shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... ·...

94
219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;a zrko o; dh nfGftnesh d/ ;zdoG ftZ u s[bBkswe nfXn?B 6H1 G{fwek fe;/ th rkfJB Å?bh dh o{g o/ yk d/ dkfJo/ ftZ u eJh sZ s Åkwb j[z d/ jB fit/ A fe rkfJB Å?bh dh f;oiDk bJh gq:'r ehs/ rJ/ okr, ;[o, b?n, skb, wksok, GkÅk, ;kfjs nkfd Bkb ;zpzXs sZ s, rkfJB Å?bh d/ rkfJB dhnK ftÅ/ ÅsktK iK fB:wktbh, rkfJB Å?bh d/ tZ y-tZ y ;" dA o: nXko, pz fdÅK d/ ftftX ftÅ/ nkfd. Xo[gd, fynkb ns/ m[woh Å?bh dh pDso sZ s fJZ e-d{i/ T[Z s/ nXkos oj/ jB. nZ i fi; Xo[gd rkfJB Å?bh Bz { Gkosh ;z rhs dk dogD fejk iKdk j? ns/ Gkosh ;z rhs d/ ;Zu/ -;[Z u/ o{g tZ i_ ' A ikfDnk iKdk j?, T[; Å?bh dh T[sgZ sh dk nXko gqpz X rkB Å?bh j?. gqpz X dhnK okr, skb ns/ gd ;zpz Xs ftÅ/ ÅsktK Xo[gd Å?bh dh f;oiDk dk nXko pDhnK. nZr' A Xo[gd Å?bh dhnK e[Z M w[Z y ftÅ/ ÅsktK Bz { fynkb ftZ u ngBkfJnk frnk ns/ fynkb Å?bh dhnK ftÅ/ ÅsktK Bz { m[woh ftZ u fJZe Bt/ _ nz dkia ftZ u gq;s[s ehsk frnk. n;h_ t/ yd/ jK fe Xo[gd ftZ u skb, okr, gd dk wZ jst fia nkdk fojk idfe fynkb ftZ u ebgBk, ftuko, Imagination d/ ;[sz so gqrNkt/ bJh ;[o Bz { fiankdk wjZ st fdZ sk frnk. fJ; Bt/ _A gB d/ d" o ftZ u m[woh Å?bh dk o{g T[go'es d'jK Å?bhnK s'I A ftbZ yD j?. m[woh ftZ u Gkt gqdoÅB dk wjZ st fia nkdk j[z dk j?. GktK d/ ;gZ ÅN gqrNkt/ bJh fJ; Å?bh dhnK pz fdÅK d/ p'bK dk ;jh gqrNktk ia o{oh j?. m[woh ftZ u Gkt gqdoÅB bJh p'bK Bz { wjZ st fdZ sk iKdk j? ns/ Bkb-Bkb GktK Bz { y[{p;{[osh Bkb gqrNkT[D bJh ;[sz so ebgBk y/ so th w" i{d jz [dk j?. ;z y/ g ftZ u fJj fejk ik ;edk j? fe m[woh Å?bh ftZ u Xog[d, fynkb Å?bh d/ fwÅos o{g dk gqrNktk j[z dk j?. fiZ E/ sZ e fJjBK fszB rkfJB Å?bhnK s' I_ z rko o; dh T[sgZ sh dk ;tkb j? sK n;h A fJj efj ;ed/ jK fe fÅzrko o; dk ;G s'I_ tZ X gqrNktk m[woh, T[; s'I A e[M xZ N gq:'r fya nkb Å?bh ftZu ns/ ;G s' I A xZ N gq:'r Xo[gd Å?bh ftZ u j[z dk j?. j[D n;h A fJjBK Å?bhnK ftub/ nz soK pko/ ikDekoh gqkgs eoKr/ .

Upload: others

Post on 20-May-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

219

Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d/ ;zdoG

ftZu s[bBkswe nfXn?B

6H1 G{fwek

fe;/ th rkfJB Å?bh dh o{g o/yk d/ dkfJo/ ftZu eJh sZs Åkwb j[zd/ jB

fit/ A fe rkfJB Å?bh dh f;oiDk bJh gq:'r ehs/ rJ/ okr, ;[o, b?n, skb,

wksok, GkÅk, ;kfjs nkfd Bkb ;zpzXs sZs, rkfJB Å?bh d/ rkfJB dhnK

ftÅ/ÅsktK iK fB:wktbh, rkfJB Å?bh d/ tZy-tZy ;"dAo: nXko, pzfdÅK d/ ftftX

ftÅ/ nkfd. Xo[gd, fynkb ns/ m[woh Å?bh dh pDso sZs fJZe-d{i/ T[Zs/

nXkos oj/ jB. nZi fi; Xo[gd rkfJB Å?bh Bz{ Gkosh ;zrhs dk dogD fejk

iKdk j? ns/ Gkosh ;zrhs d/ ;Zu/-;[Zu/ o{g tZi_'A ikfDnk iKdk j?, T[; Å?bh dh

T[sgZsh dk nXko gqpzX rkB Å?bh j?. gqpzX dhnK okr, skb ns/ gd ;zpzXs

ftÅ/ÅsktK Xo[gd Å?bh dh f;oiDk dk nXko pDhnK. nZr' AXo[gd Å?bh dhnK

e[ZM w[Zy ftÅ/ÅsktK Bz{ fynkb ftZu ngBkfJnk frnk ns/ fynkb Å?bh dhnK

ftÅ/ÅsktK Bz{ m[woh ftZu fJZe Bt/_ nzdkia ftZu gq;s[s ehsk frnk. n;h_ t/yd/ jK

fe Xo[gd ftZu skb, okr, gd dk wZjst fiankdk fojk idfe fynkb ftZu

ebgBk, ftuko, Imagination d/ ;[szso gqrNkt/ bJh ;[o Bz{ fiankdk wjZst fdZsk frnk. fJ; Bt/_AgB d/ d"o ftZu m[woh Å?bh dk o{g T[go'es d'jK

Å?bhnK s'I A ftbZyD j?. m[woh ftZu Gkt gqdoÅB dk wjZst fiankdk j[zdk j?.

GktK d/ ;gZÅN gqrNkt/ bJh fJ; Å?bh dhnK pzfdÅK d/ p'bK dk ;jh gqrNktk

iao{oh j?. m[woh ftZu Gkt gqdoÅB bJh p'bK Bz{ wjZst fdZsk iKdk j? ns/

Bkb-Bkb GktK Bz{ y[{p;{[osh Bkb gqrNkT[D bJh ;[szso ebgBk y/so th w"i{d

jz[dk j?. ;zy/g ftZu fJj fejk ik ;edk j? fe m[woh Å?bh ftZu Xog[d, fynkb

Å?bh d/ fwÅos o{g dk gqrNktk j[zdk j?. fiZE/ sZe fJjBK fszB rkfJB Å?bhnK

s'I_ fÅzrko o; dh T[sgZsh dk ;tkb j? sK n;h AfJj efj ;ed/ jK fe fÅzrko

o; dk ;G s'I_ tZX gqrNktk m[woh, T[; s'I Ae[M xZN gq:'r fyankb Å?bh ftZu ns/

;G s'I AxZN gq:'r Xo[gd Å?bh ftZu j[zdk j?. j[D n;h AfJjBK Å?bhnK ftub/

nzsoK pko/ ikDekoh gqkgs eoKr/.

Page 2: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

220

6H2 gd ik ;[o d/ gq:'r ftub/ nzso

fi; soQK fe n;h Ay'i ekoi d/ shi/ nfXnkJ/ ftZu Xo[gd dh gfoGkÅk

ns/ T[sgZsh d/ tZy-tZy nXkoK pko/ ikD u[Ze/ jK fe Xo[gd µpd *Xo[t* ns/

*gd* µpd s'I ApfDnk j?. Xo[t µpd s'I AGkt j? fdqVsk, nNbsk, ;EkJh o{g

idfe gd fe;/ rkJ/ ikD tkbh ouBk Bz{ fejk iKdk j?. fJ; Xo[tsk iK

nNbsk d/ doµB Xo[gd dh o{go/yk d/ jo gZy ftZu j[zd/ jB. Xo[gd dh

T[&Zsgsh gqpzX ns/ Xo[tk rkB s'I j'Jh, fJ; eoe/ fJ; ftZu ;zrhse fB:wK dh

em'osk fiankdk j?. gqkuhB gqpzX rkB d/ *gqpzX* µpd dh gfoGkµk ftZu fijV/

fB:wpZXsk, neko dk tZvkgB, rzGhosk, gd dk wjZst nkfd Gkt j[zd/ ;B,

gqpzX d/ T[; d?th o{g d/ nKfµe doµD Xo[gd Å?bh ftZu iao{o j[zd/ jB. Xo[gd

ftZu gd dk wjZst fiankdk j'D eoe/ jh Xo[gd d/ gd nkgD/ F[ZX o{g ftZu

fwbd/ jB idfe pkeh rkfJB Å?bhnK dhnK eJh gd ouBktK nkgD/ Bt/A, pdb/

j'J/ ns/ ftrV/ j'J/ o{g ftZu th fwbdhnK jB. fynkb, m[woh Å?bh dhnK

g[okDh pzfdµK d/ µpdK dh s'IV-wo'V eoe/ iK T[;d/ ;pdK Bkb S/V-SkV eoe/

pD u[ZehnK eJh pzfdµk w"i{d jB. pzfdµK d/ ;kfjs Bkb ehsh rJh nfijh

S/VSkv s'I Agsk ubdk j? fe fynkb Å?bh ftZu gd dh gqXkBsk Xo[gd Å?bh

Bkb' AxZN j?. fynkb, Å?bh ftZu gd dh EK s/ ;[o Bz{ wjZst fiankdk fdZsk iKdk

j? feT_[AAfe fynkb Å?bh ftZu ebgBk dk wjZst fiankdk j[zdk j? ns/ tZy-tZy

ebgBktK B{z ;[oK d/ tZy-tZy Yzr Bkb ehs/ rJ/ gq:'rK okjhI ;gZFN ehsk iKdk

j?. m[woh Å?bh ftZu Gkt gqdoµB dk wjZst fiankdk j[zdk j?. fi; soQK fJZe

ftnesh nkgD/ wB dh fe;/ rZbpks B{z d{i/ ftnesh nZr/ eJh sohfenK Bkb

gq;s[s eodk j? T[;/ soKQ m[woh fJZe nfijh uzub fposh tkbh Å?bh j?, fi;

ftZu fe;/ Gkt d/ gqrNkt/ Bz{ tZy-tZy sohfenK Bkb doµkT[D bJh eJh seBheK

dk gq:'r ehsk iKdk j?. T[dkjoD tZi' Am[woh ftZu *ghnk, w?_ s[w ;zr Bk

p'b{zrh* µpdK d/ Gkt Bz{ gqdofµs eoB bJh ;EkJh d/ fJjBK w[Zy p'bK Bz{ pj[s

tkoh tZy-tZy ;[oK, ;[oK d/ T[&ZukoD d/ tZy sohfenK iK eke{ G/dK nkfd Bkb

fJ; soK p'fbnk iKdk j? fe pzfdµ ftZu fgqnswk d[nkok nkgD/ ghnk Bkb e[M

Bkokiarh eoe/ o[Zm ikD ns/ Bk p'bD dk Gkt g{oh soK ;gZµN j' iKdk j? fJ;

Page 3: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

221

soK Xo[gd, fynkb ns/ m[woh ftZu gd, ;[o, skb, b?n nkfd w"i{d jB gozs[

jo/e rkfJB Å?bh ftZu fJjBk gd, ;[o nkfd sZsK dh ;zfynk ns/ gq:'r ftXh

ftZu coe iK nzso jh T[jBK Bz{ fJZe-d{i/ s'I AftbZyD pDkT[dAk j? ns/ Gkosh

;zrhs ftZu w"i{d tZy-tZy rkfJB Å?bhnK fJ;/ ftbZyDsk dk doµB eotkT[AdAhnK

jB.

(T) gd F?bh dhnK ftF/FsktK ns/ Xo[gd rkfJB F?bh

Xo[gd rkfJB Å?bh dh T[sZgsh ;kbr;{v gqpzX d/ T[gG/d *Xo[t* s'I Aj'Jh,

nfijk wzfBnk iKdk j?.

1

gqkuhB gqpzX rkfJB ftZu th gd dk w[Zy ;EkB j[zdk

;h.

2

gd d/ wjZst d/ Bkb-Bkb gqpzXK ftZu T[drqkj nkfd ftZu yzvK, T[gyzvK

dh frDsh, yzvK ftZu ;[oK dh fJZe' fijh iK tZy-tZy ;[o-ftT[s,A fe; Xks{ s'IAI

pknd fe; Xks{ dk gq:'r ehsk ikJ/, fe; Xks{ T[&Zs/ ;wkgsh ehsh ikJ/, ftZu

;[oK dh T[ukJh-fBukJh dk fynkb oZyDk, rkfJe iK fi; dk toBD ehsk ik

fojk j?, T[;dk BK fe; Xks{ ftZu j'Dk ukjhdk j?, nkbkg dh tZX-xN ;zfynk,

fBµus skb, o;, ohfs, fposh (ftqsh) d/tsk, Gkt tZy-tZy b?nK, gqpzXK dh

bzpkJh nkfd fB:wK dh th g{oh gkbDk ehsh iKdh ;h.

3

1 ;qah okw BkokfJD nrotkb, Xo[gd ;wokN uzdB ih us[ot/dh ;fwqsh rzqE, gzBk 90-91

2 vkH ;[GZdok u'Xoh, Gkoshn ;zrhs w/_ skb n"o o{g ftXkB, gzBk 219

3 Ujh, gzBk 219-220

Xo[gd µpd ftZu Xo[t

Xks{ dh j'_Ad fJ; rZb tZb ;ze/s eodh j? fe fJ; Å?bh ftZu fB:wK dh

nNbsk ns/ eoVkJh j?. gqkuhB ;kbr;{v gqpzX d/ T[gG/dK ftZu'II Xo[t BK d/

T[gG/d dk gqpzXK ftZu pVk wjZst j[zdk ;h. nZr/ uZb e/ Xo[gd Å?bh dh ouBk

bJh gqpzX Å?bh d/ em'o fB:wK Bz{ jh nXko pDkfJnk frnk. fJ; soK Xo[gd

F?bh gqkuhB gqpzX rkfJB F?bh T[Zs/ nXkos j'D eoe/ efmB fB:wK dh XkoBh

j?. nZi eb Gkosh µk;soh ;zrhs d/ y/so ftZu Xo[gd Å?bh Bz{ nfsnzs efmB

Å?bh tZi_'A ikfDnk iKdk j?. Xo[gd Bz{ fJZe ftµ/µ gqeko dh gd ouBk iK rkfJB

µ?bh tZi' A;Ekgs eoB tkb/ rtkfbnko Bo/µ wkBf;zx s'Iwo (1486-1586 JhH)

;B, fJjBK B/ wZXekb dh gd µ?bh dk gquko ehsk. gd µ?bh dk n;b o{g

p[ZX Xow ftZu gqubs uZfonk gdK ftZu t/yD bJh fwbdk j?. uZfonk gd dh

fJe T[dkjoB-

Page 4: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

222

ibdh nZSw skj/o T{jD fd;.. Xo[t..

okr gN-wzioh

Gkt B j'Jh nGkt B ikJh.

nkfJ; ;w'j/ e' gfs nkJh.. Xo[t..

b{Jh GDJh pN d[bZy fpDkDk.

fsn XkJ/ ftb;Jh T{j bkr/Dk.. Xo[t..

ikj/o pkDfuzBQ o{p B ikDh.

;' eJh;/ nkrw p/J/ potkDh..Xo[t..

ekj/ o/ fe; GDh wJh fdft fgfoZSk.

T{de uKd fiw ;ku B fwZSk.. Xo[t..

b[Jh GDdh wJh GkfJp fe;.

4

fJ; gd ouBk ftZu d'-d' gzeshnK dh s[e ftT_[As j? ns/ s[e d/ nzs

ftZu Xo[t dk gq:'r ehsk frnk j?. gzeshnK dh bzpkJh th pokpo j? ns/ fJ;

T[dkjoD Bz{ t/ye/ ;gZµN j[zdk j? fe gd µ?bh ftZu gd jh wjZstg{oB j[zdk

;h. gd µ?bh Bz{ i?d/t d[nkok rhs r'ftzd ftZu nµNgdh d/ o{g ftZu ngBkfJnk

frnk fJZe T[dkjoD

uzdqeukoPw:Pofµyzvewzvbtbf:se/µw

gqu{og[ozdoXB[oB[ozfisw/d[owf[do

.

;[t/µw.. ok;/..3..

5

rhs r'ftzd dh gdµ?bh nZr'A Xo[gd rhs ns/ T[&Zso-dZyD Gkos d/ Grs

ethnK d/ gdK d/ o{g ftZu fte;s j'Jh. go fJj Xo[gd SzdK ftZu pzBQ/ j'J/

Bjh A j[zd/ ;B. fJ; Bz{ g{ok eoB bJh skb d/ nB[;ko jh gd Bz{ fyZu fbnk

iKdk ;h.

fJ; nµNgdh d/ ;ko/ gdK d/ nzs ftZu *nw* µpd dk nBfsnkB[gqk; j?

fit/A fe e/µw, ;[t/µw nkfd nzsw µpdK d/ nzdo dh X[Bh iK nK; fJZe' j?.

6

4 vkH ;[GZdok u'Xoh, Gkoshn ;zrhs w/_ skb n"o o{g ftXkB, gzBk 272

5 vkH beµwh BkokfJD ror, (fjzdh nB[tkd) nfGB?n dogD n"o rhs r'ftzd, d{ik ;or, µb'e 3, gzBk 204

6 vkH ;[GZdok u"Xoh, Gkoshn ;zrhs w/ skb n"o o{g ftXkB, gzBk 274

;[nkwh johdk; ns/ whnK skB;/B dhnK y{p;[{os Xo[gd ouBktK d/

T[dkjoD t/y'L-

Page 5: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

223

okr µzeok (ouBkeko-;tkwh johdk;)

joh-joh SKV e/ d{;oh B ehi/ pks,

J/e-J/e xoh s'Ij? eo'oB eh iks j?.

xoh-gb fdB ;'J/ fcoj{z B nkt/ s'IJ/,

fSB-Gzr d/j skeh woB i?;h xks j?.

gqG{ e' ;zGko fgnko pet' fp;ko vko,

si e/ nfwqs, ftµ ekj/ e'

J/e-J/e fvB w/ t' s'I fBe;-fBe;

yks j?.

ej/ johdk; wjK ;K; e' ftµtk; ejK,

iks j?.

