalisi üçün həyati əhəmiyyət kəsb etdiyini

nəzərə alaraq müəyyən müddət ərzində bu tədbirlərin subsidiya edilməsi ÜTT ilə

razılaşdırılmalıdır.

Bunun üçün ÜTT-nin Uruqvay raundunda qəbul etdiyi sazişlərə istinad etmək olar.

Uruqvay raundunda “sarı zənbil” üzrə tədbirlərdə subsidiyalar inkişaf emtiş və inkişaf

etməkdə olan ölkələr üzrə fərqləndirilmişdir. Yəni inkişaf etməkdə olan ölkələr sayılan keçid

iqtisadiyyatlı ölkələr üçün xüsusi və diferensiallaşdırılmış yanaşma nəzərdə tutulmuşdur.

Bu yanaşmalardan biri “minimum kriteriya”sı adlanan kriteriyadır. Bu kriteriya “sarı

zənbil” üzrə tədbirləri əhatə edir. Yəni yuxarıda göstərilmiş tədbirlərin minimum həcmdə

subsidiyalaşdırılmasına imkan verir:

1. Konkret məhsula yönəldilmiş daxili yardımın minimum səviyyəsi. Bu halda

subsidiyanın minimum səviyyəsi bazis dövründə istehsal edilmiş kəqd təsərrüfatı

məhsullarının ümumi dəyərinə əsasən hesablanır. Subsidiyanın minimum həcmi inkişaf etmiş

ölkələr üçün 5%, inkişaf etəkdə olan ölkələr üçün isə 10% həcmində müəyyən edilmişdir.

2. Konkret məhsula yönəldilməyən daxili yardımın minmum səviyyəsi. Bu halda

subsidiyanın minimum həcmi eyni normativlə (yəni müvafiq olaraq 5% və 10% həcmində)

hesablanılır. Lakin hesablamanın əsası kimi müvafiq ildə istehsal edilmiş kənd təsərrüfatı

məhsullarının ümumi dəyərindən (ümumi buraxılış) istifadə edilir.

Bundan əlavə, “sarı zənbil”ə daxil olan bəzi tədbirlər inikşaf etməkdə olan ölkələrə aid

edilmir. Bu tədbirlərə aşağıdakılar aiddir:

- İnvestisiya subsidiyası. Adətən, bütün ölkələrdə kənd təsərrüfatına dövlət tərəfindən

investisiya qoyuluşu normal və zərurət kimi qiymətləndirilir. Bu baxımdan dövlətin

investisiya proqramının tərkibi kimi kənd təsərrüfatının və əsasən də kəndlərin lokal və

magistral infrastrukturunun və sosial obyektlərin inkişafına investisiya qoyuluşuna heç bir

qadağa yoxdur.

- Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulması – diversifikasiyanı

stimullaşdırmaq məqsədilə bilavasitə istehsalçıları dəstəkləməyə də icazə verilir. Başqa sözlə

desək, xüsusi diversifikasiya proqramını stimullaşdımaq mümkündür.

- Azgəlirli və istehsal resursları məhdud olan istehsalçılar üçün kənd təsərrüfatı

vasitələrinə subsidiyaya icazə verilir. Bunun üçün kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əlverişsiz

olan regionların kompleks inkişaf planının tərkib hissəsi kimi bilavasitə kənd təsərrüfatı

istehsalını da daxil etmək olar.

“Sarı zənbilə” daxil olan tədbirlər üzrə subsidiyanın həcmi kəmiyyətcə “dəstəyin

aqreqat ölçüsü” adlanan göstərici əsasında qiymətləndirilir və məhdudlaşdırılır. Bu göstərici

bilavasitə kənd təsərrüfatı istehsalçılarına il ərzində pul şəklində ödənilən dəstəyin aqreqat

həcminin səviyyəsini əks etdirir. Aqreqat sözü bilavasitə konkret kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalına və konkret məhsula yöənldilməyən subsidiyaların cəmini ifadə edir. Buna görə

də “sarı zənbil” üzrə “dəstəyin aqreqat ölçüsü”nü hesablayarkən hər iki subsidiya üzrə ayrı-

ayrılıqda hesablamalar aparmaq lazımdır.

3. İstehsalçılara birbaşa ödənişlər. “Dəstəyin aqreqat ölçüsü”nə daxil olan bu

subsidiyaların həcmi ya qiymət fərqinə görə qiymətləndirmə metodikası, ya da ki, dövlət

büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyyən edilir.

4. Yardımın azaldılması üzrə öhdəliklərə daxil edilən digər subsidiyalara ərzaq

ehtiyatının saxlanılması və faiz ödənişləri üzrə subsdiyalar daxildir. Bu subsidiyaların həcmi

dövlət büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyyən edilir.

Konkret məhsula yönəldilməyən dəstək üzrə subsidiyaların həcmi də dövlət

büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyən edilir.

“Dəstəyin aqreqat ölçüsü” üzrə yekun subsidiyaların həcmi hər bir komponent üzrə

subsidiyaların cəmi kimi hesablanılır.

“Dəstəyin aqreqat ölçüsü” üzrə hesablanılmış subsidiyanın həcmi bazis dövrünün

(inkişaf etmiş ölkələr üçün 1996-1998-ci illər) səviyyəsindən çox olmamalıdır. Eyni zamanda

1995-ci ildən 2000-ci ilə kimi “sarı zənbil” tədbirlərinə subsidiyaların həcmi hər il bərabər

nisbətdə olmaqla 20% azaldılmalıdır. Yəni “sarı zənbil” üzrə subsidiyanın həcmi hər il keçən

ilə nisbətən 4% azaldılmalıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün bu müddət 10 il müəyyən

edilmişdir və subsidiyaların həcminin hər il 1,3% azaldılması nəzərdə tutulmuşdur.

Qeyd etmək vacibdir ki, “yaşıl zənbil” proqramı üzrə dəstəyin həcmi “dəstəyin aqreqat

ölçüsü”nün bazis dövründəki səviyyəsinin hesablanılmasında nəzərə alınır, lakin onun (“yaşıl

zənbil”) hər il azaldılması tələb olunmur. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən kənd təsərrüfatına

daxili yardımın həcminin “minimum kriteriyası” və “yaşıl zənbil” tədbirləri üzrə azaltmaq

tələb olunmur. Eyni zamanda, inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün xüsusi proqramlar (“əlverişli

olmayan regionlar”, “əlverişli olmayan strukturlar”, “azgəlirli və istehsal vasitələri ilə təmin

olunma səviyyəsi aşağı olan istehsalçılar” və s.) üzrə tədbirlərə subsidiyaların hər il

azaldılması da tələb olunmur [3].

Araşdırma göstərir ki, tədqiqatda baxılan problemlərlə əlaqədar iqtisadi nəzəriyyə və

konsepsiyalarda təklif edilən nəzəri yanaşmalar öz əksini bütün dünyada qəbul edilmiş

“Xərc-buraxılış cədvəllərinin tərtibi və onların təhlili üzrə Rəhbərlik”də və kənd

təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin əsas göstəricilərinin hesablanması üzrə Dünya

Bankının müvafiq metodologiyalarında tapmışdır. [21,22]

Kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin əsas göstəricilərinin hesablanmasına

gəlincə isə qeyd etməmək olmur ki, bu göstəricilərin hesablanmasına yanaşma müxtəlifdir.

Bu müxtəliflik göstəricilərin hesablanmasında istifadə edilən düsturlardakı verilənlərin

qiymətləndirilməsi zamanı seçilən üsulların müxtəlifliyindən irəli gəlir. Burada əsas məsələ

həm kölgə qiymətlərinin hansı üsulla qiymətləndirilməsindən, həm də hər bir məhsul

istehsalı zamanı çəkilən xərclərin sahələrarası axınlar nəzərə alınmaqla hesablanıb-

hesablanmamasından ibarət olur. Yəni yanaşmadakı fərqlilik, fərqli nəticəyə gətirib çıxarır.

Tədqiqat məhz, belə bir yanaşmanı nəzərə alır ki, hər hansı bir məhsulun istehsalına çəkilən

xərclər digər məhsulların istehsalı ilə sıx bağlıdır. Ayrıca bir məhsul üzrə kənd təsərrüfatının

dövlət tənzimlənməsini əks etdirən göstəriciləri, digər məhsullar üçün hesablanan anoloji

göstəricilər ilə əlaqədə təhlil etmək və ölçmək ən düzgün yanaşma olardı. Belə bir yanaşma

yalnız xərc-buraxılış cədvəlləri əsaında qurulmuş modellər vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

Daha döğrusu bu göstəricilər üçün ilkin verilənlər xərc-buraxılış modeli əsasında qurulmuş

tarazlı qiymət modeli əsasında tapıla bilər. Bu zaman alternativ qiymətləndirmə yəni, gölgə

qiymətləri modelin özündən çıxır və bütün sahələrarası əlaqələr, həm birbaşa, həm də dolayı

əlaqələr nəzərə alınmış olur. Tədqiqatı həyata keçirmək üçün tələb olunan məlumatlar bütün

ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da Milli Hesablar Sisteminin tərkib hissəsi kimi Xərc-

buraxılış cədvəllərində rəsmi statistika orqanları tərəfindən hesablanır və dərc edilir.

II. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA SUBSİDİYALAŞDIRMA ÜZRƏ

MÜTƏRƏQQİ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏNİN İCMALI

Araşdırmalar [3; 35-37] göstərir ki, hazırda inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan bir

çox ölkələrdə kənd təsərrüfatında təyinatına görə üç istiqamətdə subsidiya dəstəyi göstərilir:

istehsalçılara dəstək, istehlakçılara dəstək və ümumi xidmətlər dəstəyi.

İstehsalçılara dəstək. İƏİT-in yeni təsnifatına görə, burada yeddi əsas dəstək alt-

kanalından istifadə olunur (“Agricultural Policies in OECD Countries”, 2010):

1) Bazar qiymətlərinin dəstəyi və ya (minimum) qiymət dəstəyi. Bu alt-kanal hökümət

siyasəti tədbirləri vasitəsi ilə ötürülən və yerli bazar qiymətləri ilə xarici bazarda olan spesifik

kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri arasında fərq yaradan transfertləri əhatə edir. İƏİT

ölkələrində bu alt-kanal ilə hökümət siyasətinin maliyyə xərcləri istehsalçılara dəstəyin 67%-

ni təşkil edir (Avropa Birliyində - 73%). Yəni bu alət siyasətin əsas alətlərindən biri hesab

edilir.

2) Məhsul buraxılışına görə ödənişlər. Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına hökümət siyasəti

çərçivəsində spesifik aqrar məhsulların cari buraxılışına (istehsalına) əsaslanaraq ötürülən

transfertləri əhatə edir.

3) Xərclərə görə ödənişlər. Istehsalçılara hökümət siyasəti çərçivəsində fermerlərin xərclərinə

əsaslanaraq ötürülən transfertləri əhatə edir. Bu zaman dəyişkən ödəmələri (fermerlərin

müxtəlif xərclərinin dəyərindən asılı olaraq), fiksə edilmiş kapital ödəmələri (fermer

təsərrüfatlarında tikinti, avadanlıq təchizatı, irriqasiya, drenaj, torpaq münbitləşdirilməsi və

s.), fermerlər üçün xidmətlər (maliyyə-mühasibat, texniki, kommersiya, sanitar, fitosanitar,

treninq və s.) sxemlərindən istifadə oluna bilər.

4) İstehsalat üçün tələb olunan torpaq sahəsinin həcmi, təsərrüfatda heyvanların sayı,

xərclərə, gəlirlərə görə ödənişlər. İstehsalçılara hökümət siyasəti çərçivəsində adıçəkilən

göstəricilərə əsaslanan transfertlərdir. Bu istiqamətə İƏİT ölkələrində ortalama olaraq

istehsalçılara dəstək büdcəsinin 13,43% sərf edilir.

5) İstehsal üçün zəruri olan torpaq sahəsinin həcminə, təsərrüfatda heyvanların sayına,

xərclərə, gəlirlərə aid olmayan göstəricilərə görə ödənişlər (istehsal həcmi tələb kimi

qoyulur). 3-cü bənddə qeyd edilən alt-kanaldan fərqli olaraq burada söhbət hər hansı bir aqrar

məhsulun istehsal göstəricisi fermer qarşısında tələb olaraq qoyulur (fiksə edilmiş adıçəkilən

göstəricilərlə). İstehsalçılara dəstək büdcəsinin adətən 0,5%-i bu istiqamətə xərclənir.

6) İstehsalat üçün tələb olunan torpaq sahəsinin həcmi, təsərrüfatda heyvanların sayı,xərclərə,

gəlirlərə aid olmayan göstəriciləri görə ödənişlər (istehsal həcmi tələb kimi qoyulmur). 4-cü

bənddə qeyd edilən alt-kanaldan fərqli olaraq burada hər hansı bir aqrar məhsulun istehsal

göstəricisi fermer qarşısında tələb olaraq qoyulmur.

7) Məhsul meyarlarına əsaslanmayan ödənişlər. İstehsalcılara hökümət siyasəti

çərçivəsində ötürülən transfertlərdir və aşağıdakı meyarlara görə həyata keçirilir:

- istehsal resurslarının uzun-müddətli “dincə qoyulması”;

- məhsul buraxılışına aid olmayan spesifik məqsədlərə istifadə olunan resurslar üzrə

transfetrlər (məsələn, birdəfəlik ödənişlər, mənzil kirayə xərcləri).

Bu siyasət aləti üzrə istehsalçılara dəstək büdcəsinin 2,7%-i təqdim edilir.

İstehlakçılara dəstək. Bu dəstək kanalı istehlakçılardan kənd təsərrüfatı məhsullarının

(fermer təsərrüfatları səviyyəsində) alışı üçün sərf etdiyi bütün transfetrləri əhatə edir, harada

ki, transfertlər (hədəflərdən, formasından və təsirindən asılı olmayaraq) aqrar sahəyə dəstək

siyasətinin tədbirlərinin nəticəsidir. Əgər CSE göstərici neqativdirsə (mənfidirsə), onda

bazarda mövcud qiymətlər (yüksək qiymətlər) vasitəsi ilə istehlakçıların üzərinə düşən “yük”

(“gizli vergi yükü”), istehlakçılara (qiymət səviyyəsini əvəzləmək üçün) kompensasiya edilən

subsidiyalardan yüksəkdir. Yəni bir sözlə dövlətin təqdim etdiyi kompensasiyalar bazarda

qiymətlərdən aşağıdır. Halbuki son illər dəmək olar ki, bütün İƏİT ölkələrində bu gəstərici

neqativdir, yəni istehlakçılara təqdim edilən subsidiyalar, onlara bahalaşmış bazarı

kompensasiya etməyə kifayət etmir.

Ümumi xidmətlər dəstəyi. Bu dəstək kanalı kənd təsərrüfatına ümumi dəstəyin

dəyərinin təxminən 21-22% təşkil edərək, bütün elmi-tədqiqat, marketinq, infrastruktur

təminatı və digər fəaliyyətləri əhatə edir. Bir sözlə burada kənd təsərrüfatı subyektlərinə

dəstək kütləvi formada təqdim edilir (“Agricultural Policies in OECD Countries, AT A

GLANCE” (2010, OECD). İƏİT ölkələrində ümumi xidmətlər dəstinin strukuturu 2008-ci

ildə aşağıdakı kimi olmuşdur:

- Elmi-tədqiqat xərcləri - 9,59%;

- Kənd təsərrüfatı ilə bağlı tədris müəssisələri – 2,93%;

- İnfrastruktur – 30,31%;

- Marketirnq və təşviqat 49,03%;

- Digər gərclər – 8,1%.

Beynəlxalq praktikada klassik kənd təsərrüfatı siyasəti alətləri kimi vergilərdən,

müxtəlif stimullaşdırma vasitətlərindən geniş istifadə olunur. Hansı alətin seçilməsindən asılı

olmayaraq siyasət alətinin tətbiqi 4 əsas tələbi nəzərə almalıdır: siyasət “vektoru” arzuolunan

nəticəyə mümkün qədər yaxın olmalı; konkret hədəf qrupuna “bağlanılmalı”; bazar

davranışlarını nəzərə almalı; konkret siyasət alətindən istifadə edəcək idarəetmə səviyyəsi

(mərkəzi hökümət, yerliözünüidarə) dəqiq müyyən olunmalıdır. Yəni, dolayısı ilə burada

həmçinin aqrar siyasət alətinin ünvanlı olmasının vacibliyindən söhbət gedir. Misal üçün,

fermerlərin (xüsusilə də Azərbaycan şəraitində) çox vaxt bazar (marketinq) araşdırmaları

aparmağa maddi imkanları olmur. Kanadada hər il aqrar siyasətin aləti kimi Kənd Təsərrüfatı

və Ərzaq Nazirliyi fermerlər üçün nəzərdə tutulan ödənişsiz bazar araşdırmaları aparır və

saytında yerləşdirir («An Overview of the Canadian Agriculture and Agri-Food System»,

2009). Yəni burada hökümətin məramı kiçik istehsalçı seqmentinə dəstəkdir və sözügedən

alət məhz bu qrupu ona ünvanlanmış bazar araşdırmaları ilə təmin edir. Eyni zamanda, bir

çox ölkələrin aqrar nazirlikləri fermer sektorunun illik araşdırmalarını həyata keçirirlər və

nəticələri öz saytlarında yerləşdirirlər. Məsələn, Yeni Zenlandiyanın Kənd Təsərüfatı və

Meşələr Nazirliyi hər il bu cür tədqiqatların (o cümlədən subsektorial tətqiqatların)

yekunlarını veb-resursunda yerləşdirir («Pastoral sector overview», 2009)

(www.maf.govt.nz).

Eyni zamanda, İƏİT-nin metodologiyasına görə, aqrar siyasət üzrə qərarlar dərin

tədqiqatlara əsaslanmalı, hər bir maraqlı tərəf məlumatlandırılmalı, onların rəyləri

öyrənilməlidir. Avropa Birliyinə üzv ölkələrin kənd təsərrüfatı nazirliklərinin rəsmi internet

saytlarında bir qayda olaraq, qurumun fəaliyyətinin əsas istiqamətləri, fermerlərə təqdim

edilən xidmətlər barədə sistemli, informativ xarakterli broşurlar yerləşdirilir. Digər tərəfdən,

beynəlxalq metodologiyaya görə, aqrar siyasəti formalaşdıranlar siyasi seçimin “qalib” və

“uduzan” tərəfərini təyin etməli və ümumilikdə fermerlərə imkan yaratmaq lazımdır ki, aqrar

sektorda vəziyyəti necə yaxşılaşdırmağın yollarını onlar özləri seçsinlər (“Policy design –A

positive reform agenda”, 2010). Bu mənada, aparıcı ölkələrdə, o cümlədən bəzi postsovet

məkanı ölkələrində bilavasitə fermerlərə ünvanlanan tədbirlər aqrar siyasətin ən vacib tərkib

hissələrindən hesab edilir. Məsələn, ABŞda hələ 1937-ci ildə azgəlirli fermer təsərrüfatlarına

yardım üçün xüsusi qurum yaradılmışdır (Farm Security Administration) və bu təsisat indi də

ölkənin fermer siyasətində əhəmiyyətli rol Oynayır (http://www.answers.com/topic/farm-

security-administration).

Beynəlxalq təcrübədə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi ilə əlaqədar dövlət

subsidiyalarının tərkibində xüsusi çəkisinə görə ən çox qiymətlərin dəstəklənməsi fərqlənir.

Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi aşağıdakıları əhatə edir:

- Yuxarı, aşağı və dövlət tərəfindən dəstəklənən şərti qiymətlərin müəyyən edilməsi

- Bazara əmtəə müdaxiləsi və arzuolunan qiymətlərin dəstəklənməsi məqsədilə,

tezxarabolmayan məhsulları almaq

Beynəlxalq təcrübədə aqrar-sənaye kompleksinin dəstəklənməsi çərçivəsində iki növ qiymət

mövcuddur:

- Orta və aşağı səviyyəli xərcləri ilə səciyyələnən fermalarda geniş təkrar istehsalı

özünümaliyyələşdirmək üçün gəlir səviyyəsinə zəmanət verən məqsədli qiymətlər

(zəmanətli qiymətlər). Bazar qiymətləri yuxarı aşağı və ya məqsədli qiymətlər

səviyyəsində ola bilər. Ilin sonunda fermerlərə bazar qiymətilə məqsədli qiymət

arasındakı fərq ödənilir. Burada əsas zərurət geniş təkrar istehsal zamanı özünü

maliyyələşdirməyə imkan verən məqsədli qiymətlər səviyyəsinin müəyyən

edilməsidir.

- Bazar qiymətləri girov qiymətlərindən aşağı olduğu halda, fermerin bütün məhsulunu

girov qoyduğu girov qiymətlər.

Avropa olkələrində məqsədli qiymətlər elə təyin edilir ki, bu qiymətlər fermerlərin

gəlirliliyini tam təmin edə bilir. Məsələn, Finlandiyada məqsədli qymətlər yaxşı və pis

regionlara görə təyin edilir. Burada ixrac yönümlü məhsullara dotasiya verilir.

Ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Avropada fermer qiymətləri 14.7 %-dən 35.8%-

dək, o cümlədən bitkiçilik məhsulları üzrə 8.5%-dən 47%-dək, heyvandarlıq məhsulları üzrə

isə 20%-dən28.5%-dək yüksəlmişdir.

Bu ölkələrdə qiymətlərin dinamikası aşağıdakı istiqamətlərdə operativ olaraq izlənir:

- Istehsal vasitələrinin qiyməti

- Kənd təsərrüfatında xərclər və gəlirlər

- Son məhsula qiymətlər

- Aqrar-sənaye xidmətləri

Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrində subsidiya fermerlər tərəfindən istehsal olunan

məhsulların dəyərinin 45-50%-ni, Yaponiya və Fnlandiyada isə 70%-ni təşkil edir.

ABŞ-ın kənd təsərrüfatında məhsul vahidinə verilən subsidiyaların həcmi bütün digər

sahələr verilən subsidiyalardan 30% coxdur. ABŞ-da aqrar-sənaye kompleksinə verilən

dəstək bütün büdcənin 4.8%-ni təşkil edir.

Ümumiyyətlə Aİ-yə daxil olan bütün ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarına zəmanətli

qiymətlər mexanizmi fəaliyyət göstərir.

Avropada kənd təsərrüfatı üzrə ümumi Avropa siyasəti vardır ki, hər bir ölkə aşağıdakı

istiqamətlərdə onin maliyyələşdirilməsində iştirak edə bilər:

- Keyfiyyət üzrə tədbirlər

- Baytar nəzarəti

- Yeni texnikanın tətbiqi

- Təbiətin mühafizəsi

- Problemli ərazilərin stimullaşdırılması

- Xırda təsərrüfatların minimal gəlir səviyyəsinintəminatı

Bu ölkələrdə aqrar-sənaye kompleksi üzrə siyasətin əsas istiqamətləri belədir:

- Satış bazarlarının təşkili

- Fermer gəlirlərinin dəstəklənməsi

- Artıq məhsulun reallaşdırılması

Bu ölkələrdə “tədqiqatlar və işləmələr” kimi büdcə proqramlarının həyata keçirilməsinə orta

hesabla aqrar büdcənin 10-30%-i xərclənir. Kənd təsərrüfati istehsalinın

modernləşdirilməsinə aqrar büdcənin təxminən 1/3 hissəsi xərclənir.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, geniş təkrar istehsal nəzərə alınmaqla, kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçılarının gəlirliliyini təmin etmək üçün aşağıdakılar zəruridir:

- Hər il üçün məqsədli qiymətlər təyin edilməli və bazar qiymətləri ilə məqsədli

qiymətlər arasındakı fərq hər ilin sonunda büdcə hesabına geniş təkrar istehsalın

ğzünümaliyyələşdirilməsi nəzərə alınmaqla, kənd təsərrüfatı istehsalçılarının

gəlirlilik səviyyəsini saxlamaq məqsədilə onlara ödənilməlidir.

- Girov qiymətlərin təyin edilməsi. Bazar qiymətlərinin sonradan artması şərtilə dövlət

tərəfindən kənd təsərrüfatı məhsullarının girov qiymətlərlə alınması.

İnkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi sisteminin təhlili aşağıdakı

nəticələrə gəlməyə əsas verir. Bu sistemdə həmişə üç əsas tərkib elementi iştirak edir.

- Birinci element - kənd təsərrüfatı istehsalının dəstəklənməsinə yönəli subsidiyalar. Bu

subsidiyalar birbaşa və dolayı subsidiyaladan ibarətdir.

Birbaşa subsidiyalar hər hektar əkin sahəsinə və ya hər vahid məhsula görə verilir. Dolayı

subsidiyalar isə kənd təsrrüfatının inkişafı ilə bağlı bir sıra xərclərin ödənilməsini özündə

birləşdirir. kreditə görə faiz stavkalrı, mineral gübrələrin alınması, yanacaq sürtgü

materiallarının alınması, toxumun alınması, nəqliyyat xərcləri). Bura eyni zamanda məsləhət,

elmi - tədqiqat xidmətləri kimi böyük xərc tələb edən işlər də aiddir.

- İkinci element - ixtisaslaşdırılmış mərkəzlərin və onların kompleks inkişafı üçün

fondların yaradılmasını özündə birləşdirən kənd yaşayış məskənlərinin

dəstəklənməsidir.

- Üçüncü element - ən mühüm element kimi subsidiya və subsidiyanın monitorinqin

aparılması, habelə pərakəndə ticarət qiymətləri, kənd təsərrüfatı məhsullarının

emalçılarının qiymətləri və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymətləri

arasındakı nisbətin nəzarətə götürülməsidir. Bu nəzarət satınalma qiymətlərinin uzun

zaman sabit qalmasına, kənd təsərrüfatı məhsullarının geniş təkrar istehsalında

özünümaliyyələşdirməni təmin etməklə fermerlərin gəlirlilik səviyyəsini saxlamağa

real xidmət etməlidir.

Polşada Hökumət hesab edir ki, aqrar sektorda ixtisaslaşma səviyyəsi olduqca aşağıdır,

sahənin investisiya tələbatı aşağı səviyyədə qarşılanır, istehsalçılar pərakəndə və bir-birilə

zəif əlaqələndirilmiş halda fəaliyyət göstərməsi onların fəaliyyətinin effektivliyini aşağı salır.

Bu problemləri aradan qaldırmaşq üçün adıçəkilən strategiya və proqram çərçivəsində fermer

təsərrüfatlarının maddi-texniki dəstəklənməsi, ərzaq sənayesinin rəqabət qabiliyyətliliyinin

yüksəldilməsini hədəfləyən fəaliyyətlərə yardım göstərilməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının

ixrac potensialının artırılması üçün onların keyfiyyətinə nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsi,

kənd infrastrukturunun yaxşılaşdırılması və istehsalçı qrupların fəaliyyətinin dəstəklənməsi,

fermerlərin bilik və təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi kimi tədbirlər həyata keçirilir.

Polşada hökumət ətraf mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində tədbirlər

görür. Bu, ilk növbədə torpağın və suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması tədbirlərini özünə

daxil edir.

Eyni zamanda, kənddə həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi və kənd iqtisadiyyatının

diversifikasiyası da Polşada prioritet istiqamət təşkil edir. Kənddə yaşayan insanların həyat

şəraitinin yaxşılaşdırılması təkcə fermerlərin dəstəklənməsi vasitəsilə onların gəlirlərinin

artırılmasını deyil, həmçinin kənddə sosial-mədəni və iqtisadi infrastrukturun (yolların, su

təchizatı sisteminin, kitabxanaların, idman qurğularının, mədəniyyət obyektlərinin və istirahət

yerlərinin yenidən qurulması) yenidən qurulmasını nəzərdə tutur. Kənd iqtisadiyyatının

diversifikasiyasına nail olmaq məqsədilə kənd yaşayış məskənlərinin hüdudları daxilində

qeyri-kənd təsərrüfatı əməyinin tətbiqi sferasının (məsələn, turizmin, sənətkarlığın, məişət

xidməti və ticarət sahələrinin, məsləhət xidmətlərinin və s.) genişləndirilməsini hədəfləyən

fəaliyyətlər həyata keçirilir.

Polşada aqrar sektora ciddi maliyyə dəstəyi mövcuddur. Kənd inkişafı strategiyası

çərçivəsində Avropa İttifaqının (Aİ) müvafiq fondları ölkəyə davamlı maliyyə yardımı

göstərir. Lakin ölkədaxili mənbələr kənd təsərrüfatının başlıca maliyyə mənbəyi hesab

olunur. Polşanın Knəd Təsərürfatının modernləşdirilməsi Agentliyi Avropanın aqrar sektora

maliyyə yardımı göstərən ən nəhəng strukturlarından hesab olunur.

Polşada kənd təsərrüfatı sığortası da yaxşı təşkil olunub. Qüvvədə olan qanunvericiliyə

görə, hökumət həm bitkiçilik məhsullarının, həm də heyvanların sıtortalanması ilə bağlı

sığorta tariflərinin 50%-dən az olmayan hissəsini dövlət büdcəsi hesabına ödəyir. Ölkədə

fermerlərə böyük həcmli subsidiyalar ayrılır. 2009-cu ildə Polşa fermerləri 3,3 milyard dollar

birbaşa maliyyə yardımı əldə ediblər. Həmin subsidiyaların bir hissəsi əkilən və ya becərilən

sahənin ölçüsünə, yerdə qalan hissəsi isə əldə olunmuş məhsula görə ödənilir. Məsələn,

moruq və qarağat istehsalçılarına hər hektara görə, 400 avro, pomidor istehsalçılarına hər ton

məhsula görə 39,35 avro, uzunmüddətli əkinlərə görə, hər ha üzrə çəkilən xərcin 50%-i

məbləğində subsidiya ödənilir. Heyvandarlıqla, şəkər çuğunduru və tütün istehsalı ilə məşğul

olanlar üçün də subsidiyanın ödənilməsinə dair ayrıca sxem mövcuddur.

Almaniyada kənd təsərrüfatı haqqında qanun vardır və burada aqrar siyasətin əsasları,

habelə onu həyata keçirilməsi üçün konkret siyasi vasitələr, ticarətin tənzimlənməsi, kredit

siyasəti, qiymət siyasəti təsbit edilmişdir.

Macarıstanda zəmanətli qiymətlər təyin edilir ki, həmin qiymətlər üzrə dövlət ərzaq

məhsullarını tədarük edir.

İngiltərədə aqrar sənaye kompleksi üçün böyük xidmətlər nəzərdə tutulur:

- Servis;

- Marketinq;

- Məsləhət;

- Kənar menecment;

- Ixtisaslı menecment hazırlığı.

Fransa kənd təsərrüfatı siyasəti demək olar ki, Aİ-də həyata keçirilən vahid KT

siyasətindən (CAP) ibarətdir. Bu siyasətin hədəfləri Roma müqaviləsinin 39-cu bəndində

sadalanıb:

- texniki tərəqqi və istehsal faktorlarının, xüsusilə də əməyin, optimal istifadəsi yolu ilə

məhsuldarlığın artırılması;

- birliyin kənd əhalisi üçün ədalətli həyat standartlarının təmin edilməsi;

- bazarın stabılləşdirilməsi;

- yerli təchizatların mövcudluğunu təmin etmək;

- istehlakçıları məqsədəuyğun qiymətləri olan ərzaqla təchiz etmək.

Bu ölkədə ərzaq kompleksi üzrə sahələrarası əlaqələri koodinasiya edən orqan kimi kənd

təsərrüfatı və qida Sənayesinin inkişafı üzrə istiqamətverici və koordinasiyaedici Ali Şura

vardır. Şuraya aşağıdakı nümayəndələr daxildir: maliyyə nazirliyi, sənaye nazirliyi, kənd

təsərrüfatı nazirliyi, emal sferaları, ərzaq satışı sferaları, aqrar-sənaye kompleksi sferaları.

Şuranın səlahiyyətinə daxildir: Taxıl, Süd məhsulları, Şəkər, Yağlı bitkilər. Şura, Kənd

təsərrüfatı palatası və həmkarlar ittifaqları sistemi kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmi və

fermerlərin gəlirlərinə aid məsələlər üzrə ərzaq qiymətləri barədə hökümətlə danışıqlar

aparır və razılaşmalar əldə edir.

Burada yerli istehsal “təmin edilmiş (qarantiyalı) qiymətlər”sistemi vasitəsi ilə, ixrac isə ixrac

subsidiyaları ilə stimullaşdırılır, idxal isə tarif sistemi ilə məhdudlaşdırılır. CAP sistemi

aşağıdakı mexanizmlər vasitəsi ilə icra edilir:

- İdxal tarifləri Aİ-yə gətirilən xüsusi məhsullara tətbiq edilir. İdxal tarifi Aİ

çərçivəsində həmin məhsullara arzu olunan qiymətin maksimum səviyyəsinə uyğun

olaraq (“hədəf qiyməti”) seçilir. Eymi zamanda, zəruri hallarda ixrac subsidiyaları

tətbiq edilir.

- Daxili bazara intervensiyalar mexanizmi zamanı “təmin edilmiş qiymət” meyar kimi

istifadə olunur. Daxili bazarda qiymət səviyyəsi beynəlxalq qiymətlə müqayisədə

düşəndə Aİ bazardan həmin məhsul alışını artırır və yerli qiymət artır.

- Yerli istehsalı artırmaq üçün həmçinin ən vacib məhsullara subsidiyalar tətbiq edilir və

beləliklə stabil daxili təchizatçıların olması təşviq edilir.

- İstehsalın həddən artıq artımının və nəticədə qiymətin qeyri-stabilliyinin qarşısını

almaq üçün istehsal kvotaları və “sonraya (ehtiyata) saxlanılan (ödəmələr)”( 'set-aside'

payments) mexanizmlərindən istifadə olunur.

Latviya Aİ-nə üzv olandan sonra aqrar siyasəti yeni dönəmə uyğunlaşdırmaq üçün

ciddi təşəbbüslər irəli sürdü. Ümumilikdə, bu sahədə əsas fəaliyyətləri aşağıdakı kimi

qruplaşdırmaq olar:

- Latviyada KT-nın və kənd ərazilərinin inkişafını təmin etmək, həmçinin kənd

ərazilərində yaşayan əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə, dövlət (Aİ-

nin dəstəyindən əlavə olaraq) bu istiqamətlərə milli subsidiyalar ayırır. “KT və kənd

ərazilərinin inkişafı haqqında” qanunun (maddə 5, paraqraf 2) tələblərinə görə,

dövlətin ayırdığı subsidiyalar ən azı dövlət büdcəsinin xərclərinin 2,5%-ni təşkil

etməlidir. Bundan başqa, Latviya dövləti zərurət olduqda aqrar sahəyə əlavə

subsidiyalar da təqdim edir. Maraqlıdır ki, Latviyada dövlət dəstəyi tədbirləri Kənd

Təsərrüfatı Nazirliyinin fəaliyyət Strategiyası əsasında müəyyən edilir, və bu sənəd

fermerlər və qeyri-hökümət təşkilatları ilə məsləhətləşmələr əsasında hazırlanır

(“Agriculture and Rural Area of Latvia”, 2008). Bu maliyyələşmə əsas 8 hədəfə nail

olunmasına yönləndirilir: iqtisadi cəhətdən stabil, ətraf mühütə zərərsiz inkişaf; aqrar

sahədə məşğul olanlara bərabər iqtisadi və sosial rifah imkanlarının təmin edilməsi;

milli vacibiyyəti olan genetik resursların saxlanılması, KT-da, meşəçilikdə,

balıqçılıqda və kənd ərazilərində təhsilin və informasiyanın təşviqi; kənd ərazilərində

biznesin kooperasiyasının təşviqi; aqrar sektorda sahəvi risklərin azaldılması və s.

Subsidiyalar bu ölkədə əsas 12 fəaliyyətə yönəldilir, konkret sahələrin maliyyələşməsi

(maldarlıq, taxılcılıq və s.) və daimi hədəflər, o cümlədən meliorasiya (subsidiyalaşma

büdcəsinin 4,8% bu istiqamətə xərclənir), investisiya qoyuluşları (33,6%), KT-da elm, təhsil

və informasiyanın yayılması (8,9%).

- Bazar təşviqi proqramları. Latviya Dövlət KT İqtisadçıları İnstitutu və “Marketinq

Şurası” tərəfindən KT və ərzaq məhsulları bazarlarının təşviqi proqramının tətbiqi

ölkədə 2001-ci ildən başlayaraq planlaşdırılırdı. 2007-ci ildən etibarən proqram tətbiq

edilməyə başlandı, burada məqsəd milli istehsal üçün yeni satış bazarlarının

axtarılması, və beləliklə ixracın artırılması idi.

- Kənd ərazilərində işləyən sahibkarlar üçün ssuda təminatlarının verilməsi.

Latviyada hələ 1997-ci ildən Dövlət mülkiyyətində olan “Kənd ərazilərinin inkişafı

Fondu” SC fəaliyyət göstərir. Qurum kənd ərazilərində fəaliyyət göstərən

sahibkarların banklardan qısa və uzunmüddətli ssudalar ala bilməsi üçün onlara

təminatlar verməklə məşğuldur. Fondan başqa, Latviya təminat Agentliyi fəaliyyət

göstərir, hansıkı ssuda təminatlarını ancaq aqrar sahə ilə məhdudlaşdırmır.

- Kooperativlərə və qeyri-hökumət təşkilatlarına dəstək. Kooperativin əsas vəzifəsi

yerli səviyyədə və Aİ-də öz üzvlərinin istehsal etdikləri məhsulların təbliğatının

aparılması və yeni satış bazarlarının axtarılması, həmçinin üzvlərin

rəqabətqabiliyyətinin və rifahının yüksəldilməsidir. Aqrar sahədə siyasət qərarlarının

qəbuledilməsi prosesinə kənd ərazilərinin və fermer assosiyasiyalarının və

qurumlarının cəlb edilməsinin təşviqi və ictimai institutlar arasında informasiya

mübadiləsi məqsədi ilə Latviyada hökümət aqrar sahədə QHT-lər üzrə geniş iş aparır.

Rusiyada hökumətin aqrar siyasəti hərtərəfli işlənmiş qanunvericilik bazasına və

genişmiqyaslı və məqsədli proqramlaşdırmaya əsaslanır.

Aqrar sənaye kompleksinə dəstək üzrə dünyanın inkişaf etmiş bəzi qabaqcıl ölkələrində

həyata keçirilən əsas tədbirləri aşağıdakı kimi icmal etmək olar.

ABŞ-da “fermerlərin gəlirlərinin stabilləşdirilməsi” proqramı mövcuddur ki, həmin

proqramın həyata keçirilməsinə aqrar sənaye kompleksi üzrə büdcə vəsaitinin 50%-ə qədəri

xərclənir. Proqrama aşağıdakılar daxildir:

- “Məhsulun sığortalanması”;

- “Kənd təsərrüfatı krediti”;

- “Qiymətlərin dəstəklənməsi üzrə dövlət proqramı”.

Braziliyada əgər əvvələr bir siyasət olaraq iqtisadiyyatıixrac hesabına artırmaq hədəf

olaraq ortaya qoyulurdusa, son beş ildə, makroiqtisadi artım üçün “yanacaq” kimi tələbin

aktivliyinin stimullaşdırılması istifadə olunmağa başlayıb (United States Department of

Agriculture, 2009). Hazırda Braziliyada tətbiq edilmiş KT siyasəti dünyada uğurlu nəticələr

vermiş modellərdən biri hesab olunur. Bu model ölkədə tətbiq edilən idxalın əvəzedilməsi

siyasətindən imtina (80-ci illərin sonunda), “Cənubi Amerika Bazarı”nın

(MERCOSUL,1991) yaradılması və hər bir idarəetmə səviyyəsində liberallaşma (ÜTT-nin

yaradılması ilə yekunlaşan 1994-cü ildə keçirilmiş Uruqvay Raundunun nəticəsində) kimi

mərhələlərdən keçib.

Braziliyada aqrar siyasətin əsas alətlərinə aşağıdakılar daxildir:

- Federal hökümətin aqrar sahəyə istehsal üçün ayırdığı kreditlər;

- KT istehsalçılarına birbaşa subsidiyaların təqdim edilməsi;

- Fermerlərə borc problemini həll etmək üçün dəstək;

- Minimum Qiymət Proqramı;

- KT subyektlərinin marketinq və investisiya fəaliyyətinə dəstək;

- Torpaqların bərpası;

- KT sahəsində kadr hazırlığı, təhsil səviyyəsinin artırılması ilə bağlı aparılan işlər.

İsrail. Müxtəlif tədqiqatlarda qeyd olunur ki, İsrail dövləti istehsalın aparıcı amillərinin

(torpaq, su və xarici işci qüvvəsi) tənzimlənməsində dərindən iştirak edir və KT-na göstərilən

dövlət dəstəyinin cari mexanizmi vergiödəyiciləri üçün çox baha başa gəlməyə başlayır.

Bu ölkədə aqrar siyasətin əsas alətləri kimi aşağıdakı yanaşmalardan istifadə olunur:

- Ciddi dövlət dəstəyi sistemi (“qiymət dəstəyi”, subsidiyalaşma, güzəştli su təchizatı);

- Gömrük-tarif tənzimlənməsi vasitəsi ilə daxili bazarın müdafiəsi;

- KT malları bazarının hökümət tərəfindən tənzim edilən kooperativlər tərəfindən

idarəedilməsindən istifadə;

- KT subyektləri üçün geniş informasiya-məsləhət xidmətlərinin pulsuz təqdim

edilməsi;

- Aqrar sektor subyektləri üçün geniş informasiya-marketinq dəstəyi.

Yaponiyada KT siyasətinin prioritetləri müəyyən edilərkən iki yanaşmanın kəsişmə

nöqtələri əsas götürülür: istehlakçıların maraqları və istehsalçıların maraqları. Bu mənada

ölkənin Kənd Təsərrüfatı, Meşəçilik və Balıqçılıq Nazirliyinin 2010-cu ilin martında qəbul

edilmiş “Ərzaq, KT və Kənd əraziləri üzrə Baş Planı”nın əsas məqamlarına dair bəyanatına

görə hökümətin vəzifələri sırasında istehlakcıların yerli istehsal məhsullarına inamının təmin

edilməsi, fermerlərin yerli tələbata uyğun istehsala, KT ilə ərzaq sənayesi arasında daha sıx

əlaqələr vacib görülür. Göstərilən Planda hökümət “ərzaq həlqəsi”nin (food chain) hər bir

mərhələsi üzrə yeni siyasət tədbirləri nəzərdə tutur. Stabil ərzaq təminatı üçün, o cümlədən,

xüsusən də, fermerlərin gəlir səviyyəsinin təmin edilməsi məqsədə ilə pilot formada “birbaşa

ödənişlər” sisteminin tətbiqi. Burada hədəf mövcud KT torpaqlarının real ehtiyaclara uyğun

olan məhsulların (buğda, soya, düyü, yem və sə) əkini üçün istifadə edilməsi, eyni zamanda,

kənd ərazilərinə dəstək məqsədi ilə ilkin, ikinci dərəcəli və son emal sənayeləri arasında

əməkdaşlığın təmin edilməsi.

Yaponiya aqrar siyasətini fərqləndirən digər cəhət odur ki, burada KT-da calışan və

calışmaq istəyi olan hər bir fokus qrupu üçün dəstək tədbirləri proqram formasında icra edilir

(“Annual Report on Food, Agriculture and Rural Areas in Japan”, 2009):

- Aqrar sahədə işğüzar fəaliyyət üzrə bilik və bacarıqlar əldə etmək istəyənlər üçün

treninq proqramlarının təşkili, torpaq və KT avadanlığının əldə edilməsinə dəstək,

tələb olunan ilkin kapital üzrə dəstək və d.;

- KT korporasiyalarında işləmək istəyənlər üçün aqrar sahədə məşğulluğun (karyera

yüksəlişi) təşviqi (informasiya və fərdi məsləhətlərin təqdim edilməsi, işlə

təminolunmaya dəstək üçün işəgötürənlərlə görüşlərin təşkili, prefekturalar tərəfindən

həyata keçirilən kadr hazırlığı və s.).

Bundan başqa Yaponiyada KT siyasəti aqrar fəaliyyətin demək olar ki, hər bir

mərhələsini əhatə edən alətlər vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu mənada“qida zəncirinin”

həlqələrini əhatə edən “ən yaxşı KT təcrübələri” (GAP) proqramını göstərmək olar. Yapon

hökümətinin bu proqramının məqsədi daxili bazarı ərzaqla stabil təmin etməkdir, və fəaliyyət

dörd mərhələdə reallaşdırılır: (a) planlaşdırma (KT istehsalının bu və ya digər seqmentlərində

təftiş işlərinin71 qanunvericilik, təlimat və bələdçilər vasitəsi ilə qurulması), (b) yerinə

yetirmə (planlaşdırılmış təftiş işlərinin fermer təsərrüfatlarında yerinə yetirilməsi və

hesabatların hazırlanması), (c) yoxlama (hesabatları təhlil edərək, təkmilləşdirilməyə ehtiyac

duyulan sahələrin müəyyən edilməsi), (d) fəaliyyət (təcrübənin icmal edilməsi və zəruri

addımların atılması).

Avstraliyada tətbiq edilən "Xüsusi vəziyyətlər” (“Exceptional circumstances”)

proqramı OECD mütəxəssisləri ən yaxşı təcrübələrdən hesab edirlər. Bu proqram fermer

təsərrüfatlarının uzun müddətdə mövcudluğunu qorumaq üçün xüsusi hadisələr zamanı onlara

qısa-müddətli (24-aya qədər) dəstəyin təqdim edilməsini nəzərdə tutur. Dəstək məbləğləri

üzrə məhdudiyyətlər nəzərdə tutulan bu proqram ancaq nadir hallarda (20-25 ildən bir) baş

verən və fermer təsərrüfatının fəaliyyətinə (gəlirlərinə) ciddi, uzunmüddətli (12 ay) zərər

vuran hadisələri əhatə edir. Həmçinin bu hadisə normal risk-menecment sistemindən kənarda

qalan bir hal olmalıdır. Əgər fermer təsərrüfatının qarşılaşdığı hadisə bu tələblərə cavab

verirsə, onda yerli qurumlar zəruri məlumatları əlavə edərək ərizə formalarını Federal Kənd

Təsərrüfatı Nazirliyinə təqdim edirlər, və sənədlər qiymətləndirildikdən sonra son qərarı

verən Milli Kənd Ərazilərinin Məsləhət Şurasına (NRAC) ötürülür. Lazımi hallarda

qiymətləndirmələr üçün ekspertlər cəlb edilir. Bu kanal üzrə dəstək almaq üçün fermerin

gəlirinin ən azı 50% KT-da formalaşmalıdır, və əmək fəaliyyətinin ən azı 75% bu sahənin

payına düşməlidir. Eyni zamanda, seçim meyarları kimi müəssisənin KT və qeyri-KT

aktivlərinin dəyəri də müəyyən olunub. Ölkədə fermerlər üçün digər dəstək proqramları da

tətbiq edilir.

Kanadada həyata keçirilən “Kənd təsərrüfatında gəlirlərinin sabitləşdirilməsi

proqramının (CAİS) məqsədi bütün fermerlərin mədaxillərində olan itkiləri kompensasiya

etməklə illik gəlir səviyyələrinin stabilləşdirilməsidir. Proqram çərçivəsində, istehsalçılar

müəyyən haqq ödəməklə mədaxillərində mümkün azalmalardan özlərini sığorta edirlər. Və

bu zaman əsas kimi əvvəlki dövrlərdə fermerin orta gəlir səviyyəsi, yəni “istinad məbləği”

götürülür. Burada istinad edilən gəlir səviyyəsi maliyyə ilində fərdi istehsalçıların son beş

ildə mümkün mədaxil və xərclərindən istifadə etməklə formalaşdırılır. Dəqiq meyarlara

əsasən təyin edilən kompensasiyalar istehsalçılara ilin əvvəlində Federal və yerli (Provinsial)

hökümətlər tərəfindən təqdim edilir. Proqram çərçivəsində fermerlər gəlirlərində itkilərdən

asılı olaraq vəsaitləri dörd sıra (tranşlarla) alırlar. Lakin burada dövlət kompensasiyaları

“istinad mədaxilinin” 70%-dən çox ola bilməz. Eyni zamanda, bir müraciət edənə il ərzində 3

million Kanada dollarından artıq məbləğin verilməsinə icazə verilmir (“Effective Targeting

of Agricultural Policies”, 2007).

Bütün bu sadalanan subsidiyalaşdırma istiqamətləri kənd təsərrüfatı istehsalının kifayət

qədər yüksək səviyyədə dəstəklənməsi üçün uzunmüddətli stimulları özündə birləşdirməklə

yanaşı, qanuni əsasda uzunmüddətli proqramlar rolunu oynayır. Bu tədbirlərin əsas məqsədi

isə istehsalçılar üçün stabil qiymətlərin təmin edilməsi və əhalinin əksəriyyəti üçün ərzaq

əlyetərliyi yaratmaq deməkdir.

Fikrimizcə, yuxarıda şərh olunan nəzəri-metodoloji ümumiləşmələr və özünü

doğrultmuş beynəlxalq təcrübələrdə istifadə olunan mexanizmlər, yerli şəraitin xüsusiyyətləri

nəzərə alınmaqla, Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatında subsidyalaşdırma

prosesinin təkmilləşdirilməsi zamanı nəzəri-metodoloji və konseptual əsaslar kimi istifadə

oluna bilər.

III. ÖLKƏDƏ KƏND TƏSƏRRÜFATINA DÖVLƏT DƏSTƏYİNİN

HÜQUQİ-NORMATİV, TƏŞKİLATİ-İDARƏETMƏ VƏ İQTİSADİ

ƏSASLARI

Normativ hüquqi sənədlərin- qanunlar, qərarlar və qaydaların xülasəsi. Ölkədə qeyri-

neft sektorunun inkişafını sürətləndirmək məqsədilə dövlət tərəfindən müxtəlif sahələrin

inkişafına birdəfəlik və dolayı yardımlar ayrılır, dövlət proqramları işlənib hazırlanır. Diqqət

mərkəzində olan sahələrdən biri də ölkədə kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsidir. Bu

sahədə sahibkarlığın inkişafını sürətləndirmək məqsədilə 22 mart 1999-cu il tarixli prezident

fərmanı ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları, torpaq vergisi istisna olmaqla, digər

vergilərdən 5 il müddətinə azad edilmişdir. 2001-ci il 27 noyabr tarixində isə «Kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi haqqında» Qanun

qəbul edildi. Bu qanuna əsasən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan

hüquqi şəxslər Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hüquqi şəxslərin mənfəət vergisini, əlavə

dəyər vergisini, sadələşdirilmiş sistem üzrə vergini və həmin fəaliyyət prosesində istifadə

olunan obyektlərdən əmlak vergisini, fiziki şəxslər Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş

əlavə dəyər vergisini və həmin fəaliyyət prosesində istifadə olunan obyektlərdən əmlak

vergisini ödəməkdən azaddırlar. 2001-ci ildə qəbul olunan bu qanun əvvəlcə 3 illik vergi

güzəştlərini nəzərdə tuturdu. Daha sonra isə həmin qanunla müəyyən edilmiş vergi

güzəştlərinin qüvvədə olma müddəti uzadıldı, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə

məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslərə 2014-cü il yanvarın 1-dək vergi güzəştlərindən

yararlana bilmək imkanı yaradıldı. 2013-cü ilin dekabr ayından isə bu müddət əlavə olaraq 5

il müddətinə də uzadıldı.

Vergi güzəştləri nəticəsində kənd təsərrüfatında xərclərin 10%-dək azalmasına imkan

yarannmışdır. Vergilərin ləğv olunması nəticəsində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları

təkcə 2010-cu ildə dövlət büdcəsinə 164,1 mln. manat vergi ödəməkdən azad edilmişdir:

hüquqi şəxslərdən mənfəət vergisi 24, 6 mln., hüquqi və fiziki şəxslərdən əlavə dəyər vergisi

126,1 mln., hüquqi şəxslərdən sadələşdirilmiş vergi 6,3 mln., hüquqi şəxslərdən əmlak vergisi

5,7 mln., fiziki şəxslərdən gəlir vergisi 1,4 mln. manat təşkil edib. Kənd təsərrüfatı sahəsində

aparılan iqtisadi siyasətin nəticəsi olaraq taxıl istehsalı 2000-ci ilə nisbətən 2010-cu ildə 1,3

dəfə, kartof istehsalı 2 dəfə, meyvə-tərəvəz istehsalı 1,5 dəfə, bostan məhsullarının istehsalı

1,7 dəfə, üzüm istehsalı 1,7 dəfə, şəkər çuğunduru istehsalı 5,4 dəfə, ət istehsalı 2,3 dəfə, süd

istehsalı 1,5 dəfə, qaramalın baş sayı 1,3 dəfə, davarların baş sayı isə 1,4 dəfə artmışdır: Kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları dövlət tərəfindən verilmiş vergi güzəştlərindən

bəhrələnməsi nəticəsində məhsulların maya dəyəri xərclərinin və qiymətlərin aşağı

düşməsinə və məhsul bolluğunun yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Vergilərin müvəqqəti

ləğvi aqrar sahədə böyük stimul yaratmış, 2001-ci ildən başlayaraq ölkədə kənd təsərrüfatı

məhsullarının həcmi sabit olaraq artmışdır. Bu da öz növbəsində Azərbaycan Respublikasının

ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində və ölkədə ərzaq bolluğunun yaradılmasında

mühüm rol oynamışdır. (“Vergilər" qəzeti 14.12.2011 (46/587))

Son illər dövlət tərəfindən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına birbaşa

(yardımlar, subsidiyalar və s.) və dolayı (vergi güzəştləri, güzəştli kreditlər və s.) yolla

dəstəklər göstərilir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarını stimullaşdırmaq məqsədilə dövlət büdcəsi

tərəfindən ümumilikdə aqrar sahəyə bir neçə istiqamətdə subsidiyalar edilməkdədir. Belə ki,

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət

dəstəyi haqqında” 23 yanvar 2007-ci il tarixli 1907 nömrəli Sərəncamının icrası ilə bağlı

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 15 fevral 2007-ci il tarixli 32 nömrəli və 16

noyabr 2007-ci il tarixli 181 nömrəli qərarları ilə təsdiq olunmuş “Qaydalar”a uyğun olaraq

istehsalçılara hər hektar əkin sahəsinin və çoxillik əkmələrin (növündən asılı olmayaraq)

becərilməsində sərf olunan yanacaq və motor yağlarına görə 40 manat, habelə hər hektar

buğda və çəltik səpininə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına əlavə olaraq 40 manat

məbləğində yardımın verilməsi 2007-ci ildən başlayaraq indiyədək davam etdirilir.

Ümumilikdə, 2007-2010-cu illər ərzində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına

əkin sahəsinin və çoxillik əkmələrin becərilməsində sərf olunan yanacaq və motor yağlarına,

habelə buğda və çəltik səpininə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına 307,5 milyon manat

məbləğində subsidiya verilmişdir.

Bununla yanaşı, “Aqrolizinq” ASC-nin xətti ilə respublikamıza alınıb idxal olunan kənd

təsərrüfatı texnikası, texnoloji avadanlıq, mineral gübrələr və yüksək məhsuldar damazlıq

heyvanlar kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına, emal və xidmət sahələri ilə məşğul

olan sahibkarlara lizinq yolu ilə verilir və ya güzəştlə satılır. Hazırda respublikanın bütün

rayonlarında “Aqrolizinq” ASC-nin aqroservis filialları fəaliyyət göstərir.

2007-ci ildən indiyədək “Aqrolizinq” ASC və digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən

ölkəyə idxal olunan mineral gübrələrin dəyərinin orta hesabla 50 və 70 faizinin güzəştlə kənd

təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına satılması ilə əlaqədar həmin təşkilatlara dövlət

büdcəsinin vəsaiti hesabına 40 milyon manatdan çox vəsait ödənilmişdir.

Digər tərəfdən Nazirlər Kabinetinin 25 iyun 2007-ci il tarixli 103 nömrəli qərarı ilə

təsdiq edilmiş “Qaydalar”a əsasən toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və 2-

ci reproduksiyalı toxumlara və tinglərə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına təsərrüfatlara

ümumilikdə 15 milyondan çox manat məbləğində subsidiya verilmişdir.

Kənd təsərrüfatının dövlət dəstəklənməsi üzrə aşağıdakı mühüm dövlət sənədləri qəbul

edilmişdir:

«Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi

haqqında» 2001-ci il 27 noyabr tarixli Qanun Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

22 mart 1999-cu il tarixli fərmanı ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının,

torpaq vergisi istisna olmaqla, digər vergilərdən 5 il müddətinə azad edilməsi.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Aqrar bölmədə idarəetmənin

təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında» və «Aqrar bölmədə lizinqin genişləndirilməsi

sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» 23 oktyabr 2004-cü il tarixli sərəncamı.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına

dövlət dəstəyi haqqında» 23 yanvar 2007-ci il tarixli 1907 nömrəli Sərəncamı

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının

toxum, gübrə və damazlıq heyvanları ilə təmin edilməsinə əlavə dəstək verilməsi

barədə» 21 avqust 2008-ci il tarixli sərəncamı.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2007-ci il 25 iyun tarixli qərarı ilə

“Toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və 2-ci reproduksiyalı

toxumlara və tinglərə görə dövlət büdcəsindən təsərrüfatlara subsidiyanın ödənilməsi

Qaydası”.

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin «Azərbaycan Respublikasında

heyvandarlığın inkişaf etdirilməsinə dair əlavə tədbirlər haqqında» 14 fevral 2006-cı il

tarixli qərarı.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 15 fevral 2007-ci il tarixli 32 nömrəli

qərarı ilə təsdiq olunmuş “Qaydalar”a uyğun olaraq istehsalçılara hər hektar əkin

sahəsinin və çoxillik əkmələrin (növündən asılı olmayaraq) becərilməsində sərf olunan

yanacaq və motor yağlarına görə 40 manat, məbləğində yardımın verilməsi.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 16 noyabr 2007-ci il tarixli 181 nömrəli

qərarı ilə təsdiq olunmuş “Qaydalar”a uyğun olaraq istehsalçılara hər hektar buğda və

çəltik səpininə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına əlavə olaraq 40 manat

məbləğində yardımın verilməsi.

Subsidiyanın təşkili və onun monitorinqi mexanizmi. Tədqiqat çərçivəsində subsidiyaların

verilməsinin təşkili araşdırılarkən onun həm müsbət, həmdə mənfi tərəfləri aşağıdakı kimi

ümumiləşdirilmişdir:

Müsbət təsirləri:

ümumilikdə kənd təsərrüfatının inkişafına müsbət təsir edir ki, bu da iqtisadiyyatının

qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi baxımından vacibdir;

subsidiyaların verilməsi təsərrüfat dövriyyəsindən kənarda qalmış pay torpaqlarının

təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsinə stimul yaradır;

kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları əkin sahəsinin becərilməsi üçün çəkməli

olduğu xərclərin bir hissəsindən azad olur ki, bu da məhsul vahidinin maya dəyərini

aşağı salır;

əhalinin kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təminatına və kənd təsərrüfatı məhsulları

bazarında bolluğun yaradılmasına təsir göstərir;

bu sahədə məşğulluğa və həmin insanların rifah səviyyəsinə təsir edir;

xarici ölkələrdən idxal olunan məhsullarla müqayisədə yerli məhsulların qiymətinin

aşağı olması onların daxili bazarda rəqabət apara bilməsinə imkan yaradır;

müqayisəli üstünlüyə malik kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən istehsalçıların

ixrac imkanlarını artırır.

Mənfi təsirləri:

Bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə zidddir;

ÜTT-nin tələblərinə uyğun deyildir (ÜTT-nin kənd təsərrüfatı sazişinin tələblərindən

biri kənd təsərrüfatına ayrılan subsidiyaların məhdudlaşdırılmasıdır);

Müəyyən məbləğdə büdcə vəsaitinin sərf olunmasına gətirib çıxarır ki, bu da büdcənin

digər xərc maddələrin azalması və ya onların təxirə salınması ilə nəticələnir;

Əkin sahəsinin kəmiyyət ölçüsünə görə subsidiyanın verilməsi torpaq-iqlim

xüsusiyyətlərini nəzərə almadığından, ənənəvi məhsul istehsalı sahəsindəki qeyri-

bərabər iqtisadi vəziyyəti aradan qaldıra bilmədiyindən, ənənəvi məhsul

istehsalçılarının daha az xərc tələb edən məhsulların istehsalına meyl etməsinə və

həmin torpaq sahəsi üçün səmərəli olmayan məhsulların istehsalı ilə məşğul olmasına

gətirib çıxarır;

Yuxarıda qeyd olunan səbəblərdən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları

herikləmə qaydalarına əməl etmir, bununla da həmin torpaq sahələrinin münbitliyinin

azalmasına və eyni zamanda məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olur;

Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına verilən subsidiya onların hansısa xərc maddəsini

əvəzlədiyindən, subsidiyanın dayandırıldığı zaman bu, istehsalın həcminin azalmasına

təsir edir;

Kənd təsərrüfatının ektensiv inkişafına təsir edir ki, bu da elmi-texniki tərəqqinin,

innovasiyanın tətbiqi imkanlarını aşağı salır və nəticə etibarı ilə intensiv inkişafa mane

olur;

Heyvandarlığın inkişafı üçün əlverişli torpaq sahələrinin (otlaq və biçənəklər) əkin

dövriyyəsinə cəlb olunmağına gətirib çıxarır ki, bu da heyvandarlığın inkişafına mənfi

təsir edir.

Yuxarıdakı müsbət və mənfi cəhətləri nəzərə almaqla monitorinq mexanizmi elə

qurulmalıdır ki, nəinki subsidiyanın verilməsindəki şərtlər, həmdə digər cəhətlərdən yalnız

müsbət mənada istifadə maksimumlaşdırılması və mənfi cəhətlərin təsirinin

minumumlaşdırılmasına nail oluna bilinsin.

Nəzarət mexanizmi üçün informasiya təminatının formalaşdırılması üsulları kimi uçot

hesabat və statistik məsələlər. Subsidiyalar barədə təfərrüatlı və ümumiləşdirilmiş

məlumatların toplanması sahəsində xeyli problemlər vardır. Bu problemlər Azərbaycanda

məhsul və xidmətlərin istehsalı və bölüşdürülməsinin sahələrarı balansının tərtibi zamanı da

mövcüd olmaqdadır. Problemin kökü subsidiyaların müəssisələrin ilkin uşotunda qeydə

alınması və müvafiq statistik hesabatlarda əks etdirilməsi qaydaları ilə bağlıdır. Beynəlxalq

mühasibat uçotu prinsiplərinə keçməzdən əvvəl və sonra da bu problem hələki öz həllini tam

tapmamışdır. Halbuki hər bir müəssisə dövlətdən subsidiya alndığı zaman o aşağıdakı

qaydada mühasibat uçotunda əks etdirməlidir:

Köhnə hesablar planına uyğun subsidiyanın mühasibat uçotunda əks edirilməsi

D-T K-T Məbləğ Məzmun

51 96 1180 subsidiya məbləği daxil olduqda

10

19

60

60

1000

180

subsidiya məbləği hesabına aktivlər

alındıqda

60 51 1180 subsidiya məbləği təyinatı üzrə

köçürüldükdə

96 89 1180 subsidiya məbləği təyinatı üzrə tam

istifadə edildikdə

89

89

10

19

1000

180

subsidiya məbləği təyinatı üzrə tam

istifadə edildikdə

51 96 1180 Əsaslı tikinti üçün məqsədli

maliyyələşmə daxil olub

08

19

60

60

1000

180

Tikinti qəbul edilib

60 51 1180 Tikintinin dəyəri ödənir

01 08 1000 İstifadəyə verilib

96 89 1180 Maliyyə istifadə edildi

89 19 180 ƏDV silinir

89 02 1000 Amortizasiya bərabər bölünməklə

20 02 1000 Təyinatı üzrə istifadə edilmədikdə belə

olur 89 80 1000

Yeni hesablar planına uyğun subsidiyanın mühasibat uçotunda əks edirilməsi

D-T K-T Məbləğ Məzmun

223 444 1180 Subsidiya məbləği daxil olduqda

201

241

431

431

1000

180

Subsidiya məbləği hesabına aktivlər

alındıqda

431 223 1180

Subsidiya məbləği təyinatı üzrə

köçürüldükdə

444 335 1180

Subsidiya məbləği təyinatı üzrə tam

istifadə edildikdə

335

335

201

241

1000

180

Subsidiya məbləği təyinatı üzrə tam

istifadə edildikdə

701 112 1000 Təyinatı üzrə istifadə edilmədikdə

335 801 1000

223 444 1180

Əsaslı tikinti üçün məqsədli

maliyyələşmə daxil olub

08

241

431

431

1000

180 Tikinti qəbul edilib

431 223 1180 Tikintinin dəyəri ödənir

111 113 1000 İstifadəyə verilib

444 335 1180 Maliyyə istifadə edildi

335 241 180 ƏDV silinir

335 112 1000 Amortizasiya bərabər bölünməklə

701 112 1000 Təyinatı üzrə istifadə edilmədikdə belə

olur 335 801 1000

Hər iki qaydada uçotda prinsipial fərq yoxdur. Lakin 17№-li Milli Muhasibat Ucotu

Standartının məqsədi hokumət subsidiyaları və dovlət yardımı alan muəssisələrin bu cur

subsidiyaları muvafiq şəkildə ucota almasını və bu cur yardımın duzgun şəkildə

acıqlanmasını təmin etməyi tələb edir. Bu standartın tələbinə görə hokumət subsidiyası alan

muəssisələr bu subsidiyanı oz maliyyə hesabatlarından kənarda saxlaya bilməzlər. Standartda

habelə aşağıdakı izahlar verilir.