7

okfrBh r[oioh, u"skb (ouBkeko-skB;/B)

ekBB w[dqk, w[zvwkbk ro? A, G;w ftoki? nzr.

eo fsq;{b, uzdqwk bbkN, gkotsh noXzr..

ftqµ tkjB, ;h; iNk, ;'js iNki{N rzr-sozr

fsqbu'B, fsqµ[b-yZgo vwo{ bhJ/A *skB;/B* rkts

.

ozr..

8

Xo[gd dhnK gozgokrs pzfd;aK eJh ftf;anK B{z gq;s[s eodhnK jB.

Xo[gd ftZu Grsh ns/ w[rb ekb d/ d"okB ouhnK rJhnK f;azrko o; gqXkB

pzfd;aK s'Ia_ nbktk, Bkd wfjwk, r[o{ wfjwk, oki/ wjkokfinK dh fto[dktbh,

T[go'es d't/I ouBktK gd ;a?bh dhnK ouBktK jB ns/ fJjBK ftZu gd

;a?bh dhnK ft;a/;asktK t/yhnk ik ;edhnk jB. nZieb gqubs Xo[gd ;?abh ns/

g[okDh Xo[gd ;?abh d/ F[ZX o{g ftZu ekch nzso j? gozs[ fJ;d/ pkti{d nZi eb

th Xo[gd rkfJB ftZu *gd* ~ wjZst fdZsk iKdk j? ns/ fJ; ;?abh B{z nZi eb

th ;G s'II efmB ns/ ;op'sw fejk iKdk j?.

6H3 Xo[gd rkfJB F?bh dk ;to{g ns/ ftF/

7 ;qh uzdoµ/yo gzs dk b/y-T[Zso Gkoshn ;zrhs e/ Xo[gd ouJhsk, ;zrhs (Xo[gd-Xwko nze 1964), gzBk 196

8 gqGfdnkb whsb, ;zrhs ;wokN skB;/B ihtBh n"o ouBkJ/, gzBk 62

Page 6: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

224

gqfeosh toBD, BkfJek G/d nkfd ftf;anK T[Zs/ nkXkfos ouBktK fwbdhnK jB

fijBK dhnK eJh T[dkjoBK y'i ekoi d/ shi/ nfXnkJ/ *Xo[ge okjhA* f;azrko

o; dk gqrNktk* ftZu fdZshnK rJhnK jB.

Xo[gd ;a?bh s'IA o; dh nB[G{sh b?D bJh fJ; ;a?bh d/ em'o gZyK tZb

fXnkB d/D dh pikJ/ fJ;dh nzdo{Bh y{p;{osh tZb fXnkB d/Dk ukjhdk j?.

ftbzps s_'A wZX ns/ do[s tZy-tZy b?nK ftZu B'w s'Iw d/ nkbkg B{z ;[D e/ fJj

nfj;k; j[zdk j? fe fit/A sB-wB gqek;as j' frnk j't/. fJ; s'I_A pknd y{p;{os

gd ouBk dh ;apd-ftT[AsA B{z ;[D e/ sK wB j?okB j' iKdk j?. Xo[gd dhnK

tZy-tZy ouBktK, ebkeko d/ rkfJB dh rzGhosk, ftbzps b?n, gykti ;ki dh

;zrsh ftZu Xo[gd dk rkfJB nkgD/ fe;/ th fjZ;/ iK nzr ftZu fYZbk Bjh

Aj[zdk. fJjBK efmB ebkekohnK B[z{ ;[D e/ ;o'fsnK dk wB nBzdwJh iao{o j'

iKdk j? gozs{ pzXB w[es, ;fjisk, ;e{B nkfd dk Gkt wfj;{; BjhI eo

gkT[AAIdk. fJ; rZb B{z n;hI e[M fJ; soQK th efj ;ed/ jK fe wB nkBzds sK

iao{o j[zdk j? gozs{ skb, b?n, gd d/ uwsekoe ns/ d?th gqdo;aB eoe/ ;fEo

BjhI j' gkT[Idk. Xo[gd d/ rhs s'II pknd b?nekoh gqdo;aB dk Gkr nkT[Idk j?

fi; ftZu d'r[B, u'r[B, fsr[B, nkV ns/ j'o eJh efmB b?nekohnK dk gqdo;aB

j[zdk j?, fJ; Gkr B{z ;[D e/ wB ftZu uwseko iK j?okBh dh GktBk nk iKdh

j?. nzs ftZu GziBh o{ge nbkgsh, fi;B{z nZi eZb dh Gk;ak ftZu T[gi iK

p'btzv, p'bskB efj fdzd/ jB, dk gqdo;aB ehsk iKdk j?.

9

9 vkH ;[GZdok u"Xoh, Gkosh: ;zrhs w_/ skb n"o o{g ftXkB, gzBk 276

Xo[gd ;a?bh d/ ftZu

fJ;dh F[o{nks s'I_A b? e/ nzs sZe skb, b?n dh ftbZyDsk d/ do;aB j[zd/ jB

gozs{ rhs d/ ;apdK B{z fJZe' sohe/ Bkb pko-pko tZy-tZy b?nK ftZu tzv e/

d[jokfJnk iKdk j?. Xo[gd ftZu ;[o, skb ns/ gd fszBK dk y{p;{os o{g ;keko

j[zdk j? gozs{ nkw ;o'sK tor Xo[gd d/ fJ; d?th o{g B{z Bjh__ ;wM ;ed/

feT[Ife Xo[gd ;a?bh wB goukt/ dk ;kXB wkso BjhA j?. fJ;d/ d?th ns/

uwsekoe o{g B{z ;wMD bJh ;zrhse frnkB dk j'Dk io{oh j?. ;zg{oB Xo[gd

d/ gqdo;aB ftZu *gd* dh nDd/yh BjhI ehsh iKdh ns/ Bk jh *gd* ouBk Bkb

S/VSkV ehsh iKdh j? . ukj/ nZi eb Xo[gd rkfJB d/ o{g ftZu ekch pdbkn

Page 7: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

225

nk u[Zek j? gozs{ Xo[gd d/ e[M fB:wK B{z nZi eZb th fBGkT[D dh e'f;a;a ehsh

iKdh j?.

6H4 Xo[gd rkfJB F?bh ftZu fFzrko d/ doFB ns/ T[dkjoBK

o; dh fdq;aNh d/ nXko s/ Xo[gd ;a?bh ftZu f;azrko o; d/ do;aB eJh

o{gK ftZu j[zd/ jB. Xo[gd dhnK Grsh o; Gog{o ouBktK ftZu gowkswk d/

o{g-toBD Bkb ;zpzXs f;azrko ns/ ;z;koe pzfd;aK ftZu BkfJek toBD, fos[

toBD, Bkb ;zpzXs f;azrko o; d/ do;aB j[zd/ jB. ft;a/ Gkt/A_ e'Jh th j't/ gozs{

Xo[gd dh brGr jo/e gd ouBk bJh T[sZw ;kfjs dk gq:'r ehsk frnk j?.

;[zdo gd ouBktK d/ e[ZM T[dkjoB L-

Xo[gd (okr-G?ot, u"skb)

ft;ak L- (rD/;a tzdBk)

10

s[w j' rDgsh d/t p[ZXhdksk, ;h; Xo?A ri-;[zv..

i/Jh-i/Jh fXnkt?, s/Jh-s/Jh cb gkt?A, udB b/g ehJ/ G[i dzv..

f;ZX/Fto Bkw fsjko' ejh:s i/ ftfXnkXo,

shBh b'e wjh_, ;gs dhg Bt yzv.

*skB;/B* s[we'A fBs ;[fwos, ;[o-Bo-w[Bh r[Bh-rzXot M[zv..

-ouBkeko skB;/B-

fJ; pzfd;a ftZu rDgsh ih dh wfjwk ns/ o{g toBD j?.

Xo[gd

(o{g toBD)

11

xNkN'g xz[xN, ro?A ;'j? w[es wkb, efN fezeBh,

-ouBkeko skB;/B-

XB-XB o{g s/o' ftozu r[o{ ou:'I, x/odko xz{xN w_/ uzdqpdB,

x[fw-x[fw gr Xo ubs oki-rsh XoB e'I.

10 gqG{fdnkb whsb, ;zrhs ;wokN skB;/B - ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBk 54 11 UjhI, gzBk 102

Page 8: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

226

;[zdo poBh, xkfJb j's bkrs e[u em'o ;aqhcb ;/,

izx edbh wB w'js ;zuoB e'I.

fxo nkJhI uj{zn'o ;Gh ;j/bh ozGk ;h,

bkrs G[i fwqBkb wqrB?Bh wkB"I fBf;eo-feoB e'I A.

*skB;/B* gqG{ wB jo bhB', xkfJb eos of;eB e',

okik-wjkokik p; eo bhB'I froXoB e'

f;zarko toBD

okfrBh N'Vh, fsskbk

12

12 gqG{fdnkb whsb, ;zrhs ;wokN skB;/B - ihtBh n"o ouBkJ, gzBk 107

- ouBkeko skB;/B-

J/e eo dogB, J/e eo eiok, nzuok rj?I ;[Xkos.

bbBk o/y ekio ;' d{fo eoB T[ms G'o,

w[Zy ewb gos ;h;c{b nfs fpokis

rrB Bys eh T[gwk fin GJh w/o/,

w/o/ ikB t/j{ d{fo oj/ ;e{uks bkis.

:/ efj:s j? wkB"I ;[osoP{ fte;s jh,

*skB;/B* d/ys d[y Gkis

Page 9: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

227

T[go'es ouBktK y{p;{os gd :'iBk ~ do;kT[IdhnK jB. fJ; s'II Xo[gd

;a?bh ftZu rkJh ikD tkbh ekft ouBk ftZu gd iK T[Zsw s[e pzdh d/ wjZst

pko/ gsk uZbdk j?.

6H5 fyankb F?bh dhnK ftF/FsktK ns/ fFzrko o;

Xo[gd s'II pknd fynkb ;a?bh dk d"o ufbnk fi; ftZu Xo[gd d/ em'o

fB:wK dk gq:'r xZN frnk. fynkb ;a?bh ftZu pzfd;a d/ p'bK dk wjZst Xo[gd

s'IA_ xZN j[zdk j? feT[Ife fJ; ;a?bh dk ft;Eko *;[o* s/ nXkos j? ns/ fJ; F?bh

ftZu ebgBk dk tX/o/ wjZst j[zdk j?. Xo[gd ftZu toBK, skb dhnK wksoktK

nkfd dh frDsh fB;afus j'D eoe/ ;apdK dk c?bkn pj[s fiankdk Bjh_ j'

;edk. noEks Xo[gd ftZu skb, b?n, gd d/ wjZst tZb fiankdk fXnkB ofjzdk

j? gozs{ fynkb ;a?bh d/ fB:w Xo[gd dh soK em'o BjhI jB.fJ; ;a?bh ftZu

rkfJe fJZe wkBf;e ;fjisk wfj;{; eodk j?. ;fji ns/ ;aKs (ftrfbs) wB

Bkb T[j fynkb ;a?bh dh pzfd;a d/ fe;/ th Gkt, ukj/ T[j Grsh dk j't/ iK

f;azrko dk, B{z py{ph gq;s[s eoB ftZu ;woZE j[zdk j?. ;akfJd fJ;/ ekoB

fynkb ;a?bh ftZu f;azrko d/ ;zi'r-fti'r o{gK ns/ eJh j'o ftf;anK dhnK nB/eK

pzfd;aK fwbdhnK jB. fynkb ;a?bh ftZu *;[o* dk wjZst j'D ekoB fti'r

f;zarko d/ nfsnzs e'wb ns/ eo[DkwJh GktK (fit_/A fe gqhsw d/ ftS'IV/ ftZu

sVg ojh BkfJek d/ wB dh d[yd ;fEsh, gq/w dh ghV nkfd Gkt) dh

nfGftnesh th pj[s jh GktwJh Yzr Bkb ehsh ik ;edh j?. fynkb ;a?bh

dhnK gozgokrs pzfd;aK xokD/dko T[;skdK e'b ;[oZfyns jB ns/ T[jBK dh

uzrh f;a;a-gozgok d[nkok g[okDh pzfd;aK ;[DhnK th ik ;edhnK jB gozs{ ;ZukJh

fJj j? fe pzfd;aK dh gd ouBk Bkb wBwkB/ Yzr Bkb ehsh rJh S/VSkV

fiankdkso fynkb ;a?bh dhnK pzfd;aK ftZu fwbdh j?. fJ;dk ekoB ;akfJd fJj

j? fe fynkb rkfJB ftZu gd dk wjZst Xo[gd ;?abh Bkb'I xZN jz[dk j?

fynkb µ?bh ftZu toD ;zfynK, wksok, rD, d/tsk, o; nkfd Xo[gd d/

fB:w sK BjhI j[zd/ gozs[ fJ;dh ouBktK ftZu Xo[gd µ?bh d/ rhsK dh soK

Page 10: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

228

nBfsnkB[gqk; dk gkbB iao{o ehsk frnk j?.

13

fynkb µ?bh ftZu ftbzps fJeZskb, fsbtkVk, M{wok, nkVk ukoskb nkfd

dk gq:'r j[zdk j? idfe wZX-do[s b?n d/ fynkb ftZu fszBskb, fJZeskb,

Mgskb, o{[ge, do[s u"skb nkfd dk gq:'r j[zdk j?. fJjBK skbK dk tkdB

spb/ T[Zs/ j'D eoe/ fynkb µ?bh ftZu fJZe uzubsk, u[;sh pDh ofjzdh j?.

fynkb ftZu nbkg skb pZX j[zd/ jB fi; eoe/ T[jBK ftZu GktK dh ftbZyDsk

j[zdh j?. fynkb rkfJB d/ eqw ftZu ed/ whIv, yNe/-w[oeh, f;ZX/-nkV/ ;[oK d/

gq:'r, S'IN/-tZv/ ;{o ;w{j, rwe, nzd'bB, ekeP gq:'r, nbzeoDK nkfd dh

otkBrh pDh ofjzdh j?. fi; eoe/ GktK d/ gqrNkt/ dh pj[s r[zikfJµ j[zdh j?

ns/ ;[BD tkb/ dk wB th rkfJeh dhnK tZy-tZy feqnktK ftZu o[ZfMnk ofjzdk j?

ns/ EektN wfj;{; BjhI eodk. fJ; soK okr d/ ;[oK ns/ T[jBK ;[oK d/ tZy-

tZy gqrNkt/ bJh y{p;{os ebgBk µesh d/ Bkb fynkb µ?bh tZy-tZy o;K d/

gqrNkt/ ftZu ;woZE j[zdh j?. fynkb µ?bh ftZu fµzrko o; gqXkB j/mK fdZshnK

rJhnK pzfdµk d/ µpdK Bz{ t/y'. o;-Gkt gqrNkt/ ftZu fJ; soK d/ fJj µpd

pj[s ;jkJh j[zd/ jBL- e[M T[dkjoDK

pzfdµ ftZu nBfsnkB[gqk; d/ j'D

Bkb gd ouBk ftZu fJZe b?n pZXsk pDh ofjzdh j?.

fynkb dh ouBktK ftZu ;EkJh nzsok d' Gkr j[zd/ jB. nzsfonk dh

;zfynk fJZe s'I AtZX th j' ;edh j?. fynkb dhnK brGr pzfdµK dh ;EkJh

ftZu p'b e[M xZN j[zd/ jB. fJ;dk ekoB fJj j? fe pzfdµ dk w[Zy Gkt ;EkJh

Gkr ftZu j[zdk j? ns/ ;EkJh Gkr Bz{ pj[s pko d[jokfJnk iKdk j?. fiankdk

p'bK d/ j'D Bkb ;EkJh Bz{ pko-pko d[jokT[D ftZu ns/ Gkt d/ gqdoµB ftZu

e[M o[ektN dk nfj;k; j[zdk j? gozs[ ;EkJh d/ S'IN/ j'D Bkb fJ; soK dh

go/µkBh BjhI nkT_[dh. fynkb µ?bh ftZu fe;/ fµzrkoe pzfdµ Bz{ gqrNkT[D bJh

;[oK dk tZy-tZy soK Bkb gq:'r, yNe/, w[oeh, skB, p'bskB, p'b nbkg, ;orw

nkfd eJh feqnktK j[zdhnK jB. fJjBK feqnktK d/ ;jh frnkB ns/ ;jh ;EkB,

wksok ftZu gq:'r eoB Bkb rkfJe fµzrko d/ tZy-tZy gfjb{nK dk gqrNktk

eoB ftZu ;woE j[zdk j?.

13 gqG{fdnkb whsb, ;zrhs ;wokN skB;/B - ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBk 280

Page 11: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

229

okr e/dko (tk;e;Zik BkfJek)

14

(nfG;kfoek BkfJek) okr i'Bg[oh (fsqskbk)

- ;dkozr d[nkok ofus

;EkJh - ;/i fB; BhId Bk B?BB Gkt/,

w?ek ghnk fpB B/e Bk ;[jkt/,

nzsok - i?;h c?b ojh uKdBh, s?;' jh nkG{µD pBs,

pBk nk;k w/oh wj[wdµk,

;dkozrhb/ e' d/t G/t ;/i fB;.

15

(nkokwgfsek BkfJek) okr wkbe"I; (fsqskb)

-;dkozr-

;EkJh - gkfJb eh MBeko p?oBhnk,

MB MB pki/ e?;/ w'o/,

ghnk ;/ fwbB e' ikT{I np w?I.

nzsok - ftojk ;/ sB skg sgs j?

nzr nzr ;p nkr ojhbk

;dkozr T[ms ihnk jPe.

16

T[go'es pzfdµk d/ ftZu fynkb µ?bh d/ ;[Gkt w[skpe µpdK dh u'D

ehsh rJh j?. fit/I fe fynkb dh gfjbh pzfdµ ftZu *BhId Bk B?BB Gkt/* ns/

d{ih pzfdµ ftZu ™gkfJb eh MBeko´ ns/ ™p?oBhnK´ ns/ shih pzfdµ ftZu ™w/o/

xo nkfJbk´ nkfd µpdK ftZu nkbkgukoh ns/ tZy-tZy feqnktK dh ;jkfJsk

;EkJh - nki w'o/ xo nkfJbk ;[ws fgnko eo'rh,

ndkozr ;/ ozrobhnK.

nzsok - nso norik ;[rzX p;B gfjo c[btB ;/i.

fpSkTI{ u[B u[B ebhnK.

14 gzH Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek, Gkr 3, gzBk 156

15 Ujh, gzBk 663

16 ;qah feq;aBk Bzd ftnk;, ;zrhs okr ebgdq[w, gzBk 305

Page 12: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

230

Bkb fFzrko o; dk gqrNktk j' ;edk j?. ed/-ed/ fynkb rhs d/ ;EkJh Gkr

ftZu xZN µpd j[zd/ jB ns/ nzso/ ftZu nzBfsnkBgqk; ofjzdk j?, fi; eoe/ rhs

ouBk dk skbw/b ;jh bZrdk j?. T[dkjoD-

;EkJh - p[bk bk nkbh fµnkw;[zdo pBwkbh

17

nzsok - d/yjz{ B?B-Goh o;hnk eh ;'jBh ;Pos fBokbh wstkbh

fyankb Fpd dk tZy-tZy e'FK ftZu fJZe noE @fXnkB# th j?.