Dövlətdən və ya hər hansı dovlət qurumundan maliyyə yardımı alan muəssisələrin

iqtisadi vəziyyəti həmişə bu cur yardımları almayan muəssisələrdən fərqli olur. Əgər maliyyə

yardımı muəssisəyə uzunmuddətli aktivin (məsələn, hər hansı muasir texnoloji vasitə) əldə

edilməsinə yardım məqsədilə verilirsə, onda bu muəssisə həmin aktivi daha aşağı qiymətlə

əldə edə biləcəkdir. Halbuki belə bir yardım almayan muəssisə bu cur aktivi əldə etmək ucun

xərcləri tam olaraq odəməlidir. Bu cur imkan dovlət yardımı alan muəssisələrin pul

vəsaitlərinin hərəkətinə tohfə verir və həqiqətən də, muəssisəyə digər muəssisələr uzərində

rəqabət ustunluyu verə bilər. Belə ki, dovlət yardımı ilə həmin muəssisə muasir, səmərəli

texnologiya əldə etdiyi halda, bu cur yardım ala bilməyən digər muəssisələr bu xərcləri

odəmək iqtidarında olmaya bilərlər. Dovlət yardımı cari məsrəflərin azaldılmasına yardım

etməyə (məsələn, muəssisənin məvacib xərclərinin odənilməsinə yardım) yonəlmişdirsə, bu,

yenə də pul vəsaitlərinin hərəkətinə komək edəcəkdir (işəgoturmə xərclərindən irəli gələn

xalis pul vəsaiti axınlarının azaldılması baxımından). Bu, eyni zamanda, muəssisənin

rentabelliliyinə də (xalis işəgoturmə xərcləri baxımından) tohfə verəcəkdir. Cari məsrəfləri

odəmək ucun bu cur yardım ala bilməyən muəssisələr pul vəsaitlərinin hərəkəti və rentabellik

baxımından qeyd olunan irəliləyişlərə malik ola bilmirlər. Əgər hokumət subsidiyaları

duzgun şəkildə acıqlanmırsa və ucota alınmırsa, bu cur yardımları almayan muəssisələrin

maliyyə hesabatları ilə muqayisədə hokumət subsidiyaları alan muəssisələrin maliyyə

hesabatları aydın şəkildə səmərəlilik və rentabellik baxımından irəliləyişləri numayiş etdirir.

Bu aşkar “irəliləyiş” yanlış olaraq, muəssisənin daha yaxşı idarə olunmasının nəticəsi və

uzunmuddətli davamlı kimi qəbul edilə bilər.

Bundan əlavə standartda subsidiya və dövlət yardımlarına da aydınlıq gətirilir.

“Dovlət” – subsidiya və yardım kontekstində Azərbaycan Hokuməti nəzərdə tutulur, lakin bu

anlayış Azərbaycan dovlətinin inkişaf yardımlarının verilməsi ilə məşğul olan butun digər

qurumlarına da şamil olunur. Bununla belə, “dovlət” anlayışı Azərbaycan milli hokuməti

tərəfindən verilən subsidiyalarla məhdudlaşmır. Əgər hansısa xarici dovlət və ya onun hər

hansı qurumu və ya hər hansı beynəlxalq qurum fərdi muəssisəyə subsidiya ayırırsa, bu da

Standartın əhatə dairəsinə daxil edilir.

“Hokumət subsidiyaları” muəssisənin əməliyyat fəaliyyəti ilə əlaqədar muəyyən

şərtlərin kecmişdə və ya gələcəkdə yerinə yetirilməsinə gorə muəssisəyə resursların

köcurulməsi formasında dovlət yardımıdır. Bu dovlət yardımı aşağıdakı formalarda ola bilər:

Pul vəsaiti

Torpaq, tikili və ya avadanlıq

Azaldılan və ya bağışlanan borclar

Uzunmuddətli aktivin ədalətli dəyərindən aşağı verilməsi (məsələn, ədalətli dəyəri 100

000 manat olan torpaq sahəsinin 30 000 manata verilməsi – arada olan fərq subsidiya

hesab olunur).

Hokumət subsidiyaları həmişə muəssisə tərəfindən muəyyən bir işin gorulməsi

(kecmişdə və ya gələcəkdə) muqabilində verilir.

Məsələn, muəssisəyə subsidiya uzunmuddətli aktivin alınmasına yardım etmək ucun

verilə bilər. Ona gorə də, subsidiya faktiki olaraq aktivi əldə edən muəssisənin fəaliyyəti ilə

şərtlənir.

Dovlət yardımı bir qayda olaraq, iqtisadi resursların dovlətdən muəssisəyə kocurulməsi

ilə həyata kecirilən bir fəaliyyətdir. yəni muəyyən meyarlara cavab verən muəssisə və ya

muəssisələr qrupuna aid xususi iqtisadi səmərənin təmin edilməsinə yonəlmiş dovlət

fəaliyyətidir. Bu cur fəaliyyətə xususi bir sahə uzrə yeni fəaliyyətə başlayan muəssisələr ucun

marketinq məsləhətlərinin təmin edilməsi və ya bazar tədqiqatlarının aparılması məqsədilə

muəssisələrə statistik məlumatların verilməsini numunə gostərmək olar.

Göründüyü kimi subsidiyaların uçotu kommersiya təşkilatlarının mühasibat uçotunda

əks etdirilməsi sahəsində kifayət qədər qanuni baza vardır. mühasibat uçotunun əsas

vəzifələrindən biri də nəzarətin olduğunu nəzərə alsaq, subsidiyaların verilməsində qoyulan

şərtlərə tam əməl edilmə qaydalarına nəzarət edilə bilər.

Ilkin uçot mərhələsində subsidiyaların uçotunun aparılması bütün iqtisadiyyat üzrə belə

məlumatların statistik hesabat formalarında əks eirilələk aqreqatlaşdırılmasını da mümkün

edir.

Hazırki vəziyyət ondan ibarətdir ki, subsidiyaların verilməsinə nəzarət və dövlət

tənzimlənməsi ilə əlaqədar tələb olunan məlumatlara ehtiyac duyulmadığından belə

məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün statistika hesabatlarında müvafiq bəndlər nəzərdə

tutulmamışdır.

IV. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA KƏND

TƏSƏRRÜFATINDA SUBSİDİYALAŞDIRMANIN MÖVCUD

VƏZİYYƏTİNİN ANALİTİK TƏHLİLİ VƏ

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Kənd təsərrüfatı Azərbaycan iqtisadiyyatında mühüm əhəmiyyət təşkil edən bir sahədir.

Beləki, burada tarixən formalaşmış əkinçilik və heyvandarlıq mədəniyyəti vardır. əhalinin

təxminən yarısı kənd yerlərində, məşğul əhalinin isə təxmkinən 40%-i kənd təsərrüfatı

sahəsində çalışır. Əhalinin gəlirlərində ərzağa xərclənən hissə təxminən 42% təşkil edir.

Kənd təsərrüfatında yaradılan əlavə dəyər bütün iqtisadiyyatda yaradılan əlavə dəyərin

təxminən 5%-ni təşkil edir. Neft və neftlə bağlı sahələr istisna olunarsa, bu rəqəm digər

sahələr arasında ən mümüm göstərici sayılır. Digər tərəfdən ölkənin neftdən sonra ən böyük

ixrac potensialı da məhz bu sahə ilə bağlıdır.

Nəzərə alsaq ki, ölkədə 2006-cı oldən başlayaraq kənd təsərrüfatının dövlət tərəfindən

hərtərəfli dəstəklənməsinə başlanmışdır, onda tədqiqatımız qarşısında duran aşağıdakı iki

suala cavab axtarılması daha görünər:

Kənd təsərrüfatının dövlət dəstəklənməsi bu sahədə mövcud olan ənənəvi

problemlərdən irəli gəlmişdirmi?

Kənd təsərrüfatının dövlət dəstəklənməsi bu sahədə mövcud olan ənənəvi

problemlərdən deyil, ərzaq təhlükəsizliyi probleminin həlli ilə əlaqədardırmı?

Qiymətləndirmə zamanı ekonometrik metodlardan istifadə edilmişdir. Bu məqsədlə

rəsmi statistika məlumatları əsasında qurulacaq modellər üçün 2001-2012-ci illərin zaman

sıraları işlənib hazırlanmışdır. Iqtisadi nəzəriyyəyə müvafiq olaraq qısa və uzun müddətli

problemlərin mövcudluğunu qiymətləndirmək üçün səbəb nəticə əlaqələri seçilmiş və

qurulacaq modellərin reqressiya tənlikləri nəzəri olaraq formalaşdırılmışdır.

Qiymətləndirmə üçün lazım olan iqtisadi göstəricilər toplusu 2 saylı cədvədə

verilmişdir. Qiymətləndirmə aparılarkən baza ili olaraq 2001-ci il seçilmiş və nominal

göstəricilər baza ilinə görə real göstəricilərə çevrilmişdir. Məhsul qruplarının sayının az

olması statistik məlumatların zaman sıralarının olmaması və statistik metodologiyanın

dəyişməsi ilə bağlı göstəricilərin müxtəlif qaydada hesablanması səbəbindən onların

müqayisə edilə bilinməməsi səbəbindən irəli gəlmişdir.

Cədvəl 2

Göstəricinin adı 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Əhalinin gəlirləri milyon manatla 4302 5019 5738 6595 8064 9950 14558 20058 22601 25607 30525 34724

Əhalinin real gəlirləri milyon manatla 4302 4810 5381 5796 6466 7367 9237 10535 11695 12536 13850 15583

Adambaşına düşən real gəliri milyon manatla 0,5 0,6 0,6 0,7 0,8 0,9 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,7

İstehlak qiymətləri indeksi əvvəlki ilə nisbətən faizlə 101,50 102,80 102,20 106,70 109,60 108,30 116,70 120,80 101,50 105,70 107,90 101,10

İstehlak qiymətləri indeksi nisbətən əmsal 1,02 1,03 1,02 1,07 1,10 1,08 1,17 1,21 1,02 1,06 1,08 1,01

İstehlak qiymətləri indeksi 2001-ci ilə nisbətən əmsal 1,00 1,04 1,07 1,14 1,25 1,35 1,58 1,90 1,93 2,04 2,20 2,23

Əhalinin istehlak xərclərinin quruluşu % 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

o cümlədən:

ərzağa 68 54 55 56 54 54 53 57 53 48 48 42

qeyri ərzaq məhsullarına 9 17 16 15 16 15 14 13 14 15 14 16

alkoqollu içkilərə 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

xidmətlərə 22 29 29 28 30 31 33 30 33 36 38 40

Əhalinin ümumi sayı 8153 8230 8309 8398 8500 8610 8723 8838 8947 9054 9173 9296

Kənd əhalisinin sayı 3982 4015 4011 4007 4037 4076 4115 4148 4196 4252 4314 4359

0,49 0,49 0,48 0,48 0,47 0,47 0,47 0,47 0,47 0,47 0,47 0,47

Şəhər əhalisinin sayı 4171 4215 4298 4391 4463 4533 4608 4690 4751 4802 4859 4937

Ümumi məşğul əhali 3715 3727 3747 3809 3850 3973 4162 4216 4272 4329 4375 4445

Kənd təsərrüfatı ilə məşğul əhalinin sayı 1482 1495 1497 1503 1510 1548 1598 1611 1629 1655 1657 1674

0,40 0,40 0,40 0,39 0,39 0,39 0,38 0,38 0,38 0,38 0,38 0,38

Digər sahələrdə məşğul əhalinin sayı 2233 2232 2250 2306 2340 2425 2565 2604 2643 2674 2718 2772

Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda ümumi buraxılışı milyon

manat 1193 1286 1389 1527 1786 2044 2939 3509 3721 4117 4804

Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda yaradılan əlavə dəyər

milyon manat 780,3 834,8 876,0 923,5 1072,0 1263,2 1816,2 2131,4 2079,0 2344,9 2736,4

Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda aralıq istehlak milyon manat 412 451 513 604 714 781 1122 1378 1642 1772 2068

Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda ümumi daxili məhsul milyon

manat 788,7 846,0 888,0 937,3 1145,5 1329,3 1854,8 2236,0 2179,5 2344,6 2643,5 2783,1

Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda real ümumi daxili məhsul

milyon manat (fiziki həcm indeksi ilə 2001-ci il baza) 788,7 795,1 790,3 797,5 906,7 1042,8 1399,0 1589,6 1497,0 1646,7 1754,8 1733,1

Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıqda real ümumi daxili məhsul

milyon manat (istehsalçı qiymət indeksi ilə 2001-ci il baza) 788,7 754,4 720,3 618,6 626,8 640,2 756,8 778,9 744,7 786,1 759,5 753,9

Kənd təsrrüfatında əsas fondların dəyəri milyon manat 2694,3 2727,1 2764,7 2821,5 3004,6 3467,3 4150,2 4521,9 4868,1 5099,8 5271,4 5817,1

Kənd təsrrüfatında əsas fondların real dəyəri milyon manat 2694 2656 2297 2066 1875 1966 1999 1765 2357 1892 1465 1547

Sənaye məhsulunun istehsalçı qiymət indeksi əvvəlki ilə nisbətən

faizlə 103,30 99,40 117,20 113,50 117,30 110,10 117,70 123,40 80,60 130,50 133,50 104,50

Sənaye məhsulunun istehsalçı qiymət indeksi əvvəlki ilə nisbətən

əmsal 1,03 0,99 1,17 1,14 1,17 1,10 1,18 1,23 0,81 1,31 1,34 1,05

Sənaye məhsulunun istehsalçı qiymət indeksi 2001-ci ilə nisbətən

əmsal 1,00 1,03 1,20 1,37 1,60 1,76 2,08 2,56 2,07 2,69 3,60 3,76

Satılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymət indeksi

əvvəlki ilə nisbətən %-lə 104,20 105,40 104,10 117,50 112,20 112,60 113,5 110,4 98,50 104,20 110,30 99,50

Satılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymət indeksi

əvvəlki ilə nisbətən əmsal 1,04 1,05 1,04 1,18 1,12 1,13 1,14 1,10 0,99 1,04 1,10 1,00

Satılmış kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymət indeksi 2001-

ci ilə nisbətən əmsal 1,00 1,05 1,10 1,29 1,45 1,63 1,85 2,04 2,01 2,09 2,31 2,30

Birillik və ikiillik bitkilərin istehsalçı qiymət indeksi əvvəlki ilə nisbətən

%-lə 101,20 99,90 113,80 119,20 106,70 109,10 114,80 107,60 95,60 104,50 107,30 98,20

diri heyvan və heyvandarlıq məhsullarınin istehsalçı qiymət indeksi

əvvəlki ilə nisbətən %-lə 107,10 109,00 101,90 117,30 119,80 116,00 113,80 114,30 100,50 104,40 111,30 101,50

Kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm indeksi əvvəlki ilə nisbətən

%-lə 111,10 106,40 105,60 104,60 107,50 100,90 104,00 106,10 103,50 97,80 105,80 106,60

Kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm indeksi əvvəlki ilə nisbətən

əmsal 1,11 1,06 1,06 1,05 1,08 1,01 1,04 1,06 1,04 0,98 1,06 1,07

Kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm indeksi 2001-ci ilə

nisbətən əmsal 1,00 1,06 1,12 1,18 1,26 1,27 1,33 1,41 1,46 1,42 1,51 1,61

Birillik və ikiillik bitkilərin fiziki həcm indeksi əvvəlki ilə nisbətən %-lə 116,10 107,00 105,30 104,00 110,50 99,20 102,40 107,20 104,00 91,10 108,00 105,80

diri heyvan və heyvandarlıq məhsullarınin fiziki həcm indeksi əvvəlki

ilə nisbətən %-lə 104,10 105,50 106,20 105,70 103,60 102,90 106,10 104,10 102,80 106,10 103,50 107,60

Mal qara və quş ətinin təklifi (istehsal) tn 114100 124600 134400 143700 149600 155500 170572 175600 237078 253772 263692 285636

Mal qara və quş ətinə tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn

145100 156300 170400 183700 193200 192900 220077 214608 291213 298477 311140 333943

Mal qara və quş ətinin orta istehsal qiymətləri AZN 1149 1274 1195 1169 1145 1470 1930 2210 2273 2264 2609 3342

Süd və süd məhsullarının təklifi (istehsal) tn 1073700 1119800 1167800 1213700 1251900 1299500 1341278 1381625 1 433 114 1536232 1 622291 1719620

Süd və süd məhsullarına tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi)

tn 1262800 1403100 1412500 1414200 1459500 1503900 1793830 1801831 2229143 2357155 2500356 2446865

Süd və süd məhsullarının orta istehsal qiymətləri AZN 194 222 225 185 212 221 237 275 315 339 386 425

Yumurtanın təklifi (istehsal) min ədəd 555500 561600 681900 829400 874600 760900 870955 1160530 1221179 1178586 1010997 1226711

Yumurtaya tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) min əd 610300 594400 691000 842300 896200 786800 919040 1179792 1266542 1242306 1319726 1306259

Yumurtanın orta istehsal qiymətləri min əd AZN 472 513 469 424 485 561 662 751 571 524 649 742

Buğda təklifi (istehsal) tn 1493700 1692800 1509600 1573000 1527000 1460300 1305458 1645792 2096203 1272340 1594394 1797028

Buğdaya tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn 2203600 2344800 2695100 3078000 3070900 3031900 3166548 3155100 3567504 3656274 3438915 3738142

Buğdanın orta istehsal qiymətləri AZN 91 89 98 114 109 125 156 175 140 208 202 196

Kartof təklifi (istehsal) tn 605800 694900 769000 930400 1083100 999300 1037317 1077114 982979 953710 938517 968545

Kartofa tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn 877700 1054200 1262700 1472600 1694600 1881000 1928673 1881900 1858059 1647740 1589283 1552432

kartofun orta istehsal qiymətləri AZN 128 110 133 129 139 196 329 341 349 461 477 351

Tərəvəz təklifi (istehsal) tn 1207300 1304900 1403000 1431500 1491100 1548500 1227350 1228312 1 178 595 1 189 465 1 214 758 1216240

Tərəvəzə tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn 1297100 1425000 1540400 1596200 1663900 1752300 1461880 1434263 1406878 1478552 1528444 1499274

Tərəvəzin orta istehsal qiymətləri AZN 58 85 76 67 57 65 100 108 150 216 134 130

Üzüm təklifi (istehsal) tn 565600 578900 637100 479500 705400 756500 103363 115822 129159 129536 137038 150987

Üzümə tələb (cəmi istifadə+ehtiyatların dəyişməsi) tn 660200 713800 713000 565700 758700 855800 110437 125975 143559 144892 154347 165337

Üzümün orta istehsal qiymətləri AZN 131 75 186 130 295 310 321 282 238 258 275 370

KƏND TƏSƏRRÜFATI ÜZRƏ MAKRO İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏR TOPLUSU

Mənbə: Statistika Komitəsinin 2013-cü il statistik məcmuəsi, Kənd təsərrüfatı statistikası,

Ərzaq balansları barədə stat.gov.az saytından götürülmüş məlumatlar

Qiymətləndirmədən alınan nəticələr 3 və 4 saylı cədvəllərdə verilmişdir.

Cədvəl 3

Blok

№

Problemin

növüİstifadə məqsədi Tənliklərin forması Empirik tənliklər

Qısa

müddətli

Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Mal qara və quş ətinin təklifi = a +

b*LOG Mal qara və quş ətinin orta istehsal

qiymətləri

LOG(MQQE_TK) = 6.33179250966 + 0.771268685934*LOG(MQQE_IQ)

Qısa

müddətli

Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Süd və süd məhsullarının təklifi= a +

b*LOG Süd və süd məhsullarının orta istehsal

qiymətləri

LOG(SSM_TK) = 11.332165069 + 0.498281457716*LOG(SSM_IQ)

Qısa

müddətli

Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Yumurtaın təklifi= a + b*LOG

Yumurtanın orta istehsal qiymətləriLOG(Y_TK) = 7.7781812072 + 0.933803670404*LOG(Y_IQ)

Qısa

müddətli

Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Buğdanın təklifi = a + b*LOG Buğdanın

orta istehsal qiymətləriLOG(B_TK) = 14.3825466928 - 0.0239581730941*LOG(B_IQ)

Qısa

müddətli

Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Kartofun təklifi = a + b*LOG kartofun

orta istehsal qiymətləri LOG(K_TK) = 12.7100852258 + 0.185622824515*LOG(K_IQ)

Qısa

müddətli

Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Tərəvəzin təklifi = a + b*LOG

Tərəvəzin orta istehsal qiymətləri LOG(T_TK) = 14.8308758754 - 0.165594210865*LOG(T_IQ)

Qısa

müddətli

Təklifin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Üzümun təklifi = a + b*LOG Üzümün

orta istehsal qiymətləri LOG(U_TK) = 17.3312520159 - 0.889216165185*LOG(U_IQ)

Qısa

müddətli

Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Mal qara və quş ətinə tələb = a +

b*LOG Mal qara və quş ətinin orta istehsal

qiymətləri

LOG(MQQE_TB) = 7.14447397657 + 0.690874422041*LOG(MQQE_IQ)

Qısa

müddətli

Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Süd və süd məhsullarına tələb= a +

b*LOG Süd və süd məhsullarının orta istehsal

qiymətləri

LOG(SSM_TB) = 9.52018271382 + 0.872693240382*LOG(SSM_IQ)

Qısa

müddətli

Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Yumurtaya tələb= a + b*LOG

Yumurtanın orta istehsal qiymətləriLOG(Y_TB) = 7.2215051324 + 1.03135356694*LOG(Y_IQ)

Qısa

müddətli

Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Buğdaya tələb = a + b*LOG Buğdanın

orta istehsal qiymətləriLOG(B_TB) = 12.6927649782 + 0.456306714842*LOG(B_IQ)

Qısa

müddətli

Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Kartofa tələb = a + b*LOG kartofun

orta istehsal qiymətləri LOG(K_TB) = 12.7020544338 + 0.281990510077*LOG(K_IQ)

Qısa

müddətli

Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Tərəvəzə tələb = a + b*LOG Tərəvəzin

orta istehsal qiymətləri LOG(T_TB) = 14.4659030526 - 0.0533618782556*LOG(T_IQ)

Qısa

müddətli

Tələbin qiymətdən elastikliyi məsələsinə

baxmaq üçün

LOG Üzümə tələb = a + b*LOG Üzümün

orta istehsal qiymətləri LOG(U_TB) = 17.8747897151 - 0.968169570373*LOG(U_IQ)

3Qısa

müddətli

Məhsulun həcminin zaman etibarı ilə

dəyişkənliyiniı müəyyən edərək, ondakı

nisbətən kiçik dəyişikliyin kənd

təsərrüfatı məhsullarının qiymətində və

kənd təsərrüfatında əldə olunan

gəlirlərdə böyük dəyişikliyə səbəb olması

barədə nəzəri hipotezin Azərbaycanın

üçün yoxlanması (periodik funksiya ilə

verilməlidir)

Kənd təsərrüfatı məhsullarının fiziki həcm

indeksi 2001-ci ilə nisbətən əmsal = a+b*sinus

(zaman)

KTMI_FHI = 1.30523083213 - 0.0796939002616*SIN(@TREND)

LOG Mal qara və quş ətinə tələb = a +

c*LOG əhalinin adambaşına düşən gəlirləri +

b*LOG Mal qara və quş ətinin orta istehsal

qiymətləri

LOG(MQQE_TB) = 13.3572702545 + 0.819726291228*LOG(ABDRG) -

0.137192658153*LOG(MQQE_IQ)

LOG Süd və süd məhsullarına tələb= a +

c*LOG əhalinin adambaşına düşən gəlirləri+

b*LOG Süd və süd məhsullarının orta istehsal

qiymətləri

LOG(SSM_TB) = 12.160773893 + 0.356046337548*LOG(ABDRG) +

0.401362380481*LOG(SSM_IQ)

LOG Yumurtaya tələb= a + c*LOG əhalinin

adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG

Yumurtanın orta istehsal qiymətləri

LOG(Y_TB) = 15.884988178 + 0.840775434451*LOG(ABDRG) -

0.330703824901*LOG(Y_IQ)

LOG Buğdaya tələb = a + c*LOG əhalinin

adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG

Buğdanın orta istehsal qiymətləri

LOG(B_TB) = 15.252297996 + 0.42816969269*LOG(ABDRG) -

0.0602078359569*LOG(B_IQ)

LOG Kartofa tələb = a + c*LOG əhalinin

adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG kartofun

orta istehsal qiymətləri

LOG(K_TB) = 14.5055610458 + 0.485370668245*LOG(ABDRG) -

0.0452570418314*LOG(K_IQ)

LOG Tərəvəzə tələb = a + c*LOG əhalinin

adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG

Tərəvəzin orta istehsal qiymətləri

LOG(T_TB) = 15.0712535181 + 0.167707207346*LOG(ABDRG) -

0.184163008137*LOG(T_IQ)

LOG Üzümə tələb = a + c*LOG əhalinin

adambaşına düşən gəlirləri+ b*LOG Üzümün

orta istehsal qiymətləri

LOG(U_TB) = 10.5096104033 - 2.17480036138*LOG(ABDRG) +

0.376243362744*LOG(U_IQ)

5Uzun

müddətli

Elmi texniki tərəqqinin kənd

təsərrüfatında istehsalın həcminə təsirini

İstehsal funksiyası ilə oyrənərək, əmək

məhsuldarlığının artımının elmi texniki

tərəqqi hesabına baş verdiyini yoxlamaq

LOG kənd təsərrüfatına yaradılan real ÜDM

= a + b*LOG əsas fondların dəyəri+c*LOG

kənd təsərrüfatında məşğul əhalinin sayı+d*

elmi texniki tərəqqi

LOG(KT_RUDM) = -45.4595000666 -

0.0458378819262*LOG(KT_EFRD) + 7.18435392666*LOG(KT_MES)

LOG Mal qara və quş ətinə tələb = a +

b*LOG Əhalinin sayıLOG(MQQE_TB) = -45.3347709465 + 6.35439104735*LOG(ES)

LOG Süd və süd məhsullarına tələb= a +

b*LOG Əhalinin sayıLOG(SSM_TB) = -35.9461879065 + 5.54877362199*LOG(ES)

LOG Yumurtaya tələb= a + b*LOG Əhalinin

sayıLOG(Y_TB) = -45.2594604358 + 6.50665840112*LOG(ES)

LOG Buğdaya tələb = a + b*LOG Əhalinin

sayıLOG(B_TB) = -16.5618439257 + 3.47299093382*LOG(ES)

LOG Kartofa tələb = a + b*LOG Əhalinin

sayıLOG(K_TB) = -19.1150069303 + 3.67734203641*LOG(ES)

LOG Tərəvəzə tələb = a + b*LOG Əhalinin

sayı LOG(T_TB) = 13.0551128001 + 0.128749298208*LOG(ES)

LOG Üzümə tələb = a + b*LOG Əhalinin

sayıLOG(U_TB) = 156.18589342 - 15.8271097802*LOG(ES)

Kənd təsərrüfatında qısa və uzunmüddətli problemlərin tədqiqi üçün aparılmış ekonometrik qiymətləndirmələr

Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin

gəlirdən elastikliyi məsələsinə baxmaq

Uzun

müddətli

Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin

artım sürətilə əhalinin artım sürəti

arasında təxmini bərabərlik faktının

yoxlanması

Uzun

müddətli6

4

1

2

Qeyd: Hesablamalar ekonometrik proqram paketində həyata keçirilmişdir.

Cədvəl 4

Blok

№

Problemin

növüİstifadə məqsədi Tənliklər Qiymətləndirmənin nəticələri

1

Kənd

təsərrüfatı

siyasəti

Kənd təsərrüfatı

siyasəti kimi Paritet

konsepsiyası

məsələsinə baxmaq

LOQ Kənd təsərrüfatı məhsullarınin

istehsalçı qiyməti əmsalı = a + b*

LOQ sənaye məhsullarının istehsalçı

qiyməti əmsalı + c*muqevva deyişen

LOG(KT_IQI) = 0.0432570160511 + 0.661609073579*LOG(S_IQI) +

0.1751217414*D09

Kənd təsərrüfatı siyasətinin iqtisadi problemlərin tədqiqi üçün aparılmış ekonometrik qiymətləndirmə

Qeyd: Hesablamalar ekonometrik proqram paketində həyata keçirilmişdir.

Tədqiqat zamanı əldə edilmiş nəticələri aşağıdakı kimi təfsir edə bilərik:

Qısa müddətli dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafına xas olan problemlər üzrə:

1.Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin qiymətdən elastikliyi müəyyən edilərkən məlum

olmuşdur ki, mal-qara və quş ətininə tələbin 10% artımı üçün qiymətlər 12.9 % enməlidir.

Deməli mal-qara və quş ətininə tələb qiymətdən elastikdir. Eyni fikiri süd və süd məhsulları,

yumurta üçün də deyə bilərik. Buğda, kartof, tərəvəz və üzümə gəlincə isə bu məhsullar

üzrə tələbin qiymətdən elastikliyi bir qədər aşağıdır. Beləki, istehlakçılar həmin məhsulların

əlavə artımını cox aşağı qiymətləndirirlər məhsul növləri üzrə tələb və təklifin elastikliyi

cədvəl 5-də göstərilmişdir.

Cədvəl

5

s.s Məhsul qruplarıTəklifin qiymətdən

elastikliyi ξ

Tələbin qiymətdən

elastikliyi µ

1 Mal qara və quş əti 0,771268686 0,690874422 10 14,5 10 13,0

2 Süd və süd məhsulları 0,498281458 0,87269324 10 11,5 10 20,1

3 Yumurta 0,93380367 1,031353567 10 9,7 10 10,7

4 Buğda -0,023958173 0,456306715 10 21,9 10 -417,4

5 Kartof 0,185622825 0,28199051 10 35,5 10 53,9

6 Tərəvəz -0,165594211 -0,053361878 10 -187,4 10 -60,4

7 Üzüm -0,889216165 -0,96816957 10 -10,3 10 -11,2

Tələbin artması faizinə uyğun

qiymətin enmə faizi

Təklifin artması faizinə

uyğun qiymətin enmə faizi

Tələb və təklifin qiymətdən elastikliyi

2. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının həcminin dəyişkən olması qiymətləndirilərkən

müəyyən olunur ki, istehsalın həcmi dinamik olaraq inkişaf etmiş və mühüm azalma və artma

baş verməmişdir. Diaqram 1-dən göründüyü kimi 2001-2011-ci illlərdə kənd təsərrüfatı,

ovçuluq və balıqçılıqda ümumi buraxılışın zamana görə trendi xətti və yüksələn olmuşdur.

Diaqram 1

3.Kənd təsərrüfatı məhsullarına daxili tələb dinamik olaraq artsa da, cədvəl 6-dan göründüyü

kimi xarici tələbdə, yəni ixracda bu göstərici çox dəyişkən olmuşdur.

Cədvəl 6

Əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı

s.s Məhsulun adı 2007 2008 2009 2010 2011

1

Mal qara və quş ətinin ixracı

tn 1 239 1 601

1 291 1 519 1 290

2

Süd və süd məhsullarının

ixracı tn 4 641 677 135 56 38

3 Yumurtanın ixracı min ədəd 958 4 325 2 571 666 0

4 Buğdanın ixraxı tn 0 1 953 0 0 0

5 Kartofun ixracı tn 62 976 86 386 82 345 69 853 91 755

6 Tərəvəzin ixracı tn 53 147 80 476 64 274 55 958 67 182

7 Üzümün ixracı tn 158 313 220 984 82

Uzun müddətli dövr üçün kənd təsərrüfatının inkişafına xas olan problemlər üzrə:

1.Kənd təsərrüfatında təklifin artımında elmi texniki tərəqqinin təsiririnin üstünlüyünü

istehsal funksiyası ilə ekonometrik olaraq qiymətləndirməkdə obyektiv problem olduğunu

nəzərə alaraq onun qiymətləndirilməsi aparılarkən adekvat nəticələr alınmamışdır. Belə ki,

sənayedən fərqli olaraq, kənd təsərrüfatı təbiətlə cox bağlı olduğundan, yəni kənd təsərrüfatı

məhsulları üstün olaraq təbii qaydada yetişdirildiyindən, iqtisadi faktorlarla təbii faktorların

tamamilə ayrı-ayrı sahələrə aid olmasından burada istehsal funksiyasının seçimi mümkün

deyildir. Amma kənd təsərrüfatında əsas fondların real dəyərinin iş qüvvəsinə nisbətən daha

sürətlə artması və kənd təsərrüfatında məşğul olan əhalinin sayının getdikçə azalması texniki

tərəqqinin nəticəsi olduğu cox aşkar bir məsələdir.