..

fynkb ftZu fJ; soK dhnK eJh pzfdµK jB. fynkb ftZu fµzrkoe

ouBktK dh frDsh fiankdk j?. fµzrko d/ ;zi'r-fti'r s'II nbktk fJ; µ?bh d/

;kfjs ftZu eJh j'o ftµ/ th jB fit/I- o[Zs toBD, fJµto dk r[DrkB,

okfinK-wjkokfinK dk r[DrkB, Bto;, Bhsh ;zpzXs, feqµB bhbk, ftnkj ;zpzXs,

;zrhse f;XKs, µqh feqµB gq/w, r'ghnK Bkb µh feqµB ih dh S/VSkV, pz;oh

tkdB nkfd ftfµnK Bkb ;zpzXs pzfdµK, ;z;koe BkfJe BkfJek T[&Zs/ nkXkos

pzfdFK nkfd. fynkb µ?bh fJe nfijh y[{p;{os rkfJeh j?, fi; ftZu ;[oK dk

ft;Eko fiankdk ehsk iKdk j?. fJ; rkfJB µ?bh dk fJZe-fJZe sZs fe;/ th o;-

Gkt Bz{ ;kfynks eoB ftZu g{oh soK ;fj:'r fdzdk j?. g{oh gd ouBk dk ;ko

iK fBu'V dZ;D tkb/ iK w[Zy µpdK Bz{ tZy-tZy ;[oK nbkg-skB nkfd feqnktK dh

;jkfJsk Bkb nbr-nbr YzrK ftZu gq;s[s ehsk iKdk j?, fi; s'II pzfdµ dk

fFzrkoe Gkt ;gZI;aN j' iKdk j?.

18

17 vkH ;[GdZok u"Xoh dk b/y fynkb e/ fBpZX n'o nfBpZX ek ft;ab/;aD, ;zrhs (fynkb nze 1976),gzBk 9 18 d/y', fJ; y'i ekoi dk nfXnkfJ u"Ek, gzBk 133

fynkb

dhnK pj[s ;kohnK pzfdµK Grsh o; dhnK jB. Grsh o; dhnK pzfdµK ftZu

fjzd{ d/th d/tsk ns/ w[;bw gho, nZbkj, o;{b, y[dk, ftfµnK T[Zs/ nXkos

pzfdµK th fwbdhnK jB. Grsh o; dhnK pzfdµK ftZu th Grsh fµzrko dk o{g

t/fynk ik ;edk j?. fJjBK pzfdµK ftZu gqG{ dh T[;ss d/ Bkb-Bkb T[jBK d/

o{g ;z[dosk dk toBD ehsk iKdk j?. efjD dk Gkt j? fe fynkb µ?bh ftZu

;z;koe ns/ Grsh fµzrko dhnK gd ouBktK fwbdhnK jB. fµzrko s'IA nbktk

Page 13: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

231

fJ; µ?bh ftZu µKs, eo[D, o; dhnK ouBKtK th fwbdhnK jB. fynkb ftZu

fti'r fµzrko dhnK eJh pzfdµk jB. n;b ftZu wZXekb d/ d"okB fynkb µ?bh

dk gquko pj[s tZX ikD eoe/ fJ;d/ ;kfjs ftzu brGr jo gqeko d/ o; ns/

ftµ/ Bz{ gqrNkfJnk frnk.

6H6 fynkb µ?bh dhnK fµzrko o; goe ouBktK d/ T[dkjoD L-

(Fqh feqFB bhbk T[&Zs/ nXkos fyankb ouBktK)

okr bfbs (wZX fsqskb)

19

okr s'IVh (tZvk fynkb)

;EkJh - eKeohnK Bk wko' wjkB/, Yhm bzrotk w'o/ nzrtk, ;Gh

d/ys j? b[rtk.

nzsok - s[we' eBjkJh bki Bk nkts, jwe' ™;zdkozr´ :{ jh

;skt' w'j/..

20

okr ;kozr (fsqskb)

;EkJh - d?nk pN d{Go GJh,

w?ek bzrotk GoB B d/s rrohnk J/ d?nk.

nzsok - fpjkB s'Io/ ;zr e?;/ ikT[_ ;iBh phu wKM

mkv', ™;dkozr´ T[ue?nk d?nk..

21

gqDt ozr ;[y gkt/.

;EkJh - w[obh pikJ/ ekB,

fwqd{ w[;ekt/ B?B Bukt/,

g[fB g[fB rkt/ wBjh_ foMkt/L-

nzsok - gBxN nkt/ xNjh d[okt/,

o;eh pshnK fBr{V ;[Bkt/,

19 gzH Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek, Gkr 4, gzBk 497 20 Ujh, Gkr 2, gzBk 454 21 gzH Ueko BkE mke[o, ;zrhsKibh, Gkr 1, gzBk 42-43

Page 14: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

232

µqh feqµB ih d/ o{g, ;z[do Sp T[&Zs/ nXkos fyankb ouBktK L-

okr fµzqr/oh (gzH gKv{ozr nKp/oeo)

22

w[;bwkBK ftZu_'A e[M ;{chnK dhnK Grsh Gog{o ouBktK fijBK ftZu ™gq/w

dh ghV´ dk toBD ;h, Bz{ th ™fynkb´ BK jh fdZsk frnk.

;EkJh - wX[o w[;ekB

J/ ;Kto/ ;b'B/ do; fdykt/.

nzsoK - us[o s'Ioh n?;h Biao pKtoh

™nwo´ w[Me' foMkt/..

23

fynkb

µkj p[ojkB[dhB

ikBw dk fbfynk fyankb rhsL-

24

ikBw´ dh fJ; ouBk ftZu iht nkswk, gowkswk Bkb fwbB bJh

sVgdh j? ns/ p?okrD j' rJh j?. fµzrko o; dh fdqµNh s'II T[go'es fynkb

™np ;zd/;k w[M;/ j? µj ek ip ep Gkr'I nzso fwb/!

gho gq/w e/ j/V/ w/o/ B?B'I wKM i'A ezeo fwb/!

fB; fdB ikr/ fpoj wkoh B BhIdk d/y/ B?b gV/!

gbe/I w/oh nkr pb/ feT[I ;gB/ d/y{z ;' yV/.

e"b ghnk s[M nk; brh wB nk; brh s[M gk; ojB!

ip ek MK;k j? w[M bkfJnk fJe fsb w[M/ ;k; oj?I!

Bk ek gBhnk w[Me' bkrk, b'r fdtkBh d/y jz;?I!

ir eh jK;h fenk w[M j'J/, ej' f;ohiB ejK p;?I!´´

22 beFwh BkokfJD ror, ;zrhs (iBtoh 2006) - fGzvhpkiko xokDk nze, gzBk 121-122

23 nukfonk pqj;gsh, w[;bwkB n'o Gkosh: ;zrhs, gzBk 112-113

24 T[jh, gzBk 112-113

Page 15: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

233

ouBk fti'r fµzrko iK ftgqbzG fµzrko Bz{ doµkT[Idh j?. fynkb ;a?bh dhnK

pzfd;aK Gkt/A T[j Grsh o; dhnK j'D iK ;z;koe ns/ nfXnkse f;zrko Bkb

i[VhnK j'JhnK, T[jBK ftZu iht nkswk iK BkfJek B{z nkgD/ BkfJe iK fJ;aN d/

do;aB, gq/w ns/ gkqgsh dh nfGbk;ah fdykfJnk iKdk j?.

fyankb pko/ ehs/ T[go'es toBD s'I gsk ubdk j? fe fynkb ;a?bh ftZu

;apdK iK gd ouBk dk wjZst sK j[zdk j? gozs{ fJj wjZst Xo[gd ;a?bh Bkb'I

xZN j[zdk j?. fynkb dh pzfd;a d/ ;EkJh-nzso/ d/ ;apdK ftZu e[M ;apd nfij/

ou/ iKd/ jB fijBK okjhI pzfd;a dk Gkt ;kjwD/ fbnkfJnk iKdk j?. fJ; soK

d/ w[Zy ;apdK dk ft;Eko ;[oK d/ tZy-tZy gq:'r ns/ ebgBk okjh_ ehsk iKdk j?

i' fe pj[s nkeo;ae j[zdk j?. fJ;/ eoe/ fynkb ftZu ;zg{oB gd ouBk dk

wjZst xZN j[zdk j? ns/ ;[oK dh y{p;{os ft;Eko ftXhnK T[&Zs/ fiankdk fXnkB

fdZsk iKdk j?. fJZe f;ZX fynkb ebkeko d/ fynkbK dh T[vkoh sK ;o'fsnK d/

wB B{z fJzBh ;aKsh gqdkB eodh j? fe ;ao's/ th nkgD/ nkg B{z *fXnkB dh

nt;Ek ftZu wfj;{; eod/ jB ns/ fJ; ;wkXh dh nt;Ek ftZu_'A T[j T[; ;w_/A

pkjo fBebd/ gqshs j[zd/ jB, id'I_A e'Jh e[;ab fynkb rkfJe nkgD/ rkfJB dh

y{p;{os Yzr Bkb ;wkgsh eodk j?.

6H7 m[woh F?bh dhnK ftF/FsktK ns/ fFzrko o;

fynkb ;a?bh dhnK ft;a/;asktK d/ w/b Bkb fJZe Bt/A gqeko dh rkfJB

;a?bh dk gquko j'fJnk, fi;B[z{ *m[woh ;a?bh* fejk iKdk j?. T[&Zso Gkosh ;zrhs

dhnK wjZstg{oB ;a?bhnK ftZu_'A *m[woh ;a?bh* ftZu ;ak;soh ns/ b'e ;zrhs d'jK

dh Mbe fdykJh fdzdh j?. t/yD ftZu Gkt_/A fJ; ;a?bh d/ rhs ;XkoD bZrd/ j'D

gozs{ fJjBK rhsK d/ GktK dk gqrNktk eoB bJh pj[s nfGnk; dh iao{os

j[zdh j?. Gkt/I fJj ;a?bh b'e ;zrhs d/ B/V/ fiankdk j? gozs{ fJ; dh gqGkt;akbh

gq;s[sh bJh ;ak;soh ;zrhs d/ fB:wK dk frnkB j'Dk ns/ e[M jZd sZe T[jBK

dk gkbD eoBk th iao{oh j[zdk j?. m[woh ;a?bh d/ gquko-gq;ko dk ;zpzX ntX d/

Btkp tkfiad nbh ;akj (1840-1870) Bkb i'fVnk iKdk j?. T[jBK d[nkok m[woh

;a?bh B[{z fJZe ftbZyD ;a?bh tZi'AI gq;s[s ehsk frnk ns/ ;wki ftZu fJ;dh

Page 16: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

234

b'efgqnsk tXh. m[woh dhnK ft;/a;asktK ftZu'IA ;G s'IA_ gqw[Zy ft;/a;ask j?-*Gkt

gqdo;aB*. m[woh, Gkt gqXkB rkfJB ftXk j?. Gkt B{z ;gZ;aN eoB bJh m[woh

ftZu fJZe s'IA tZX okrK ns/ brGZr ;ko/ ;[oK d/ gq:'r eoB dh S[ZN j? feT[Ife

fJ; ;a?bh dk w[Zy be;a? jh GktK dk gqdoFB eoBk j?. m[woh ftZu GktK dk

fJzBk ;iht gqrNktk ehsk iKdk j? fe ;o'fsnK dhnK nZyK Bw j' iKdhnK jB.

m[woh ftZu fiankdkso f;azrko ns/ gq/w-fwbB nkfd ftf;anK Bkb ;zpzXs ;kfjs

fwbdk j?. fJ; ftZu okXk-feq;aB dh gq/w bhbktK dk GktwJh gqrNktk th ehsk

iKdk j? fijVk fe Grsh Gog{o j[zdk j?.fJjBK ftf;anK s'IA fJbktk m[woh ftZu

BkfJe-BkfJek f;azrko i' fe ftbk; Gog{o j?, nkfd ftfFnK T[Zs/ nXkos pzfd;aK

th jB. m[woh ;a?bh dhnK pzfd;aK bJh o;wJh ;apdK iK nfij/ ;apd fijBK

okjhA pzfd;a dk Gkt gqrNkfJnk ik ;e/ ns/ i' m[woh d/ ;[Gkn d/ w[skpe j'D,

dh jh tos'IA ehsh iKdh j?. e[M T[dkjoBK t/y' L-

(feq;aB bhbk Bkb ;zpzfXs ouBk)

okr G?oth F fszBskb

25

fJ; gd ouBk dh yk;hns fJj j? fe fJ; dh ouBk okr G?oth ns/

fszBskb ftZu pZX eoe/ ehsh rJh j?. okr G?oth fw;aos iK ;zehoB gqfeosh

dk okr j?, fi; ftZu eJh okrK dk fw;aoD ehsk ik ;edk j?. okr G?oth d/

ft;Eko dk y/so pj[s tZvk j? ns/ m[woh ;a?bh ftZu sK fJZe s'IA tZX okrK d/

gq:'r ehs/ ik ;ZeD dk fB:w j'D eoe/, fJ; ;a?bh bJh *okr G?oth* fpbe[b

;EkJh - vro w'oh SKV' SKV' S?btk

w'oh wkB' ih wkB' ih wkB' ih BNtko/.

nzsok - rfbB rfbB e' iKus v'bs

pkBh ejs jkoh bbB ghnk

BNyNDk pJhnK B rj' B rj'

w'oh B rj' n?;/ S?btk.

25 ;aqhwsh bhbk ekotkb, m[woh gohu?n, gzBk 60-61

Page 17: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

235

Y[ZetK okr j?. fJ; pzfd;a bJh fszB skb B{z u[fDnk frnk j?, i' fe fJZe

b'efgqn skb j?. fJ; skb dh y{p;{osh fJj j? fe fJ;dh gfjbh wksok s'IA b?

e/ ;'bthI wksok sZe jo/e wksok B{z rkfJB ftZu ftZfusosk g?dk eoB bJh,

fsjkJhnK bJh, pzfd;a d/ w[yV/ B{z tZy-tZy Yzr Bkb geV e/ ;w T[&Zs/ nkD

bJh, S'INh-S'INh skBK, w[oehnK b? e/ rb/ dh ebkekoh fdykD bJh gq:'r ehsk

ik ;edk j?. fszB skb ftZu rkfJB-tkdB eod/ j'J/ ebkeko ;fji wfj;{;

eodk j? ns/ fJ; skb ftZu ebkeko nkgDh skb dh fsnkoh B{z py{ph fdyk

;edk j?. T[go'es m[woh dh pzfd;a ftZu Gkt gqdo;aB bJh eJh ;apd wjZst

g{oB jB fit/A_ fe ;EkJh ftZu vro w'oh SKV' iK vro w'oh, SKV' iK SKV'

S?btk, wkB' ih wkB' ih iK wkB' ih fJ; soK ;apdK B{z tZy-tZy, fJeZm/ o{g ftZu

iK ebkeko dh p[ZXh d/ nB[;ko tZy-tZy YzrK Bkb p'b e/ pzfd;a dk Gkt

gqrNkfJnk ik ;edk j?. fJ; pzfd;a d/ nzso/ ftZu_'A e[M ;apd-v'bs iK iKus

v'bs, jkoh, BNyNtk, pJhnK B rj', w'oh B rj', n?;/ S?btk nkfd B{[z tZy-tZy

nzdkia ftZu p'b e/ Gkt gqdo;aB ehsk ik ;edk j?. fJj gd ouBk m[woh

;a?bh dhnK ft;a/;asktK ns/ ;[Gkn w[skpe j?. T[dkjoD L-

(;z;koe f;azrko dhnK pzfd;aK)

okr G?oth - is skb (ftbzps)

26

m[woh F?bh dhnK pzfdFK dh wBw'je Fpdktbh, Gkt gqdoFB ftZu

;jkfJe pDdh j?.fJ; soK m[woh ;a?bh ftZu g{oh eftsk jh gqXkB j[zdh j? ns/

;EkJh - pki{pzd y[b y[b ikJ/

ikJ/ o/

;Ktohnk B/ ikd{ wkok.

nzsok - ikd{ eh g[Vhnk Go-Go wko/,

nzuok T[Vh-T[Vh ikJ/ o/..

26 ;aqhwsh bhbk ekotkb, m[woh gohu?n, gzBk 57

Page 18: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

236

Gkt-gqrNktk eodh j?.

27

fJ; soK Gkosh ;zrhs ftZu *m[woh* B{z f;zarko o; B{z ;G s'I tZX

gqrNkT[D tkbh ;?abh fejk ik ;edk j?. m[woh dh T[sgZsh d/ tZy-2 sZsK s'II th

gsk ubdk j? fe fJj ;a?bh ;zg{oB s"o s/ f;zarkoe fposh dh j?. m[woh dk

;zpzX gqk;kfdeh Xo[tk-fi;B{z *ozrokrgq;kdiBBh* fejk iKdk j?, e?f;aeh ftqsh i'

fe f;azrkoo; gqXkB j[zdh j?, Bkdtsh rD?bk- i' fe f;zarko o;, e?f;aeh ftqsh,

ftZfuso XtBh tkbh, toDK ns/ nbzekok Bkb ;ih, ;G dk oziB eoB tkbh

j[zdh j?, Gk;ak okr-fi; ftZu eJh okrK dh T[sgZsh ns/ nbkg dh ;aesh j[zdh

j?, ftGk;ak - fi; ftZu nkgDh fJZSk d/ nB[;ko gq:'r ns/ oziesk j[zdh j?,

o[ge, okr nbkgsh-fi; ftZu okr, ;EkJh, Xks{, okr nz;a, wks{ d/ tZy-2 Bt/I

gqeko pDd/ jB ns/ okr dk gqrNktk, rhs d/ ;apdK B{z tZy-2 Yzr Bkb ;ik

e/ T[jBK ;apdK ftZu jh ;wkJ/ j'J/ eJh ;{yw GktK dk gqrNktk ehsk iKdk j?,

m[woh ftZu eftsk d/ p'b gqXkB j[zd/ jB ns/ id'II ;[oK

Bkb ;ih j'Jh m[woh dh ouBk B{z m[woh d/ y{p;{os ns/ f;azrkoe ;apdK dk

;jkok fwb iKdk j? sK pzfd;a d/ nzdo dk Gkt fJZe ;[zdo o{g Xko b?Idk j?.

m[woh ftZu fJZe ebkeko d/ e'b fJ; rZb dh S[ZN j[zdh j? fe T[j pzfd;a dk

f;zarkoe iK eo[D o;-Gkt nkfd B{z ;[szsok Bkb gqrNk ;e/. pzfd;a d/ Gkt d/

gqdo;aB bJh ebkeko d/ e'b whIv, rwe, yNek, w[oeh, rb/ dh eJh joesK,

jbe/-c[be/ Gkt Gog{o nkbkg, S'INh-S'INh skBK, tZy-2 okrK dk fw;aoB, nkfd

;jkfJe sZsK tZi_' w"i{d j[zd/ jB. m[woh ftZu T[go'es eJh ;zrhse sZsK dh

w"i{drh d/ pkti{d th m[woh d/ p'b jh gqXkB ofjzd/ jB. fe;/ fpojBh BkfJek

dh ;aohoe e'wbsk iK fjod? dh ghV dk fizBk ;{yw toBD m[woh ;a?bh ftZu

;zGt j' ;edk j?, UBK ;akfJd fynkb ;a?bh ftZu Bjh_ j' ;edk feT[_fe nfijk

eoBk fynkb ;a?bh d/ ;[Gkn w[skpe Bjh_ j?. m[woh ftZu ;apdK d/ noE ns/

Gkt w[skpe jh ft;Eko ehsk iKdk j?. fJ; dk gquko g/F/to BosehnK ftZu

fojk fi; eoe/ fJ;dhnK gd ouBktK ftZu f;azrkoe ;apdk dk w/b j'Dk ;[Gkte

j?.