Diaqram 2

Diaqram 3

Diaqram 2 və 3-dən göründüyü kimi digər sahələrdə məşğul olan əhalinin sayının zamandan

asılılıq düsturundakı əmsal (55.53) kənd təsərrüfatında məşğul əhalinin sayının zamandan

asılılq düsturundakı əmsaldan (19.79) böyükdür.

2. Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin gəlirdən qeyri-elastikliyi qiymətləndirilərkən məlum

olur ki, kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb qiymətdən və gəlirdən elastikdir. Tələbin

qiymətdən və gəlirdən elastikliyi cədvəl 7-də verilmişdir.

Cədvəl 7

s.s Məhsul qruplarıTələbin qiymətdən

elastikliyi

Tələbin gəlirdən

elastikliyi

Tələbin 10 % artmasına

uyğun qiymətin artımı

Tələbin 10% artmasına

uyğun gəlirin artmım faizi

1 Mal qara və quş əti 0,137192658 0,819726291 72,89 12,20

2 Süd və süd məhsulları 0,40136238 0,356046338 24,92 28,09

3 Yumurta 0,330703825 0,840775434 30,24 11,89

4 Buğda 0,060207836 0,428169693 166,09 23,36

5 Kartof 0,045257042 0,485370668 220,96 20,60

6 Tərəvəz 0,184163008 0,167707207 54,30 59,63

7 Üzüm 0,376243363 -2,174800361 26,58 -4,60

Tələbin qiymətdən və gəlirdən elastikliyi

Kənd təsərrüfatı məhsulu istehlakçılarının gəlirlərində həmin məhsullarının istehlakına

sərf olunan hissə müəyyən qanunauyğunluğa görə getdikcə nisbi azalır. Təxmini

hesablamalara görə sübut edilmişdir ki, əhalinin gəlirlərinin 10 % yüksəlməsi kənd

təsərrüfatı məhsullarının istehlakını 2% artırır. Uzun zaman çərçivəsində kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehlakının artamsına təsir edən əsas davamedici təsir istehlakçıların artan

nisbi sayıdır. Lakin əhalinin artımı və əhalinin gəlirlərinin artımı ilə baş verən kənd

təsərrüfatı məhsullarının istehlakının nisbi artımı kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının

artım sürətini heç zaman qabaqlaya bilmir. Çünki doğum əmsalının azalması amilini də

nəzərə almaq lazımdır. Uzunmüddətli dövr üçün xas olan xüsusiyyətləri nəzərə alsaq kənd

təsərrüfatı istehsalı sahəsini həcmi azalan və ya nisbi sabit sahə kimi qəbul etmək

mümkündür.

Bu əlamətin ölkə timsalında tədqiqi mühüm nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Əhalinin

gəlirləri ilə kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələb arasındakı əlaqənin tədqiqi nəticəsində

müəyyən olunmuşdur ki, başlıca kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə kənd təsərrüfatı

məhsullarına olan tələb əhalinin adambaşına düşən gəlirlərindən elastikdir. Tədqiqatın

nəticələrindən belə aydın olur ki, adambasına düşən istehlak xərcləri tərkibində ərzağa

xərclənən hissə hələki getdikcə artmaqdadır. Bu kənd təsərrüfatı məhsullarına uzun müddətli

tələbin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı məhsullarına

tələbin gəlirə nisbətən qeyri-elastik olması problemi hələki yaranmamışdır. Lakin digər

mühüm amil əhalinin sayının artımı ilə kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin necə

dəyişməsidir. Adətən, bu məsələ əhalinin ərzaq istehlakı xərclərinin artımına əhalinin pul

gəlirləri və əhalinin sayının artımının təsirini öyrənməklə həll edilir. Bu sahədə aparılan

tədqiqatlar göstərir ki, gəlirlərin ərzağa xərclənən hissəsinin artımında əhalinin sayının

artması da mühüm rol oynayır. Deməli, əhalinin sayının artımı da kənd təsərrüfatı

məhsullarına əlavə tələb yaradır. Nəzəri olaraq əhalinin artımı və əhalinin gəlirlərinin artımı

ilə baş verən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakının nisbi artımı kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalının artım sürətini zaman etibarilə qabaqlaya bilmir. Bu nəzəri müddəa

da ölkə reallığı üçün tədqiq edilmiş və müəyyən edilmişdir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının

istehlakının nisbi artım sürəti kənd təsərrüfatı məhsullarının artım sürətini 2001-2011-ci

illərdə hələki qabaqlaya bilir.

Tədqiqatlar əsasında, kənd təsərrüfatı sahəsində iqtisadi nəzəriyyə ilə sübut olunmuş

qısa və uzun müddətli problemləri ölkə reallığı üçün aşağıdakı makroiqtisadi mənzərə ilə əks

etdirmək olar:

-hal-hazırda ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb və təklif qiymətdən asılı olaraq

elastikdir;

-kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb əhalinin gəlirlərinin artımından daha çox əhalinin sayının

artımı ilə şərtlənmir.

Tələb və təklifin qiymətdən elastikliyi kənd təsərrüfatında hələlik dövlət

subsidiyalarının iqtisadi zərurətdən doğmadığına əsaslar verir. Lakin bu əsaslar subsidiyanın

verilməməsinə tam əsaslar yaratmır. Çünki ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi kimi strateji məsələ

yaddan çıxarılmamalıdır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin əhalinin gəlirlərinin artımından daha çox

əhalinin sayının artımı ilə şərtlənməməsi, kənd təsərrüfatı istehsalının həcminin gələcəkdə

azalmayacağına imkan verir. Bu kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin qiymətdən elastikliyi

ilə şərtlənir.

Kənd təsərrüfatına həm qısamüddətli, həm də uzunmüddətli dövr üzrə xas olan bu

xüsusiyyətlər hər bir konkret ölkədə müxtəlif kənd təsərrüfatı problemləri yaradır. Bu

problemlərin bir hissəsi isə həmin xüsusiyyətlərin özündən doğsa da, əksər hissəsi

problemlərin həllinə düzgün yanaşmamaq və ya həll yollarının səmərəli olmamaısı

nəticəsində yaranır. Kənd təsərrüfatına məxsus tələb və təklif münasibətləri tənzimlənərkən

yürüdülən iqtisadi siyasətlərin ən başlıca nöqsanları resursların bölgüsü və təkrar bölgüsünün

düzgün tənzimlənməməsi olur. Kənd təsərrüfatındakı problemlər həmişə kənd təsərrüfatı

istehsalının az gəlirli olması əlaməti ilə təzahür edir. Dövlət siyasətləri isə həmişə əlamətlərlə

mübarizəyə həsr olunduğundan problemlərin mahiyyətinə bilavasitə təsir etmir, əlavə törəmə

problemlər yaradır. Obrazlı deyilsə, dövlət siyasətləri xəstəliklərlə deyil onların simptomları

ilə mübarizə aparirlar. Ümumiyyətlə, dünya praktikasında kənd təsərrüfatı sahəsində

aparılmış dövlət siyasətlərini tərkibcə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: kənd təsərrüfatı

məhsullarının qiyməti, istehsal və gəlirlər, kənd təsərrüfatında kredit və lizinq münasibətləri,

kənd təsərrüfatında sığorta münasibətləri, kənd təsərrüfatının birbaşa subsidiyalaşdırılması,

kənd təsərrüfatının vergi yolu ilə tənzimlənməsi, kənd təsərrüfatı sahəsində gömrük siyasəti.

Biz əsas diqqəti subsidiyalaşdırmaya yönəltmişik.

Belə ki, kənd təsərrufatının əsas problemlərindən biri kənd təsərrüfatı istehsalçılarının

gəlirlərinin digər sahələrin gəlirlərinə nisbətən ləng artmasıdır. Kənd təsərrüfatında

çalışanların əmək haqqı da respublikadakı orta əmək haqqından gec artır, odur ki, kənd

təsərrüfatına dövlət yardımı istehsalçıları dəstəkləməlidir. Bu dəstək adətən istehsalçılara

verilən subsidiyalarla həyata keçirilir. Kənd təsərrüfatı məhsullarına təklif və tələbin qiymət

baxımından qeyri-elastikliyi, kənd təsərrüfatında paritet indeksin bərabərlik şərtlərinin

pozulması kənd təsərrüfatının subsidiyalaşdırılmasına əsas verə bilər.

Nəzəri olaraq, kənd təsərrüfatı məhsullarına tələb onu müəyyən edən amillərə heç də

həmişə eyni qayda da həssaslıq göstərmir. Tələbin qiymətdən asılılığı ehtiyac dərəcəsindən (o

nə qədər çox olarsa, elastiklik bir o qədər aşağı olar), əvəzedici əmtəələrin miqdarından

(onlar nə qədər çox olarsa bahalaşan əmtəəni əvəz edən əmtəəə tapmaq daha asan olar) və

vaxt amılindən ( vaxt nə qədəq çox olarsa istehlakçı qiymət dəyişiminə daha asan münasibət

bildirər, yəni elastiklik yüksək olar.) asılıdır. Bu göstəricilərdən asılı olaraq Qeyri elastik

tələb (qiymətin 1% dəyişimi tələbi az dəyişir) və Elastik tələb (qiymətin 1% dəyişimi tələbi

çox dəyişdirir) fərqləndirilir.

Deməli məhsula tələbin qiymətdən elastikliyi təsir dərəcəsindən asılı olaraq

fərqləndirilməlidir. Bu fərqlər kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin qiymətdən elastikliyi

öyrənilərkən nəzərə alınmalıdır.

Subsidiyalaşdırma ilə əlaqədar apardığımız tədqiqatlar həm nəzəri həm də empirik

olaraq onu deməyə əsas verir ki, kənd təsərrüfatı sahəsində məhsul qrupları üzrə

sübsidiyalaşdımanın strareji məqsədləri aydınlaşdırılmadan onun tətbiq edilməsi ağır

nəticələr verə bilər. Subsidiyalaşdırmanın nəticəsi qrafik olaraq şəkil 4-də verilmişdir.

Bununla əlaqədar subsidiyalaşdırmanın iqtisadi-riyazi mənasını daha dərindən

nəzərdən keçirərək ölkə reallığında önun nə ilə nəticələnə biləcəyini müəyyən etmək cox

vacibdir. Nəzəri olaraq, subsidiyanın kəmiyyətinin dəyişməsi qiymətin dəyişməsinə necə təsir

etməsi aşağıdakı düsturla verilir:

DP/DV= -1/(1- µ /)

Bu düstur göstərir ki, subsidiyanın artımı zamanı qiymət nə qədər dəyişir. Bu ifadədən həm

də o aydın olur ki, istehsalçının subsidiyalaşdırılmasının nəticəsi tələb və təklifin nisbi

elastiklik ölçüsündən asılıdır. [29]

Əgər tələbin elastikliyi µ 0-a daha çox yaxın, təklif isə mütləq olaraq elastikdirsə, yəni

= olarsa, onda DP/ DV = -1 olar. Bu halda, bütün fayda istehsalçılara deyil,

istehlakçılara qismət olar.

Əksinə, əqər təklif mütləq olaraq qeyri elastikdirsə, yəni 0-a çox yaxındırsa, tələb isə

elastikdirsə, yəni, µ = - . Onda DP/DV = 0 olar. Yəni subsidiyalaşdırma nəticəsində

qiymətlər dəyişmiyəcək və onun tətbigi səmərəli olmayacaqdır.

Əgər tələb və təklifin elastikliyi mütləq giymətcə, bərabər olarsa, yəni µ=-,

onda DP/DV = - olar. Yəni istehsal və istehlakçılar subsidiyadan yaranan faydanı

bölüşərlər.

Bu deyilənləri ölkə reallığına tətbiq etdikdə alınmış nəticələr cədvəl 8-də verilmişdir:

cədvəl 8

s.sMəhsul

qrupları

Təklifin

qiymətdən

elastikliyi ξ

Tələbin

qiymətdən

elastikliyi µ

Subsidiyanın

kəmiyyət

dəyişməsinin

qiymətin

dəyişməsinə təsirini

müəyyən etmək

üçün əmsal

DP/DV= -1/(1- µ /ξ)

Subsidiyalaşdırılmadan

faydalananlar

1 Mal qara və

quş əti0,771268686 0,690874422 -0,10423639 İstehlakçılar faydalanır

2Süd və süd

məhsulları0,498281458 0,87269324 0,751406212

Subsidiyalaşdırma

nəticəsində qiymətlər

dəyişmiyəcək və onun

tətbigi səmərəli deyildir

3 Yumurta 0,93380367 1,031353567 0,104465103

Subsidiyalaşdırma

nəticəsində qiymətlər

dəyişmiyəcək və onun

tətbigi səmərəli deyildir

4 Buğda -0,02395817 0,456306715 -20,04597287 İstehlakçılar faydalanır

5 Kartof 0,185622825 0,28199051 0,519158599

Subsidiyalaşdırma

nəticəsində qiymətlər

dəyişmiyəcək və onun

tətbigi səmərəli deyildir

6 Tərəvəz -0,16559421 -0,053361878 -0,67775517 İstehlakçılar faydalanır

7 Üzüm -0,88921617 -0,96816957 0,08878989

Subsidiyalaşdırma

nəticəsində qiymətlər

dəyişmiyəcək və onun

tətbigi səmərəli deyildir

İstehsalçının subsidiyalaşdırılmasının nəticəsinin tələb və təklifin nisbi elastiklik ölçüsündən asılılığı

Göründüyü kimi malqara və quş əti, buğda və tərəvəz subsidiyalaşdırıldıqda

istehlakçılar, süd və süd məhsulları, yumuta, kartof və üzüm subsidiyalaşdırılarsa qiymətlər

dəyişməyəcək və onun tətbiqi səmərəli olmayacaqdır.

Klassik situasiyaya görə subsidiyanın artımı istehsalı stimullaşdırır, tələbin qeyri-

elastikliyi səbəbindən isə qiymətlər aşağı düşməyə meyllənir. Nəticədə istehlakçılar ucuz

qiymətdən faydalanırlar. Lakin belə davam etdikcə, məhsul artıqlığı problemi potensial

problem kimi qarşıya çıxa bilər.

Ölkədə buğdaya olan əsas tələbi əhalinin gəlirləri, əhalinin sayının mütləq artımı və

qiymət elastikliyi yaradır. Odür ki, buğdanın subsidiyalaşdırılması ona olan tələb və təklifin

qiymətdən qeyri elastikliyi səbəbindən irəli gəlməmişdir. Əgər tələb və təklifin qiymətdən

qeyri elastikliyi yaranarsa və bu əmsallar mütləq qiymətcə təxminən bərabər olarsa,

subsidiyalaşdırmadan həm istehsalçılar həm də istehlakçılar qazanardılar. Resbublikamızda

buğda üzrə bu əmsallar mütləq qiymətcə təxminən bərabər olmadığından verilən

subsidiyadan tək taxıl emalı ilə məşğul olan müəssisələr faydalanır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının subsidiyalaşdırılması təklifi stimullaşdırsa da, kənd

təsərrüfatının ümumi və gələcək inkişafına mənfi təsirlər də göstərə bilir. Əvvələn,

subsidiyalaşdıma əkin dövriyyəsinin rotasiyasına və rotasiya dövrünə mənfi təsir göstərə

bilər. Ikincisi, əkin sahələrinin optimal quruluşu pozula bilər. Odur ki subsidiyalaşdırma

zamanı bu məsələlər diqqət mərkəzində olmalıdır.

Subsidiyalaşdırmaya digər bir nəzəri baxış paritet konsepsiyasıdır. Hər il kənd

təsərrüfatı məhsullarına mübadilə olunan müəyyən əmtəə və xidmətlər toplusu mövcud olur.

Həmin məhsullara mübadilə olunan toplu əmtəə və xidmətlər arasında bərabərlik olmalıdır.

Daha doğrusu məhsulun həcmi müəyyən bir gəliri təmin etməlidir. Nəzəri olaraq bu

konsepsiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kənd təsərrüfatı məhsulunun qiyməti onların

istehsalına sərf edilən əmtəə və xidmətlərin qimətinə nisbətdə sabit qalmalıdır. Deməli, kənd

təsərrüfatı məhsullarının qiymət artımı, onları istehsal etmək üçün lazım gələn əmtəə və

xidmətlərin qiymətinin artım sürətinə bərabər olmalıdır. Bu 100% paritet deməkdir. Bəzi

inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət statistikası paritet indeksinin hesablanmasını həyata keçirir. Bu

kənd təsərrüfatının ümumi vəziyyətinə qiymət vermək üçün bir növ indikator rolunu oynayır.

Ölkəmiz də bu indeks hesablanmadığından digər bir göstərici kimi sənaye məhsullarının

istehsalçı qiymət indeksləri ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymət indekslərini

müqayisə etmişik. Bu metodologiyaya zidd olsa da hər hal da müəyyən təsəvvür yaratmağa

imkan verir. Tədqiqat göstərir ki, sənaye məhsullarının qiymət indeksinin 15% artmasına

kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymət indeksinin 10 % artması uyğun gəlir. Belə

qanunauyğunluq ölkəmizdə bu paritetin pozulmasına dəlalət edir. Dəqiq deyilsə, Paritet

indeksinin pozulması ölkədə kənd təsərrüfatı probleminin mövcud olması deməkdir.

Kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsi göstəricilərinin hesablanması. Əvvəlcə siyasət

təhlili matrisindən istifadə etməklə iqtisadi siyasətin təsirinin qiymətləndirilməsi gəlirlərin,

xərclərin və mənfəətin fərdi və kölgə göstəriciləri arasındakı fərqlərin öyrənilməsini nəzərdən

keçirək. Bu bir növ alternativ qiymətləndirmə usuludur.

Cədvəl 9

Gəlirlər

Xərclər

Mənfəətlər Satılabilən

istehsal

vasitələri

Daxili

resurslar

Fərdi qiymətlər indeksi A B C D

Kölgə qiymətləri indeksi E F G H

Kənarlaşmalar İ J K L

Bazar çatışmazlıqlarının

təsirləri

M N O P

Təhrifedici siyasətin təsirləri Q R S T

Effektiv siyasətin təsirləri U V W X

Cədvəl 9-da göstərilmiş kənarlaşmalar birinci sətrdəki göstəricilərdən ikinci sətrdəki

göstəriciləri çıxmaqla tapılır (A-E=İ, B-F=J, C-G=K və D-H=L)..[5]

Gəlir, xərc və mənfəət göstəricilərinin istənilən biri üçün fərqlərin yaranması iqtisadi

sistemdə sərbəst bazar qanunauyğunluqlarından kənarlaşmaların mövcud olmasını göstərir.

Kənarlaşmalara üç qrup amillər təsir göstərir: bazar çatışmazlıqları (matrisin 4-cü sətri –

MNOP), təhrifedici siyasət (matrisin 5-ci sətri – QRST) və effektiv siyasət (matrisin 6-cı sətri

– UVWX).

Bazar çatışmamazlıqları. Bir sıra hallarda bazarda inhisarçılıq (az sayda satıcının

qiymətə təsir göstərməsi) və ya monopsoniya (kiçik sayda alıcıların qiymətə təsir göstərməsi)

halları mövcud olur. Bu hallar daxili qiymətlərin beynəlxalq paritet qiymətlərdən

fərqlənməsinə gətirib çıxarır. Emal müəssisələrinin xammalın tədarükü zamanı öz şərtlərini

diktə etməsi praktikası bazarda monopsoniyaya əyani misaldır. Bu halda xammalın daxili

qiyməti beynəlxalq paritet qiymətlərdən aşağı səviyyədə olur ki, bununla da emal sənayesi

dolayısı ilə subsidiyalaşır. Nəticədə kənd təsərrüfatında yaranan əlavə dəyərin bir hissəsi

bazar təhriflərinin təsiri altında emal sənayesinə keçir. Bazarda inhisarçılıq və

monopsoniyadan başqa, bazar informasiya sistemlərinin, ictimai xidmətlərin (yollar, sosial

obyektlər və s.) və digər bu kimi amillərin zəif inkişafı da bazar çatışmazlıqlarını şərtləndirir.

Təhrifedici siyasətlərin təsirləri. Hökumət çox zaman strateji əhəmiyyətə malik olan

məhsul istehsalını dəstəkləmək üsün daxili bazarın qoruması, daxili istehsalçılar üçün

vergilərin azaldılması, yerli istehsalçılara resurs və qiymət subsidiyalarının verilməsi,

minimum qiymət həddlərinin tətbiqi kimi tədbirlər həyata keçirir. Digər hallarda, mübadilə

məzənnələrinin tənzimlənməsi siyasəti ilə idxal və ya ixracın stimullaşdırılması daxili

xərclərin və gəlirlərin təhrif olunmasına səbəb ola bilər. Bütün bu kimi təhrifedici siyasət

tədbirləri daxili qiymətlərin beynəlxalq paritet qiymətlərdən kənarlaşmasına gətirib çıxarır.

Effektiv siyasətin təsirləri. Liberal iqtisadi sistemə malik olan ölkələrdə daxili qiy-

mətlərin beynəlxalq paritet qiymətlərə (kölgə qiymətlərə) yaxınlaşdırılması effektiv siyasətlər

hesab olunur. Effektiv siyasət tədbirləri vasitəsi ilə hökumətlər bazar çatışmamazlıqları və

təhrifedici siyasətlərin doğurduğu mənfi meylləri kompensasiya etməyə çalışırlar. Burada

mövcud təhrifedici siyasətlərin əksinə yönəlmiş tədbirlərin tətbiqi nəzərdə tutulur. Siyasət

Təhlili Matrisindən istifadə etməklə müxtəlif göstəricilər hesablamaqla iqtisadi siyasətin

sahəyə konkret olaraq nə cür təsir etdiyini müəyyənləşdirmək olar (Eric A. Monke və Scott

R. Pearson, (1989)).

Qeyd etdiyimiz kimi Siyasətin Matrisi Təhlili metodu ilə qiymətləndirmə aparmaq bir

növ alternativ qiymətləndirmə deməkdir. Alternativ qiymətlndirmə müxtəlif usullarla aparıla

bilər. Biz burada belə usullardan biri kimi tararazlı qiymət modelindən istifadə və onun

tətbiqi üzərində dayanacağıq. Bu metoddan istifadə etməzdən əvvəl yuxarıda verilmiş siyasət

təhlili matrisini milli hesablar sistemi göstəriciləri və ticari və qeyri ticari sahələr anlayışı

baxımından bir qədər dəyişməli olacağıq. Çünki həmin matris mikroiqtisadiyyat göstəriciləri

əsasında tərtib edilmişdir.

Milli iqtisadiyyatın xarici ticarətdə iştirak dərəcəsinə müvafiq olaraq iqtisadçılar ticari

və qeyri ticari məhsulları istehsal edən sahələei konkretləşdirmişlər. Beləki hansı məhsullar

beynəlxalq ticarətin obyektidirsə onlar ticari, beynəlxalq ticarət obyekti olmayan məhsullar

istehsal edən sahələr isə qeyri ticari sahələr adlanır.Qeyri ticari məhsulların beynəlxalq ticarət

dövriyyəsindən çıxarılmasının iki əsas səbəbi vardır: böyük nəqliyyat xərclərinin tələb

olunması və sərhəddən keçirilərkən böyük tarif və qeyri tarif maneələrinin olması.Təcrübədə

kənd təsərrüfatı, hasilat və emal sənayesi sahələri ticari sahələr, tikinti, nəqliyyat və rabitə,

kommunal, ictimai və şəxsi xidmətlər istehsal edən sahələr isə qeyri ticari sahələr kimi qəbul

edilir. Belə bölgü nisbi xarakter daşıyır. Elmi texniki tərəqqinin inkişafı ilə bu bölgü dəyişə

bilər. Bölgünün mühüm metodoloji əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, qeyri ticari məhsullara

tələb ölkə daxilində formalaşır və ölkədəki istehsal hesabına ödənilir. Ticari məhsullara tələbi

isə qalan dünya və daxili tələb formalaşdıra bilər. Ona görə də bu tələb idxal hesabına da

ödənilə bilər. Cədvəli Milli hesablar Sistemi göstəriciləri ilə ifadə etsək o cədvəl 10-dakı

şəklə düşər:

Cədvəl 10 Sahələrin

ümumi

buraxılışı

Sahələrin aralıq istehlakı Əlavə dəyər

Ticari

sahələr

Qeyri ticari

sahələr

Ticari

sahələr

Qeyri ticari

sahələr

Ölkə daxili qiymətlər indeksi A B C D Ü

Alternativ qiymətləri indeksi E F G H Ş

Kənarlaşmalar İ J K L Ğ

Bazar çatışmazlıqlarının

təsirləri

M N O P Ç

Təhrifedici siyasətin təsirləri Q R S T Ə

Effektiv siyasətin təsirləri U V W X Ö

Makroitisadi tədqiqatlarda PAM metodundan istifadə etməklə iqtisadi siyasətin təsirinin

qiymətləndirilməsi ümumi buraxılış, aralıq istehllak və əlavə dəyərin ölkə və alternativ

göstəriciləri arasındakı fərqlərin öyrənilməsinə əsaslanır[21]. Başqa sözlə, həmin fərqlər, yəni

kənarlaşmalar siyasət təhlilinin əsas obyektidir. Bu kənarlaşmalar isə birinci sətrdəki

göstəricilərdən ikinci sətrdəki göstəriciləri çıxmaqla tapılır (A-E=İ, B-F=J, C-G=K, D-H=L

və Ü-Ş=Ğ).

Üümumi buraxılış, aralıq istehlak və əlavə dəyər göstəricilərinin istənilən biri üçün

fərqlərin yaranması iqtisadi sistemdə sərbəst bazarda kənarlaşmaların mövcud olmasını

göstərir. Kənarlaşmalara üç qrup amillər təsir göstərir: bazar çatışmazlıqları (matrisin 4-cü

sətri – MNOPÇ), təhrifedici siyasət (matrisin 5-ci sətri – QRSTƏ) və effektiv siyasət

(matrisin 6-cı sətri – UVWXÖ).

Tarazlı qiymətlər modeli TT BAIp 1

siyasətin matris təhlilini aparmağa

əlverişli imkan yaradır. 1 TAI matrisi və qeyri- ticari məhsulların əlavə dəyər normaları

(Vk+1, Vk+2, …, Vn) və ticari məhsulların qiymətləri (P=(P1, P2,…, Pk k<n) məlum olduqda,

ticari məhsulların əlavə dəyər normaları V=(V1, V2,…, Vk k<n) və qeyri ticari məhsulların

qiymətləri (Pk+1, Pk+k,…, Pn ) tapıla bilir [21].

Qəbul edək ki, ticari aralıq məhsulların dünya qiymətləri indeksi məlum, əlavə dəyər

normaları isə məlum deyil, qeyri ticari aralıq məhsulların isə əlavə dəyər normaları məlum,

dünya qiymətləri indeksi isə məlum deyildir, onda bu şərtləri siyasət təhlili matrisi

metodunun şərtlərinə uyğunlaşdırsaq məsələnin riyazi qoyuluşu belə olar:

Burada: TT BAI 1

- transponirə olunmuş tam xərclər matrisidir. Sxemdəki

məsələnin həlli aşağıdakı tənliklər sisteminin həllinə gətirilir:

Birinci tənlikdən Vt aşağıdakı kimi tapılır

Vt -nin tapılmış qiyməti ikinci tənlikdə yerinə qoyularaq Pqt tapılır. Yəni, ikinci tənlikdə

yerinə qoyulsa

Məchullar tapıldıqdan sonra ölkə və dünya qiymətlərinin dəyişmə indeksi və bu

qiymətlərə müvafiq olan əlavə dəyər normalarının dəyişmə indeksi tapılır və bu ilkin

məlumatlar kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin səviyyəsini qiymət-ləndirən xüsusi

göstəricilər sisteminin hesablanması üçün zəmin yaranmış olur. Burada mühüm şərt ondan

ibarətdir ki, təklif edilən metod əsasında aparılan alternativ qiymətləndirmə zamanı bütün

sahələrarası əlaqələr nəzərə alınmış olur. Bu təsirləri qiymətləndirmək üçün aşağıdakı

göstəricilər sistemindən istifadə edilir.

Kənd təsərrüfatında dövlət tənzimlənməsini qiymətləndirmək üçün iki qrup göstəricilər

sistemi mövcuddur. Birinci qrup göstəricilər sistemi hər bir məhsul üzrə dövlət siyasətinin

nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verir. Bu göstəricilər sxem 2-də erilmişdir.

Sxem

2

Ikinci qrup göstəricilər dövlətin kənd təsərrüfatı sahəsinə yönəltdiyi vəsait barədə

məlumatları əks etdirir. Bu göstəricilər sistemi cədvəl 11-də verilmişdir:

Cədvəl 11 Kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsi səviyyəsini qiymətləndirən göstəricilər

1. Mütləq göstərisilər

Kənd təsərrüfatının inkişafına yönəldilmiş büdcə vəsaitinin təyinat növləri üzrə miqdarı.

Büdcədə nəzərdə tutulan subsidiya və dotasiyaların kənd təsərrüfatı sahələri, kənd təsərrüfatı məhsulları

və təsərrüfat kateqoriyaları üzrə həcmi

Büdcədə nəzərdə tutulan subsidiya və dotasiyalar vəsaitin in kənd təsərrüfatı sahələri, kənd təsərrüfatı

məhsulları və təsərrüfat kateqoriyaları üzrə faktiki ödənişi.

Nəzərdə tutulan və faktiki ödənilən subsidiya və dotasiya məbləği arasındakı fərq.

İnflyasiya nəzərə alınmaqla subsidiyanın həcmi

Subsidiyanın ödənişi zamanı gecikdirilmiş məbləğ

Təsərrüfat kateqoriyaları üzrə güzəştli kreditlərin həcmi.

Güzəştli kreditləşmə nəticəsində real dotasiyalaşmanın hesabi məbləği (müvafiq müddət üzrə kreditlər

üçün müəyyən edilmiş faizlərin kommersiya stavkasının nəzərdə tutulan kreditlərin həcminə hasili)

Güzəştli kreditləşmə nəticəsində büdcədən dotasiyalaşdırmanın hesabi məbləği (müvafiq müddət üzrə

kreditlər üçün müəyyən edilmiş Mərkəz bankın uçot stavkasının nəzərdə tutulmuş kreditlərin həcminə

hasili çıxılçın kreditlərin güzəştli faiz stavkasına hasili)

Güzəştli kreditləşmə nəticəsində büdcədən dotasiyalaşdırmanın faktiki məbləği (müvafiq müddət üzrə

kreditlər üçün müəyyən edilmiş Mərkəz bankın uçot stavkasının nəzərdə tutulmuş kreditlərin həcminə

hasili çıxılçın kreditlərin güzəştli faiz stavkasına hasili)

Güzəştli kreditləşmə nəticəsində büdcədən dotasiyalaşdırmanın faktiki məbləği ilə hesabi məbləği

arasında fərq

Mərkəz bankın uçot stavkası və güzəştli faiz stavkası arasındakı fərqi ödəmək üçün nəzərdə tutulmuş

büdcə vəsaitinin həcmi.

Mərkəz bankın uçot stavkası və güzəştli faiz stavkası arasındakı fərqi ödəmək üçün faktiki ayrılmış büdcə

vəsaitinin həcmi.

Mərkəzləşdirilmiş, yəni mərkəz bankın uçot stavkası ilə verilmiş kreditlərin real faiz stavkası (mərkəz

bankın uçot stavkası ilə kənd təsərrüfatı məfsullarının, ocümlədən heyvandarlıq və bitkiçilik məhsulları

üzrə qiymət artımı arasındakı fərq)

Təsərrüfat kateqoriyaları üzrə olmaqla, vergi növləri üzrə vergi ayırmalarının məbləği

Kənd təsərrüfat müəssisələrinə, ocümlədən sahələr və təsərrüfat kateqoriyaları üzrə verilən vergi

güzəştlərinin hesabi məbləği

Kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarına verilən subsidiyaların və vergilərin saldosu.

Mərkəzləşdirilmiş investisiyaların həcmi.

2.Nisbi göstəricilər

Ümumi daxili məhsulda kənd təsərrüfatının inkişafına yönəldilmiş büdcə vəsaitinin xüsusi çəkisi

Inzibati rayon büdcələrində kənd təsrrüfatının inkişafına yönəldilmiş büdcə vəsaitinin həmin büdcələrin

xərc hissəsinin həcmində,dövlət büdcəsinin xərchissəsində və ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi

Hər təsərrüfata düşən subsidiyanın xüsusi çəkisi

Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçıları tərəfindən ödənilmiş vergilərin bütün büdcə gəlirlərində xüsusi

çəkisi

Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçıları tərəfindən ödənilmiş vergilərin kənd təsərrüfatının ümumi

məhsulunda xüsusi çəkisi

Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçıları tərəfindən ödənilmiş vergilərin kənd təsərrüfında yaradılmış

əlavə dəyərdə xüsusi çəkisi

Kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalçıları tərəfindən ödənilmiş vergilərin kənd təsərrüfına verilmiş

subsidiyaların ümumi məbləğində xüsusi çəkisi

Təsərrüfat kateqoriyaları üzrə hər hektar əkin sahəsinə düşən ödənilmiş vergilərin həcmi.

Güzəştli kreditləşmə üçün ayrılmış büdcə vəsaitlərinin kənd təsərrüfatının inkişafı üçün ayrılmış bütün

büdcə səaitlərinin həcmində çüsusi çəkisi

Kənd təsərrüfatı subyektləri tərəfindən alınmış güzəştli kreditlərin həcminin, onlar tərəfindən alınmış

bütün kreditlərin həcmində xüsusi çəkisi

Güzəştli kreditlər hesabına büdcə dotasiyaları ilə kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə birbaşa subsidiya

və dotasiyaların nisbəti (subsidiya və dotasiyaların həcminə görə mərkəz bankın uçot stavkası ilə güzəştli

faiz stavkası arasındakı fərq)

Kənd təsərrüfatı sahəsində alınmış kreditlər və kreditor borcların nisbəti

Kənd təsərrüfatı sahəsində debitor və kreditor borcların nisbəti

Hər hektara düşən kreditor borcun həcmi

Hər hektara düşən güzəştli kreditin həcmi

Hər hektara düşən güzəştli kredit hesabına verilmiş dotasiyanın həcmi

3.Ümumiləşdirici göstəricilər

Mətkəzləşdirilmiş qaydada müəyyən edilən tədarük qiymətləri

Kənd təsərrüfatına bazar qiymətləri ilə müqayisədə daha aşağı qiymətlərlə xidmətlərin göstərilməsi

Kənd təsərrüfatının istehsal vasitələrinə ehtiyacının güzəştli qiymətlərlə təmin edilməsi

Güzəştli faiz stavkası ilə kreditlərin verilməsi

Vergi güzəştlərinin verilməsi

Kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalına yüksək tariflərin qoyulması

Kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalının kvotalaşdırılması

Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının subsidiyalaşdırılması

Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının dövlət tərəfindən sığortalanması

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının birbaşa subsidiyalaşdırılması

Paritet siyasətinin yürüdülməsi

Qeyd edirik ki, tədqiqat zamanı ikinci qrup göstəricilərin tam hesablanması və təqdim

edilməsi bu sahədə informasiya çatışmazlığı baxımından tam hesablanmamışdır.

Göstəricilərin sadəcə sadalanması ölkəmizdə kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin

qiymətləndirilməsi və onun monitorinqinin keçirilməsi üzrə işlərin vacibliyini bir daha

vurğulamaqdır. Buna baxmayaraq tədqiqat çətçivəsində həmin göstəricilərin bir hissəsi

hesablanmışdır. Hesablamaların nəticəsi göstərir ki, ölkəmizdə kənd təsərrüfatına yönəlmiş

subsidiyaların illik həcmi kənd təsərrüfatının ümumi buraxılışının 7.3 %-ə qədərini təşkil

edir. Bu rəqəm inkişaf etmiş olkələrlə müqayisədə cox aşağı bir göstəricidir. Avropa İttifaqı

ölkələrində subsidiya fermerlər tərəfindən istehsal olunan məhsulların dəyərinin 45-50%-ni,

Yaponiya və Fnlandiyada isə 70%-ni təşkil edir.

Aşağıdakı cədvəllərdə subsidiyalaşdırma barədə Maliyyə Nazirliyinin, və güzəştli

kreditləşmə yolu ilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun aqrar sektora verdiyi kreditlər

barədə məlumatlar verilmişdir.

2007-2012-ci illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına əkin sahəsinin

becərilməsində istifadə etdiyi yanacaq və motor yağlarına, buğda və cəltik əkininə,

"Aqrolizinq" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən

istehsalçılara mineral gübrənin güzəştlə satılmasına görə ayrılmış büdcə vəsaiti və

toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-c i və 2-ci reproduksiyalı toxumlara və

tinglərə görə dövlət büdcəsindən təsərrüfatlara ödənilən subsidiya barədə məlumatlar

cədvəl 12-dəki kimidir:

Cədvəl 12

Sıra

nömrəsiTədbirin adı 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Cəmi

I

Kənd təsərrüfatı məhsulları

istchsalçılarm

məhsul istehsalı üçün ödənilən 66,6 76,5 84,8 104 92 102 525,5

1

Kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalçılarının məhsul istehsalı üçün

istifadə etdikləri yanacağın və motor

yağınm dəyərinin orta hesabla 50

faizinin dövlət büdcəsinin vəsaiti

hesabına ödənilməsi xərcləri 42,2 53,8 59,8 55,5 52,8 56,7 320,8

2

Kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalçılarının məhsul istehsalı üçün

istifadə etdikləri mineral gübrənin

dəyərinin orta hesabla 50 faizinin

dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına

ödənilməsi xərcləri

2,4 6,7 6,6 23,1 13,6 17,98 70,38

3

Buğda və cəltik istehsalçılarının

maddi

marağının artırılması ,buğda və çəltik

istehsalının stimullaşdırılması məqsədi

ilə

dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına

yardım

verilməsi xərcləri 20,2 13,6 16 22,9 23,4 25,19 121,29

4

Əkin sahəsinin becərilməsi, buğda və

çəltik səpini üçün verilən yardımların

alınmasına lazım olan plastik

kartların üç ildən bir istehsalçılar

üçün hazırlanması , ikinci və üçüncü

ildə dəstəklənməsi, habelə onlara

bank xidmətinin göstərilməsi xərcləri

1,8 2,3 2,2 1,9 2 2 12,2

5

Əkin sahəsinin becərilməsi, buğda və

çəltik səpini üçün verilən yardımların

alınmasında istifadə edilən blankların

və ərizə formalarının çap olunması

0 0,1 0,2 0,1 0,2 0,2 0,8

II

Toxum və tinglərə görə

subsidiyalara: 0,8 3,7 4,6 5,9 5,8 7,4 28,2

YEKUN 67,4 80,2 89,4 109 97,8 109,5 553,7

2007-2012-c i illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına ödənilən

subsidiya barədə məlumatlar

«Sığortalanmasına maliyyə yardımı göstərilən kənd təsərrüfatı əmlakının və sığorta

hadisələrinin növlərinin və sığorta haqqınm büdcə vəsaiti hesabına ödənilən hissəsinin

müəyyən edilməsi haqqmda» Azərbaycan Respublikası Nazirbr Kabinetinin 2004-cü il 04

mart tarixli 22 nömrəli Qərarına uyğun olaraq ödənilmiş vəsaitlər barədə məlumatlar cədvəl

13-dəki kimidir:

Cədvəl 13

Sıra

sayıİllər

Dövlət büdcəsindən ayrılan maliyyə vəsaiti

(manat)

1 2007 5593,5

2 2008 7490

3 2009 50559

4 2010 38835

5 2011 42332

6 2012 35134

Cəmi 179943,5

2007-2012-c i illər ərzində kənd təsərrüfatı əmlakının

sığortalanmasına dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlər barədə

məlumat

2007-2012-ci illər ərzində Sahibkarlığı Kömək Milli Fondunun vasitəsilə aqrar sektorun

inkişafına yönəldilmiş güzəştli kreditlərin verilməsi nəticəsində bu sektorun aldığı güzəştin

miqdarı kommersiya kreditləri ilə müqayisədə hesablanmış və cədvəl 14-də verilmişdir.

(min manat)

say məbləğ

2007 601 38071 6 24 2284 9137 6853 3 20558

2008 572 37202 6 24 2232 8928 6696 3 20089

2009 1991 89978 6 24 5399 21595 16196 3 48588

2010 1333 88735 6 24 5324 21296 15972 3 47917

2011 1532 109397 6 24 6564 26255 19691 3 59074

2012 2259 148524 6 24 8911 35646 26734 3 80203

Cəmi 8288 511907.0 30714 122858 92143 3 276430

Kreditin

orta

istifadə

meddəti

Orta istifadə

müddəti nəzərə

alınmaqla cəmi

fərq

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vasitəsilə 2007-2012-ci illərdə iqtisadiyyatın sahələri üzrə verilmiş güzəştli kreditlər

haqqında məlumat

Güzəştli

kredit faizi

ilə illik faiz

məbləği

Kommersiya

kreditlərinin

orta illik faiz

məbləği

ödəniləcək

faiz məbləğləri

arasındakı

fərq

Güzəştli

kreditlərin

orta illik faiz

dərəcəsi

Kommersiya

kreditlərinin

orta illik faiz

dərəcəsi

illər

Aqrar sektorun

inkişafına verilmiş

güzəştli kreditlər

Kənd təsərrüfatında dövlət tənzimlənməsini qiymətləndirmək üçün beynəlxalq

praktikada qəbul olunmuş göstəricilər sisteminin hesablanması üçün excel proqram paketində

xüsusi alqoritm qurularaq siyasət təhlili matrisi yaradılmış və tədqiqatda şərh edilmiş

metodologiya bütünlüklə praktik olaraq tətbiq edilmişdir. Birinci qrup göstəricilərin

hesablanması qaydalarını ətraflı nəzərdən keçirək:

İqtisadi siyasətin sahəyə təsirini əks etdirən birinci göstərici Nominal Mühafizə

Əmsalıdır (Nominal Protection Coefficient, NPC). NPC əmsalı həm resurslar, həm də məhsul

üçün heablanır və iqtisadi siyasətin və ya bu iqtisadi siyasət nəticəsində formalaşan bazar

konyukturasının ayrı-ayrı istehsal sistemlərinə təsirini əks etdirir. Bu göstərici həm ümumi

həm də xalis mühafizə əmsalı kimi hrsablana bilər. Fərqli cəhət ondan ibarərdir ki, ümumi

mühafizə əmsalı hesablanarkən dünya qiymətləri nominal valyuta kursu ilə, xalis mühafizə

əmsalı hesablanarkən isə dünya qiymətləri effektiv valyuta kursu ilə təshih edilir. Aşağıda

həm resurslar, həmdə məhsullar üçün ümumi və xalis mühafizə əmsallarının hesablanma

düsturları verilir:

Resurslar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı – əmsalı aşağıdakı kimi

hesablanır:

Burada:

–Resurslar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı;

– Resurslarin dünya qiymətlərilə dəyəri;

– Resursların ölkə qiymətlərilə dəyəridir.

- nominal valyuta məzənnəsi

Resurslar üçün xalis Nominal Mühafizə Əmsalı – əmsalı aşağıdakı kimi

hesablanır:

Burada:

–Resurslar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı;

– Resurslarin dünya qiymətlərilə dəyəri;

– Resursların ölkə qiymətlərilə dəyəridir.

- real valyuta məzənnəsi

Resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən kiçik olması daxili bazar qiymətlərinin beynəlxalq

paritet qiymətlərdən kiçik olmasını göstərir. Bu isə o deməkdir ki, müəssisələr resursları əldə

edərkən subsidiyadan istifadə edirlər. Bu subsidiya aparılan iqtisadi siyasətin təsirinin

nəticəsi olmaqla xammal və materialların qiymətlərinə birbaşa dotasiyalar, idxal olunan

məhsullara tətbiq edilən vergi və rüsumlar, ticarət məhdudiyyətləri (kvotalar və s.), rəsmi

mübadilə kursu vasitəsilə təsirlər şəklində öz əksini tapa bilir. Digər tərəfdən, iqtisadi

siyasətin və bazarın təsiri ilə formalaşan resursların aşağı qiymətləri emal sənayesi üçün

dolayı subsidiya kimi çıxış edə bilir.

Resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən böyük olması isə, əksinə, onların tədarükü

zamanı iqtisadi siyasət və bazarın məhdudlaşdırıcı təsirinin mövcud olması deməkdir. Bu

halda isə, məsələn, kənd təsərrüfatının inkişafına yönəlmiş qoruyucu tədbirlər (tutaq ki, idxal

olunan xarici xammala rüsum və kvotalar) emal müəssisəsi üçün məhdudlaşdırıcı faktor

rolunu oynaya bilər. Digər bir məhdudlaşdırıcı amil kimi kənd təsərrüfatında istifadə edilən

sənaye mənşəli materiallara tətbiq edilən vergilər çıxış edə bilər.

Məhsul üçün Nominal Mühafizə Əmsalı da həm ümumi, həmdə xalis mühafizə əmsalı

kimi hesablana bilər.

Məhsullar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı – əmsalı aşağıdakı kimi

hesablanır:

Burada:

– Məhsullar üçün ümumi Nominal MühafizƏmsalı;

– Məhsulların ölkə qiymətləri

məhsulların dünya qiyməti

- nominal valyuta məzənnəsi

Məhsullar üçün xalis Nominal Mühafizə Əmsalı – əmsalı aşağıdakı kimi

hesablanır:

Burada:

– Məhsullar üçün ümumi Nominal Mühafizə Əmsalı;

– Məhsulların ölkə qiymətləri

məhsulların dünya qiyməti

- nominal valyuta məzənnəsi

Məhsul üçün NPC əmsalının 1-dən böyük olması onu göstərir ki, məhsulun daxili bazar

qiyməti beynəlxalq paritet qiymətlərdən yüksəkdir. Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət və

formalaşmış bazar konyukturu sahənin birbaşa və ya dolayı yolla subsidiyalaşması

istiqamətində təsir göstərir. Bu subsidya analoji idxal məhsuluna tətbiq edilən vergi və

rusumlar, kvotalar, rəsmi mübadilə məzənnəsi ilə manipulyasiyalar və s. şəklində ola bilər

(idxal məhsuluna vergi və rüsumların tətbiqi daxili istehsalçıya öz məhsuluna yüksək qiymət

qoymaq imkanı yaradır).

Əksinə, son məhsul üçün NPC əmsalının 1-dən kiçik olması halı daxildə istehsal

edilmiş məhsulun qiymətinin dünya bazarındakı anoloji məhsulun qiymətindən kiçik

olmasını göstərir ki, bu da yerli istehsalçının iqtisadi siyasətin neqativ təsirinə məruz

qalmasını nümayiş etdirir. Belə məhdudlaşdırıcı təsir daxili istehsalçıya dolayı vergilərin

tətbiqi, bazarda əlverişli olmayan rəqabət modelinin mövcudluğu (həddən artıq istehsalçı –

aşağı qiymətlər) və s. şəklində meydana çıxa bilər.

İqtisadi siyasətin sahəyə təsirinin digər göstəricisi Effektiv Mühafizə Əmsalıdır (The

Effective Protection Coefficient, EPC). EPC əmsalı sahədə yaranan əlavə dəyərin faktiki

qiymətlərlə həcminin onun dünya qiymətlərlə həcminə nisbəti kimi müəyyən olunmaqla,

resurslar, həm də məhsul üzrə iqtisadi siyasətin təsirini əks etdirən göstəricidir. Belə ki, əksər

hallarda həm məhsulun qiymətlərinin dəstəklənməsi, həm də resursların subsidiyalaşması

vahid siyasət tədbirləri paketinin tərkib hissələri olduğundan, ümumi iqtisadi siyasətin sahədə

yaranan əlavə dəyərə təsirinin qiymətləndirilməsi vacib əhəmiyyət kəsb edir. Effektiv

Mühafizə Əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:

Burada:

EPC – Effektiv Mühafizə Əmsalı;

– ölkə qiymətlərilə ümumi buraxılış;

– aralıq istehlakın ölkəi qiymətlərilə dəyəridir;

– dünya qiymətlərlə ümumi ümumi buraxılış;

–aralıq istehlakın dünya qiymətlərilə dəyəridir.

Nominal vəya effektiv valyuta məzənnəsinin tətbiqindən olaraq, EPC əmsalı da ümumi və

xalis şəkildə hesablana bilər.

EPC əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir ki, sahədə faktiki qiymətlərlə yaranan

əlavə dəyər kölgə qiymətlərlə yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir

ki, iqtisadi siyasət və bazar konukturu istehsal sahəsinin subsidiyalaşması istiqamətində təisr

göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət nəticəsində hazır məhsulun qiymətləri

dəstəklənir və ya istehsal vasitələri subsidiyalı qiymətlərlə əldə edilir.

Əksinə, EPC əmsalının vahiddən kiçik olması onu göstərir ki, faktiki qiymətlərlə sahədə

yaranan əlavə dəyər kölgə qiymətlərlə yarana biləcək əlavə dəyərdən kiçikdir. Bu isə o

deməkdir ki, istehsalçılar iqtisadi siyasətin məhdudlaşdırıcı təsirinə məruz qalırlar, başqa

sözlə, sahədə yarana biləcək potensial əlavə dəyərin bir hissəsi ya yüksək vergilər vasitəsilə

büdcəyə alınır, yaxud da əlverişsiz bazar konukturasının təsiri altında ümumiyyətlə yaranmır

(aşağı qiymətlər, istehsal vasitələrinin yüksək qiymətləri və s.).

Effektiv mühafizə əmsalları barədə informasiya Effektif subsidiya əmsallarının (the

effective subsde coefficient) hesablanması ilə tamamlanır. ESC istehsal faktorlarına tətbiq

olunan vergi və subsidiyaları nəzərə alır. ESC anoloji olaraq EPC kimi hesablanır, lakin

hesablama düsturunda kəsrin surəti istehsal faktorlarına tətbiq edilən subsidiya məbləği qədər

təshih edilir. Effektif subsidiya əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:

Burada:

ESC – Effektif subsidiya əmsalı;

– ölkə qiymətlərilə ümumi buraxılış;

– aralıq istehlakın ölkə qiymətlərilə dəyəridir;

– dünya qiymətlərlə ümumi ümumi buraxılış;

–aralıq istehlakın dünya qiymətlərilə dəyəridir.

- istehsal faktorlarına tətbiq olunan subsidiya.

Nominal və ya real valyuta məzənnəsinin tətbiqindən asıılı olaraq, ESC əmsalı da

ümumi və xalis şəkildə hesablana bilər.

Kənd təsərrüfatında dövlət tənzimlənməsini daha kompleks şəkildə əks etdirən

göstəricilər İstehsalçıya və İstehlakçıya subsidiya ekvivalentidir (the produser and consumer

subsidy equvalents).

İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE aşağıdakı kimi hesablanır:

Burada:

- məhsulların istehsalçı qiymətləri

- məhsulların dünya qiyməti

-nominal valyuta məzənnəsi

- istehsal faktorlarına tətbiq olunan subsidiya.

- istehsal faktorlarına tətbiq olunan vergilər.

Bu düstur istehsalçıların dünya qiymətlərinə münasibətdə xalis aşkar və qeyri aşkar gəlirlərini

müəyyən edir.

Burada:

- məhsulların istehsalçı qiymətləri

- istehsal faktorlarına tətbiq olunan subsidiya.

- istehsal faktorlarına tətbiq olunan vergilər.

Yuxarıdakı düstur isə istehsalçı qiymətlərə münasibətdə onların gəlirlərini müəyyən

edir. Əgər PSE-nin birinci düsturla hesablanmış qiyməti ikinci düsturla hesablanmış

qiymətindən böyükdürsə, onda i məhsulunun istehsalına stimul vardır.

Istehsalçılara subsidiya ekvivalenti dövlət siyasəti nəticəsində əmtəə istehsalçılarına

transfertlərin aqreqat ölçüsü hesab edilir. Bu göstərici həm birbaşa həm də dolayı yolla

gəlirlərin təkrar bölüşdürülməsi yolu ilə kənd təsrrüfatına yönələn bütün dövlət vəsaitlərini

nəzərə alır.

İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE aşağıdakı kimi hesablanır:

Burada:

- məhsulların istehsalçı qiymətləri

- məhsulların dünya qiyməti

-nominal valyuta məzənnəsi

- istehsal faktorlarına tətbiq olunan vergilər.

Burada:

- məhsulların istehsalçı qiymətləri.

- məhsulların dünya qiyməti.

-nominal valyuta məzənnəsi.

- istehsal faktorlarına tətbiq olunan vergilər.

Əgər CSE-nin birinci və ikinci düsturla düsturla hesablanmış qiymətləri müsbətdirsə,

deməli onda i məhsulunun istehlakına stimul vardır.

Rəqabət üstünlüklərinin ümumi qəbul edilən prinsiplərə əsaslanan hesablanma metodu

aşağıdakı düstura əsaslanır.

Burada:

KQQTM– daxili istehsal resurslarının (qeyri-ticari məhsul və xidmətlərin) kölgə qiymətlərilə

dəyəri;

DQM – dünya qiymətlərilə ümumi gəlir;

DQTM – satıla bilən istehsal vasitələrinin (ticari məhsulların) dünya qiymətlərilə dəyəridir.

DRC vahiddən kiçik olarsa, bu məhsulun rəqabətqabiliyyətli olduğunu göstərir. DRC-

in vahiddən kiçik olması o deməkdir ki, kölgə qiymətlərlə, yaradılmış əlavə dəyər onun

istehsalına sərf edilmiş resursların dünya qiymətlərlə dəyərindən yüksəkdir. DRC vahiddən

böyük olması isə məhsulun rəqabətqabiliyyətli olmadığını göstərir. Başqa sözlə isə,

yaradılmış əlavə dəyərin kölgə qiymətlərlə həcmi daxili resursların kölgə dəyərindən kiçikdir

ki, bu hal da daxili resurslardan qeyri-səmərəli istifadə edildiyini göstərir. DRC nəzərdə

tutulmuş məhsulun satışından 1 vahid xarici valyuta qazanmaq üçün lazım olan daxili

resursun kəmiyyətini göstərir. Yuxarıdakı düsturu müvafiq çevirmələr apararaq bir qədər

başqa şəklə sala bilərik:

olduğundan,

Burada:

KQƏD- dünya qiymətlərilə yaranan kölgə əlavə dəyərdir.

Yuxarıda verilən düstur daha ümumidir və sahələrarası əlaqəni göstərə bilmir. Onun ən

geniş forması hal-hazırda rəqabətqabiliyyətliliyin hesablanmasıında praktik tətbiq edilən

aşağıdakı düsturdur:

Burada:

DRCi – i-ci sahənin istehsalı zamanı bir vahid xarici valyuta qazanmaq yaxud qənaət etmək

üçün lazım olan daxili resurs sərfini nəzərdə tutur.

Aij – i-ci sahənin vahid miqdarda məhsulunun istehsalı üçün lazım olan j-cu sahənin aralıq

məhsulunun miqdarını göstərir.

Psj – j-cu qeyri-ticari aralıq istehlak məhsullarının kölgə (alternativ) qiymətidir.

Pd j – j-cu ticari aralıq istehlak məhsullarının dünya bazarı qiymətidir

Pw i – i-ci sahənin məhsulunun dünya bazarı qiymətidir.

J=1...k - qeyri-ticari aralıq istehlakın məhsullarıdır.

J=k+1...n - ticari aralıq istehlak məsullarıdır.

Bu düstur M.Bruno (1963) tərəfindən irəli sürülən DRC (Daxili Resurs sərfi (Domestic

Resource Cost) metodunun əsasını təşkil edir və rəqabətqabiliyyətlilitin müəyyənləşdirilməsi

baxımından daha mükəmməl hesab olunur.

Yuxarıdakı çevirmələr nəticəsində aldığımız

düsturunu geniş şəkildə yazaq:

olar.

Modeldən çıxan məlumatlar nominal və yaxud real valyuta məzənnəsilə təshih edilməklə

rəqabətqabiliyyətliliyin qiymətləndirilməsində istifadə edilir.

Yuxarıda şərh edilən metodologiya sorğu məlumatları əsasında reallaşdırılmış və siyasət

təhlili matrisi qurulmuşdur. Matrisdən istifadə edərək dünya qiymətləri indeksinin dəyişməsi

nəticəsində ticari və qeyri ticari məhsullar üçün kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsinin

xüsusi və ümumi göstəriciləri hesablanmışdır. Hesablamaların nəticələri göstərir ki, matris

sahələrarası əlaqələri yaxşı nəzərə alır və tələb olunan göstəriciləri hesablamağa imkan verir.

Ticari məhsullardan hər hansı biri və ya hamısı üzrə dünya qiymətlərini və qeyri ticari

məhsullardan hər hansı biri və ya hamısı üzrə əlavə dəyər normalarını dəyişdirməklə bütün

sahələrarası əlaqələr nəzərə alınmaqla, əmsalların ilkin vəziyyətə nəzərən necə dəyişdiyini

müəyyən etmək mümkündür. Təhlillər göstərir ki, alınan nəticələr metodologiyanın

tələblərinə tam uyğundur .

Bu qiymətləndirmənin iqtisadi riyazi əsasları vaxtilə rus iqtisadçıları V.S Nemçinov, l.V

Kantaroviç və başqaları tərəfindən yaradılmışdır. İqtisadi-riyazi ədəbiyyatlarda əmtəədə

təcəssüm edən əməyin ikili xarakteri məsələsinin riyazi izahı “obyektiv şərtlənmiş

qiymətləndirmələr” kimi şərh edilmişdir. Dəyərin yaranmasında əmək məsrəflərinin rolu

yalnız xüsusi modellərin köməyi ilə sahələrarası balansın tənlikləri də daxil olmaqla öyrənilə

bilər. O istehsal edilən məhsulun ictimai tələbata müvafiqliyini öyrənmiş və əsas diqqəti

“istehlak dəyəri və istehlak qiymətləndirilməsinə” yönəltmişdir. Nəhayət, o öz əsərlərində

istehlakın və əməyin ölçüsünə diqqət yetirərək, belə qənaətə gəlmişdir ki, isteklakin ölçüsü

isteklak dəyəri, əməyin ölçüsü isə içtimai dəyərdir. O məhsulların və resursların ictimai

faydalılığını iqtisadi-riyazi üsullarla tədqiq etmişdir. Bu isə elə qiymətin dəyərdən

kənarlaşmasının öyrənilməsi deməkdir. Nəticədə müəyyən etmişdir ki, qiymət dəyərdən tələb

və təklifin təsiri ilə kənarlaşır.Yəni qiymətin dəyərdən kənarlaşmasına tələbin

zənginləşdirilməsi və onun elastikliyi dərəcəsini əks etdirən istehlak dəyərlərinin kəmiyyəti

təsir edir. Obyektiv şərtlənmiş qiymətləndirmə konsepsiyası l.V Kantaroviç tərəfindən

“Resurslardan ən yaxşı istifadənin iqtidadi cəhətdən hesablanması” əsərində (1959) inkişaf

etdirilmişdir. O obyektiv şərtlənmiş qiymətləndirmə usulunu tapmışdır. O müəyyən etmişdir

ki, optimal plan və obyektiv şərtlənmiş qiymətləndirmə konkret və dinamikdir, yəni bütün

şərtlərlə müəyyən edilir. Şərtlər dəyişdikdə o da dəyişir. Şərtlər kimi istehsal amilləri əsas

götürülür. Defisit resurslar yüksək, artıq resurslar isə sıfır qiymət alır. Odur ki resurslardan ən

səmərəli istifadə məsələsi həll edilməli olur. Məsələn müəllif avadanlıqdan istifadəni

araşdırarkən çox qiymətli anlayış “kirayə qiyməti” anlayışını irəli sürür. O yazır: “biz kirayə

qiymətləndirməsi anlayışından istifadə edirik, bu da elə bir qiymətləndirmədir ki, avadanlığın

kirayə haqqı belə istifadəyə bəraət qazandırsın. Buna avadanlığa görə alınan renta kimi də

baxmaq olar. Biz bu rentanı ödəməsək də onun mümkün ölçüsünü hesablayırıq”. Beləliklə

əgər gün ərzində həmin maşından istifadə edilməsə, deməli həmin məbləğdə pulu itirmiş

oluruq. Onun istifadəsi isə həmin məbləğdə pulun qazanılması deməkdir. Obyektiv şərtlənmiş

qiymətləndirmə konsepsiyasına V.S Nemçinov “Optimal proqramlaşdırmanın riyazi

vuruqlarının iqtisadi mənası” əsaərində böyük diqqət yetirmişdir. Müəllif bu əsərində

obyektiv şərtlənmiş qiymətləndirmənin dəyər nəzəriyyəsində yeri və rolunu araşdırmışdır. O

göstərmişdir ki, əmək dəyər nəzəriyyəsinə nəinki, istehsal xərcləri və məsrəfləri aiddir, eyni

zamanda məhsul və resursların istehlak dəyəri, onların ictimai faydalılığı da aidir. Obyektiv

şərtlənmiş qiymətləndirmə müxtəlif resursların faydalılığının ölçülməsinin prinsipcə yeni

üsulunu verdi. Bu usul mahiyyətcə, əlavə məhsul istehsalının abstrakt formada ictimai rifahin

səviyyəsinə təsir kəmiyyətinin qiymətləndirilməsi deməkdir. Bununla da psixoloji məktəbin

subyektiv faydalılıq barədə səhv fikirləri tənqid edilərək, əmək dəyər nəzəriyyəsindəki

əmtəədə təcəssüm edən əməyin ikili xarakteri barədə Marksın fikirləri bir daha öz təsdiqini

tapdı. Belə ki, subyektiv faydalılıqda xətti proqramlaşdırmanın məqsəd funksiyasında

maksimum subyektiv faydalılıq nəzərdə tutulursa, əmək dəyər nəzəriyyəsindəki obyektiv

şərtlənmiş qiymətləndirmə zamanı xətti proqramlaşdırmanın məqsəd funksiyasında plan çeşid

tapşırığı üzrə maksimum məhsul nəzərdə tutulur.

Deyilənləri kənd təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə göstəricilərin qiymətləndirilməsi

üzrə tətbiq etdiyimiz metodologiyaya aid edərək yekunlaşdırsaq məlum olur ki, təklif edilən

resurslara elə qiymət qoyulmalıdır ki, bu zaman məhsul vahidinə sərf olunan bütün

resursların dəyəri həmin məhsulun hər vahidinin satış qiymətindən az olmasın. Bu qiymətə

kölgə və ya obyektiv əsaslandırılmış (şərtləndirilmiş) qiymətləndirmə deyilir. Bu zaman

ehtiyatlara tələbi olan tərəflər ehtiyatların alınmasına ən az xərc çəkmək istəyir. Deməli, əsas

məsələdə məhdudiyyətlər şərti tələb, məqsəd funksiyası təklif kimi iştirak edirsə, qoşma

məsələdə məhdudiyyətlər şərtləri təklif, məqsəd funksiyası isə tələb kimi çıxış edir. Kənd

təsərrüfatının dəstəklənməsi üzrə göstəricilərin qiymətləndirilməsi üzrə tətbiq etdilmiş tarazlı

qiymət modeli xərc-buraxılış modelinin qoşma məsələsi oduğundan ticari resursların məlum

dünya qiymətləri, yəni dünya qiymətləri baxımından qeyri ticari resursların kölgə qiymətləri

tapılmışdır. Bu da tamamilə nəzəriyyəyə uyğundur.

Tədqiqat çərçivəsində kənd təsərrüfatının dəstəklənməsini xarakterizə edən

göstəricilərdən istifadə edərkən cədvəl 15-dəki məqamlara diqqət yetirmək faydalıdır:

Cədvəl 15

s.s Əmsalların təfsiri düstur

1

Resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən kiçik

olması daxili bazar qiymətlərinin orta dünya

qiymətlərindən kiçik olması nəticəsində

istehsalçıların resursları əldə edərkən

subsidiyadan istifadə etmələrini göstərir.

Resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən böyük

olması, onların tədarükü zamanı iqtisadi siyasət

və bazarın məhdudlaşdırıcı təsirinin mövcud

olması deməkdir. Bu halda isə, məsələn, kənd

təsərrüfatının inkişafına yönəlmiş qoruyucu

tədbirlər (tutaq ki, idxal olunan xarici xammala

rüsum və kvotalar) emal müəssisəsi üçün

məhdudlaşdırıcı faktor rolunu oynaya bilər.