27 vkH wX{pkbk ;e;?Bk, fynkb ;a?bh dk ftek;, gzBk 140

Page 19: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

237

u?sh-fpojk- fij/ f;zarko gqXkB b'e rhsK ns/ epho-d[nkok gqrNkJ/ gqG{ gq/w d/

gdK Bkb i'fVnk iKdk j?. fJjBK ;G sZsK s_'A jh m[woh dk ftek; j'fJnk.

28

m[woh ;?abh ftZu T[go'es ft;a/;asktK dk fwbtK o{g fwbdk j?. m[woh rkD d/

fszB gqeko iK ;?abhnK jB fijBK B{z g{oth, gSKjh ns/ gzikph nzr dh m[woh

fejk iKdk j?. m[woh d/ d' gqeko jB pzfd;a iK p'btzv m[woh ns/ p'b

pBkt.

29

pzfd;ah m[woh d/ BK s'II jh ;gZ;aN j' fojk j? fe fJ; ftZu pzfd;a :kBh

fe gd ouBk dk fiankdk wjZst j?. fJ;dh pzfd;a ftZu ;apdK dh ;zfynk

fiankdk j[zdh j? ns/ fJ; ftZu pzfd;a rkT[D s'II pknd E'Vk nkbkg-skB ehsk

iKdk j?.

m[woh ;a?bh bJh uzub ns/ fw;aos gqfeosh d/ okr u[D/ iKd/ jB

fit_/A fe G?oth, ekch, wKv, ghb{ ns/ fJjBK dh gqfeosh Bkb fwbd/ i[bd/ e[M

j'o okr. m[woh ;a?bh dhnK pzfd;aK pqi Gk;ak, yVh p'bh, ntXh, T[od{ nkfd

Gk;aktK ftZu jB. m[woh ftZu jw/;ak s'IA jh b'e Gk;aktK dk gq:'r j[zdk fojk j?

gozs{ fJ;d/ rhsK dh w[Zy Gk;ak *pqiGk;ak* ojh j?.

30

28vkH ;[GZdok u"Xoh dh g[;se Gkoshn ;zrhs w/ skb n'o o{g ftXkB ftZu pBko; fjzd{ ft;atftfdnkb/ dh gZsfoek *gqZfrnk*

(vol viii(2) 1963)ftZu vkH gqwbsk ;aowk d/ b/y "History and origin of Thumri" d/ fJZe ftuko dh ftnkfynk, gzBk 284 29 T[jh, gzBk 285

30 ;aso[xB F[eb, m[woh eh T[sgZsh, ftek; n"o ;a?bhnK, gzBk 205

tZy-tZy b'e GkFktK d/

wX[o FpdK d/ w/b eoe/ m[woh s'I T[sgzB fFzrko o; dh fwnkd fiankdk j[zdh

j?.

Page 20: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

238

6H8 m[woh dhnk fFrko o; Gog{o pzfdFK d/ T[dkjoB

(pzfd;a dh m[woh)

m[woh ywki (fsqskb-wZX b?n)

31

okr-jwho (skb-fsqskb)

;EkJh - np ep se so;kJ/ oyh:' ih.

w?A s'I B?B Go Sth d/yB eh j{z roiah..

nzsok - *edo ghnk* w?A s'Ig/ tkoh.

fpB dkw'A ;/ u/oh fsjkoh.

j{z okiah fi;w/I s/oh woiah..

32

okr ywki (skb fsqskb)

;EkJh - ubs ukb nbp/bh nbp/bh-

ej ej{z ;yh tkeh

i'pBtK eh Sth cp

Bt fBoy wB p; rJh

nzsok - uzdqw[yh nsh ;[yh Bkfo -

Btb rks w?B wd u[nks

do;as o;, po;s ozr ;op; Yzr

*bbB ghnk* fgnkoh ;a'Gk efj B iks

;ah;a ;koh ;[xo ;o dJh

33

31 gzH Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek (d{;oh g[;se), gzBk 128

32 Gkos/Ad{z pkig/Jh, (;zebB eosk ns/ fbgheko) - bbB ghnk eh m[wohnK (Gkr-1), gzBk 6

33 T[jh, gzBk 64

;EkJh - B?B pkfB pKeh, B?BtK fBekJh,

pKeh ozrhbh, pKeh o;hbh,

pKeh Sphbh wkJh.

nzsok - nbh nfbB wkjh_ yVh ;[zdoh,

Page 21: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

239

;[jkr Goh n?;h nbp/bh pkb,

*bbB ghnk* gow gqhfs pkYV,

byh tkeh ;[xoskJh..

(p'bpBkt dh m[woh)

m[woh G?oth

34

m[woh G?oth

;EkJh - Bkje bkJ/ rtBtK.. N/e..

no/, nkg s'I ikJ/ fpd/;tk w/ SkJ/..

nzsok - ip ;/ rJ/ w'oh ;[Xj{ B bhBh,

phs'I jh ikJ/ i'pBtK..

Bkje bkJ/ HHHHHHHHHHHHHHHHH

35

*pkp[b w'ok B?jo S[N'jh ikJ/* fJZe gqf;ZX m[woh ouBk j?, fi;dh ouBk

Btkp tkfiad nbh ;akj (1840-1870 JhH) d[nkok ehsh rJh ;h.

;EkJh - pkp[b w'ok B?jo S{N'jh ikJ/..

nzsok - uko ejko fwb v'bhnk wzrkt'.

ngBk p/rkBk S{N'jh ikJ/..

d'jk

nzrBk s'IA gops G:' d/joh GJh fpd/;

ik pkp[b xo nkgB/ w?_A ubh ghnk e/ d/;.

pkp[b w'ok B?jo S[N'jh ikJ/..

36

34 ;aso[xB ;a[eb, m[woh ;a?bh dh T[sgZsh, ftek; n"o ;a?bhnK ftZu *wBjo ;zrhsktbh* ftZu'IA bJh fJZe m[woh pzfd;a dk t/otk,

gzBk 207 35 gzH Gksyzv/ ,eqfwe g[;se wkfbek, Gkr-2, gzBk 397

36 n?;H pzd'gkfXnkJ/, fJzvhnB fwT{fiae Eo{ d J/fiia, gzBk 117

m[woh ;a?bh dh

ouBktK ftZu fJZe n"os tZb'_A gq/w fwbB iK fti'r dh ghVk dk gqrNktk ehsk

iKdk j?. fJ; d/ ;kfjs ftZu ;zi'r ns/ fti'r d'jK soK d/ f;azrko o{g B[z{

t/fynk ik ;edk j?. m[woh ns/ fynkb ftZu nzso fJj j? fe m[woh ftZu gq/w

Page 22: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

240

Gkt dk y[Zbk toBD j? id fe fynkb ;a?bh ftZu g/qw nkfd ftf;anK dk toBD

;hwkpZX j[zdk j?. m[woh d/ ;kfjs ftZu fwbB, ;zi'r f;azrko nt;Ek, gqhsw dk

;zr ns/ gq/w Goh S/V-SkV, ghqsw Bkb o[ZmDk-wBkT[Dk, ftS[VDk, fti'r dh

nt;Ek ns/ fti'r s'IA T[gih ghV dk fuZsoB ehsk iKdk j?. d{i/ ;apdK ftZu

n;h_ efj ;ed/ jK fe m[woh ftZu gq/w, Grsh, gq/wnk;Zesh, y[;ah, rwh, o[ZmDk-

wBkT[Dk, nk;-fBok; nkfd eJh GktK dk gqrNktk fdykJh fdzdk j?. e[M

T[dkjoDK L-

(fti'r f;azrko)

37

fsbe ekw'd - fsqskb

m[woh i'rhnk uKuo (dhguzdh), ftbzps b?n

;EkJh - phs rJh ;koh o?B ;yh oh.

w'j/ ghnk fpB frBs sko/..

nzsok - nyhnK w'oh dtko/ brh j?I.

ep xo nkt'Ar/ ghnk fgnko/..

38

okr-ywki - gzikph skb

;EkJh - ekrk o/ ik o/ ik o/,

ghnk ;/ ;zd/;k w'ok ejh:' ik..

ekrk o/ ik o/ ik o/ HHHHHHHHH

nzsok - :kd nkts w'j/ T[B eh pshnK

ebBk gos ihnk ik o/ HHHHHHHHH

(gq/w Goh S/VSkV Bkb ;pzfXs m[woh ouBk)

39

37 ;aso[xB F[eb, dh g[;se m[woh dh T[sgZsh, ftek; n"o ;a?bhnK ftZu *wBjo ;zrhsktbh* ftZu'IA_ bJh rJh fJZe m[woh ouBk,

gzBk 211 38 okik G?nk g[zStkb/, m[woh sozfrBh, gzBk 13

39 T[jh, gzBk 3

;EkJh - J/ oh J/ w?A s'I;/ BkjhI p'b{z o/

pkbw S/V' ws ikt'.

Page 23: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

241

nzsok - po i'oh eo w'oh pJhnK wo'oh

pkbw ihnk Bk ibkt'..

okr-ywki fsqskb (wZXb?n)

40

okr izrbk - gzikph skb

;EkJh - nki w'oh ebkJh w[oe rJh,

wkB' w'oh pks ekBjk,

w'oh bki bJh.

nzsok - *Bioghnk* s[w wkBs ekj/ BkjhA

vro ubs w';/ eos oko s[w

;[B/r/ b'r, ub' ikB/ d' GJh ;' GJh.

fJZe j'o m[woh dh gd ouBk t/y'. fJ; pzfd;a ftZu Grsh Gkt t/fynk

ik ;edk j?L-

41

m[woh fJZe fJ;soh gqXkB rkfJB ;a?bh j?, fi; ftZu gq/w Bkb ;zpzXs tZy-

tZy fuZsoK dk gqrNktk fJZe fJ;soh iK BkfJek gZy tZb'_A jh ehsk iKdk j?.

pzfd;aK ftZu BkfJe iK g[oF dh w'i{drh dk nfj;k; sK j[zdk j? gozs{ BkfJe

u[Zg (w{e) jh ofjzdk j? pbfe BkfJe d[nkok ehsh rJh rZb-pks, S/V-SkV,

o[Z;D-wBkT[D, ;"sB e'b iK ftd/;a ub/ ikD, osh t/b/ BkfJe tZb'A ehshnK

;EkJh - w[obh tkb/ f;ankw w'j/ wkor

B/e pskt' o/,

w[obh tkb/ HHHHHHHHHHHHH

nzsok - ;zr Bjh_ ;j/bh ofj ne/bh

fes Bjh_ ;{Ms rKt o/ HHHHHHHHHHHHHHHH

w[obh tkb/ HHHHHHHHHHHHH

40 okik G?nk g[zStkb/, m[woh sozfrBh, gzBk 4-5

41 Ujh, m[woh sozfrBh, gzBk 27-28

Page 24: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

242

rJhnK feqnktK dk fiaeo th BkfJek d[nkok jh ehsk iKdk j?. fJ;soh iK

BkfJek f;azrko o; dk w[Zy nzr j? ns/ m[woh ;a?bh fe;/ BkfJek d/ gq/w ;zpzXh

GktK B{[z gqrNkT[D bJh T[&Zsw wkfXnw j?. fJ; B[{z *GktK dk nkJhBk* fejk

frnk j?.

42

m[woh

w/o/ w[skfpe m[woh fJ;soh d/ wB dhnK e'wb ns/ ;{yw GktBktK

dk nkfJBk j?.

m[woh dhnK gd ouBktK eJh Gk;aktK ftZu fit/_A fe ntXh, yVh p'bh,

T[od{ nkfd Gk;aktK ftZu th jB. pqi Gk;ak ftZu ouh m[wohnK d/ e[M T[dkjoD

fgZS/ fdZs/ ik u[Ze/ jB. e[M j'o Gk;aktK ftZu m[woh dhnK pzfd;aK d/ T[dkjoD

fJ; soK jB L-

(yVh p'bh ftZu m[woh ouBk)

43

m[woh

;EkJh - J/oh r[JhnK, w?A e?;/ G/i{z gksh,..N/e..

edo ghnk e' e?;/ G/i{z gksh..

nzsok - J/e s'I gkfgB o?B nzX/oh, d{i/ ;{Bh ;/i BkfrB.

shi/ w/ok pkbk i'pB, jkJ/ ;iksh..

g{oph fjzdh Gk;ak ftZu m[woh ouBk, fi; ftZu ntXh d/ Bkb-Bkb G'ig[oh

dk ozr th t/fynk ik ;edk j?.

44

m[woh

;EkJh - J/ oh d?nk, w'oh M{bBh j/okBh.

nzsok - w{zd fetotk w?A i' ;'Jh,

Ghso ;'t? d/tok.

fGB;otk eh Bh_d, w'oh M{bBh j/okBh..

(T[od{ Gk;ak ftZu m[woh_)

45

42 ;[;ahbk fw;aok, byBT{ eh ;zrhs gozgok, gzBk 11

43 ;aso[xB ;a[eb,m[woh eh T[sgZsh, ftek; n"o ;a?bhnK, gzBk 206

44 T[jh, gzBk 207 45 ;aso[xB F[eb, m[woh dh T[sgZsh, ftek; n"o ;a?bhnK, - gzBk 208

Page 25: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

243

;EkJh - ngB/ ;afjiakd/ nkbw e/ bhJ/,

izrb ;jok fpnkpkB fcoh.

nzsok - sB yke wbh, ecaBh gjBh,

eo i'pB ek ;kwkB ubh.. ngB/ HHHHHHHHH

nzsok 2- T[&Zso, dZfyB, g{op, gZfSw,

fdZbh ;afjo, w[bskB fcoh.. ngB/HHHHHHHHHHHHH

(gzikph Gk;ak ftZu m[woh)

m[woh (fsqskb-wZXb?n)

46

Xo[gd dh µ[o{nks ftZu ft;Ekog{ote B'ws'Iw dk nkbkg j[zdk j? fijVk

fe ftbzps b?n s'II do[Zs b?n tZb j'bh-j'bh rsh Bz{ tXk e/ ehsk iKdk j?.

nkbkg fiT[I-fiT[I ftbpzs b?n s'II do[Zs b?n tZb tZXdk j? T[;/ soQK Xo[gd d/

o{g fBowkD d/ nXko dh fsnkoh µ[o{ j' iKdh j? ns/ ;o'fsnK d/ wB ftZu e[M

;EkJh - d/y' ;'Dk w?B{z Sb pb ngBh fdyKdk..

nzsok - Bkia' ndk eo t/ uzub ekfwBh t/.

B?B'A dh ;?B ubKdk, tkoh t/ ubKdk..

nzsok 2- B?B brk bhB' t/ fJ;aedk sB wB t/.

fJ;ae dh nkr brKdk, tkoh t/ brKdk..

fJ; soK m[woh ;a?bh fi; y/so ftZu gquZfbs j'Jh T[; T[_&Zs/ T[&ZE_'A dh b'e

Gk;ak dk n;o j[zdk fojk ns/ T[; ftZu Bth_ Gk;aktK d/ ;apdK dk w/b j[zdk

fojk. f;ZN/ ti'A_ m[woh ftZu o; dh fwnkd tZXdh rJh feT[Ife tZy-tZy Gk;aktK d/

y{p;{os GktwJh p'bK, T[dkjoD tZi_'A T[go'es tZy-tZy Gk;aktK dh pzfd;aK ftZu'IA_

e[M y{p;{os ;apd fit_/A fe r[JhnK, gksh, gkfgB, pkbk i'pB, d/tok, M{bBh,

i'pB, ;'Dk, Bkia' ndk, ekfwBh, B?B'A eh ;?B, fJ;ae dh nkr nkfd ;apdK dk

w/b j'D Bkb m[woh dk o;-Gkt gZy gqpb j[zdk fojk.

6H9 rkB ftµ/µsktK ftub/ nzso

(T) nkozfGe nbkg ns/ T[;dk gqGkt

46 ;aso[xB F[eb, m[woh dh T[sgZsh, ftek; n"o ;a?bhnK, gzBk 209

Page 26: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

244

p/u?Bh ysw j' iKdh j? ns/ wB ;[e{B dk nB[Gt eodk j?. do[s b?n ftZu iK

nkozGe nkbkg eoB s'II pknd id'II fJZedw pzfd;a dk rkfJB µ[o{ ehsk iKdk j?

sd T[j ;EkB Xo[gd iK fe;/ th rkfJB ;?abh dk w[Zy ;"IIdo: ;EkB j[zdk j?

feTI[fe nkbkg fJZe fBokeko ouBk j? fi; dh e'Jh Gk;ak BjhI j?, ;apd BjhI

j?. fBokeko j[zd/ j'J/ th nkbkg ftZu fJsBh ;aesh j? fe T[j fe;/ okr d/

;to{g B{z ;keko eo fdzdk j?. nkbkg dh feqnk ;o'fsnK d/ wB d/ ftekoK B{[z

d{o eodh j? ns/ fJzdohnK B[{z fJekrosk gqdkB eodh j?. fJ; soK B'ws'Iw iK

nkeko d[nkok ehs/ nozGe nbkg d[nkok Xo[gd, fynkb ns/ m[woh ;?abh ftZu

fJZe nfij/ nkXko dh BhIt oZyh iKdh j?, fi; T[&Zs/ fJjBK rkfJB ;?abhnK B{z

fJZe ;[zdo d/t w{osh dh soK ;Ekgs ehsk iKdk j?. nkozGe nkbkg d[nkok

fsnko ehs/ rJ/ nXko dk o{g Xo[gd, fynkb ns/ m[woh ftZu tZy-2 j[zdk j?.

nkozGe nkbkg B{z ;[D e/ ;o's/ d/ wB ftZu g?dk j'Jh fifrnk;k iK T[s;kj jh

T[;dh Xo[gd rkfJB ftZu o[uh B{z tXkT[Idk j?.

fynkb ;?abh d/ nozG ftZu ehs/ ikD tkbk nkeko dk nkbkg B'w-s'Iw d/

nkbkg fijk ft;Ekog{ote BjhI j[zdk feT[IIfe nkozGe kbkg s'II nbktk th fynkb

dk y/so pj[s tZvk j[zdk j? ns/ fynkb ;?abh dh y{p;{osh, fJ; ftZu ehs/ ikD

tkb/ skb pZX nkbkgK ftZu j?. fynkb ;?abh ftZu nkbkg dk wjZst j[zdk j? ns/

rkfJe fynkb dh pzfd;a d/ fe;/ w[Zy ;apd B{z b? e/ nkbkgukoh okjhI okr d/

nw{os o{g B{z w{os o{g d/D dh e'f;a;a eodk j?.T[dkjoB tZi'I L- okr e/dko

ftZu ouh fJ; fynkb dh pzfd;a

;EkJh L

dk w[Zy Gkt nkgD/ gqhsw d/ ftS'IV/ ftZu sVg ojh fJZe fpojBh BkfJek dh wB'

;fEsh dk toBD eoBK j?. fynkb ;?abh ftZu ehs/ ikD tkbk nkozGe nfBpZX

nkbkg f;oca okr d/ ;o{g B[{z ekfJw eodk j? idfe pzfd;a rkD s'II pknd ehs/

;/i fB; BhId Bk B?BB Gkt/,

w?Iek ghnk fpB B/e Bk ;[jkt/.