Digər bir məhdudlaşdırıcı amil kimi kənd

təsərrüfatında istifadə edilən sənaye mənşəli

materiallara tətbiq edilən vergilər çıxış edə

bilər.

2

Məhsul üçün NPC əmsalının 1-dən böyük

olması onu göstərir ki, məhsulun daxili bazar

qiyməti orta dünya qiymətlərindən yüksəkdir.

Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət və

formalaşmış bazar konyukturu sahənin birbaşa

və ya dolayı yolla subsidiyalaşması

istiqamətində təsir göstərir. Bu subsidya analoji

idxal məhsuluna tətbiq edilən vergi və

rusumlar, kvotalar, rəsmi mübadilə məzənnəsi

ilə manipulyasiyalar və s. şəklində ola bilər

(idxal məhsuluna vergi və rüsumların tətbiqi

daxili istehsalçıya öz məhsuluna yüksək qiymət

qoymaq imkanı yaradır).

Son məhsul üçün NPC əmsalının 1-dən kiçik

olması halı daxildə istehsal edilmiş məhsulun

qiymətinin dünya bazarındakı anoloji məhsulun

qiymətindən kiçik olmasını göstərir ki, bu da

yerli istehsalçının iqtisadi siyasətin neqativ

təsirinə məruz qalmasını nümayiş etdirir. Belə

məhdudlaşdırıcı təsir daxili istehsalçıya dolayı

vergilərin tətbiqi, bazarda əlverişli olmayan

rəqabət modelinin mövcudluğu (həddən artıq

istehsalçı – aşağı qiymətlər) və s. şəklində

meydana çıxa bilər.

3

EPC əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir

ki, sahədə faktiki qiymət-lərlə yaranan əlavə

dəyər kölgə qiymətlərlə yarana biləcək əlavə

dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir ki,

iqtisadi siyasət və bazar konukturu istehsal

sahəsinin subsidiyalaşması istiqamətində təisr

göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət

nəticəsində hazır məhsulun qiymətləri

dəstəklənir və ya istehsal vasitələri subsidiyalı

qiymətlərlə əldə edilir.

Əksinə, EPC əmsalının vahiddən kiçik olması

onu göstərir ki, faktiki qiymətlərlə sahədə

yara¬nan əlavə dəyər kölgə qiymətlərlə yarana

biləcək əlavə dəyərdən kiçikdir. Bu isə o

deməkdir ki, istehsalçılar iqtisadi siyasətin

məhdudlaşdırıcı təsirinə məruz qalırlar, başqa

sözlə, sahədə yarana biləcək potensial əlavə

dəyərin bir hissəsi ya yüksək vergilər vasitəsilə

büdcəyə alınır, yaxud da əlverişsiz bazar

konukturasının təsiri altında ümumiyyətlə

yaranmır (aşağı qiymətlər, istehsal vasitələrinin

yüksək qiymətləri və s.).

4

ESC əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir

ki, sahədə ölkə qiymətlərilə yaranan əlavə dəyər

dünya qiymətlərilə yarana biləcək əlavə

dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir ki,

iqtisadi siyasət və bazar konukturu istehsal

sahəsinin subsidiyalaşması istiqamətində təisr

göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət

nəticəsində hazır məhsulun qiymətləri

dəstəklənir və ya istehsal vasitələri subsidiyalı

qiymətlərlə əldə edilir.

Əksinə, ESC əmsalının vahiddən kiçik olması

onu göstərir ki, ölkə qiymətlərilə sahədə

yaranan əlavə dəyər dünya qiymətlərilə yarana

biləcək əlavə dəyərdən kiçikdir. Bu isə o

deməkdir ki, istehsalçılar iqtisadi siyasətin

məhdudlaşdırıcı təsirinə məruz qalırlar, başqa

sözlə, sahədə yarana biləcək potensial əlavə

dəyərin bir hissəsi ya yüksək vergilər vasitəsilə

büdcəyə alınır, yaxud da əlverişsiz bazar

konukturasının təsiri altında ümumiyyətlə

yaranmır (aşağı qiymətlər, istehsal vasitələrinin

yüksək qiymətləri və s.).

5

İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE

əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir ki,

subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun

istehsalında ölkə qiymətlərilə yaranan əlavə

dəyər dünya qiymətlərilə yarana biləcək əlavə

dəyərdən böyükdür.

Əksinə, İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE

əmsalının vahiddən kiçik olması onu göstərir ki,

subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun

istehsalında ölkə qiymətlərilə yaranan əlavə

dəyər dünya qiymətlərilə yarana biləcək əlavə

dəyərdən kiçikdir.

6

İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE

əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir ki,

subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun

istehsalında yaranan əlavə dəyər subsidiyasız

yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür.

İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE

əmsalının 1-dən böyük olması o deməkdir ki,

subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun

istehsalında yaranan əlavə dəyər subsidiyasız

yarana biləcək əlavə dəyərdən kişikdirr.

7

İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE

əmsalının müsbət olması o deməkdir ki, dünya

qiymətləri ilə subsidiya nəzərə alınmaqla yerli

qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun yerli

qiymətinə nisbəti istehlaka stimul yaradır.

İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE

əmsalının mənfi olması o deməkdir ki, dünya

qiymətləri ilə subsidiya nəzərə alınmaqla yerli

qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun yerli

qiymətinə nisbəti istehlaka stimul yaratmır.

8

İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE

əmsalının müsbət olması o deməkdir ki, dünya

qiymətləri ilə subsidiya nəzərə alınmaqla yerli

qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun dünya

qiymətinə nisbəti istehlaka stimul yaradır.

İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE

əmsalının mənfi olması o deməkdir ki, dünya

qiymətləri ilə subsidiya nəzərə alınmaqla yerli

qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun dünya

qiymətinə nisbəti istehlaka stimul yaratmır.

9

DRC vahiddən kiçik olarsa, bu məhsulun

rəqabətqabiliyyətli olduğunu göstərir. DRC

nəzərdə tutulmuş məhsulun satışından 1 vahid

xarici valyuta qazanmaq üçün lazım olan daxili

resursun kəmiyyətini göstərir.

DRC-in vahiddən kiçik olması o deməkdir ki,

kölgə qiymətlərlə, yaradılmış əlavə dəyər onun

istehsalına sərf edilmiş resursların dünya

qiymətlərlə dəyərindən yüksəkdir. DRC

vahiddən böyük olması isə məhsulun

rəqabətqabiliyyətli olmadığını göstərir.

Hesablamaların nəticələrindən istifadənin asanlaşdırılması üçün məlumatlarda istehsalı

subsidiyalaşdırılan məhsulların göstəriciləri yaşıl rəngdə verilmişdir. Nəticələr

rəqabətqabiliyyətlilik göstəricisi, mühafizə əmsalları və subsidiyalaşdırma göstəriciləri üzrə

ayrıca olaraq cədvəllərdə verilmişdir. Hesablanmış göstəricilərin təhlili nəticəsində müəyyən

edilmişdir:

KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ DƏSTƏKLƏNMƏSİ SƏVİYYƏSİNİN

ÜMUMİLƏŞDİRİCİ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN

NƏTİCƏLƏRİ:

1. Orta dünya qiymətləri və kənd təsərrüfatına ayrılan subsidiyalar nəzərə alınmaqla kənd

təsərrüfatı istehsalının dəstəklənməsinin effektif subsidiya əmsalı bitkiçilik məhsulları

üzrə vahiddən böyükdür və bu da onu göstərir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla

məhsulun istehsalında ölkə qiymətlərilə yaranan əlavə dəyər dünya qiymətlərilə

yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət və

bazar konyukturu bitkiçilik məhsullarının subsidiyalaşması istiqamətində təisr

göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət nəticəsində bitkiçilik məhsullarının

qiymətləri dəstəklənir və ya bu məhsulların istehsalı üçün istehsal vasitələri subsidiyalı

qiymətlərlə əldə edilir. Lakin heyvandarlıq məhsulları üzrə bu göstəricinin

hesablanmış nəticələri tamamilə əks fikirlər söyləməyə əsaslar verir.

2. İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE əmsalının bitkiçilik məhsulları üzrə 1-dən

böyük olması o deməkdir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun istehsalında ölkə

qiymətlərilə yaranan əlavə dəyər dünya qiymətlərilə yarana biləcək əlavə dəyərdən

böyükdür. Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət bu məhsulların istehsalına stimul

yaradır. Lakin heyvandarlıq məhsulları üzrə bu göstəricinin hesablanmış nəticələri

tamamilə əks fikirlər söyləməyə əsaslar verir.

3. İstehsalçıya subsidiya ekvivalenti PSE əmsalının bitkiçilik məhsulları üzrə 1-dən

böyük olması o deməkdir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla məhsulun istehsalında

yaranan əlavə dəyər subsidiyasız yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür. Bu isə ö

deməkdir ki, istehsalşılar subsidiyadan faydalanırlar. Lakin heyvandarlıq məhsulları

üzrə bu göstəricinin hesablanmış nəticələri istehsalşıların subsidiyadan

faydalanmadıqlarını göstərir.

4. İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE əmsalının bitkiçilik məhsulları üzrə mənfi

olması o deməkdir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla dünya qiymətləri ilə yerli

qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun yerli qiymətinə nisbəti istehlaka stimul

yaratmır. Lakin heyvandarlıq məhsulları üzrə bu göstəricinin hesablanmış nəticələri

həmin məhsulların istehlakına stimul olduğuna əsaslar verir.

5. İstehlakçıya subsidiya ekvivalenti PSE əmsalının bitkiçilik məhsulları üzrə mənfi

olması o deməkdir ki, subsidiya nəzərə alınmaqla dünya qiymətləri ilə yerli

qiymətlərin arasındakı fərqin məhsulun dünya qiymətinə nisbəti istehlaka stimul

yaratmır. Lakin heyvandarlıq məhsulları üzrə bu göstəricinin hesablanmış nəticələri

həmin məhsulların istehlakına stimul olduğuna əsaslar verir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalından alınan məhsullar üzrə anoloji mühakimələr

yürütmək üçün cədvəl 16-da göstərilmiş məlumatlardan istifadə edilə bilər.

Kənd təsərrüfatı istehsalının dəstəklənməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin

ümumiləşdirici göstəriciləri

Cədvəl 16

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Effektif

subsidiya

əmsalı

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiyməti

nəzərə

alınmaqla

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

daxili

qiymətlə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

yerli

qiymətə

nisbətdə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiymətinə

nisbətdə

Buğda 10011000 88,577 43,191 -0,990 -0,304 -1,922

Arpa 10030010 140,385 75,946 -1,187 -0,578 -3,270

tritikale 10019090 66,118 45,082 -1,052 -0,295 -2,168

vələmir 10040010 435,988 145,644 -1,276 -0,731 -4,892

çovdar 10020010 81,728 52,210 -1,106 -0,416 -2,503

Yonca 12092100 1,019 -0,116 -0,175 6,412 -0,996

Qarğıdalı 10051000 14,854 9,391 -0,889 -0,149 -1,760

Çuğundur 12091900 0,012 -0,988 -0,084 175,238 -1,000

Pambıq 14042000 2,154 0,534 -0,097 13,024 -0,978

Günəbaxan 12060010 43,085 26,756 -1,092 -0,172 -1,920

Süfrə üzümü 08061000 49,006 26,454 -1,088 -0,799 -5,926

Texniki üzüm 08062000 22,692 16,733 -1,088 -0,689 -4,248

Kartof 07019000 169,559 31,475 -2,520 -0,885 -20,922

Kələm 07049000 11,791 9,227 -1,037 -0,675 -4,038

Xiyar 07070000 16,298 13,468 -1,404 -0,731 -6,036

Pomidor 07020000 18,118 14,239 -1,324 -0,787 -6,987

Soğan 07031010 33,544 20,547 -0,978 -0,824 -6,190

Badımcan 07093000 13,831 9,000 -1,114 -0,599 -3,444

Bibər 09041200 11,209 5,164 -1,042 -0,350 -2,086

Çuğundur mətbəx 12129100 10,415 7,954 -1,022 -0,574 -3,238

Qarpız 08071100 3,931 2,771 -0,971 -0,046 -1,965

Yemiş 08071990 11,359 8,601 -1,010 -0,546 -3,052

Yer kökü 07061000 13,356 8,804 -1,134 -0,572 -3,317

Turp 07061000 5,448 4,037 -0,946 -0,204 -2,103

Göyərtilər 07039000 -29,171 149,577 -1,014 -0,973 -33,054

Alma 08081000 14,287 10,955 -0,930 -0,545 -2,881

Armud 08082019 89,362 34,901 -0,930 -0,842 -6,332

Nar 08109090 39,668 19,873 -0,930 -0,754 -4,333

Xurma 08041000 3,148 2,060 -0,930 0,078 -1,826

Cədvəl 16 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Effektif

subsidiya

əmsalı

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiyməti

nəzərə

alınmaqla

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

daxili

qiymətlə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

yerli

qiymətə

nisbətdə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiymətinə

nisbətdə

Ərik 08091000 69,414 22,940 -0,930 -0,775 -4,525

Şaftalı 08093000 153,892 34,514 -0,930 -0,829 -5,712

Gavalı 08094000 13,025 9,218 -0,930 -0,309 -2,131

Gilas 081210 214,568 33,207 -0,930 -0,807 -5,030

Gilənar 08092000 -145,932 72,512 -0,930 -0,858 -6,165

Forel 03021100 -2,123 0,185 -0,093 -0,156 -0,971

Karp balığı 03019390 -0,359 0,787 -0,133 -0,440 -0,657

inək südü 3.8 % yağlı 04012000 -0,040 1,818 -0,053 -0,645 0,473

mal əti diri cəkidə 02012000 0,672 -0,537 -0,163 1,158 -1,009

camış südü 6.8 % yağlı 04013000 -0,005 -0,680 -0,017 2,124 -0,756

camış əti diri cəkidə 02012000 -0,198 -0,603 -0,032 1,518 -0,930

qoyun südü 7.6 % yağlı 04013000 -5,709 0,473 -0,677 -0,321 -1,236

qoyun əti diri cəkidə 02042200 2,305 1,116 -0,847 -0,527 -2,682

qoyun yunu 15051000 21,144 17,520 -1,130 -0,946 -21,777

quş əti 16023290 -0,135 0,879 -0,036 -0,468 -0,641

yumurta 04070021 0,387 -0,879 -0,036 7,244 -0,977

inkubator cücəsi 01051110 0,003 -0,988 -0,230 85,136 -0,994

bal 04090000 8,775 7,684 -7,410 -0,885 -64,853

Pivə 22030000 7,956 -211,228 114,145 -115,458 -1,841

şərab 22042100 0,550 -4,532 12,831 -10,603 -0,936

araq 22072000 -0,253 -112,905 17,893 -18,848 0,327

un 11010000 -5,773 1,049 -1,216 -0,588 -2,310

kəpək 23023000 -10,304 0,443 -0,619 -0,316 -1,234

çörək 19051000 0,261 -0,494 -1,281 0,930 -1,349

makaron 19019000 1,136 0,134 -1,160 -0,159 -1,769

72,5%-li kərə yağı 04051000 2,839 -61,276 27,709 -29,097 -2,573

3,2%-li süd 04012000 0,849 -1,715 -0,877 -1,806 -3,506

1 litrlik qatıq 04031000 0,322 -1,566 -0,084 -1,356 -1,874

1000 qr ayran 04039000 -0,369 -0,517 -0,120 0,417 -0,738

Cədvəl 16 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Effektif

subsidiya

əmsalı

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiyməti

nəzərə

alınmaqla

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

daxili

qiymətlə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

yerli

qiymətə

nisbətdə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiymətinə

nisbətdə

17 kq pendir 04061000 -0,933 -633,060 10,002 -11,591 -14,504

250qr kəsmik 04061000 -0,416 -25,208 7,177 -8,265 -0,420

xama 250 qr 04022100 -0,342 -91,841 8,180 -9,221 0,836

zərdab 35022000 0,923 0,989 -2,817 -0,498 -5,020

ət kolbasaları 16010000 -0,146 1,343 -0,515 -0,981 -0,727

içalat kolbasaları mal 05040019 -0,186 1,163 -0,451 -0,955 -0,664

içalat kolbasaları qoyun 16010000 -2,553 1,577 -2,500 -1,009 -7,836

qan kolbasaları 16010000 26,305 0,171 -0,087 -0,676 -1,256

ət sosiskaları 05040019 -0,268 1,644 -0,515 -1,016 -0,989

içalat sosiskaları 05040019 -0,329 1,403 -0,461 -0,988 -0,948

dil və kəlləpaçadan

paştetlər mal 02062100

4,391 0,009 0,205 -0,578 -1,058

dil və kəlləpaçadan

paştetlər qoyun 02062101

2,360 0,009 0,038 -0,578 -1,239

əti unu 23011011 -0,510 1,959 -0,076 -0,700 -0,714

qan unu 23011090 -0,922 0,856 -0,061 -0,472 -0,936

mal sümüyünün unu 23011010 -0,142 1,073 -0,159 -0,567 -0,096

mal sümüyündən kley 35030090 -85,534 2,350 -0,164 -0,739 -1,464

belin uzun əzələsi (bel

və qurşaq hissə) 02042100

101,042 -20,186 -2,405 -2,543 -131,553

bel-şanaq hissə

(yiuxarı,daxili,yan və

xarici hissə)

02042100

82,923 -15,908 -2,503 -2,443 -123,413

kürək hissə(çiyin və

çiyinin arxa hissələri) 02042100

86,153 -16,725 -2,484 -2,462 -125,030

qoltuqaltı hissə 02042100 76,506 -14,210 -2,545 -2,400 -119,944

döş hissə 02042100 81,569 -15,558 -2,512 -2,434 -122,710

kotletlik ət 02013000 1,535 -1,804 -2,481 -1,879 -7,299

mal sümük 05069090 1,533 0,370 -3,826 -0,532 -7,288

birləşdirici toxuma və

qığırdaqlar 02042100

26,403 1,789 -3,132 -1,790 -71,177

1 ton I kateqoriya qoyun

əti 02042200

-7,379 -20,977 3,828 -6,680 -6,977

I kateqoriya qoyunun

xam piyi 15020010

0,061 -0,848 -2,083 5,462 -1,228

qoyun qanı 02069000 0,026 -0,935 -2,071 13,993 -1,098

qoyun və keçinin mədə

altı vəzi 02069000

0,000 -1,000 -2,098 2627,554 -1,001

qoyun və keçinin ödü 02069000 0,000 -1,000 -2,098 2627,554 -1,001

Cədvəl 16 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Effektif

subsidiya

əmsalı

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiyməti

nəzərə

alınmaqla

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

daxili

qiymətlə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

yerli

qiymətə

nisbətdə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiymətinə

nisbətdə

qoyun və keçi xayası 02069000 0,000 -1,000 -2,098 2627,554 -1,001

qoyun və keçi

yumurtalığı 02069000

0,000 -1,000 -2,098 2627,554 -1,001

qoyun dalaq 02069000 0,037 -0,909 -2,059 9,475 -1,140

qoyun dil və beyinsiz

baş 02069000

0,037 -0,909 -2,059 9,475 -1,140

oyun ağ ciyər 02069000 0,037 -0,909 -2,059 9,475 -1,140

qoyun qursaq 02069000 0,037 -0,909 -2,059 9,475 -1,140

qoyun işkənbə(mədə) 02069000 0,198 -0,630 -1,909 1,001 -1,673

qoyun qarın 02069000 0,369 -0,480 -1,782 -0,002 -2,122

qoyun qara ciyər1 02069000 0,170 -0,667 -1,933 1,337 -1,589

qoyun dil 02069000 0,369 -0,480 -1,782 -0,002 -2,122

qoyun ürək 02069000 0,369 -0,480 -1,782 -0,002 -2,122

qoyun diafraqma 02069000 0,198 -0,630 -1,909 1,001 -1,673

qoiyun sümük 05061000 0,048 -0,905 -1,861 6,823 -1,183

qoyun dərisi 410229 0,221 -0,782 -1,533 0,430 -1,739

1 ton I kateqoriya mal

əti dana əti 02012000

-0,732 -8,058 8,561 -8,889 -0,783

I kateqoriya malın xam

piyi 15020010

0,043 -0,890 -0,375 7,159 -0,970

mal dərisi 410150 0,033 -0,910 -0,389 9,208 -0,976

mal tükü 510330 0,001 -0,998 -0,463 424,051 -0,999

mal qanı 16029090 0,047 -0,875 -0,425 6,662 -0,968

iri buynuzlu malqaranın

mədəaltı vəzi 050400

0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000

iri buynuzlu malqaranın

daxili sekresiya vəzi 050400

0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000

iri buynuzlu malqaranın

qursağının selikli qişası 050400

0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000

iri buynuzlu malqaranın

onurğa beyni 02062900

0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000

iri buynuzlu malqaranın

böyrəküstü vəzi 050400

0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000

iri buynuzlu malqaranın

qalxanvari vəzi 050400

0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000

iri buynuzlu malqaranın

ödü 02062900

0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000

iri buynuzlu malqara

gözünün şüşəvari

maddəsi

02062900

0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000

iri buynuzlu malqara

beyni 050400

0,000 -1,000 -0,464 7429,455 -1,000

iri buynuzlu malqara

beyninin əzgilvari

maddəsi

02062900

0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000

Cədvəl 16 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Effektif

subsidiya

əmsalı

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiyməti

nəzərə

alınmaqla

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

daxili

qiymətlə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

yerli

qiymətə

nisbətdə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiymətinə

nisbətdə

iri buynuzlu malqara dil

toxuması 02062900

0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000

iri buynuzlu malqara

xayası 02062900

0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000

iri buynuzlu malqara

yumurtalığı 02062900

0,000 -0,999 -0,464 1982,976 -1,000

mal qara ciyər 050400 0,022 -0,942 -0,325 13,722 -0,983

mal böyrək 050400 0,022 -0,942 -0,325 13,722 -0,983

mal dil 02062900 0,119 -0,783 -0,325 2,829 -0,938

mal beyin 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal ürək 050400 0,022 -0,942 -0,325 13,722 -0,983

mal ətli-sümüklü quyruq 02062900 0,009 -0,970 -0,447 31,243 -0,992

mal diafraqma 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal işkənbə (mədə) 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal qarın 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal bağırsaq 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal qursaq 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal ağ ciyər 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal nəfəs borusu 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal buxovluq oynaq 050400 0,002 -0,992 -0,447 119,803 -0,998

mal qulaqlar 02062900 0,009 -0,970 -0,447 31,243 -0,992

mal beyin və dilsiz baş 02062900 0,009 -0,970 -0,447 31,243 -0,992

mal dodaqlar 02062900 0,009 -0,970 -0,447 31,243 -0,992

belinn uzun əzələsi (bel

və qurşaq hissə) 020210

16,313 4,431 -0,671 -1,062 -6,493

bel-şanaq

hissə(yiuxarı,daxili,yan

və xarici hissə)

020210

13,924 4,176 -0,684 -1,040 -6,151

kürək hissə(çiyin və

çiyinin arxa hissələri) 020210

14,364 4,228 -0,682 -1,044 -6,219

qoltuqaltı hissə 02023000 -32,915 12,219 -0,690 -1,128 -14,065

döş hissə 02023000 -31,355 12,453 -0,685 -1,134 -14,369

kotletlik ət 02023000 -30,086 12,667 -0,681 -1,140 -14,651

mal sümük 050690 1,556 0,438 -0,859 -0,339 -2,175

birləşdirici toxuma və

qığırdaqlar 050690

26,946 6,202 -0,769 -0,987 -7,485

stabilizə olunmuş

malqaranın qanının

plazması

160250

0,511 -0,494 -0,141 0,946 -1,077

Cədvəl 16 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Effektif

subsidiya

əmsalı

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiyməti

nəzərə

alınmaqla

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

daxili

qiymətlə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

yerli

qiymətə

nisbətdə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiymətinə

nisbətdə

bütöv defibrinirə

edilmiş iri buynuzlu

malqara qanı

160250

0,312 -0,690 -0,145 2,202 -1,047

defibrinirə edilmiş mal-

qara qanının zərdabı 160250

0,520 -0,486 -0,141 0,915 -1,078

stabilizə olunmuş

malqara qanın forma

elementləri

160250

0,624 -0,385 -0,138 0,591 -1,094

defibrinirə

edilmişmalqara qanın

forma elementləri

160250

0,610 -0,398 -0,139 0,629 -1,092

defibrinirə edilmiş

malqara qanın forma

elementləri bütöv fibrin

160250

21,844 10,907 0,283 -1,387 -4,181

stabilizə olunmuş quru

zülal qarışığı 210610

1,616 0,549 -0,113 -0,418 -1,243

açıq yeyinti məqsədli

albumin plazma və ya

zərdab

35029000

2,923 -1,104 0,884 -1,692 -1,439

qara texniki məqsədli

albumin forma

elementləri

35029000

0,134 -0,872 -0,104 6,400 -1,020

qara albumin defibrinirə

edilmiş 35029000

0,385 -0,668 -0,014 1,464 -1,058

qara yeyinti məqsədli

albumin stabilizə

olunmuş

35029000

0,342 -0,700 -0,030 1,804 -1,052

116-400 günlük cavan

mal qara üçün qarışıq

yem

230990

-0,267 0,307 -0,224 -0,578 -0,526

Sağmal inəklər üçun

qarışıq yem 230990

-0,267 0,307 -0,224 -0,578 -0,526

taxıl məhsullarının unu 11010000 0,823 -0,408 -0,844 -0,419 -1,732

taxıl məhsulları kəpəyi 230230 -0,646 -1,932 0,939 -1,965 -0,871

raf yağ 151620 -0,028 -0,448 0,298 -0,268 -0,379

soapstok 151221 0,033 -0,943 0,015 14,610 -0,957

çiyid cecəsi 520299 0,040 -0,940 0,040 13,421 -0,953

çiyid qabığı 520299 0,024 -0,951 0,015 17,084 -0,962

Çiyid 12072000 0,117 -0,916 -0,072 10,953 -0,953

Mahlıc 52029100 -0,042 2,911 -0,072 -0,744 1,224

Tiftik 14042000 0,012 -0,974 -0,072 38,091 -0,986

təsərrüfat sabunu 34011910 -0,028 0,380 0,203 -0,708 0,095

alma şirəsi 40% 200970 -0,656 -7,513 9,154 -9,073 -0,820

armud şirəsi 40% 20098019 -0,665 -6,827 9,086 -8,922 -0,795

nar şirəsi 40% 20098019 -0,832 -6,827 8,979 -8,922 -0,786

ərik şirəsi 40% 20098019 -0,465 -6,827 8,911 -8,922 -0,742

şaftalı şirəsi 40% 20098019 -0,927 -6,827 8,971 -8,922 -0,792

gavalı şirəsi 40% 20098019 -1,337 -6,827 9,130 -8,922 -0,864

gilənar şirəsi 40% 20098019 -1,337 -6,827 9,130 -8,922 -0,864

Cədvəl 16 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Effektif

subsidiya

əmsalı

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiyməti

nəzərə

alınmaqla

İstehsalçıya

subsidiya

ekvivalenti

daxili

qiymətlə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

yerli

qiymətə

nisbətdə

İstehlakçıya

subsidiya

ekvivalenti

dünya

qiymətinə

nisbətdə

armud cemi 200799 -0,077 -22,571 4,489 -5,507 2,107

ərik cemi 200799 -0,103 -22,571 4,479 -5,507 1,764

şaftalı cemi 200799 -0,118 -22,571 4,461 -5,507 1,601

tomat pastası

20029090,

20029010 -0,023 -18,149 4,402 -5,463 2,040

kələm turşusu 200490 -0,077 -6,857 4,476 -5,050 -0,113

xiyar turşusu 200110 -0,502 -10,393 4,537 -5,286 -0,690

pomidor turşusu 200210 -0,867 -8,631 4,528 -5,196 -0,878

badımcan turşusu 200190 -0,159 -12,011 4,554 -5,344 0,009

şəkər tozu 294000 -0,001 -1,377 2,734 0,876 -0,823

çuğundur mezqi (yanaşı

məhsul) 23032000

0,055 -0,552 -7,849 1,015 -4,373

nişasta 11081300 1,558 0,775 -7,240 -1,495 -39,581

mezq (yanaşı məhsul) 230890 0,058 -0,526 -7,849 0,900 -4,570

günəbaaxan yağı 151219 0,217 -0,524 -0,760 0,245 -1,124

günəbaxan soapstoku

60,2% 230630

-1,174 0,335 -0,955 -0,391 -1,273

günəbaxan cecəsi 120600 0,962 -0,082 -0,932 -0,127 -1,192

tara sənayesi 1,309 -2,356 15,472 -5,812 -0,963

peyin 310100 0,013 -0,985 -0,163 67,414 -1,000

Maya otu 121010 1,558 0,367 -0,916 -0,268 -1,979

xam otu 121010 0,115 -0,827 -0,346 4,795 -0,974

saman 121490 2,893 0,579 -1,084 -0,367 -1,924

mineral gübrə sənayesi -1,083 -13,104 11,930 -12,208 -0,880

kimya sənayesi 0,032 -1,830 24,773 2,915 -1,007

elektrik enerjisi 1

kvt/saat 271600

-0,442 650,818 -0,172 -0,999 69,701

su 220210 0,330 -0,576 -651,890 1,357 -277,423

qaz 271121 0,134 -1,068 -650,493 3,402 -113,368

yaşıl gübrə 0,112 -0,832 -0,339 4,946 -0,973

baytar zootexniki

xidmət hər 1 ton diri

çəkidə ətə 0,989 -0,048 -1,419 -0,028 -2,439

aqroservis xidməti 0,933 -6,516 7,639 -7,641 -1,153

hər kvadrat metrə düşən

illik icarə haqqı 0,999 -0,190 -651,699 -0,193 -653,846

digər sahələr xərclər 0,970 -31,569 36,311 -36,376 -1,162

AQRAR-SƏNAYE KOMPLEKSİNƏ AİD MƏHSULLARIN QİYMƏT

SİYASƏTİNİN VƏ İSTEHSAL VASİTƏLƏRİ BAZARININ

TƏNZİMLƏNMƏSİ GÖSTƏRTİCİLƏRİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN NƏTİCƏLƏRİ

1. Buğda və bir neçə bitkiçilik məhsulları, habelə meyvə və tərəvəzlər istisna olmaqla

digər bitkiçilik məhsulları üzrə resurslar üçün NPC əmsalının 1-dən böyükdür. Bu

onların tədarükü zamanı iqtisadi siyasət və bazarın məhdudlaşdırıcı təsirinin mövcud

olmasına dəlalət edir. Burada kənd təsərrüfatında istifadə edilən sənaye mənşəli

materiallara tətbiq edilən əlavə dəyər vergisinin istehsal xərclərinə daxil olması

mühüm şərtdir. Çünki kənd təsərrüfatı əlavə dəyər vergisindən azad olduğu üçün

resursları tədarük edərkən onu əvəzləşdirə bilmədiyindən istehsal xərclərinə aid

edirlər.

2. Əksər kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə məhsul üçün NPC əmsalı 1-dən böyükdür.

Yəni, məhsulun daxili bazar qiyməti orta dünya qiymətlərindən yüksəkdir. Bu isə onu

göstərir ki, iqtisadi siyasət və formalaşmış bazar konyukturu bu məhsulların birbaşa və

ya dolayı yolla subsidiyalaşması istiqamətində təsir göstərir.

3. Taxıl məhsulları, bostan bitkiləri və meyvələr üzrə EPC əmsalının 1-dən böyükdür,

yəni bu məhsullar üzrə faktiki qiymətlərlə yaranan əlavə dəyər orta dünya qiymətləri

ilə yarana biləcək əlavə dəyərdən böyükdür. Bu isə onu göstərir ki, iqtisadi siyasət və

bazar konukturu istehsal sahəsinin subsidiyalaşması istiqamətində təisr

göstərməkdədir. Başqa sözlə iqtisadi siyasət nəticəsində hazır məhsulun qiymətləri

dəstəklənir və ya istehsal vasitələri subsidiyalı qiymətlərlə əldə edilir.

Heyvandarlıq və kənd təsərrüfatı məhsullarının emalından alınan məhsullar üzrə müvafiq

nəticələr cədvəl 17-də ətraflı verilmişdir.

Aqrar-sənaye kompleksinə aid məhsulların qiymət siyasətinin və istehsal

vasitələri bazarının tənzimlənməsi səviyyəsini qiymətləndirən göstərticilər

Cədvəl 17

məhsulun adı Məhsul

kodu

Resursların

nominal

mühafizə

əmsalı

Məhsulların

nominal

mühafizə

əmsalı

Effektiv

mühafizə

əmsalı

Buğda 10011000 0,9902 1,438 1,897

Arpa 10030010 1,1873 2,368 3,356

tritikale 10019090 1,0524 1,418 1,581

vələmir 10040010 1,2758 3,716 8,573

çovdar 10020010 1,1062 1,712 2,044

Yonca 12092100 0,1750 0,135 0,127

Qarğıdalı 10051000 0,8889 1,175 1,309

Çuğundur 12091900 0,0841 0,006 0,005

Pambıq 14042000 0,0969 0,071 0,060

Günəbaxan 12060010 1,0920 1,208 1,275

Süfrə üzümü 08061000 1,0878 4,978 8,158

Texniki üzüm 08062000 1,0878 3,216 3,849

Kartof 07019000 2,5196 8,727 37,135

Kələm 07049000 1,0369 3,075 3,422

Xiyar 07070000 1,4036 3,711 4,034

Pomidor 07020000 1,3241 4,693 5,390

Soğan 07031010 0,9781 5,674 8,414

Badımcan 07093000 1,1140 2,495 3,091

Bibər 09041200 1,0422 1,538 2,027

Çuğundur mətbəx 12129100 1,0216 2,346 2,590

Qarpız 08071100 0,9706 1,048 1,053

Yemiş 08071990 1,0103 2,201 2,445

Yer kökü 07061000 1,1337 2,334 2,826

Turp 07061000 0,9464 1,257 1,288

Göyərtilər 07039000 1,0138 37,574 -6,365

Alma 08081000 0,9305 2,196 2,463

Armud 08082019 0,9305 6,335 14,596

Nar 08109090 0,9305 4,067 7,023

Xurma 08041000 0,9305 0,927 0,927

Cədvəl 17 davamı

məhsulun adı Məhsul

kodu

Resursların

nominal

mühafizə

əmsalı

Məhsulların

nominal

mühafizə

əmsalı

Effektiv

mühafizə

əmsalı

Ərik 08091000 0,9305 4,453 11,414

Şaftalı 08093000 0,9305 5,839 22,639

Gavalı 08094000 0,9305 1,447 1,603

Gilas 081210 0,9305 5,175 28,180

Gilənar 08092000 0,9305 7,045 -11,443

Forel 03021100 0,0925 1,185 -2,123

Karp balığı 03019390 0,1330 1,787 -0,359

inək südü 3.8 % yağlı 04012000 0,0531 2,818 -0,040

mal əti diri cəkidə 02012000 0,1626 0,463 0,672

camış südü 6.8 % yağlı 04013000 0,0171 0,320 -0,005

camış əti diri cəkidə 02012000 0,0318 0,397 -0,198

qoyun südü 7.6 % yağlı 04013000 0,6775 1,473 -5,709

qoyun əti diri cəkidə 02042200 0,8468 2,116 2,305

qoyun yunu 15051000 1,1299 18,520 21,144

quş əti 16023290 0,0364 1,879 -0,135

yumurta 04070021 0,0364 0,121 0,387

inkubator cücəsi 01051110 0,2302 0,012 0,003

bal 04090000 7,4096 8,684 8,775

Pivə 22030000 0,8553 1,844 7,956

şərab 22042100 0,1690 0,294 0,550

araq 22072000 0,1068 6,583 -0,253

un 11010000 1,2673 2,160 -5,773

kəpək 23023000 0,6249 1,451 -10,304

çörək 19051000 1,2964 0,514 0,261

makaron 19019000 1,1818 1,159 1,136

72,5%-li kərə yağı 04051000 0,8452 2,188 2,839

3,2%-li süd 04012000 2,3628 1,472 0,849

1 litrlik qatıq 04031000 1,9243 0,674 0,322

1000 qr ayran 04039000 0,3330 0,613 -0,369

Cədvəl 17 davamı

məhsulun adı Məhsul

kodu

Resursların

nominal

mühafizə

əmsalı

Məhsulların

nominal

mühafizə

əmsalı

Effektiv

mühafizə

əmsalı

17 kq pendir 04061000 0,6036 65,799 -0,933

250qr kəsmik 04061000 0,3581 3,705 -0,416

xama 250 qr 04022100 0,1213 12,442 -0,342

zərdab 35022000 2,8176 1,990 0,923

ət kolbasaları 16010000 0,8003 3,280 -0,146

içalat kolbasaları mal 05040019 0,7366 3,028 -0,186

içalat kolbasaları qoyun 16010000 2,7858 3,608 -2,553

qan kolbasaları 16010000 0,3722 1,640 26,305

ət sosiskaları 05040019 0,8003 3,701 -0,268

içalat sosiskaları 05040019 0,7464 3,365 -0,329

dil və kəlləpaçadan

paştetlər mal 02062100

0,0803 1,412 4,391

dil və kəlləpaçadan

paştetlər qoyun 02062101

0,2478 1,412 2,360

əti unu 23011011 0,1043 3,047 -0,510

qan unu 23011090 0,0677 1,869 -0,922

mal sümüyünün unu 23011010 0,1924 2,144 -0,142

mal sümüyündən kley 35030090 0,1924 3,449 -85,534

belin uzun əzələsi (bel və

qurşaq hissə) 02042100

3,9776 33,518 101,042

bel-şanaq hissə

(yiuxarı,daxili,yan və xarici

hissə)

02042100

3,9776 31,428 82,923

kürək hissə(çiyin və çiyinin

arxa hissələri) 02042100

3,9776 31,843 86,153

qoltuqaltı hissə 02042100 3,9776 30,537 76,506

döş hissə 02042100 3,9776 31,248 81,569

kotletlik ət 02013000 3,9776 1,617 1,535

mal sümük 05069090 3,9776 1,614 1,533

birləşdirici toxuma və

qığırdaqlar 02042100

3,9776 18,017 26,403

1 ton I kateqoriya qoyun əti 02042200 2,0985 4,055 -7,379

I kateqoriya qoyunun xam

piyi 15020010

2,0985 0,154 0,061

qoyun qanı 02069000 2,0985 0,067 0,026

qoyun və keçinin mədə altı

vəzi 02069000

2,0985 0,000 0,000

qoyun və keçinin ödü 02069000 2,0985 0,000 0,000

Cədvəl 17 davamı

məhsulun adı Məhsul

kodu

Resursların

nominal

mühafizə

əmsalı

Məhsulların

nominal

mühafizə

əmsalı

Effektiv

mühafizə

əmsalı

qoyun və keçi xayası 02069000 2,0985 0,000 0,000

qoyun və keçi yumurtalığı 02069000 2,0985 0,000 0,000

qoyun dalaq 02069000 2,0985 0,095 0,037

qoyun dil və beyinsiz baş 02069000 2,0985 0,095 0,037

oyun ağ ciyər 02069000 2,0985 0,095 0,037

qoyun qursaq 02069000 2,0985 0,095 0,037

qoyun işkənbə(mədə) 02069000 2,0985 0,457 0,198

qoyun qarın 02069000 2,0985 0,761 0,369

qoyun qara ciyər1 02069000 2,0985 0,399 0,170

qoyun dil 02069000 2,0985 0,761 0,369

qoyun ürək 02069000 2,0985 0,761 0,369

qoyun diafraqma 02069000 2,0985 0,457 0,198

qoiyun sümük 05061000 2,0985 0,124 0,048

qoyun dərisi 410229 2,0985 0,501 0,221

1 ton I kateqoriya mal əti

dana əti 02012000

0,4643 0,879 -0,732

I kateqoriya malın xam piyi 15020010 0,4643 0,121 0,043

mal dərisi 410150 0,4643 0,097 0,033

mal tükü 510330 0,4643 0,002 0,001

mal qanı 16029090 0,4643 0,130 0,047

iri buynuzlu malqaranın

mədəaltı vəzi 050400

0,4643 0,000 0,000

iri buynuzlu malqaranın

daxili sekresiya vəzi 050400

0,4643 0,000 0,000

iri buynuzlu malqaranın

qursağının selikli qişası 050400

0,4643 0,000 0,000

iri buynuzlu malqaranın

onurğa beyni 02062900

0,4643 0,001 0,000

iri buynuzlu malqaranın

böyrəküstü vəzi 050400

0,4643 0,000 0,000

iri buynuzlu malqaranın

qalxanvari vəzi 050400

0,4643 0,000 0,000

iri buynuzlu malqaranın

ödü 02062900

0,4643 0,001 0,000

iri buynuzlu malqara

gözünün şüşəvari maddəsi 02062900

0,4643 0,001 0,000

iri buynuzlu malqara beyni 050400 0,4643 0,000 0,000

iri buynuzlu malqara

beyninin əzgilvari maddəsi 02062900

0,4643 0,001 0,000

Cədvəl 17 davamı

məhsulun adı Məhsul

kodu

Resursların

nominal

mühafizə

əmsalı

Məhsulların

nominal

mühafizə

əmsalı

Effektiv

mühafizə

əmsalı

iri buynuzlu malqara dil

toxuması 02062900

0,4643 0,001 0,000

iri buynuzlu malqara xayası 02062900 0,4643 0,001 0,000

iri buynuzlu malqara

yumurtalığı 02062900

0,4643 0,001 0,000

mal qara ciyər 050400 0,4643 0,067 0,022

mal böyrək 050400 0,4643 0,067 0,022

mal dil 02062900 0,4643 0,252 0,119

mal beyin 050400 0,4643 0,008 0,002

mal ürək 050400 0,4643 0,067 0,022

mal ətli-sümüklü quyruq 02062900 0,4643 0,031 0,009

mal diafraqma 050400 0,4643 0,008 0,002

mal işkənbə (mədə) 050400 0,4643 0,008 0,002

mal qarın 050400 0,4643 0,008 0,002

mal bağırsaq 050400 0,4643 0,008 0,002

mal qursaq 050400 0,4643 0,008 0,002

mal ağ ciyər 050400 0,4643 0,008 0,002

mal nəfəs borusu 050400 0,4643 0,008 0,002

mal buxovluq oynaq 050400 0,4643 0,008 0,002

mal qulaqlar 02062900 0,4643 0,031 0,009

mal beyin və dilsiz baş 02062900 0,4643 0,031 0,009

mal dodaqlar 02062900 0,4643 0,031 0,009

belinn uzun əzələsi (bel və

qurşaq hissə) 020210

0,8793 6,860 16,313

bel-şanaq

hissə(yiuxarı,daxili,yan və

xarici hissə)

020210

0,8793 6,432 13,924

kürək hissə(çiyin və çiyinin

arxa hissələri) 020210

0,8793 6,517 14,364

qoltuqaltı hissə 02023000 0,8793 16,314 -32,915

döş hissə 02023000 0,8793 16,694 -31,355

kotletlik ət 02023000 0,8793 17,046 -30,086

mal sümük 050690 0,8793 1,468 1,556

birləşdirici toxuma və

qığırdaqlar 050690

0,8793 8,098 26,946

stabilizə olunmuş

malqaranın qanının

plazması

160250

0,1513 0,511 0,511

Cədvəl 17 davamı

məhsulun adı Məhsul

kodu

Resursların

nominal

mühafizə

əmsalı

Məhsulların

nominal

mühafizə

əmsalı

Effektiv

mühafizə

əmsalı

bütöv defibrinirə edilmiş iri

buynuzlu malqara qanı 160250

0,1513 0,312 0,312

defibrinirə edilmiş mal-

qara qanının zərdabı 160250

0,1513 0,519 0,520

stabilizə olunmuş malqara

qanın forma elementləri 160250

0,1513 0,623 0,624

defibrinirə edilmişmalqara

qanın forma elementləri 160250

0,1513 0,609 0,610

defibrinirə edilmiş malqara

qanın forma elementləri

bütöv fibrin

160250

0,1513 21,058 21,844

stabilizə olunmuş quru

zülal qarışığı 210610

0,1513 1,612 1,616

açıq yeyinti məqsədli

albumin plazma və ya

zərdab

35029000

0,1513 2,909 2,923

qara texniki məqsədli

albumin forma elementləri 35029000

0,1513 0,134 0,134

qara albumin defibrinirə

edilmiş 35029000

0,1513 0,385 0,385

qara yeyinti məqsədli

albumin stabilizə olunmuş 35029000

0,1513 0,342 0,342

116-400 günlük cavan mal

qara üçün qarışıq yem 230990

0,4189 1,622 -0,267

Sağmal inəklər üçun

qarışıq yem 230990

0,4189 1,622 -0,267

taxıl məhsullarının unu 11010000 1,2565 1,007 0,823

taxıl məhsulları kəpəyi 230230 0,5424 1,934 -0,646

raf yağ 151620 0,0862 0,896 -0,028

soapstok 151221 0,0876 0,064 0,033

çiyid cecəsi 520299 0,0876 0,069 0,040

çiyid qabığı 520299 0,0876 0,055 0,024

Çiyid 12072000 0,0716 0,084 0,117

Mahlıc 52029100 0,0719 3,911 -0,042

Tiftik 14042000 0,0716 0,026 0,012

təsərrüfat sabunu 34011910 0,0477 1,843 -0,028

alma şirəsi 40% 200970 0,2018 0,779 -0,656

armud şirəsi 40% 20098019 0,2701 0,697 -0,665

nar şirəsi 40% 20098019 0,3768 0,697 -0,832

ərik şirəsi 40% 20098019 0,4446 0,697 -0,465

şaftalı şirəsi 40% 20098019 0,3851 0,697 -0,927

gavalı şirəsi 40% 20098019 0,2258 0,697 -1,337

gilənar şirəsi 40% 20098019 0,2258 0,697 -1,337

Cədvəl 17 davamı

məhsulun adı Məhsul

kodu

Resursların

nominal

mühafizə

əmsalı

Məhsulların

nominal

mühafizə

əmsalı

Effektiv

mühafizə

əmsalı

armud cemi 200799 0,1890 5,865 -0,077

ərik cemi 200799 0,1991 5,865 -0,103

şaftalı cemi 200799 0,2165 5,865 -0,118

tomat pastası 20029090 0,2756 4,663 -0,023

kələm turşusu 200490 0,2019 1,592 -0,077

xiyar turşusu 200110 0,1409 2,554 -0,502

pomidor turşusu 200210 0,1494 2,075 -0,867

badımcan turşusu 200190 0,1241 2,994 -0,159

şəkər tozu 294000 0,0059 0,217 -0,001

çuğundur mezqi (yanaşı

məhsul) 23032000

7,9169 0,480 0,055

nişasta 11081300 7,9169 5,492 1,558

mezq (yanaşı məhsul) 230890 7,9169 0,508 0,058

günəbaaxan yağı 151219 1,0357 0,657 0,217

günəbaxan soapstoku

60,2% 230630

1,0357 1,451 -1,174

günəbaxan cecəsi 120600 1,0357 1,024 0,962

tara sənayesi 0,0422 0,093 1,309

peyin 310100 0,1626 0,015 0,013

Maya otu 121010 0,9156 1,367 1,558

xam otu 121010 0,3457 0,173 0,115

saman 121490 1,0837 1,579 2,893

mineral gübrə sənayesi 0,1965 1,088 -1,083

kimya sənayesi 0,2886 0,035 0,032

elektrik enerjisi 1 kvt/saat 271600 0,1724 651,890 -0,442

su 220210 651,8905 0,424 0,330

qaz 271121 651,8905 0,172 0,134

yaşıl gübrə 0,3390 0,168 0,112

baytar zootexniki xidmət

hər 1 ton diri çəkidə ətə

1,4574 0,990 0,989

aqroservis xidməti 0,2521 0,800 0,933

hər kvadrat metrə düşən

illik icarə haqqı

651,8905 1,001 0,999

digər sahələr xərclər 0,2273 0,860 0,970

AQRAR-SƏNAYE KOMPLEKSİNƏ AİD MƏHSULLARIN

RƏQBƏTQABİLİYYƏTLİLİK GÖSTƏRİCİSİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN NƏTİCƏLƏRİ:

1. Qiymətləndirmələr göstərir ki, orta dünya qiymətləri ilə müqayisədə taxıl, bostan

bitkiləri, meyvə və tərəvəzlərin DRC əmsalı vahiddən kişikdir. DRC-in vahiddən

kiçik olması o deməkdir ki, kölgə qiymətlərlə, yaradılmış əlavə dəyər onun istehsalına

sərf edilmiş resursların dünya qiymətlərlə dəyərindən yüksəkdir.

2. Bu əsasən təbii iqlim şəraiti, tarixən yaranmış əkinçilik və heyvandarlıq mədəniyyəti

ilə şərtlənir.

3. əlavə olaraq qeyd edilməlidir ki, bu məhsulları istehsal etmək üçün tələb olunan

resursların yerli bazarda formalaşmış qiymətlərlə alınması şərtilə hesablanmış DRC

əmsalı, tələb olunan resursların orta dünya qiymətlərilə alınması şərtilə hesablanmış

DRC əmsalından aşağıdır. (fərz edilmişdir ki, yerli qiymətlər dünya qiymətləri ilə

eynidir). Bu da onu göstərir ki, daxili bazarın qorunması üzrə yürüdülən iqtisadi

siyasət və daxildə həmin məhsullara tələbin qiymət və gəlirdən elastikliyi DRC

əmsalının aşağı olmasını təmin etmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq əksər kənd

təsərrüfatı məhsulları üzrə DRC əmsalının vahiddən kişik olması onların

rəqabətqabiliyyətli olmasını göstərir.

Rəqabət qabiliyyətliliyinin aqrar sənaye kompleksinə aid məhsullar üzrə

qiymətləndirilməsinin nəticələri ilə ətraflı olaraq cədvəl 18-də tanış olmaq olar.

Aqrar-sənaye kompleksinə aid məhsulların rəqbətqabiliyyətlilik göstəricisi

Cədvəl 18

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Dünya

qiymətləri ilə

müqayisədə

daxili resurs

sərfi əmsalı

Yerli

qiymətlərlə

daxili

resurs sərfi

əmsalı

Buğda 10011000 0,64459 0,27255

Arpa 10030010 0,92730 0,22170

tritikale 10019090 0,43673 0,22170

vələmir 10040010 2,36858 0,22170

çovdar 10020010 0,56471 0,22170

Yonca 12092100 0,03496 0,21976

Qarğıdalı 10051000 0,60690 0,37101

Çuğundur 12091900 0,00019 0,02865

Pambıq 14042000 0,02108 0,28157

Günəbaxan 12060010 0,34380 0,21710

Süfrə üzümü 08061000 1,14304 0,11263

Texniki üzüm 08062000 0,41661 0,08700

Kartof 07019000 7,52691 0,16276

Kələm 07049000 0,12211 0,02872

Xiyar 07070000 0,29881 0,06306

Pomidor 07020000 0,44985 0,07070

Soğan 07031010 0,29923 0,02862

Badımcan 07093000 0,19824 0,05161

Bibər 09041200 0,42371 0,16824

Çuğundur mətbəx 12129100 0,13163 0,04091

Qarpız 08071100 0,03661 0,02799

Yemiş 08071990 0,13271 0,04365

Yer kökü 07061000 0,18267 0,05201

Turp 07061000 0,05118 0,03197

Göyərtilər 07039000 -2,27650 0,30405

Alma 08081000 0,31240 0,10151

Armud 08082019 2,25726 0,12379

Nar 08109090 1,39153 0,15861

Xurma 08041000 0,04974 0,04294

Cədvəl 18 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Dünya

qiymətləri ilə

müqayisədə

daxili resurs

sərfi əmsalı

Yerli

qiymətlərlə

daxili

resurs sərfi

əmsalı

Ərik 08091000 3,43544 0,24093

Şaftalı 08093000 5,95032 0,21039

Gavalı 08094000 0,44632 0,22284

Gilas 081210 12,25981 0,34825

Gilənar 08092000 -6,83870 0,47841

Forel 03021100 -0,02747 0,01113

Karp balığı 03019390 -0,02560 0,06137

inək südü 3.8 % yağlı 04012000 -0,00772 0,17012

mal əti diri cəkidə 02012000 0,00918 0,01220

camış südü 6.8 % yağlı 04013000 -0,00064 0,11484

camış əti diri cəkidə 02012000 -0,00198 0,00901

qoyun südü 7.6 % yağlı 04013000 -1,38435 0,21445

qoyun əti diri cəkidə 02042200 0,03305 0,01272

qoyun yunu 15051000 0,32214 0,01310

quş əti 16023290 -0,00315 0,02048

yumurta 04070021 0,00903 0,02048

inkubator cücəsi 01051110 0,00002 0,00580

bal 04090000 0,12269 0,01272

Pivə 22030000 0,07797 0,00843

şərab 22042100 0,00162 0,00254

araq 22072000 -0,00085 0,00290

un 11010000 -0,03953 0,00589

kəpək 23023000 -0,03182 0,00266

çörək 19051000 0,00034 0,00113

makaron 19019000 0,00138 0,00104

72,5%-li kərə yağı 04051000 0,62394 0,18905

3,2%-li süd 04012000 0,09962 0,10088

1 litrlik qatıq 04031000 0,04261 0,11377

1000 qr ayran 04039000 -0,01757 0,04099

Cədvəl 18 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Dünya

qiymətləri ilə

müqayisədə

daxili resurs

sərfi əmsalı

Yerli

qiymətlərlə

daxili

resurs sərfi

əmsalı

17 kq pendir 04061000 -0,17752 0,16366

250qr kəsmik 04061000 -0,06966 0,14413

xama 250 qr 04022100 -0,07087 0,17811

zərdab 35022000 0,00340 0,00317

ət kolbasaları 16010000 -0,00036 0,00212

içalat kolbasaları mal 05040019 -0,00039 0,00180

içalat kolbasaları qoyun 16010000 -0,00612 0,00206

qan kolbasaları 16010000 0,01929 0,00063

ət sosiskaları 05040019 -0,00036 0,00114

içalat sosiskaları 05040019 -0,00040 0,00104

dil və kəlləpaçadan paştetlər mal 02062100 0,00219 0,00043

dil və kəlləpaçadan paştetlər qoyun 02062101 0,00123 0,00045

əti unu 23011011 -0,00015 0,00026

qan unu 23011090 -0,00010 0,00009

mal sümüyünün unu 23011010 -0,00015 0,00089

mal sümüyündən kley 35030090 -0,00342 0,00003

belin uzun əzələsi (bel və qurşaq hissə) 02042100 0,05772 0,00049

bel-şanaq hissə (yiuxarı,daxili,yan və xarici hissə) 02042100 0,04737 0,00049

kürək hissə(çiyin və çiyinin arxa hissələri) 02042100 0,04921 0,00049

qoltuqaltı hissə 02042100 0,04370 0,00049

döş hissə 02042100 0,04659 0,00049

kotletlik ət 02013000 0,00088 0,00049

mal sümük 05069090 0,00088 0,00049

birləşdirici toxuma və qığırdaqlar 02042100 0,01508 0,00049

1 ton I kateqoriya qoyun əti 02042200 -0,07809 0,00910

I kateqoriya qoyunun xam piyi 15020010 0,00064 0,00910

qoyun qanı 02069000 0,00027 0,00910

qoyun və keçinin mədə altı vəzi 02069000 0,00000 0,00910

qoyun və keçinin ödü 02069000 0,00000 0,00910

Cədvəl 18 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Dünya

qiymətləri ilə

müqayisədə

daxili resurs

sərfi əmsalı

Yerli

qiymətlərlə

daxili

resurs sərfi

əmsalı

qoyun və keçi xayası 02069000 0,00000 0,00910

qoyun və keçi yumurtalığı 02069000 0,00000 0,00910

qoyun dalaq 02069000 0,00039 0,00910

qoyun dil və beyinsiz baş 02069000 0,00039 0,00910

oyun ağ ciyər 02069000 0,00039 0,00910

qoyun qursaq 02069000 0,00039 0,00910

qoyun işkənbə(mədə) 02069000 0,00210 0,00910

qoyun qarın 02069000 0,00391 0,00910

qoyun qara ciyər1 02069000 0,00180 0,00910

qoyun dil 02069000 0,00391 0,00910

qoyun ürək 02069000 0,00391 0,00910

qoyun diafraqma 02069000 0,00210 0,00910

qoiyun sümük 05061000 0,00051 0,00910

qoyun dərisi 410229 0,00234 0,00910

1 ton I kateqoriya mal əti dana əti 02012000 -0,01770 0,02079

I kateqoriya malın xam piyi 15020010 0,00104 0,02079

mal dərisi 410150 0,00080 0,02079

mal tükü 510330 0,00002 0,02079

mal qanı 16029090 0,00113 0,02079

iri buynuzlu malqaranın mədəaltı vəzi 050400 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqaranın daxili sekresiya vəzi 050400 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqaranın qursağının selikli qişası 050400 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqaranın onurğa beyni 02062900 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqaranın böyrəküstü vəzi 050400 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqaranın qalxanvari vəzi 050400 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqaranın ödü 02062900 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqara gözünün şüşəvari maddəsi 02062900 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqara beyni 050400 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqara beyninin əzgilvari maddəsi 02062900 0,00000 0,02079

Cədvəl 18 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Dünya

qiymətləri ilə

müqayisədə

daxili resurs

sərfi əmsalı

Yerli

qiymətlərlə

daxili

resurs sərfi

əmsalı

iri buynuzlu malqara dil toxuması 02062900 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqara xayası 02062900 0,00000 0,02079

iri buynuzlu malqara yumurtalığı 02062900 0,00000 0,02079

mal qara ciyər 050400 0,00052 0,02079

mal böyrək 050400 0,00052 0,02079

mal dil 02062900 0,00287 0,02079

mal beyin 050400 0,00006 0,02079

mal ürək 050400 0,00052 0,02079

mal ətli-sümüklü quyruq 02062900 0,00023 0,02079

mal diafraqma 050400 0,00006 0,02079

mal işkənbə (mədə) 050400 0,00006 0,02079

mal qarın 050400 0,00006 0,02079

mal bağırsaq 050400 0,00006 0,02079

mal qursaq 050400 0,00006 0,02079

mal ağ ciyər 050400 0,00006 0,02079

mal nəfəs borusu 050400 0,00006 0,02079

mal buxovluq oynaq 050400 0,00006 0,02079

mal qulaqlar 02062900 0,00023 0,02079

mal beyin və dilsiz baş 02062900 0,00023 0,02079

mal dodaqlar 02062900 0,00023 0,02079

belinn uzun əzələsi (bel və qurşaq hissə) 020210 0,00135 0,00007

bel-şanaq hissə(yiuxarı,daxili,yan və xarici hissə) 020210 0,00115 0,00007

kürək hissə(çiyin və çiyinin arxa hissələri) 020210 0,00119 0,00007

qoltuqaltı hissə 02023000 -0,00273 0,00007

döş hissə 02023000 -0,00260 0,00007

kotletlik ət 02023000 -0,00249 0,00007

mal sümük 050690 0,00013 0,00007

birləşdirici toxuma və qığırdaqlar 050690 0,00223 0,00007

stabilizə olunmuş malqaranın qanının plazması 160250 0,00004 0,00006

Cədvəl 18 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Dünya

qiymətləri ilə

müqayisədə

daxili resurs

sərfi əmsalı

Yerli

qiymətlərlə

daxili

resurs sərfi

əmsalı

bütöv defibrinirə edilmiş iri buynuzlu malqara qanı 160250 0,00002 0,00006

defibrinirə edilmiş mal-qara qanının zərdabı 160250 0,00004 0,00006

stabilizə olunmuş malqara qanın forma elementləri 160250 0,00005 0,00006

defibrinirə edilmişmalqara qanın forma elementləri 160250 0,00004 0,00006

defibrinirə edilmiş malqara qanın forma elementləri bütöv

fibrin 160250

0,00159 0,00006

stabilizə olunmuş quru zülal qarışığı 210610 0,00012 0,00006

açıq yeyinti məqsədli albumin plazma və ya zərdab 35029000 0,00021 0,00006

qara texniki məqsədli albumin forma elementləri 35029000 0,00001 0,00006

qara albumin defibrinirə edilmiş 35029000 0,00003 0,00006

qara yeyinti məqsədli albumin stabilizə olunmuş 35029000 0,00002 0,00006

116-400 günlük cavan mal qara üçün qarışıq yem 230990 -0,02487 0,08018

Sağmal inəklər üçun qarışıq yem 230990 -0,02487 0,08018

taxıl məhsullarının unu 11010000 0,06647 0,06945

taxıl məhsulları kəpəyi 230230 -0,13212 0,17599

raf yağ 151620 -0,00217 0,06708

soapstok 151221 0,00249 0,06469

çiyid cecəsi 520299 0,00300 0,06469

çiyid qabığı 520299 0,00184 0,06469

Çiyid 12072000 0,00940 0,06895

Mahlıc 52029100 -0,00466 0,09653

Tiftik 14042000 0,00098 0,06895

təsərrüfat sabunu 34011910 -0,00170 0,05277

alma şirəsi 40% 200970 -0,02094 0,02745

armud şirəsi 40% 20098019 -0,02759 0,03571

nar şirəsi 40% 20098019 -0,04754 0,04917

ərik şirəsi 40% 20098019 -0,04536 0,08394

şaftalı şirəsi 40% 20098019 -0,05298 0,04917

gavalı şirəsi 40% 20098019 -0,04180 0,02689

gilənar şirəsi 40% 20098019 -0,04180 0,02689

Cədvəl 18 davamı

Məhsulun adı Məhsul

kodu

Dünya

qiymətləri ilə

müqayisədə

daxili resurs

sərfi əmsalı

Yerli

qiymətlərlə

daxili

resurs sərfi

əmsalı

armud cemi 200799 -0,00093 0,01037

ərik cemi 200799 -0,00094 0,00786

şaftalı cemi 200799 -0,00094 0,00686

tomat pastası 20029090 -0,00253 0,09473

kələm turşusu 200490 -0,00282 0,03152

xiyar turşusu 200110 -0,00308 0,00527

pomidor turşusu 200210 -0,00372 0,00368

badımcan turşusu 200190 -0,00267 0,01444

şəkər tozu 294000 -0,00002 0,01273

çuğundur mezqi (yanaşı məhsul) 23032000 0,00115 0,01800

nişasta 11081300 0,03262 0,01800

mezq (yanaşı məhsul) 230890 0,00122 0,01800

günəbaaxan yağı 151219 0,01949 0,07739

günəbaxan soapstoku 60,2% 230630 -0,10566 0,07739

günəbaxan cecəsi 120600 0,08653 0,07739

tara sənayesi 0,78658 0,51692

peyin 310100 0,00017 0,01220

Maya otu 121010 0,57117 0,29418

xam otu 121010 0,10677 0,74347

saman 121490 2,68006 0,74347

mineral gübrə sənayesi -0,79448 0,63088

kimya sənayesi 0,02709 0,72332

elektrik enerjisi 1 kvt/saat 271600 -0,02811 0,05472

su 220210 0,13460 0,35089

qaz 271121 0,02033 0,13023

yaşıl gübrə 0,10385 0,74347

baytar zootexniki xidmət hər 1 ton diri çəkidə ətə 0,08077 0,07027

aqroservis xidməti 0,47750 0,44011

hər kvadrat metrə düşən illik icarə haqqı 0,00457 0,00393

digər sahələr xərclər 0,21714 0,19262

V. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA SUBSİDİYALAŞDIRMA PROSESİNİN

TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ SİYASƏTƏ DAİR

TÖVSİYƏLƏR

Tədqiqatın nəticələrinə əsaslanaraq bu qənaətə gəlmək olar ki, hazırda Azərbaycan

Respublikasında kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin səmərəliliyi aşağıdır.

Bunun əsas səbəbləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar: subsidiyaların nəticəyə görə deyil,

əkin sahəsinin kəmiyyət ölçüsünə görə verilməsi; subsidiyaların həcminin müəyyən edilməsi

zamanı torpaqların məhsuldarlığı, suvarılma imkanları və s. bu kimi obyektiv şərtlərin

müxtəlifliyinin nəzərə alınmaması və lazımi səviyyədə əsaslandırılmaması; birbaşa və dolayı

subsidiya tədbirlərinin yetərincə əlaqələndirilməməsi; bu sahədə müəyyən neqativ halların

yaranmasına imkan verən “əl yerləri”nin mövcudliğu və s.