Page 27: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

245

ikD tkb/ skb pZX nkbkg pzfd;a d/ o;-Gkt d/ nB[;ko jh ehs/ iKd/ jB.

T[go'es pzfd;a ftgqbzG f;zarko dh j? ns/ fJ; ftZu ftojk dk fJj Gkt ;gZ;aN

j? fe BkfJek B{[z nkgD/ gqhsw d/ nkgD/ e'b Bk j'D dh jkbs ftZu e[M th

uzrk BjhI bZrdk. uKdBh dk fybBk, nkG{;aDk (rfjD/) dk uzrk Bk bZrDk ns/

oks B[{z fJZeb/ BhId Bk nkT[D dk Gkt w[Zy j?. fJ; pzfd;a d/ ftgqbzG fFzrko iK

fti'r Gkt ns/ BkfJek dh wB dh ;fEsh B{z ;o'fsnK nZr/ ;gZ;aN eoB dk

ekoi fynkb rkfJe eodk j?. ;[oK d/ tZy-2 soK d/ gq:'r fijBK B{z ;zrhse

Gk;ak ftZu toD feqnk fejk iKdk j?, nbzeoD-fit/I fe whIv, w[oeh, eD nkfd,

eke{ G/d (nktkia B{z tZy-2 YzrK Bkb brkT[Dk) ns/ ebgBk ;aesh d/ nXko s/

ebkeko d[nkok nbkgukoh d/ d"okB Gkt gqrNkt/ d/ tZy-2 w[ekwK B{z S'IfJnk

iKdk j?. fi; soK d[Zy dh nt;Ek ftZu e'Jh fJ;soh iK e'Jh th ftnesh

nkgD/ wB dh ghVk B[{z, jo gqeko Bkb dZ;D dk :sB eodk j?. T[j nkgDh

ghV B{z ;G d/ nZr/ ;gZ;aN eoB bJh eJh soK d/ jkt-Gkt, p'bD dk Yzr

nkfd okjhI nkgD/ wB dh ghV B[z{ gqrNkT[D ftZu ;cb j' iKdk j? ns/ ;[BD

tkb/ ftnesh d/ wB ftZu th jwdodh iK Ujh Gkt g?dk eo fdzdk j?, i' fe

T[;d/ wB ftZu j[zd/ jB. fJ; feqnk B{z rkfJB ftZu gqdo;as eoBk fJZe u[B"sh

Gfonk ezw j?, fi; B{z fe fynkb rkfJe py{ph fBGkT[Idk j?. pzfd;a ukj/ Grsh,

eo[D, f;zarko (;zi'r-fti'r) fe;/ th o; T[&Zs/ nXkos j't/, ;[oK okjhI pzfd;a dk

;zi'r iK ftgqbzG Gkt gqrNkT[D bJh tZy-2 ;zrhse feqnktK ns/ sZsk dk gq:'r

ehsk iKdk j?. m[woh ;?abh f;zarkoe fposh dh ;?abh j'D d/ Bkb-2 fJ;soh

gqXkB ;?abh j?. fJ; ftZu fJ;soh d/ wB d/ gq/w, fwbB-ftS'IV/ d/ tZy-2 gfjb{nK

ns/ ekw tk;Bk Bkb ;zpzXs ftf;anK dk gqrNktk pV/ jh ;{yw Yzr Bkb ehsk

iKdk j?. m[woh ftZu Grsh-gq/w dhnK ouBktK ftZu okXk -feq;aB d/ gq/w, osh,

ok; feqnk nkfd B{z gqrNkfJnk iKdk j?. fJ; soK fJ; ;a?bh dh ft;/a;ask fJ;dh

f;azrkoe fposh j? ns/ m[woh ftZu Gkt-gqdo;aB eod/ ;w/I fJ;dh f;zarkoe fposh

B{z ekfJw oZyD bJh fJ;dh gd-ouBk B{z pV/ jh GktwJh Yzr Bkb rkfJnk

iKdk j?. m[woh ftZu S'IN/-2 Gkt Gog{o nkbkg j[zd/ jB ns/ fJ; ftZu neko d/

nbkg dh EK s/ p'bK B{z nbkg d/ ;[oK ftZu Ykb e/ gq;s[s ehsk iKdk j?.

Page 28: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

246

Gkt/I m[woh ;a?bh ftZu Gkt gqrNkt/ dh feqnk dk wjZst fiankdk j[zdk j? gozs{

fJ; ftZu GktK dk gqrNktk th pzfd;a d/ p'bK T[Zs/ jh nXkos j[zdk j?. fJ;

eoe/ fJ; d/ jbe/-c[be/ nbkg th p'bK T[Zs/ jh ou/ iKd/ jB. gq/w-fgnko,

f;zarko (fwbB-ftS'IV/) dh GktBk B{z Xo[gd, fynkb, m[woh ;a?bh nbZr-nbZr o{gK

ftZu gq;s[s eodh j?. Xo[gd ftZu gq/w dk gqrNktk th fJZe d?th-oki;h nzdkia

iK ozr b? bI?Adk j? feT[Ife Xo[gd ftZu okr, ;[o, b?n, gd gq;s[sh ns/ skb

gZy'AI em'o fB:w, T[; d/ o{g ftZu ;aq/;amsk, ;op'swsk dk Gkt g?dk eod/ jB.

fynkb ftZu T[;/ gq/w dk ;kXkoD ns/ ;hwkpZX gqrNktk j? idfe m[woh T[;/ gq/w

dk ftbk;wJh ns/ ;[szso gqdo;aB j?. brGr fJj' nzso ns/ GktBktK fJjBK

rkfJB ;a?bhnK B{z ;[BD t/b/ wB ftZu nB[Gt ehs/ ik ;ed/ jB.

Xo[gd dk nkozGe nbkg ekch d/o sZe nbZr-nbZr b?nK ftZu ehsk

iKdk j?. ;[oK dk rfjB rzGho ;[o brkt, wzdq ;[oK dk fiankdk gq:'r, tZy-tZy

b?nK dk gqdo;aB eoBk nkfd e[M nfijhnK ;zrhse feqnktK jB, fijBK ftZu'IAI

o; dk nB[Gt e/tb ;zrhse p[ZXh tkbk ftnesh jh eo ;edk j?. wzdq ;[oK

dk fiankdk gq:'r, nfs wzdq ;[oK T[Zs/ ntki dk fNekT[Dk, rwe dk gq:'r nkfd

feqnktK rkfJB ftZu rzGhosk dk fBowkD eoB bJh gq:'r j[zdhnK jB. g[okD/

;w/A dh soK nZi eb th rkfJB ftZu fJjBK feqnktK d/ gq:'r eoB dk T[d/;a

rzGhosk, eo[D o; nkfd dh f;oiDk eoBk jh j[zdk j?. nfs wzdq, wzdq ;gse

d/ ;[oK dk em'o nfGnk; Bkb ehsk frnk gqdo;aB ;[D e/ wB y[F sK j[zdk j?

gozs{ fFzrko o; B{z nB[Gt eoB tkbh nt;Ek ftZu BjhI nk gkT[Idk. Gkt fJj

j? fe wB ;fjia BjhI j' gkT[Idk.

m[woh d/ nkozGe ft;Eko bJh th *neko* d/ nbkg rkJ/ iKd/ jB.

m[woh s'IAI f;azrko o; d/ gqrNkt/ bJh T[;d/ nozGe nkbkg d[nkok fe;/ ft;fsqs

G{fwek B{z fsnko eoB dh iao{os BjhA j[zdh feT[Ife m[woh fJZe uzub ;[Gkn

tkbh rkfJB ;a?bh j'D eoe/ fJ;d/ fJZe-fJZe p'b ns/ rkD feqnk okjhA f;azrkoe

Sp gq;s[s ehsh ik ;edh j?. fynkb dk nekfoe nbkg fJZe nfij/ ;fji

Page 29: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

247

wkj"b dh f;oiDk eodk j?, fi; ftZu nkg;h gq/w-fgnko dhnK rZbK B{z fJZe

wfonkdk ftZu oZy e/ ehsk iKdk j?. fynkb dk ;o{g ;[BD tkb/ d/ wB B[z{ th

fynkbK ftZu fes/ d{o b? iKdk j?. m[woh dk nkozGe nkbkg finkdk

ft;Ekog{ote Bk j[zd/ j'J/ th nkgDh uzub fposh d[nkok wB dhnK rfjokJhnK

B{z S'Ij iKdk j? ns/ Å[o{nksh nkbkg B{z ;[D e/ jh wB ftZu uzubsk (ekw-;pzXh)

nk iKdh j?. fJ; soK Xo[gd, fynkb, m[woh ;a?bh dk nozGe nbkg, f;azrko

o; gqrNkt/ bJh nbZr-nbZr fgZm G{whnK dh BhIt oZydk j?.

(n) pzfdF dk wjZst

nozGe nkbkg s'II pknd Xo[gd, fynkb ns/ m[woh nkfd rkD ;?abhnK dk

d{ik wjZstg{oB fjZ;k rhs, pzfd;a iK gd ouBk dk rkfJB j[zdk j?. rhs ftZu

;apd j[zd/ jB, fJ; eoe/ ;apdK B{z ;wMDk nk;kB j[zdk j? gozs{ FpdK d/ nzdo

fSg/ Gkt ns/ ;[oK d/ tZy-tZy gqrNkftnK B{z ;wMD bJh ;zrhse ;{Mp{M dk

j'Dk iao{oh j?. Gkt fJj j? fe eke{ G/d d/ nkXko s/ pzfdF d/ fe;/ fJZe p'b

iK ;[o d/ eJh noE-Gkt eZY/ ik ;ed/ jB. p'bK s'I pzfd;a dh ouBk dk Gkt

;wM nk iKdk j? fe nw[e ouBK Xkowe j?, f;zarkoe j? iK ;aKs o; dh j?

nkfd. T[dkjoD tZi'A fJjBK pzfd;aK dh ouBK t/y'L-

(Xo[gd) okr fpjkr, u"skb

47

iB *p?i{ pkto"* okto", BkE gkJ/ nrw-nBkfd,

gfjbh ouBk ;azeo-

okis uzdqwk bbkN, ;h; iNki{N rzr,

r"oh noXzr ;zr Bzdh tkjB e'j?

G;w nkG{;aB ehn?A, riuow n"Y?,

wkoszv fBos eos j? Xo?A pj[o{g ;'j?}

ftnkb j{ ft;kb, ;'fGs pzdBk ;[y ;dBk,

e?bk; ftbk;h f;t-;esh ;zi[es ;z;ko i'j?.

47 gqG{fdnkb whsb, ;zrhskukfonk p?i{ n"o r'gkb, ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBk 44

Page 30: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

248

;zaeo ;okjhJ/ e{z e'j?}

d{ih ouBk

okfrBh w[bskBh XBK;qh, pqjwskb

48

okfrBh w[bskBh XBk;qh, u"skb

uzdq Gkb ;h; rzr r"oh noXzr,

bbkN G;w wz[vwkb eo fgBke oJhnkHHHHHHHHHHHHH

*p?i{ BkfJe* ;zrhs fBoss d/tgsh oJhnk,

shJ/ J/nk J/nk J/nk nk:" nk:" J/nk}

shih ouBk

49

fJ; T[dkjoB ftZu Xo[gd ;a?bh dhnK fszB ouBktK jB. gfjbh ns/ d{ih

ouBk d/ pzfd;a dk w[Zy Gkt-f;at ;azeo dh wfjwk, o{g dk r[DrkB eoBk j?

idfe shih pzfd;a BkfJek G/d T[Zs/ nXkos j? :kBh fe f;azrko o; dh pzfd;a

j?. fJ; soK pzfd;a dh ouBk d/ ft;a/ B{z fJZe tkoh rk e/ ;gZ;aN eo fdZsk

iKdk j?. pzfd;a rkD d/ Bkb fJ; rZb dk gsk uZb iKdk j? fe nw[e pzfd;a

fe; ft;a/ T[Zs/ nXkos j?. ;zrhs ftZu GktK d/ gqrNkt/ bJh pzfd;a dh pj[s

p'bh:' B v'bh:', b? nkT{ j[{z fgnkoh e"I ,

;[B" j' ;[xopo, np jh w?I ikT{ j{z.

wkfBBh wBkJ/ e?, fsjko/ gk; bkJ/ e?,

wX[o p[bkJ/ e/, s" uoB rjkT{ j{z}

;[B oh ;[zdo Bkfo, ekj/ eos J/sh okfo,

wdb vkos wkfo, ufb sgs p[MkTI{ j{z.

w/oh ;hy wkBeo wkB B eo' s[w J/;,

*p?i{* gqG{ fgnko ;'I pjhnK rjkT{I j{z..

48 gqG{fdnkb whsb, ;zrhskukfonk p?i{ n"o r'gkb, ihtBh n"o ouBkJ/I, gzBK 45

49 UjhI, gzBk 66

Page 31: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

249

wjZstg{oB EK j[zdh j? feT[Ife p'b ns/ ;[o d't/A tZy-tZy ;zrhse sZsK Bkb

fwbe/ jh o;-Gkt B{z gqrNkT[Id/ jB. ;o'fsnK B{[z nkgD/ rkfJB d/ Bkb i'V e/

oZyD bJh *;apd* fJZe pj[s tZvh ;aesh jB feT[Ife ;apd ns/ ;[o dk fw;aos

o{g ;o'fsnK B[{z fJZe-fJZe ;apd d/ Gkt ftZu v[pk e/ oZy ;edk j?.

50

Xo[gd ;a?bh ftZu pzfd;a d/ rkB s'II pknd b?nekoh dk gqdo;aB ehsk

iKdk j?. *b?n* dh nkgDh jh fJZe ikd{ Goh Gk;ak j?. pj[s Xhwh, Xhwh, wZX,

do[s, nfs do[s jo/e b?n dk nkgDk noE j?. pzfd;a d/ ;apdK dh r?o jkiaoh

j[zd/ j'J/ th *b?n* nkgDh ukb d/ Bkb tZy-tZy o;-Gkt B{z gqrNk ;edh j?.

fBqs ftZu Gkt gqdo;aB (Gkt/A T[j g?oK d[nkok, jZEK dhnK w[doktK iK nZyK, w{zj

d/ tZy-tZy nzdkiaK d[nkok j't/) b?n T[Zs/ jh nXkos j[zdk j?. nfs ftbzps,

ftbzps b?n s'Ia rzGhosk, eo[Dk dk nfj;k; j[zdk j? id fe wZX b?n d[nkok

i/eo pzfd;a

tho o; dh j[zdh j? sK ;o'fsnK d/ wB ftZu T[s;kj g?dk j' iKdk j? ns/ i/eo

pzfd;a Grsh iK f;azzrko o; dh j[zdh j? sK ;o'fsnK dk wB th T[jh ;fEsh

ftZu o; wrB j' iKdk j?. fJ; soK o; d/ nB[Gt eoB d/ be;a? ftZu pzfd;a

dh fJZe nfjw G{fwek j[zdh j?.

(J) ft;Eko sZsK ftub/ nzso

pzfd;a d/ rkfJB s'II pknd Xo[gd, fynkb, m[woh ;a?bh d/ ft;Eko iK

T[gi dk y/so Å[o{ j' iKdk j?. fszB' ;a?bhnK ftZu nkgDh-nkgDh o{g-o/yk d/

nB[;ko jh pVs j[zdh j? fit/I fe Xo[gd ftZu pzfd;a s'II pknd b?nekoh,

@T[gi@-fi; ftZu p'b tzv ns/ p'b skB dh feqnk j[zdh j?. fynkb ;a?bh ftZu

nkbkg, p'b nkbkg, ;orw, skB, p'bskB nkfd ns/ m[woh ftZu p'b pBkt

d[nkok Gkt gqdo;aB nkfd d/ w[skpe pzfd;a d/ GktK B{z ;g;aZN ehsk iKdk j?

ns/ ;o'fsnK B[z{ ;zrhs d/ be;a? *nkBzd* nB[Gt d/ tZb b? ikfJnk iKdk

j?.