Ümumiyyətlə isə, araşdırmalar [3; 5] göstərir ki, açıq iqtisadi sistem şəraitində ölkənin

aqrar siyasəti, o cümlədən subsidiyalaşdırma siyasəti aşağıdakı hədəflərə kompleks şəkildə

nail olunmasını nəzərdə tutmaqla formalaşdırılmalı və həyata keçirilməlidir:

- Ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sahəsində mövcud olan

potensialın konkret şəraitin imkanları daxilində səmərəli istifadə olunması və bu

potensialın davamlı olaraq gücləndirilməsi;

- Ölkənin kənd təsərrüfatı məhsullarına (onların emalı məhsulları da daxil olmaqla) da-

xili təlabatın daha dolğun ödənilməsi, xüsusilə də ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin

təmin edilməsi;

- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sahələrinin inkişafının kənd

yerlərində yaşayan əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, o cümlədən onların

gəlir əldə etmə imkanlarının artırılmasının əsas vasitələrindən biri olmasının təmin

edilməsi;

- Ölkənin dünya aqrar bazarında faydalı mal mübadiləsini təmin edə biləcək aqrar

istehsal sahələrinin inkişafına üstünlük verilməsi;

- Kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji tarazlığın pozulmasına göstərə biləcəyi mənfi

təsirlərin tənzimlənməsi.

Buradan aydın olur ki, ölkədə kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin

təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: subsidiyaların

verilməsi və həcminin müəyyən edilməsi meyarlarının və şərtlərinin elmi cəhətdən

əsaslandırmaqla dəqiqləşdirilməsi; birbaşa və dolayı subsidiya tədbirlərinin sıx

əlaqələndirilmiş şəkildə bir paket halında tətbiqi mexanizminin yaradılması; bu sahədə

şəffaflığın artırılması və nəzarətin gücləndirilməsi, o cümlədən informasiya və monitorinq

sisteminin yaradılması.

Tədqiqat qrupu, yuxarıda qeyd olunanan təkmilləşdirmə istiqamətlərini nəzərə alaraq və

əvvəlki bölmələrdə şərh olunan tədqiqat nəticələrinə istinad edərək, ölkədə kənd

təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin təkmilləşdirilməsi, o cümlədən onun

səmərəliliyinin və şəffaflığının artırılması, bu sahədə nəzarətin gücləndirilməsi üçün

aşağıdakı siyasət tədbirlərin həyata keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edir:

1. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına subsidiyaların istiqamətlər üzrə ümumi

həcminin hər bir təbii-iqtisadi rayonun, istehsal şəraitinin və məhsulun xüsusiyyətləri,

istehsal ediləcək məhsulun həcmi və subsidiyalaşdırmanın səmərəli olacağı ehtimalının

əvvəlcədən müəyyən olunmuş səviyyədən aşağı olmaması nəzərə alınmaqla

müəyyənləşdirılməsi. Konkret məhsul növləri üzrə dövlət yardımı normalarını istehsalın

həcmini stimullaşdırmaq məqsədilə, bilavasitə istehsalın həcm vahidlərinə əsaslanan konkret

meyarlarla müəyyənləşdirmək olar. Bu zaman kənd təsərrüfatı sahələri üzrə aşağıdakı

amilləri nəzərə almaq lazımdır. Bitkiçilik məhsulları üzrə: (təbii- iqtisadi zonaların

(rayonların) xüsusiyyətləri, torpaq örtüyünün aqrokimyəvi səciyyəsi, intensiv əkinçilik

sisteminin, əkin dövriyyələrinin aqro-texniki əsasları, daxili bazarda kənd təsərrüfatının

bitkiçilik məhsullarına daxili tələb və təklifin həcmi, bitkiçilik məhsullarının

rəqabətqabiliyyətliliyi, bitkiçilik məhsullarının istehsalının ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi

baxımından əhəmiyyəti). Heyvandarlıq məhsulları üzrə (təbii-iqtisadi zonaların

(rayonların) xüsusiyyətləri, qaramal naxırlarının tərkibi və cinslərinin vəziyyəti, qaramalın

artırılmasının zootexniki əsasları, qaramalın bəslənməsinin, saxlanmasının və yemlənməsinin

əsasları, damazlıq işinin elmi əsasları, daxili bazarda kənd təsərrüfatı sektorunun

heyvandarlıq məhsullarına daxili tələb və təklifinin həcmi, heyvandarlıq məhsullarının

rəqabətqabiliyyətliliyi, heyvandarlıq məhsullarının istehsalının ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi

baxımından əhəmiyyəti);

2. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının verilməsi şərtlərini

bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları üzrə aşağıdakı kimi müəyyən etmək olar: Bitkiçilik

məhsulları üzrə: (istehsal olunan məhsul ölkənin təbii-iqtisadi, torpaq örtüyü

xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq təbii minimum məhsuldarlığından yüksək olması, əkin

dövriyyəsi və rotasiya dövrünə, yəni əkin sahələrinin quruluşuna uyğun olaraq müəyyən

ərazinin tarlalarında illər üzrə bitkilərin növbələnməsi, torpağın buna müvafiq olaraq

becərilməsi və gübrələnməsi sisteminə əməl edilməsi, əkin dövriyyələrinin işlənmə

qaydalarına və prinsiplərinə əməl edilməsi, torpağın əsas becərilmə qaydalarına ( üzləmə,

şum, dondurma şumu) əməl edilməsi, torpağın səpin qabağı becərmə qaydalarına

(kultivasiya, malalama, vərdənələmə, sıxlaşdırma) əməl edilməsi, herikləmə qaydalarına

əməl edilməsi, torpağın becərilmə aqrotexnikasına (şumun vaxtı, şumun dərinliyi, şumun

hamarlılığı, şumun kəltənliliyi, şumun kələ-kötürlülüyü və s.) əməl edilməsi, torpağın

keyfiyyətinin əkilən məhsulun xüsusiyyətinə uyğunluğunun təmin edilməsi, intensiv əkinçilik

sisteminin tətbiqi məqsədilə gübrələrdən (üzvi, mineral, üzvi-mineral, bakterial, yaşıl )

istifadə edilməsi, alaqlara qarşı ənənəvi və kimyəvi mübarizə aparılması, xəstəlik və zərər

vericilərdən mühafizə tədbirləri həyata keçirilməsi, suvarma rejiminə (suvarma normaları,

suvarma vaxtları və vegetasiya suvarmaları) əməl edilməsi, yüksək keyfiyyətli və

məhsuldarlıqlı toxumların istifadəsi və səpin normalarınıa ciddi əməl edilməsi, keyfiyyət

standartlarına müvafiq məhsul istehsal edilməsi, məhsul qeyri dövlət sektoruna aid sığorta

təşkilatları tərəfindən sığortalanması. Heyvandarlıq məhsulları üzrə: (heyvandarlıq

təsərrüfatlarının məhsuldarlıq-damazlıq keyfiyyətini (bonitirə olunması) təsdiq edən kitablar,

zootexniki hesabatlar (heyvanların nömrələnməsi), heyvanların yetişdirilmə (təmizlikdə

yetişdilimə, çarpazlaşdırma) sxeminin movcudluğu, ibtidai istehsalat-zootexniki hesabatın

mövcudluğu (südün hesabatını, döğulmuş buzov, quzu, yazılmasını, onların böyüməsinin və

inkişafının hesabatını, inəklərin cütləşmə və doğum jurnallarının (yerli orqanlarında

qeydiyyatdan keçməklə) aparılması, cins üçün damazlıq kitablarının (yerli orqanlarında

qeydiyyatdan keçməklə) aparılması, yemləmə üçün seçilmiş yem rasionları və onların yem

vahidlərilə ifadəsi, keyfiyyət standartlarına müvafiq məhsul istehsal etmək, məhsulun qeyri

dövlət sektoruna aid sığorta təşkilatları tərəfindən sığortalanması). Bu şərtlərə dövlət yardımı

almaq istəyən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının fəaliyyətinə nəzarət edilərkən

nəzərə alınması;

3. Kənd təsərrüfatında subsidiyalaşdırma prosesinin təkmilləşdirilməsi zamanı həm

birbaşa həm də dolayı subsidiyalaşdırma tədbirlərinin əlaqələndirilmiş şəkildə bir paket

halında tətbiqi daha məqsədəuyğun olar. Birbaşa subsidiyalaşdırma tədbirləri aşağıdakı

istiqamətlərdə aparıla bilər:

kənd təsərrüfatı istehsalçılarının gəlirlərinin dəstəklənməsi;

kompensasiya ödənişləri;

təbii fəlakətdən dəyən zərər üzrə ödənişlər;

istehsalın yenidən qurulması ilə əlaqədar ödənişlər;

Dolayı subsidiyalaşdırma tədbirləri isə aşağıdakı istiqamətlərdə aparıla bilər:

ərzaq bazarına qiymət müdaxiləsi (kənd təsərrüfatı məhsullarına daxili qiymətin

dəstəklənməsi, kvota və tariflərin təyin edilməsi, ərzağın idxal və ixracına vergilərin

təyin edilməsi, istehsala və məhsula vergilər üzrə güzəştlər);

kənd təsərrüfatı istehsalçılarının xərclərinin kompensayiyası (gübrə, zərərli kimyəvi

maddələr, yemlərin alınmasına subsidiyalar, əmlakın sığortalanması üzrə ödənişə

subsidiyalar, əldə edilmiş kreditlərə görə faiz ödənişlərinə güzəştlər);

bazarın inkişafına kömək (bazar proqramlarının işlənib hazırlanması və həyata

keçirilməsi, məhsulun saxlanmasına subsidiyalar, aqrar-sənaye məhsulunun bütün

həlqələrinin nəql edilməsinə subsidiyalar);

istehsal infrastrukturunun inkişafına kömək (istehsal müəssisələrinin tikintisinə

kömək, torpaqların irriqasiyasına və rekultivasiyasına subsidiyalar, fermer

birliklərinin yaradılmasına kömək);

Bu zaman ölkəmiz üçün daha əhəmiyyətli tədbirlər kimi aşağıdakılar təklif edilir:

- İstehsalçıların gəlirlərinin dəstəklənməsi məqsədilə ərzaq təhlükəsizliyi baxımından

strateji əhəmiyyətə malik məhsullar üçün zəmanətli qiymətlərin tətbiq edilməsi.

Belə qiymətlərin tətbiqi növbəti ildə bazar qiymətlərinin əvvəlki ildən aşağı olduğu

şəraitdə istehsalçıların məhsullarının zəmanətli qiymətlərlə alınması yolu ilə onların

mənfəətliliyi təmin edilə bilər. Bu qiymətlərin tərtibi eyni zamanda istehsalın

subsidiyalaşdırılmasının onun nəticələrindən asılılığın təmin etmiş olar.

- Ölkə üzrə hər il üçün kənd təsərrüfatı məhsullarının və kənd təsərrüfatında istifadə

edilən sənaye məhsullarının qiymət indekslərinin artım sürəti arasındakı bərabərliyi

təmin etmək üçün paritet qiymət indeksinin hesablanmasının təşkili və paritetin

pozulduğu zaman istehsalın nəticələrinə görə istehsalçılara onların mənfəətliliyinin

təmin edilməsi məqsədilə kompensasiyanın verilməsinin təmin edilməsi.

- Ölkə üzrə kənd təsərrüfatının torpaq vergisindən başqa digər vergilərdən azad

edilməsi barədə tətbiq edilən vergi güzəştləri siyasətində dəyişiklik etmək və əlavə

dəyər vergisindən azad etmənin əlavə dəyər vergisinə sıfır dərəcə ilə cəlb etmə ilə

əvəz edilməsi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilməsi

onlara imkan verəcəkdir ki, vergi güzəştlərindən daha çox yaralansınlar. Çünki

kənd təsərrüfatı istehsalçıları xammal və materialları, müxtəlif xidmətləri əldə

etdikləri zaman malgöndərənlərə ödədikləri ƏDV məbləğini əvəzləşdirə biləcəklər.

Kənd təsərrüfatında 2011-ci ildə aralıq istehlak üçün istifadə edilən məhsul və

xidmətlərə görə mal göndərənlərə ödənilmiş ƏDV ümumi buraxılışın cəmi 7%-ni

təşkil edir. Bu da təxminən 340 milyon manat təşkil edir. Belə bir məbləğin kənd

təsərrüfatı istehsalçılarına güzəşt edilməsi daha səmərəli olar. Çünki, birincisi, belə

vergi güzəşti istehsalın nəticələrinə görə verilmiş olar. İkincisi, vergi yolu ilə

iqtisadiyyatın tənzimlənməsi sadəcə vergi toplamaq deyil, həm də güclü nəzarət

deməkdir. Üçüncüsü, belə vergi güzəştindən kiçik fermerlər deyil, daha böyük kənd

təsərrüfatı müəssisələri istifadə edə bilir. Bu da iri təsərrüfatların yaradılmasına

stimul yaratmış olacaqdır.

- Subsidiyalaşdırmanın daha effektli olması üçün onun tətbiqi nəticəsində yaranacaq

təklifin səmərəli tələblə qarşılanması cox vacib məsələdir. Tədqiqat göstərir ki,

hələki ölkəmizdə kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbi əhalinin gəlirləri və əhalinin

artan sayı təmin edə bilir. Lakin bu proses üzun müddətli davam edə bilməz, çünki

əhalinin gəlirlərinin artımının müəyyən səviyyəsində bu tələb stabilləşəcəkdir. əlavə

məhsul təklifi səmərəli tələblə təmin edilməyəcəkdir. Odur ki, kənd təsərrüfatı

məhsullarına əlavə tələb kimi emal müəssisələrinin tələbi yaranmalıdır. Belə ki,

kənd təsərrüfatı məhsulları tez xarab olan məhsullar olduğundan onların vaxtında

emalı vacib məsələdir. Belə emal müəssisələrinin yaradılması kənd təsərrüfatının

komleks inkişafına şərait yaratmaqla bərabər, böyük miqdarda resurslardan səmərəli

istifadə imkanı yaradır. Məsələn, qara malın kompleks emalı nəticəsində 88 növ

müxtəlif məhsullar alına bilir. Lakin ölkəmizdə belə müəssisələr cox azdır. Eyni

fikri yem kompleksinə də aid etmək olar. Heyvandarlığın yemə olan tələbatı belə

komplekslərin yaradılması ilə təmin edilə bilər. Bu komplekslər, eyni zamanda,

kənd təsərrüfatı məhsullarına əlavə tələb yaradır. Odur ki, bu istiqamətdə həyata

keçirilən investisiyaların təşviqi və subsidiyalaşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb

edir.

- Bazar strukturunun təkmilləşdirilməsi subsidiya effektindən istehsalçıların

yararlanmasına kömək edir. Bu xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü və

satışı sahəsindəki problemlərin həllinə daha cox kömək edərdi. Kənd təsərrüfatı

azad rəqabətin ən çox mövcud olduğu sahədir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı

və tədarük zəncirində isə problemlər mövcuddur. Bu problem məhsulun saxlanması

və onun geniş təkrar istehsalı təmin edən zəmanətli qiymətlə satıla bilinməsidir.

Belə bir bazar infrastrukturu rolunu Kənd təsərrüfatı məhsulları birjası oynaya bilər.

Ölkəmizdə belə birjanın fəaliyyəti üçün bütün maddi-texniki və təşkilati potensial

vardır. Birjaların fəaliyyətinin maddi-texniki əsasını anbarlar təşkil edir. Son 2 ildə

regionlarda 14 soyuducu anbar tikilib, 10 anbarın tikintisi isə davam edir. Belə

anbarların tikintisinə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondundan güzəştli kredit almış

“Yurd El” MMC Hacıqabulda (tutumu 2 min ton), “Zəhmət-Ruzi” MMC Abşeron

rayonunda (tutumu 7 min ton), “Delta Qrup C.O.” MMC Sumqayıt şəhərində

(tutumu 4 min ton), “Sultan-O” MMC Şabranda, “Ələddin Fermer” MMC Salyanda

(tutumu 5 min), “Paralel” MMC Göyçayda (tutumu 2 min ton) “Meqas” MMC

Şəmkirdə (1000 ton), “Zəm-Zəm” MMC Qubada (tutumu 4 min ton), fiziki şəxs

Xədicə Zülbalayeva Qubada (tutumu 5 min ton), “Aqrolayn” MMC Qusarda

(tutumu 4 min ton), fiziki şəxs Vasif Verdiyev Xaçmaz rayonunda (tutumu 2 min

ton), fiziki şəxs Rövşən Şərifov yenə də Xaçmazda (tutumu 4 min ton) analoji

müəssisələr yaradıblar. Soyuducu anbarların hamısı İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu (SKMF) vasitəsilə ayrılan güzəştli kreditlər

hesabına inşa olunur. Bu anbarların təyinatı yalnız məhsulların saxlanması ilə bağlı

olmamalıdır. Birjalar yaratmaq vasitəsilə bu anbarlardan tələb və təklif problemini

həll etməkdə səmərəli istifadə edilməlidir. Anbarların olmaması səbəbindən çəkilən

əlavə xərclər kənd təsərrüfatı məhsullarının rentabelliyini sıfıra endirə bilir.

Müvafiq istehsal ehtiyatları yarada bilməyən emal müəssisələri isə istehsalın ritmik

olmaması üzündən uzunmüddətli müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirə bilmir.

Birjalar fermerlərə və ticarətçilərə məhsulu sonradan göndərmək şərtləri ilə

müqavilə bağlamağa imkan yarada bilər. Əvvəlcədən bağlanmış müqavilələr

ticarətçiləri həmin məhsulları satacaqları müştərilərlə də müqavilə bağlamalarına

məcbur edir. Bununla da onlar kənd təsərrüfatı məhsullarına qiyməti və onların

alıcılarını özləri üçün qarantlaşdırırlar. Məhsulun keyfiyyəti, göndərilmə müddəti

nöqteyi nəzərdən belə müqavilələr standartlaşdırıla bilir. Müqavilələrin

formalaşdırılması birtipli müqavilə formaları və şərtləri ilə nizama salına bilir. Bir

sözlə, kənd təsərrüfatı məhsulları birjasının yaranması kənd təsərrüfatı

məhsullarının qiymətini sabitləşdirirərək onların istehsalçılarının kəskin mövsümi

qiymət dəyişikliklərindən qoruya bilir.

4. Subsidiyalaşdırmanın effektliyini artırmaq üçün bu proseslə əlaqədar bütün

informasiyaların toplanmasını, sistemləşdirilməsini, emalını, təhlilini və

qiymətləndirilməsini, müvafiq icmallar, hesabatlar və tövsiyələr hazırlanmasını və bunları

müxtəlif formalarda maraqlı tərəflərin istifadəsinə təqdim etməsini həyata keçirə bilən

informasiya və monitorinq sisteminin yaradılmasına da ehtiyac duyulur. Belə ki, bu məsələ

ilə bağlı normativ hüquqi əsaslar olsa da hələki subsidiyalaşdırmanın bütün istiqamətlərini

əhatə edən informasiya qıtlığı qalmaqdadır (bu tədqiqat çərçivəsində də bu çətinlik özünü

biruzə vermişdi). İnformasiya texnologiyalarının imkanlarından istifadə edərək

subsidiyalaşdırılan bütün fiziki və hüquqi şəxslər və həmin şəxslər üzrə subsidiyalaşma

obyektləri barədə elektron məlumatların əldə edilməsi imkanlarından istifadə etmək zamanı

çatmışdır. Xüsusilə müxtəlif dövlət proqamlarının həyata keçirilməsi çərçivəsində

subsidiyalaşdırma kimi çıxış edən tədbirlər barədə ümumiləşmiş məlumatların əldə edilməsi

mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər.

5. Subsidiyalaşdırmanı təkcə iqtisadi şərtlərlə əsaslandırmaq kifayət deyildir. Ölkənin

kənd məskənləri xalqımızın dil zənginliyini, adət-ənənələrini, milli-mənəvi dəyərlərimi

yaşadan dayaqlardır. İqtisadi inkişafın meylinə müvafiq olaraq kənd əhalisinin sayı getdikcə

azalmağa başlayır. Bu da kəndlərin boşalmasına gətirib çıxarır. Bu proses ağır sosial-iqtisadi

nəticələrə gətirib çıxarır. Kəndlərin boşalması tarixən formalaşmış əkinçilik və heyvandarlıq

vərdişlərinin itirilməsi deməkdir. Ənənəvi məhsulların istehsalı sahəsində tarixən qazanılmış

vərdişlərin bərpası yönümündə subsidiyalaşdırma kəndə məşğulluğun təmin edilməsi və kənd

həyatının canlanmasına kömək edə bilər. Kənd təsərrüfatının tarixən inkişaf etmiş ənənəvi

sahələri dedikdə əsrlər boyu davam etmiş məşğuliyyət sahəsi kimi formalaşmış və böyük

əkinçilik və maldarlıq təcrübəsi qazanılmış sahələr başa düşülür. Nəzərə alınsa ki, meyvə və

tərəvəzin əsas hissəsi şəxsi həyatyanı təsərrüfatlardan tədarük edilir, onda kənd əhalisinin

kəndə bağlılığının iqtisadi stimullaşdırılması sahəsində tədbirlərin həyata keçirilməsinin

əhəmiyyəti bir daha aydın olar.

6. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan hüğuqi və fiziki şəxslərin, o

cümlədən, xarici hüquqi və fiziki şəxslərin istehsal etdikləri məhsullara dövlət dəstəyinin

istiqamətlərinin, şərtlərinin, formalarının, verilməsi mexanizminin və ondan təyinatı üzrə

istifadə olunmasına nəzarətin təkmilləşdirilməsi və bu sahədə şəfaflığın artırılması məqsədilə

aşağıdakılar tövsiyyə edilir:

- Dövlət vəsaitinin səmərəli, habelə təyinatı üzrə sərf edilməsinə nəzarətin

gücləndirilməsi;

- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının konktet istiqamətləri və

verilməsi müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının xüsusiyyətindən asılı olaraq

təsərrüfat ilinin başlanmasına üç ay qalmış elan edilməsi (elanı kütləvi informasiya

vasitələri ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına çatdırmaq. Elan edildikdən

sonra KİV-də dövlət yardımının istiqamətləri üzrə müraciət formasından başlamış

onun istifadə qaydaları, təyinatı üzrə istifadəsi də əhatə olunmaqla bütün

məsələlərin ətraflı izah edilməsi);

- Dövlət yardımı almaq istəyən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının, kənd

təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının verilməsi şərtləri ilə tanış

olduqdan sonra, müvafiq orqanlarında qeydiyyata (elektron) alınması (Vergi

Ödəyicisinin Eyniləşdirmə Nömrəsi, Torpaq mülkiyyətçisi və ya icarədar olması

barədə sənəd, Əkinçilik və heyvandarlıq sahəsində praktik təcrübənin olmasını

təsdiq edən yerli statistika orqanında təsdiq edilməklə istehsal fəaliyyəti barədə son

bir ilin hesabatı, Bank rekvizitləri);

- Müraciətlərin hər il sentyabr ayının 1-dən axırınadək qəbul edilməsi. Məhsullar

üzrə hazırlanmış təkliflərə baxışın bir ay ərzində həyata keçirilməsi, yəni oktyabr

ayında başa çatdırılaraq, dövlət yardımı alacaq kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalçılarının siyahısının dekabr ayının 1-dən dövlət orqanlarına verilməsi;

- Yerli orqanlarda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının

verilməsi istiqamətləri, amilləri və şərtləri nəzərə alınmaqla kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçılarına dövlət yardımının veriləcəyi barədə onlarla

müqavilələrin bağlanması;

- Qeydiyyata düşmüş kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına istehsal edəcəkləri

məhsul növlərinə gorə amillər və şərtlər nəzərə alınmaqla, veriləcək dövlət

yardımının konkret həcminin onlara bildirilməsi;

- Hesabat ili başa çatdıqdan sonra istehsalın nəticələrinə görə dövlət yardımının

verilməsinə başlanması (bundan ötəri kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları

növbəti il üçün hesabatlarını, habelə vergi orqanlarında təsdiq olunmuş vergi

bəyannamələrini təqdim etməlidirlər. Statistik hesabatlardakı istehsalın həcmi və

xərclərin vergi bəyannamələrindəki dövriyyəyə uyğun olması diqqətdə

saxlanılmalıdır);

- Şərtlərə əməl olunduğu təqdirdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının bank

hesablarına köçürmələrin həyata keçirilməsi;

- Yuksək nəticələr əldə etmiş təsərrüfatların təcrübələrinin ümumiləşdirilməsi

məqsədilə həmin təsərrüfatlarda əlavə tədqiqat aparmaq üçün xüsusi baxışlar

keçirilməsi;

- Təbii fəlakət və qarşısıalınmaz hadisələrə gorə sığortalanmanın həyata keçirilməsi

və bu səbəbdən dövlət yardımının alınmasına əsassız şəratinin yaranmasının

qarşısısnın alınması;

- Subsidiyaların verilməsi üzrə formalaşdırılan komissiyalara vətəndaş cəmiyyəti

üzvlərinin, müstəqil ekspertlərin cəlb edilməsi. Tədqiqatlar göstərir ki, əkin

sahələrinin, eləcə də strateji və staretji olmayan məhsul istehsalının

qiymətləndirilməsində neqativ hallara rast gəlinir. Komissiyaların tərkibinə

vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin salınması bu sahədə şəffaflığın artmasına

yardım edə bilər.

- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının təyinatı üzrə

istifadəsinə nəzarəti həyata keçirmək məqsədilə bağlanmış müqavilə predmetinə

monitorinqlərin, səyyar yoxlamaların və xronometrajların tətbiq edilməsi;

- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dövlət yardımının problemlərin həllinə

nail olunduğu zaman dayandırılması;

- Qeydiyyata düşmüş kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının məhsulları tələb

edilən göstəriciləri uyğun gəlmədikdə dövlət yardımı verilməsindən imtina

edilməsi;

- Nəzarət zamanı müqavilə öhdəliklərinin pozulması aşkar edildikdə dövlət yardımı

verilməsindən imtina edilməsi.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR

1.Azərbaycan Respublikasının 2006-cı ildə Məhsul və xidmətlərin istehsalı və

bölüşdürülməsinin sahələrarası balansı. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika

Komitəsi.

2. “Azərbaycanın daxili resurs dəyərinin təhlili yekun hesabat”. Kemoniks internesnl. Vüqar

əhmədov və Tohida Rəşidovanın köməkliyi ilə Dr. J. Dörk Straykerin (Dirck Stryker)

təqdimatı 18 mart 2009-cu il Özəl Sektorun Rəqabətliliyinin Gücləndirilmisi Proqramı

USAİD Əsas Müqavilə AID-112-C-08-00002.

3. “Azərbaycanda kənd təsərrüfatı üzrə dövlət tənzimlənməsi sahəsində mövcud vəziyyətin

təhlili və onun Ümumdünya Ticarət Təşkilatının tələblərinə uyğunlaşdırılması üçün

tövsiyələrin hazırlanması” tədqiqat layihəsi üzrə yekun hesabat. Yerli İqtisadi İnkişaf

Mərkəzi, BAKI – 2006.

4. Azərbaycan iqtisadiyyatının cari və potensial üstünlüklərinin müqayisəli üstünlüklərinin

tədqiqi. İqtisadi İslahatlar Elmi tədqiqat İnstitutu, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə

Nazirliyi və BMT-nin İnkişaf Proqramının birgə həyata keçirdiyi Milli məşğulluq srategiyası

çərçivəsində hazırlanmış layihə. Bakı-2004.

5.“Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı sektorunun rəqabət qabiliyyətliliyinin

yüksəldilməsi problemləri” İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və BMT-nin İnkişaf Proqramının birgə

layihəsi çərcivəsində İqtisadi İslahatlar Elmi tədqiqat İnstitutunda həyata keçirilmiş tədqiqat

layihəsi uzrə yekun hesabat. 2009-cu il.

6. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi. www.taxes.gov.az

7. Ədalət Muradov “Azərbaycan və ÜTT: Xidmətlər” Azərbaycan Respublikası İqtisadi

İnkişaf Nazirliyi.

8 İqor İ. Kavass “ÜTT-yə üzvolma: Prosedur, tələblər və maliyyətlər”Azərbaycan

Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi

9. S. H. Abdullayev, G. F. Dadaşeva və C. Ə. Feyzullayev “Azərbaycan Respublikasının

xarici ticarət sahəsində qanunvericiliyinin təhlili” Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf

Nazirliyi

10. Vaqif Rüstəmov. “Azərbaycan və ÜTT: Tariflər”. Azərbaycan Respublikası İqtisadi

İnkişaf Nazirliyinin “ÜTT-yə üzv olma” nəşrlərin seriyasından. Bakı, Səda nəşriyyatı, 2007,

72 səh.

11.”Azərbaycanda beynəlxalq standartların tətbiqi sahəsində mövcud vəziyyət” Tədqiqat

qrupu Qlobal İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi.

12.”Azərbaycan və Dünya Ticarət Təşkilatı” Tədqiqat qrupu İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi və

MİTMAM.

13. “Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzvlüyünün yoxsulların həyatına təsiri”

Tədqiqat qrupu «Trend» Analitik İnformasiya Agentliyi.

14. “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı” Broşüra AZPROMO.

15. “ÜTT haqda 10 anlaşılmazlıq” Broşüra AZPROMO.

16. “ÜTT ticarət sisteminin 10 müsbət cəhəti” Broşüra AZPROMO.

17. “Ümumdünya Ticarət Təşkilatı terminlərinin izahlı lüğəti” Vaqif Rüstəmov, Faiq

Camalov, Rəşad Dayıyev. Yerli İqtisadi İnkişaf Mərkəzi

18. “Hökumət subsidiyalarinin uçotu və dövlət yardimi haqqinda məlumatin açiqlanmasi”

üzrə kommersiya təşkilatları üçün 17 №li milli mьhasibat uçotu standartinin tətbiqi üzrə

şərhlər və tövsiyələr” Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2009-cu il 13 yanvar

tarixli İ-08 nomrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir.

19. СИСТЕМА НАЦИОНАЛЬНЫХ СЧЕТОВ 2008. Европейская комиссия,

Международный валютный фонд, Организация экономического сотрудничества и

развития, Организация Объединенных Наций, Всемирный банк. Настоящая

публикация переведена на русский язык специалистами Межгосударственного

статистического комитета Содружества Независимых Государств и Института

финансово- экономического мониторинга Окончательная редакция осуществлена

специалистами Межгосударственного статистического комитета Содружества

Независимых Государств и кафедры статистики Московского государственного

университета имени В.Ломоносова.

20. Методологические исследования Серия F, № 85 Руководство по национальным

счетам Национальные счета: практический вводный курс.

21. Studies in Methods Series F, No. 74 Handbook of National Accounting handbook of

input-output table compilation and analysis United Nations New York, 1999

22. Methodologies for Measuring Agricultural Price Intervention Effects SWP394 World

Bank Staff Working Paper No. 394 June 1980

23. Manual financial and economic analysis of devolopment projects, Luxembourg, European

Communities, 1997

24. The policy analysis matrix for agricultural development Eric A. Monke Scott R. Pearson

1989 Outreach Program.

25. Линдерт П. Х. Экономика мирохозяйственных связей. Пер. с англ. — М.: Прогресс,

1992.

26. Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю Экономикс: принципы, проблемы и

политика : в 2 т. : пер. с англ..-Баку: Азербайджан, 1992. – 404

27. Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю Экономикс: принципы, проблемы и

политика : в 2 т. : пер. с англ. .-Баку : Азербайджан, 1992. - 400 с.

28. “История экономических учений.” lib4all.ru/base/B2355/B2355Part37-182.php

29. Gardner Bruce. The Economics of Agricultural Polices. NY: Macmillan Publishing

Company, 1987

30. Адам Смит. "Исследование о природе и причинах богатства народов.”

31. Давид Рикардо “Начало политической экономии и налогового обложеня”.

http://e2000.kyiv.org 32. П.Х.Линдерт «Экономика миро-хозяйственных свазей» Москва издательская

группа «Прогресс» универс1992

33. Портер, Майкл, Э. “Конкуренция”.: Пер. с англ. -М.: Издательский дом "Вильяме",

2005.-608 с.

33. Канторович Л.В. “Экономический расчет наилучшего использования ресурсов.”

М.: Изд-во АН СССР, 1960. С. 102.

34. Маркс К. «Капитал» (в 4-х книгах)

http://mirknig.com/knigi/nauka_ucheba/1181458052-karl-marks-kapital-v-4-h-knigah.html

35. Назаренко В.И., Папцов А.Г. Государственное регулирование сельского хозяйства в

странах с развитой экономикой. М.: Информагробизнес, 1996. - 352 с.

36. Vagif Rustamov, Rashad Bakhshaliyev, Firdovsi Mutallimov. Aid for Trade Needs

Assessment – Azerbaijan. Trade and Human Development. UNDP Regional Centre for

Europe and the CIS, 2010, 208 p.

37. “Hökümətin aqrar siyasətinin effektivliyinin qiymətləndirilməsi üzrə tədqiqat”ın hesabatı.

“İqtisadi Təşəbbüslərə Yardim” İctimai Birliyi, Bakı, 2011.