(;) b?n nXkoK ftZu nzso

50 vkH wX{okDh ;a[ebk, *eke{* ek ;zrhfse ftt/uB, gzBk 171

Page 32: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

250

wB ftZu eJh soK d/ y[;ah, rwh Bkb ;pzfXs o; Gkt gqrNkJ/ iKd/ jB. do[s

b?n B[z{ ;[D e/ wB ftZu uzubsk, T[s;akj g?dk j' iKdk j?. fJ; soK rkfJB dh

gq;s[sh t/b/ ;[oK ns/ ;apdK B{z tZy-tZy b?nK ftZu p'bD Bkb tZy-tZy o;-Gkt

gqrN j[zd/ jB. Xo[gd ;a?bh ftZu ;[oK dk ehsk frnk b?n T[Zs/ nkXkfos gq:'r

;o'fsnK B{[z nkBzd gqdkB eodk j?. p'bK B{z tZy-tZy b?nK ftZu tzv e/ p'bD ns/

b?n d/ xZND-tZXD Bkb fi; o; dh f;q;aNh j[zdh j?, T[; B{z ;o's/ th nB[Gt

eod/ jB. fJZe ;XkoB ;o'sk ;zrhs dhnK pohehnK B{z sK BjhA ;wM gkT[Idk

gozs{ b?n d/ tZy-tZy o{gK d/ nkgD/ fdb'-fdwkr T[Zs/ g? oj/ gqGkt B{z wfj;{;

io{o eodk j?.

fynkb ;a?bh ftZu ftbzps fynkb dk rkfJB rzGhosk ns/ o'wKu d'jK

soK d/ wkj"b dh f;oiDk eodk j?. fiZE/ b?n dk ftbzps o{g wB ftZu ;aKs,

Grsh, eo[Dk nkfd GktK dh f;oiBk eoe/ rzGhosk g?dk eodk j? T[ZE/ jh wZX

b?n dk fynkb wB ftZu y[;ah, uzubsk iK pzfd;a d/ ;apdK d/ nB[;ko tZy-tZy

Gkt T[sgzB eodk j?. do[Zs b?n ftZu nB[Gt j[zdk j? fit/I fe wB dh y[;ah,

uzubsk, o'wKu ns/ T[&Zs/iBk B{z y{p;{os gzy br rJ/ j'D. fJjBK gzyK d/

;jko/ jh ebkeko, fynkb rkfJB o{gh ft;akb nkek;a ftZu T[vkohnK wkodk j?.

fJ; soK fynkb ;a?bh dh o{g o/yk ftZu fszBK b?nK d/ gq:'r j'D d/ (ftbzps

fynkb ftZu ftbzps, wZX fynkb ftZu wZX b?n ns/ do[Zs ftZu do[s b?n dk

gq:'r j'Dk) ekoB fynkb ;a?bh okjhI o; dh f;q;aNh eoB ftZu tZy-tZy b?nK

dk wjZstg{oB ;EkB j?. tZv/ fynkb dh gd ouBk d/ µpd fµzrko o; d/

;zi'r o{g Bkb ;zpzXs - *fgnk w'o/ nkJ/* iK fti'r f;zarko Bkb ;pzfXs ™fgnk

BjhI nkJ/́ e[M th j' ;ed/ jB. tZv/ fynkb ftZu fJjBK pzfdµK d/ Bkb gfjb/

gqGktK dk gqrNktk tZy-tZy ;zrhse sZsK dh wdd Bkb ehsk iKdk j?. ftbzps

fynkb dh Xhwh b?n fe;/ th d[Zy-;[Zy dk ft;Eko g{ote gqrNktk eo ;eD dk

g{ok nt;o fdzdh j? ns/ d[Zy-;[Zy dh nt;Ek dh rzGhosk iK uzubsk d/ wkj"b

Bz{ th pDkJ/ oZydh j?. fJ; soQK Xhwh b?n ftZu rkJh rJh pzfdµ dk w[Zy Gkt

;o's/ d/ wB ftZu, ;[oK d/ gq:'r dhnK tZy-tZy eqhnktK, eke{ G/dK, nkbkg, p'b

Page 33: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

251

nbkg dh wdd Bkb ;EkJh o{g b? b?Idk j? i' fe nkBzdwJh brdk j?.

µo'fsnK d/ wB ftZu fµzrko d/ tZy-tZy o{gK Bz{ b? e/ eJh ebgBktK j[zdhnK

ofjzdhnK jB. fJjBK ebgBktK ftZu ed/ sK BkfJek tZy-tZy YzrK Bkb nkgDh

y[µh dk fJiajko eodh iK d[Zy Goh ghV ;[DkT[Idh j'Jh gqshs j[zdh j?. ed/-ed/

fJjBK ebgBktK Bz{ µo's/ nkgDh fBZih fiazdrh d/ fe;/ y[µh-rwh d/ gb Bkb

i'V e/ th nB[Gt eod/ jB. tZv/ fynkb dh rzGhosk s'II pknd wZX b?n iK

do[Zs fynkb dk ubB j?. w[Zy nzso sK b?n dk jz[dk j?. do[s fynkb dh

b?n ftbzps,- fynkb s'II s/ia j[zdh j?. fJ; ftZu p'b skB, skB, xZN nkbkg,

fcos dk ezw, ftZfusosk Gfonk ;[o brkD dk Yzr, fszBK ;gseK ftZu ;gkN

skBK ns/ skBK d/ tZy-tZy gquko nkfd, whIv, w[oeh, eD, ;[o nkfd w[Zy

ftµ/µsktK jz[dhnK jB. Xhwh b?n ;[BD s'II pknd b?n dh s/iah Bz{ ;[D e/ wB

ns/ fdwkr ftZu ;c[osh nkT[Idh j? ns/ pzfdµ d/ Gkt d/ w[skpe jh wB ftZu

Gkt ird/ jB. wZX b?n d/ fFzrko ftZu gqrN ehs/ rJ/ fµzrko o; dk o{g

tZv/ fynkb ftZu fpnkB ehs/ rJ/ ;zi'r fµzrko d/ o{g s'II e[M uzub j[zdk j?.

b?n d/ eqw nB[;ko tZXD d/ Bkb Bkb o; ns/ nkBzd dh fwnkd tZXD, tkb/

r{[V sZsK Bz{ ;wMD tkb/ rkfJe ebkeko nZi th tZv/ fynkb s'II pknd gfjbK

wZX b?n dhnK pzfdµK dk gqdoµB eod/ jB.

fJ; soQK fynkb µ?bh ftZu tZv/ fynkb, wZX fyankb s'II b? e/ S'IN/

fynkb sZe fµzrko o; dh fwnkd j"bh-j"bh tZXdh iKdh j? ns/ nzs ftZu

µo'fsnK Bz{ gow nkBzd dk nB[Gt j[zdk j?. fµzrko o; dh jh soQK fynkb

µ?bh ftZu µKs, eo[D, Grsh nkfd o;K Bz{ th fe;/ b?n eqw Bkb gqrNkfJnk

iKdk j?.

m[woh ;a?bh ftZu Gkt gqdo;aB bJh b?n d/ tZy-tZy o{g ;jkfJsk eod/

jB. tZy-tZy b?nK dk fijVk uwseko fynkb ftZu ftbzps, wZX, do[Zs fynkb

d/ o{g ftZu fdykfJnk iKdk j?, T[jh uwseko fJZe' m[woh ouBk ftZu fdykfJnk

iKdk j?. efjD dk Gkt fJj j? fe fynkb ;a?bh dh soK m[woh ftZu tZy-tZy

b?nK dk gqdo;aB o[Ze-o[Ze e/ BjhI ehsk iKdk pbfe m[woh ftZu fJZe' m[woh

Page 34: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

252

ouBk d/ gqdo;aB d"okB jh b?n tZy-tZy o{gK ftZu gqdo;as ehsh iKdh j?.

nfijk eoB Bkb m[woh dh uzubsk ns/ Gkt gqdo;aB B{z pb fwbdk j?.

T[dkjoB tZi'I m[woh ftZu *w'o/ B?Bk Go-Go nkJ/* ;apdK B{z dhguzdh skb ftZu

p'bD s'IA pknd id'II b?n tXkJh ikJ/rh sK m[woh rkfJB ftZu e[M Bt/AgB B[z{

fbnkT[D bJh fszB skb, efjotk, bZrh nkfd dk gqdo;aB th ehsk ikJ/rk ns/

gd ouBk d/ w[Zy-p'bK B{z fJjBK skbK ftZu th tZy-tZy Yzr Bkb pDk e/ gq;s[s

ehsk iKdk j?, fi; d/ Bkb m[woh d/ Gkt ;gZ;aN s'II th ;gZ;aN j[zd/ ofjzd/ jB

ns/ wB dhnK ekw[e fJZSktK B{z S'IAIjd/ ofjzd/ jB.

m[woh ftZu e/tb fµzrko ns/ ekw ;zpzXh GktK dk gqrNktk jz[dk j?.

51

ekw[e GktK d/ gqrNkt/ bJh gqhfs, wkoiBh, nefµsh, oesk, ;zdhgBh ns/

nbkgBh nkfd µo{shnK dk gq:'r jz[dk j? ns/ fJjBK dk gq:'r m[woh ftZu j[zdk

j?. fJjBK µo{shnK dk ;zpzX (w) ns/ (g) ;[oK Bkb j? fJ; eoe/ m[woh dk

rkD nfij/ okrK ftZu j[zdk j? fijBK ftu (w) ns/ (g) ;[oK dh gqXkBsk j[zdh

j?. m[woh ;zukoh GktK d/ w/b Bkb fµzrko o; dk gqrNktk eodh j?.

52

m[woh

d' nzrK Bkb rkJh iKdh j?. m[woh d/ gfjb/ nzr iK Yzr fi;Bz{ fe g{op nzr

dh m[woh efjzd/ jB d/ d' T[gG/d jB- p'b pBkt ns/ p'b tzv dh m[woh.

53

p'b pBkt dh m[woh ftZu rkfJeh dk fiankdk wjZst j[zdk j?. fJjBK m[wohnK Bz{

b'eX[BK iK T[;d/ Bkb fwbd/-i[bd/ okrK ftZu rkfJnk iKdk j?.

54

m[woh d/ nzso/ dk ft;Eko th e[M fJ;/ soQK Bkb jz[dk j? ns/ fJ; s'II

pknd wZX b?n ftZu ft;Eko j[zdk j? ns/ ftZu-ftZu S'INh - S'INh skBK b? e/

wkj"b Bz{ fµzrko wJh pDkfJnk iKdk j?. p'b tzv dh m[woh ftZu pzfdµ dh gd

ouBk dk gqGkt fiankdk jz[dk j? ns/ fJ;Bz{ pzfdµh m[woh th efj fdzd/ jB.

nozGe nbkg

s'II pknd ftbzps dhguzdh iK gzikph skb ftZu pzfdµ rk e/ p'bpBkt dh feqnk

pV/ Gkt Gog{o Yzr Bkb ehsh iKdh j?.

55

51 O. Goswami , The story of Indian music, page 134 52 Ujh,gzBk 134

53 vkH wX{okDh µ[ebk, eke{ ek ;zrhfse ftt/uB, gzBK 178

54 Ujh, gzBk 179

55 vkHwX{okDh µ[ebk, eke{ dk ;Krhfse ftt/uB, gzBk 181

Page 35: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

253

wZX b?n dhnK m[wohnK ftZu ;zi'r-fti'r d't/I fµzrko o{gK dk gqrNktk j[zdk j?.

idfe uzubsk fiankdk j'D eoe/ s/ia b?n dhnK m[wohnK ftZu e/tb ;zi'r

fµzrko o{g dk gqrNktk fiankdk j[zdk j?. p'btzv m[woh ftZu pzfdµ d/ µpdK Bz{

b?n ftZu tzv e/ uwseko g?dk ehsk iKdk j?. fJ; eoe/ fJ;Bz{ b?n tzv dh

m[woh th fejk iKdk j?.

56

m[woh ftZu p'b ns/ Gkt gqrNktk d'B' jh wZjstg{oB j[zd/ jB pbfe

m[woh d/ tZy-tZy gqekoK (p'b tzv ns/ p'b pBkt m[woh) dk nXko th m[woh dk

Gkt gqdoµB ns/ p'bK d/ rkD dk Yzr j?. m[woh µ?bh ftZu fµzrko o; dk

;iht toBD eoB ftZu pj[s fwjBs eoBh g?Idh j? fi; bJh rb/ Bz{ ftµ/µ

nfGnk; ftXhnK d[nkok fsnko eoBk g?Idk j?. t?;/ sK m[woh d/ p'bK, b?n,

skb, Gkt gqrNkt/, ;[oK d/ tZy-tZy gq:'r, eke{ G/dK ns/ rkfJe dh ebgBk

okjhI m[woh s'II fµzrko o; dk gqrNktk ehsk ik ;edk j? gozs[ fJ;d/ Bkb-Bkb

m[woh ftZu tZiD tkb/ ;ki fit/I fe jkow'Bhnw, spbk, ;kozrh, µfjBkJh nkfd

th fµzrko o; d/ gqrNkt/ ftZu ;jkfJe pDd/ jB. ed/-ed/ jkow'Bhnw, ;kozrh

nkfd ;kiaK T[Zs/ m[woh pzfdµ dh w[Zy ;[o fbgh s'II jN e/ ebkeko e[M j'o

fJ; µ?bh ftZu tZy-tZy gqeko dhnK b?nekohnK d/

Bkb-Bkb µpd, ;[o gqXkB p'b ft;Eko dh gqXkBsk ofjzdh j?.

b?n dh ftbZyDsk m[woh ftZu ozia g?dk eodh j?. m[woh dh µ[o{nks ftZu

fijVh ftbzps b?n Bz{ oZfynk iKdk j?, T[j tZv/, fynkb dh soQK ftbzps BjhI

j[zdh pbfe wZX ftbzps b?n j[zdh j? fi; dk gq:'r Gkt gqdoµB bJh ehsk

iKdk j?. wZX b?n ftZu fµzrko goe ouBktK dk gqrNktk fiankdk gqGktµkbh

brdk j? feT[Ife pj[s Xhwh ns/ pj[s s/ia b?n ftZu rzGhosk ns/ T[Zs/iBk

T[sgzB j[zdh j? idfe wZX b?n, fJZe ftT[IspZX b?n j? i' fe BK sK s/ia j'D

ekoB T[&Zs/iaBK tXKdh j? ns/ Bk jh Xhwh j'D eoe/ rzGhosk dh f;oiDk eodh

j?. fµzrko o; d/ ;EkJh Gkt ™osh´ s'II T[sgzB j'J/ GktK Bz{ gqrNkT[D bJh wZX

b?n dh buedko ukb nfs T[Zsw brdh j?.

56 Gkosh okm"V, Gkosh ;zrhs eh wX[fowkL m[woh, gzBk 147

Page 36: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

254

fwbd/ i[bd/ b'erhsK dhnK X[BK nkfd tikT[Id/ jB. fJ; d"okB spbk tkde

th bZrh iK e[M j'o uzub m/e/ tik e/ wkj"b Bz{ ozrhB pDk fdzd/ jB. fJ;

soQK b'e gozgok T[Zs/ nXkos j'D eoe/ m[woh µ?bh s'II fµzrko o; d/ gqrNkt/ dh

fwnkd pj[s fiankdk j?. m[woh rkfJB ftZu pzfdµ dh ;EkJh dk wZjst j[zdk j?

feT[Ife fe;/ p'b d[nkok Gkt gqrNkT[D s'II pknd pko-pko pzfdµ dh ;EkJh dh

gfjbh gzesh Bz{ p'fbnk iKdk j?. m[woh d/ rhs d/ p'bK ns/ T[;Bz{ fµzrkoe

S'Ij d/D bJh eD, yNek, w[oeh, frNeoh, whIv, rweK d/ ftµ/µ gqekoK dk

gq:'r j[zdk j?.

57

m[woh dk ;zpzX fBqs Bkb j'D eoe/ th fJ; ftZu p'bK ns/

Gkt gqrNkt/ dk wjZst fiankdk j?. µqh r';[nkwh d/ nB[;ko p'b Bz{ pBkT[D dh

feqnk T[j feqnk j? fi; ftZu fJZe µpd d/ fizB/ th noE fBeb ;ed/ jB,

T[jBK Bz{ ;zrhs okjhI gqrNkfJnk iKdk j?.

58

fszBK ;a?bhnK d/ b?n-nXkoK ftZu nzso j[zdk j?. Xo[gd dhnK skb,

wksoktK fB;aus j'D eoe/ fJ; ftZu w[Zy skb B{z sK BjhI pdfbnk iKdk gozs{

gd ouBk B{z tZy-tZy b?nekohnK okjhI jh ;gZ;aN eoB dh e'f;a;a ehsh iKdh j?.

Xo[gd nkgDh y{p;{os gd ouBk, ntki dh rzGhosk, ftbzps b?n ns/ gykti

dh ;zrs ftZu d[r[B, fsr[B ns/ efmB b?nekohnK d/ gqdo;aB ekoB nkgD/

fe;/ th fjZ;/ ftZu fYZbk Bjh_ ikgdk pbfe ;o'fsnK d/ wB ftZu *o;* dh ;fEsh

fJZe µpd d/ r{V-fBr{V noEK Bz{

gqrNkT[D bJh ebkeko d/ e'b Gkt[e fjod?, y{p;{os nktkia ns/ ebgBkµhb

fdwkr dh b'V j[zdh j?. m[woh fJZe nfijh ftXk j? fi;dk f;o s'II b? e/ g?o

sZe ;kok ;aoho f;azrko Bkb nbzfeqs j/. ekw GktBktK B[z{ e'wbsk Bkb S'Ij

;eD tkbh m[woh ;a?bh f;azrko dk dogD j?. m[woh dk gqubB gfjbK fBqs Bkb

j'D eoe/ fJ; ftZu nKfre nfGB?n Bkb ;zpzfXs ;apdK dk gqrNktk th rk e/

jh ehsk iKdk j?. fJ;d/ GktK d/ gqrNkt/ B{z gqGkt;akbh pBkT[D ftZu eke{ G/dK

dk ft;a/;a wjZst jz[dk j?.

57 ;aso[xB ;a[eb, m[woh eh T[sgZsh, ftek; n"o ;a?bhnK, gzBk 276

58 O. Goswami, The story of Indian Music, Page 134 "The art of conveying musically as many shades of meaning as the words can bear".

Page 37: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

255

pDh ofjzdh j?. fi; ftZu tZy-tZy b?nekohnK d/ gqdo;aB, rwe nkfd Bkb tkXk

j[zdk ofjzdk j?.

(j) okr ns/ skb fBoXkoB

i/eo Xo[gd d/ ;ak;ts ;o{g dh rZb ehsh ikt/ sK fJ; ftZu gq:'r ehs/

ikD tkb/ okr, skb nkfd fB;afus j[zd/ jB. Xo[gd dh rzGhosk B[{z pDkJ/ oZyD

bJh fJ; ftZu e[M rzGho gqfeosh tkb/ okr iK fijBK okrK d/ ;[oK dk

rzGhosk Bkb T[ZukoD ehsk iKdk j?, dk gq:'r ehsk frnk j?. tZy-tZy Xo[gd

dhnK pzfd;aK B{z t/yD s'II gsk ubdk j? fe fJjBK ftZu w/xokr, G?ot, wzrb

G?ot, :wB, fjzv'b, ftGk;, nk;ktoh, Ghw gbk;h, okwebh, whnK wbjko,

wkbe"I;, G{gkbh, okfrBh N'Vh, ;kozr, pkra;aqh, jwho, fGzB ;aVi, ;{o wbjko,

X{[bhnk wbjko, ywki, ekch, wkbh r"ok, ftzdqktBh ;kozr, be;awh s'IVh, d/;,

nbj?nk fpbktb, r"V wbjko, r[oioh okfrBh, yzpktsh okfrBh, okfrBh

w[bskBh Ghwgbk;h

59

okfrBh w[bskBh XBk;aoh

60 ,

, okfrBh wkb;aqh

61

, rzXko

62

,

okfrBh g{oth

63

nkfd eJh okrK dk gq:'r ehsk frnk j?. fJjBK ftZu'II

fiankdkso okrK d/ ;[oK dk T[ZukoD rzGhosk Bkb ehsk ikdk j?. fJ;d/ Bkb

Xo[gd ftZu n'i iK e[M rzGhosk pDh ofjzdh j? i' fe Xo[gd dh o{g o/yk bJh

iao{oh th j? feT[Ife nkgDh fJjBK ft;/a;asktK eoe/ jh Xo[gd pkeh ;a?bhnK s'IA

nbZr j?. fJ;/ soK fJ;dh ;zrsh bJh fiankdkso pzfd;aK uko skb ftZu

fwbdhnK jB. uko skb s'IA fJbktk, Mgskb, skb ;ho,

64

fsskbk, Xhw skb,

65

o{ge

66

, ;{b iK ;{b ckesk, uouoh

67

59 gqG{fdnkb whsb, (;zrqfj) ;zrhs ;wokN skB;/B, ihtBh n"o ouBkJ/AI, gzBk 63

60 Ujh, gzBk 63 61 Ujh, gzBk 68

62 Ujh, gzBk 81

63 Ujh, gzBk 137

64 gqG{fdnkb whsb, (;zrqfj) ;zrhs ;wokN skB;/B, ihtBh n"o ouBkJ/A, gzBk 205

65 Ujh, gzBk 131

66 Ujh, gzBk 128

67 Ujh, gzBk 104

, shtok, Xwko, pqjw, o[Zdo, be;awh,

;tkoh, wZs, ;a/;a nkfd skbK ftZu pZX pzfd;aK th jB.

Page 38: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

256

fynkb ;a?bh ftZu ftftX ftF/ fwbd/ jB. fJ; eoe/ fJ; dhnK pzfd;aK

bJh eJh okr jB fit/A fe jwho, fsbzr, d/;, ;kozr, :wB, G{gkbh, fpjko,

r[oioh s'IVh, i'r, f;aqzr/oh, wkotk, f;atez;, ywki, Mhbc, Bkr ;toktbh, fsqt/Dh,

;KM, e/dko, nk;ktoh, jz;XtBh, y/w, fMzM'Nh, nkG'rh, fGzB ;aVi. fJjBK okrK

ftZu pZX pzfd;aK ftZu eJh ft;a/ jB feT[Ife fynkb ftZu Xo[gd s'IA e[M xZN

rzGhosk ns/ m[woh s'IA e[M xZN uzubsk dk w/b j[zdk j?. fJ; eoe/ fJ; ftZu

d't/A ;a?bhnK ftZu gq:'r j'D tkb/ okrK dk gq:'r ehsk frnk j?. fynkb ftZu

jo gqfeosh tkb/ okr, skb fwb iKd/ jB. jK, skbK dh u'D t/b/ fJ;dh

gqfeosh dk fXnkB oZyDk g?AIdk j? feT[Ife fynkb Bk sK Xo[gd dh soK u"skb

ftZu rkfJnk ikDk ukjhdk j? ns/ Bk jh m[woh tKr uzub pDk d/Dk ukjhdk

j?. fJ;dh nkgDh fJZe y{p;{osh j? fi; B[z{ poeoko oZyD bJh fJ; ftZu fJ;d/

;[Gkn w[skpe jh e[M skbK fit/A fe fszB skb, fJZeskb, fsbtkVk, nkVk

ukoskb, Mgskb, dkdok, o{ge nkfd dk gq:'r ehsk iKdk j?.

m[woh dh uzubsk B{z ekfJw oZyD bJh fJ; dh ouBk uzub ns/ ;zehoB

gqfeosh d/ okrK ftZu fiankdk j[zdh j?. fJ;d/ bJh G?oth, XkBh, gjkVh, d/;,

ghb{ izrbk, ghb{, ftzdqktBh ;kozr, fsbe ekw'd, ekch, wKv, ywki nkfd okrK

s'II fJbktk pkr/;aqh, ;'om, dopkoh ekBjVk

68

, whnK eh wbjko

69

68 Gkos/Id[ pkig/Jh, (;zebB eosk), bbB ghnk eh m[wohnK, gzBk 112

69 Ujh, gzBk 115

, G{gkbh, jwho,

e/dko, r"V ;kozr, ;ogodk, BN fpjkr, pjko, yzpktsh, BkfJeh ekBVk, ;ajkBk,

;'jBh ekBjVk, nVkBk, wkbe';a, uzdqe';a, ;{jk ;[xokJh, goi, r"oh, rkok, rkok

yzpktsh,fjzv'b (fJjBK okrK ftZu pZX pzfd;aK dk t/otk Åqh Gkos/Id{ pkig/Jh dh

g[;se-bbB ghnK eh m[wohnK ftZu t/fynk ik ;edk j?) nkfd eJh fw;aos

gqfeosh d/ okrK dk gq:'r ehsk frnk j? sK i' m[woh d/ Gkt gqdo;aB ns/

f;azrkoe Gkt B{z j'o ;gZ;aN ehsk ik ;e/. m[woh bJh uzub gqfeosh dhnK skbK

dk jh gq:'r uzrk bZrdk j?. fJ;d/ bJh is (ftbzps), fszBskb, efjotk,

f;skoykBh (fszBskb), dhguzdh, nZXk fszBskb nkfd dk gq:'r T[fus bZrdk j?.

Page 39: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

257

T[go'es ;a?bhnK ftZu tos/ rJ/ okr ns/ skb d/ nzso Bkb jh o; ns/

GktK ftZu nzso nk iKdk j?. fJjBK okrK ftZu bZrD tkb/ F[ZX, e'wb, shto,

;[oK dk o; T[sgZsh Bkb rfjok ;zpzX j?. rzGho gqfeosh d/ okr-skb rzGhosk

dh T[sgZsh eod/ jB ns/ uzub gqfeosh d/ okr, skb nkfd wkj"b B{z ozrhB

pDk fdzd/ jB. fJ; soK fJjBK ;a?bhnK ftZu o; dh T[sgZsh bJh okr, skb,

b?n dh T[fussk tZb fXnkB fdZsk iKdk j?. f;zarko o; d/ d?th gqGkt bJh

skb dh rzGhosk, fwb/-i[b/ f;azrko gqrNkt/ bJh ;fji YzrK Bkb skb dk

tikT[Dk ns/ f;zzarko d/ ekw[e gqrNkt/ bJh uzub gqfeosh dk tkdB ;jkfJe

jz[dk j?.

6H10 fFzrko o; nfGftnesh ftZu ;jkfJe wjZstg{oB sZs

(T) ;[o ;ztkd

okr ns/ skb s'II fJbktk ;[o ;ztkd ;-g iK ;-w nkfd dk th nbZr-

nbZr gqGkt j?. ;-g ;ztkd Bkb rzGhosk, f;azrko, Grsh iK e'Jh th o;

gqrNkfJnk ik ;edk j? gozs{ ;-w dk ;ztkd ;[D e/ f;azrkoe iK e[M uzubsk,

p/u?Bh dk nB[Gt j[zdk j? t?;/ th ;kv/ ;zrhs ftZu (w) ;[o dk okr d/ y/so

ftZu pj[s wjZst j?. wfXnw ;[o dk Å[ZX o{g th uzubsk dk wkj"b jh

pDkT[Idk j? gozs{ wfXnw dk shto o{g sK okr dh o{g o/yk B{z jh pdb fdzdk

j? ns/ okr B{z fJZe shykgB (uzubsk iK fwmk;) d/ fdzdk j?. m[woh ;a?bh ftZu

Gkt gqdo;aB B{[z ;gZ;aN eoB bJh tZy-tZy eke{ G/dK dk gq:'r ehsk iKdk j?.

fJZE/ p'b B[z{ ed/ nkj Goe/, ed/ wB dh ghV pDk e/, ed/ j{e pDk e/ gq;s[s

eoB ftZu shto, e'wb ;[oK dk GktwJh T[uZkoD ns/ ;w dk nkeoFe ;[o

;ztkd pj[s ezw nkT[Idk j?. fJ; soK d/ Gkt gqrNkt/ xZN-tZX wksok ftZu

fynkb ;?/bh ftZu th j[zd/ jB gozs{ m[woh s'IIA xZN. Xo[gd ;a?bh ftÅ[ZX ;a?bh j?,

fJ; ftZu okr, skb, ;to nkfd gfjbK jh fB;afus j'D eoe/ fJ;dk ;o{g Å[o{

s'Ia nyho sZe ekfJw ofjzdk j? ns/ fJZe' ;[o-;ztkd, ;[oK dk o{g (e'wb, shto

iK F[ZX nkfd) ;zg{oB Xo[gd ftZu uZbdk j?. id fe fyankb ns/ m[woh ftZu

Page 40: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

258

;[oK d/ tZy-tZy YzrK Bkb gq:'r nkftoGkt-fso'Gkt nkfd feqnktK eoB dh S[ZN

j[zdh j? fi; eoe/ fJjBK F?bhnK s'I o; dh T[sgZsh fiankdk j[zdh j?.

(n) pqi GkFk ;kfjs

pzfd;aK dk pqi Gk;ak ;kfjs th f;azrko o; d/ ;zi'r-fti'r gqrNkt/ B{z

;iht pDkT[D ftZu ;jkfJe f;ZX j[zdk j?. w/o/ nB[;ko pqi Gk;ak d/ ;apd fit/I

fe wB eh pshnK, ek;/ ej{z, nkbh, ghnk, sps?A, se{z oh nkbh nkfd fijh

;apdktbh o; Gog{o j? ns/ r?n ft;a;asktK dh XkoBh j?. ;zrhs ftZu wX[o

Gkt fbnkT[D bJh pqi Gk;ak dhnK pzfd;aK jh T[g:[es bZrdhnK jB. ;akfJd

fJ;/ eoe/ ;kv/ Gkosh ;zrhs dk ;kfjs pqi Gk;ak dhnK pzfd;aK Bkb Gfonk

j'fJnk j?. pqi Gk;ak d/ ;apd rkD ftZu sK fwmk; God/ jh jB pbfe Gkt

gqrNkt/ ftZu th ;jkfJe pDd/ jB. *w?A BjhA ikT{Irh ;j/bh iw[Bk e/ sN go*

dh EK s/ *w?A Bk ikT{I ;yh iw[Bk e/ sho* ;apd fiankdk r?nkswe jB :kfB fe

rkJ/ ikD tkb/ jB. *w?A Bk ikT{I ;yh iw[Bk e/ sho* ;apdK okjhA o;-Gkt

gqrNktk th ehsk ik ;edk j? ns/ fJj ;apd rkD ns/ ;[BD tkb/ d/ fjod? B{z

th uzr/ bZrd/ jB. Xo[gd ftZu th pqi GkFk dk gq:'r ehsk frnk.pqi Gk;ak

dk ;ob ns/ ;fji gqrNktk fynkb ns/ m[woh F?bh dhnK pzfd;aK ftZu fwb

iKdk j?. fJjBK pzfd;aK d/ noEK B{z ;wfMnk ik ;edk j?. m[woh ftZu pqi Gk;ak

d/ Bkb-Bkb tZy-tZy b'e Gk;aktK dk n;o th j?. fJ; eoe/ fJ;dh pzfd;aK dk

ekw[e Gkt ;wMD ftZu fiankdk d/o BjhA bZrdh. fJ; soK pqi Gk;ak dh fwmk;

B[z{ t/yd/ j'fJnK fJ;dk gq:'r tZy-tZy rkfJB ;a?bhnK ftZu ehsk frnk. pqi G{wh

d/ okXk-feq;aB ih B{z f;azrko o; dk nkbzpB pDk e/, tZy-tZy ok; bhbktK, ekw

feqnktK dk toBD pqi Gk;ak ftZu pj[s jh gqGkt;akbh bZrdk j? ns/ f;azrko o;

d/ ;iht gqrNkt/ ftZu ;jkfJe pDdk j?.

(J) eke{ G/d

Gsohjfo d/ nB[;ko ;koh fttjkoe ;Zsk ;apd, noE ns/ frnkB,

fJjBK fszB o{gK ftZu tzvh j'Jh j?. *;apd* w[Zy j[zdk j? feT[Ife fJ; T[Zs/ jh

Page 41: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

259

noE ns/ frnkB nkXkos j[zd/ jB.

70

;apd iK XtBh, nktkia, Bkd jh ;zrhs

dk nkXko j?. XtBh, pqjwKv dk fJZe wjZstg{oB nzr j/.gqfeosh ftZu th eJh

soK dhnK XtBhnK jB ns/ tZy-tZy iht, izs[nK d[nkok T[; fJe' XtBh B[{z tZy-

tZy YzrK Bkb fBekfbnk iKdk j?. XtBh dh T[sgZsh d/ tZy-tZy YzrK s'II jh

;kB{z fJj frnkB j' iKdk j? fe e'Jh nktkia fe;/ fuVh dh j?, eK dh j? iK

e'fJb dh j?. eJh tkoh e'Jh gzSh th nkgDh nktkia B{z eJh YzrK Bkb eZYD

dh e'f;a;a eodk j? i'fe ed/ sK pj[s voktBh ns/ ed/ pj[s wX[o bZrdh j?.

id'II e'Jh ebkeko Gkt gqdo;aB bJh ntki B[z{ tZy-tZy YzrK Bkb brkT[Idk j?

sK fJjh f;XKs ;zrhs ftZu th bkr{ j[zdk j?. T[dkjoD d/ bJh Xo[gd ;a?bh

ftZu ebkeko nkgDh ntkia B{z p[bzd, rzGho, n'ig{oB pDkT[Idk j? ns/ fynkb

ftZu nkbkg nkfd ftZu Gkt gqrNkT[D bJh ntki B{z ed/ e'wb, buedko,

uzub ns/ ed/ p[bzd nkfd pDkT[Idk j?. nktki dk tZy-tZy YzrK Bkb brkt

eoBk sK m[woh dk gqkD j?. nkgD/ ihtB ftZu n;hI t/yd/ jK fe fe;/ Bkb

bVd/-MrVd/ j'J/, vKNd/ j'J/ ntkia T[uZh ns/ e'qX Goh, d[Zy ftZu nktkia pj[s

BhthI, gq/w eoB t/b/ uzub iK ekw[e j' iKdh j?. ntkia ftZu fJ; soK d/

T[sko-uVkn n;hI ikD-p[ZM e/ BjhI eod/ pbfe ntki ftZu fJj pdbkn w"e/ d/

nB[;ko nkgD/ nkg nkT[Id/ jB. fJZe ftnesh ;t/o/ s'IA b? e/ oks sZe fe;/

Bkb rZb-pks eofdnK j'fJnK (ukj/ T[j xo ftZu iK pkjo fe;/ Bkb th rZb

eodk j?) nkgDh p'b ukb ftZu fJ; soK d/ nukBe nkT[D tkb/ T[sko-uVknK

B{z nB[Gt eo ;edk j?. ;zrhs ftZu fJj T[sko-uVkn pzfd;a d/ o;-Gkt d/

nB[;ko iK rkfJe dh ebgBk ;aesh d/ nXko T[Zs/ nkT[Id/ jB. ;zrhs ftZu

XtBh d/ fJ; T[sko-uVkn ns/ ntkia d/ tZy-tZy YzrK Bkb gq:'r eoB dh

feqnk B{z eke{ G/d fejk iKdk j? iK Gkt d/ nB[;ko ezm dh XtBh ftZu j'D

tkb/ pdbktK B{z eke{ efjzd/ jB.

71

eke{, XtBh ftZu fJ; soK ;wkfJnk j? fit/I

nZr ftZu ;/e ns/ ;aoho ftZu nkswk

72

70 vkH ohBk e[wko, fjzd[;skBh ;zrhs ek ntb'eB, *eke{* e/ nkXko go, gzBk 1

71;[GZdok u"Xoh, (ftnkfynk ns/ nB[tkd) ;akozrd/t feqs ;zrhs osBkeo, d{ik yzv, shik nfXnkJ/,

;ab'e 120, gzBk 148 72 vkH ohBk e[wko, fjzd[;skBh ;zrhs ek ntb'eB, eke{ e/ nkXko go, gzBk 27

. rkfJe Gkt/I fe;/ th gqeko Xo[gd,

Page 42: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

260

fynkb, m[woh nkfd dk rkD eodk j't/ gozs{ T[;d/ bJh eke{ d/ tZy-tZy G/dK

dk frnkB j'Dk io{oh j?. gzH ;akozrd/t ih th rkfJe d/ 22 be;aDK ftZu'IA fJZe

r[D eke{nK dk frnkB *;oteke{ft;aa/;afts* dh rZb B{z wzBd/ jB.

73

eke{ d/ S/ G/d ;[o eke{, okr eke{, nzfBnokr eke{, d/;a eke{, ;a/so

eke{ ns/ :zsq eke{ jB.

74

eke{ d/ gfjb/ fszB G/dK dk ;pzX okr d/ o{g d/

Bkb j[zdk j? idfe nrb/ fszB G/d gqd/;a, ezm ns/ ;kiK dh XtBh d/ r[DK T[Zs/

nXkos j[zd/ jB.

75

Xo[gd, fynkb ns/ m[woh ftZu eke{ d/ gq:'r Bkb tZy-tZy

Gkt-noE ;kjwD/ nkT[AId/ jB. ntkia d/ brkn d/ tZy-tZy YzrK d/ nkXko T[Zs/

jh Xo[gd fJZe rzGho rkD ;a?bh, fynkb rzGhosk ns/ f;zarkoesk d/ w/b B[z{

gqrNkT[D tkbh rkD ;a?bh ns/ m[woh f;azrko o; ns/ ekw GktBktK B{[z irkT[D

tkbh ;a?bh tZi'I gqf;ZX j?. eke{nK d/ nkXko T[Zs/ jh fJZe ;XkoD ;apd dhnK

tZy-tZy Gkt-GzfrwktK B{z gqrN ehsk iKdk j?. ;zrhs ftZu yk;eo e/ m[woh ;a?bh

ftZu fJZe' ;apd B{z nktkia d/ T[sko uVkn Bkb gq;s[s eoB s/ T[; ;apd dk

jo ;zGt noE ns/ Gkt ;kjwD/ fbnkfJnk iKdk j?, fJj feqnk eke{ T[Zs/ jh

nXkos j?. Xo[gd rkfJB ftZu ntki B[{z rzGho pDkT[Dk, wzdq ;gse ftZu

rzGhosk g{ote b? ikDk ns/ thosk Gog{o nzdkia Bkb pzfd;a rkDk ns/

b?nekoh, p'b tzv nkfd feqnktK eod/ t/b/ rkfJe nkgDh ntki B{[z eJh YzrK

Bkb pDkT[D dh e'f;a;a eodk j?. ebkeko d/ eke{ frnkB d/ nkXko s/ jh

Xo[gd dh pzfd;a dk GrshwJh iK f;azrkoe Gkt gqrN j[zdk j?. fynkb ;a?bh

ftZu pzfd;a d/ GktK d/ gqrNkt/ bJh ebgBk d/ Bkb-Bkb eke{ G/dK dk gq:'r

th ;jkfJe j[zdk j?. nkbkg nzr ftZu nktki B[z{ ed/ dod - Goh, ed/ e'wb,

ed/ f;zarkoe GktK Bkb Gog{o eoe/ brkDk eke{ G/dK dk jh uwseko j?.

fynkb ;a?bh ftZu ;[o, okr, d/;a gqeko d/ eke{ gqekoK dk gq:'r j[zdk j?.

76

73 ;[GZdok u"Xoh, (ftnkfynk ns/ nB[tkd) ;akozrd/tfeqs ;zrhs osBkeo, d{ik yzv, shik nfXnkJ/,

;ab'e 16, gzBk 113 74 vkH ;[GZdok u"Xoh, (ftnkfynk ns/ nB[tkd) ;akozrd/t feqs ;zrhs osBkeo, d{ik yzv, shik nfXnkJ/,

gzBk 148 75 T[jh, gzBk 152

76 vkH wX{okBh ;a[ebk, eke{ ek ;Krhfse ftt/uB, gzBk 176-177

m[woh ;a?bh ftZu *eke{* gqkD dh soK ej/ ik ;ed/ jB feT[Ife p'bK iK ;[oK

ftZu T[sko-uVkn s'II fpBK Gkt gqrNktk eoBk ;zGt BjhI j?. eke{ dh ;jkfJsk

Page 43: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

261

Bkb m[woh dh gd ouBk d/ w[Zy Gkt B[z{, m[woh ouBk d/ e[M w[Zy p'bK okjhA

gqrNkT[IDk nk;kB j' iKdk j?. m[woh ftZu ;[o, okr eke{ s'II fJbktk nzfBn okr

eke{ dk th gq:'r j[zdk j? feT[Ife o; T[sgZsh ns/ Gkt gqrNkt/ bJh m[woh ftZu

eJh j'o okrK d/ ;[oK dk w/b th j[zdk j?.

T[go'es fszBK ;a?bhnK ftZu f;azrko o; d/ gqarNkt/ bJh ntki dk brkt

nbZr-nbZr j?. ;EkB, T[uZkoD ns/ rsh ftZu nzso nk ikD Bkb fijVk

pdbkt nkT[Idk j? T[; s'II tZy-tZy GktK dk gqrNktk j[zdk j?.

77

f;azrko o; *osh* BK d/ ;EkJh Gkt s'II T[sgzB j[zdk j? ns/ fJ;B{[z

*T[itZb t/;akswe* :kBh fe T[itZb o{g tkbk fejk frnk j?.

;[oK B{z tZy-tZy

rkD ;a?bhnK ns/ gd ouBktk d/ o;-Gkt w[skpe Gkt[e pDkT[Dk eke{ dk ezw

j?. eke{ jh ;zrhs ftZu nkBzd gqdkB eodk j? feT[Ife fJ;d/ nkXko s/ ehsk

frnk ntki dk tZy-tZy gq:'r wB B{z S'Ij iKdk j? ns/ y[;ah fdzdk j?. XtBh

ftZu nkD tkb/ nzso fit/A fe s/i s'II jbeh, T[Zuh s'II BhthI, fwZmh s'IA e'Vh j'D

nkfd dk e'Jh ekoB j[zdk j? ns/ jo XtBh tZy-tZy Gkt bJh tosh iKdh j?.

wzdq, sko, gsbh, w'Nh, Gkoh, jbeh jo soK dh nktki dk nbZr-nbZr noE

jz[dk j?. fJ;h soK Xo[gd, fynkb, m[woh dhnK tZy-tZy ftf;nK ft;/a;aeo f;azrko

o; Gog{o pzfd;aK d/ o;-Gkt B{z nktkia d/ eke{ G/dK okjhI ;iht pDkfJnk iKdk

j?. m[woh nkfd ;a?bhnK ftZu nktkia ftZu j'e/, j{e, p/u?B j'D dk Gkt, dod s'II

T[mZD tkbh ghV nkfd dk Gkt fdykDk th eke{ T[Zs/ jh nXkos j? fijVk fe

Gkt gqrNkt/ B[z{ j'o ;gZ;aN eodk j?.

(;) BkfJe-BkfJek G/d

78

f;zrko o; d/

gqrNkt/ d/ ;w/A f;azrko ;apd s'Ia Gkt j[zdk j? - nk;tkdB ehs/ ikD tkbh osh

ns/ osh B{z G'rD tkb/ BkfJe BP{z *f;zarkoh* fejk iKdk j?.

79

;z;ko ftZu fijVh

uhia Åa[G, gftZso, s/i Gog{o iK T[itZb, do;aB eoB :'r j?, T[;B{z f;azrko dh

T[gwk fdZsh iKdh j?.

80

77 vkH ohBk e[wko, fjzd[;skBh ;zrhs ek ntb'eB, eke{ e/ nkXko go, gzBk 77

78 pkp{ bkb Å[eb ;ak;soh, fjzdh BkN;ak;so , Gkr 6, gzBk 299

79 Ujh, gzBk 299

80 Ujh, gzBk 300

f;zarko B{z *T[sZw :[t gqfeosh* fejk frnk j?. fJZE/ g[o;a

Page 44: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

262

ns/ fJ;soh d'jK bJh T[sZw ;apd tofsnk frnk ns/ fJ; soK fJZe :[te ns/

fJZe :[tsh fwbe/ d' T[Zsw j'J/ jB. fJZE/ T[Zsw :[t dk wsbp f;oc bVe/-

bVeh dh ;aohoe ;[zdosk dk j'Dk jh BjhI j? pbfe fJ; s'II d'jK dh Gkt[esk

pko/ gsk ubdk j?. fJ;soh-g[oy d'jK d/ T[sZw Bk j'D iK BkfJe d/ Bk j'D

s/ *osh* fNe BjhI ;edh. f;zarko dk gqkD j? -;zi'r ftZu fwbBk. ;zi'r d/ ;w/A

ftSVB dk vo ns/ fti'r ftZu fwbD dh sKx pDh ofjzdh j?.

81

f;azrko o; dk Gkosh ebk, ;kfjs Bkb pVk jh Y{zxk ;zpzX j?. ebk-

;kfjs d/ jo o{g ftZu f;azrko dh S'Ij dk nfj;k; j[zdk j? feT[Ife f;azrko o;

Bkb ebktK ftZu o; dh fwnkd tZXdh j?. ;zrhs ebk sK f;azrko o; s'II fpBK

ofj jh BjhI ;edh. efjD dk Gkt fJj j? fe f;azrko o; d/ tZy-tZy gfjb{nK

dk gqrNktk ;zrhs ftZu pV/ jh GktwJh Yzr Bkb ehsk iKdk j? feT[AIfe Gkosh

;zrhs ftZu tZy-tZy gqfeosh, o; T[Zs/ nXkfos rkD ftXktK gqufbZs jB. tZy-tZy

rkD ftXktK fit/I fe Xo[gd, fynkb, m[woh ftZu th f;azrko o; dk gqrNktk

xZN-tZX o{g ftZu j[zdk fojk j?. Xo[gd d/ fJfsjkf;e fgS'IeV B{z t/yD s'II gsk

ubdk j? fe fJ; d/ nkozGe o{[g ftZu Jh;atoh rkD gqw[Zy fojk gozs{ w[rb

ekbhB okiB?fse tksktoB B/ Xo[gd ;a?bh B[{z th f;azrkoe ozr d/D dh e'f;a;a

ehsh. Xo[gd ;a?bh dhnK f;azrkoe pzfd;aK T[;/ :[Zr dh d/D jB. fynkb ;a?bh

dh sK gotfo;a jh w[rbekbhB ozrhB wkj'b ftZu j'Jh, fi; eoe/ fynkb ;a?bh

fFzrko d/

y/so ftZu fJj ;G e[M nkT[Idk j?. f;azrko d/ d' G/d jB ;zi'r ns/ ftgqbzG

f;zarko. f;zarko d/ nkbzpB BkfJe-BkfJek j[zd/ jB. ;zi'r f;azrko ftZu BkfJe-

BkfJek dk fwbB ns/ fti'r f;azrko ftZu ftS'IVk j'Dk d' nbZr-nbZr nt;EktK

jB fijBK d/ gqrNkt/ ftZu nzso B{z pVh jh nk;kBh Bkb ;wfMnk ik ;edk j?

gozs{ gq/w j'D s/ ;zG'r Bk j'D dh nt;Ek ftZu th ;zi'r f;azrko d/ fttjko

dk gqrNktk ebktK ftZu ehsk iKdk j?. BkfJe-BkfJek d/ wB ftZu gq/w j'D d/

pkti{d th fwbB Bk j'Dk nkfd, d'B' d;aktK d/ w/b Bkb pVk jh uwsekoh

gqGkt T[sgzB j[zdk j?.

81 pkp{ bkb Å[eb ;ak;soh, fjzdh BkN;ak;so, Gkr 6 - gzBk 301 - 303

Page 45: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

263

ftZu f;azrko o; d/ Bkb -Bkb eJh o;K dk gqrNktk j'fJnk. fynkb ;a?bh dhnK

Grsh Gog{o ns/ ;z;kfoe pzfd;aK ftZu th f;zarko dk gqrNktk j?. m[woh ;a?bh

dk gkbB g';aD jh BtkpK ad/ dopkoK ftZu j'fJnk fi; eoe/ fJ; ftZu

w[rbekbhB ftbk;h tksktoB dh Mbe t/yD B{[z fwb iKdh j?. fszBK rkfJB

;a?bhnK ftZu f;azrko o; dk gqrNktk Grsh ns/ ;z;kfoe d'jK gqeko dhnK pzfd;aK

ftZu fwbdk j? gozs{ fJjBK d[nkok f;azrko o; d/ gqrNkt/ ftZu e[M w[Zy nzso

fJ; soK jB L-

Xo[gd ftZu fwbD tkbhnK Xkofwe pzfd;aK ftZu d/th-d/tfsnK dk o{g-

toBD, wjkB ftneshnK dh fto[dktbh, ;zrhse f;XKs, gqfeosh toBD Bkd

wfjwk, BkfJek G/d nkfd ft;a/ gqkgs j[zd/ jB.

gzH beFwh BkokfJD ror d[nkok T[jBK dh g[;se (fi;dk T[jBK

d[nkok fjzdh nB[tkd ehsk frnk j?) @nfGB?n dogD n"o rhs r'ftzd# ftZu

BkfJe-BkfJek dhnK tZy-tZy dFktK ns/ G/dK dk y{p;{os toBD ehsk frnk j?

fi;B{z t/y e/ w?B{z nfijk nB[Gt j[zdk j? fe okfinK-wjkokfinK dh gq;zza;k ftZu

fbyhnK rJhnK eJh Xotgd ouBktK ftZu pkd;akjK B{z *Xho'dks* BkfJe (fijVk

nkgDh gq;az;k Bk eodk j't/, wkc eoB tkbk, rzGho ;[Gkt, ;[Zy-d[Zy ftZu ;fEo

ofjD tkb/ ;[Gkn tkbk, gZek fB;au? eoB tkbk, Bwo, ;fEo iK nNb,

;[nkfGwkBh, T[dko fjod? tkbk j[zdk j?)

82

Xo[gd dhnK Xkofwe pzfd;aK, fijBK ftZu f;at ;azeo, rD/;a, ns/ eJh

d/th d/tfsnK d/ o{g, r[D, wfjwk dk toBD ehsk frnk j?, ftZu th gowkswk

tZi'I gqrNkfJnk frnk j?. w[rb

pkd;akj n'ozri/p dh gq;az;k ftZu th ;z[do Xo[gd ouBktK fwbdhnK jB, fJjBK

s'IA nzdkiak brkfJnk ik ;edk j? fe fJjBK ouBktK B{[z fbyD dk T[d/;a

pkd;akjK dh fto[dktbh, gq;za;k ns/ T[jBK s'II fJBkw ns/ uzr/ nj[Zd/ nkfd gkT[Dk

j[zdk j't/rk feT[Ife Xo[gd ftZu wjkB ftneshnK dh fto[dktbh T[Zs/ nXkos

eJh pzfd;aK fwbdhnK jB.

82 vkH be;awhBkokfJD ror, (nB[tkde) nfGB?n dogD n'o rhs r'ftzd , gzBk 53

Page 46: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

264

B{z Xho'dks BkfJe tZi'I gqrNkfJnk frnk j? id fe dopkoh Xo[gdK ftZu Åqh

feq;aB-okXk B[z{ f;azrko d/ nkbzpB tZi'I gqrNkfJnk frnk j?. Åqh feq;aB-okXk T[Zs/

nXkos fJjBK Xotgd pzfd;aK ftZu ;aqh feq;aB ih B{z Xho'dks BkfJe j'D d/

Bkb-Bkb Xho bfbs BkfJe (noEks T[j BkfJe i' fuzsk ofjs, wX[o ;[Gkn,

j;hI-y/v B[z g;zd eoB tkbk, jw/;ak fBqs-rkB nkfd ebktK ftZu wrB ofjD

tkbk j[zdk j?)

83

ti'I do;akfJnk frnk j?. i?d/t d/ rhs r'ftzd ns/ feq;aB-okXk

T[Zs/ nkXkfos tZy-tZy Xo[gd pzfd;aK ftZu BkfJek d/ eJh G/dK dk gqrNktk j?.

fJjBK ouBktK ftZu Åaqh feq;aB ih B[z{ tZy-tZy r'ghnK Bkb ok; eod/ j'J/ ns/

fBqs-rkB ftZu wrB nt;Ek ftZu do;akfJnk frnk j? gozs{ Åqh feq;aB d/ gq/w dk

w[Zy e/Ido fpzd{ okXk ih B[z{ jh gqrN ehsk frnk j?. Åqh feq;aB ih d/ gq/w dk

;pzX okXk d/ Bkb i'fVnk frnk. fJ; soK ;aqh feq;aB ih B[z nB{e{b BkfJe (i'

BkfJe nkgDh ftnkj[sk n'os Bkb gq/w oZy/ ns/ fe;/ j'o fJ;sqh pko/ Bk ;'u/)

84

j'D d/ Bkb-Bkb def;aD BkfJe (;G BkfJektK d/ gqsh fJZe' soK dk gq/w oZyD

tkbk BkfJe fi;B{z jo BkfJek nkgDk gq/w jh ;wMdh j?)

85

Xo[gd ;a?bh ftZu fe;/ ftnesh bJh gq;za;k ;{ue ;apdktbh dk gq:'r e[M

fiankdk fwbdk j?. Xo[gd dhnK f;azrkoe pzfd;aK ftZu BkfJek d/ eJh o{g fwbd/

jB fit/I fe ;t?ehnk (fijVh ufoZsotkB, Fowhbh, gshtos fBGkT[D tkbh j't/),

nkrwgfsek (fi;dk fjod? gqhsw d/ xo tkfg; nkT[D s/ nBzd Bkb Go iKdk

j?), befFsk (fi;dk gq/w gq;zr T[;d/ beFDK s'I jh gsk ub iKdk j?), Xhok

Xhok (fijVh BkfJek o' e/ nkgD/ ngokXh gsh d/ wB ftZu gSsktk g?dk eo

fdzdh j?), nXhok (fJj BkfJek nkgD/ gsh d/ wB ftZu gSsktk g?dk eoB bJh

tZi'A th gqrNkfJnk

frnk. fiankdkso rkfJB ;a?bhnK ftZu tZy-tZy BkfJek G/d jh fwbd/ jB feT[aIfe

fJjBK ;a?bhnK dhnK pzfd;aK ftZu BkfJe w{e jh ofjzdk j? ns/ T[;d/ ;zi'r-

fti'r s'II fwbD tkb/ ;[Zy-d[Zy dk toBD th BkfJek d[nkok jh ehsk iKdk j?.

fJ; eoe/ fJjBK ;a?bhnK ftZu BkfJek G/dK dh ;zfynk e[M fiankdk j?.

83 vkH be;awhBkokfJD ror, (nB[tkde) nfGB?n dogD n'o rhs r'ftzd, 53

84 Ujh, gzBk 54

85 Ujh, gzBk 54

Page 47: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

265

e"V/ p'b p'bdh j?), Xhok (fJj BkfJek pVh ;fjisk ns/ y[Fh Bkb nkgD/ gsh

d/ wB ftZu T[;dh ehsh fe;/ rbsh bJh gSsktk g?dk eodh j?), yzfvsk

(fijVh nkgD/ gsh d/ fe;/ j'o n"os Bkb ;zi'r eoB s'I fwb/ fuzBK B{z t/ydh

j? ns/ nkgD/ gsh d/ ;t/o/ xo tkg; nkT[D s/ r[Z;k eodh j?), ft:'frBh ns/

gkt; ft:'frBh (noEks gsh d/ fti'r ftZu sVgdh BkfJek dhnK tZy-tZy

nt;EktK) nkfd. okXk feq;aB Bkb ;pzfXs pzfd;aK ftZu BkfJektK d' soK dhnK

jB - ;t?ehnk ns/ goehnk. okXk ftZu ;t?ehnk-goehnk d't/I o{g fdykJh fdzd/

jB id fe okXk s'II S[ZN pkeh ;G r'ghnK goehnk iK gokJh jB. ;t?ehnk

Bkb'I goehnk o{g ftZu fiankdk nkBzd gqrNkfJnk frnk j? gozs{ ;{odk; B/ ok;

gqeoD ftZu okXk feq;aB dk rzXot ftnkj eok e/ okXk B{z ;t?fenk BkfJek d/

o{g ftZu gqrNkfJnk.

86

T[go'es toBD d/ nkXko s/ fejk ik ;edk j? fe Xo[gd d/ f;azrkoe

o{g ftZu BkfJek d/ ;t?ehnk, goehnk, wZfXnk (f;azrko ;ak;so dh frnksk)

87

,

yzfvsk (gsh d/ fe;/ j'o BkfJek e'b ikD ns/ gq/w ;{ue fuzBK B{[z t/y e/ r[Z;k

eoB tkbh)

88

Xo[gd s'II pknd fynkb ;a?bh dhnK pzfd;aK ftZu ftgqbzG f;azrko, eo[Dk,

;aKs, Grsh o; T[Zs/ nXkfos pzfd;aK fbfynK rJhnK. fJjBK ftZu fJ;soh d/

wB d/ GktK dk gqrNktk Xo[gd ;a?bh d/ gqrNkt/ Bkb'I e[M fiankdk ;gZ;aN ehsk

frnk j?. Xo[gd ftZu BkfJe d[nkok BkfJek dh y{p;{osh dk fuZsoD pV/ jh

T[sZw ;apdK ftZu ehsk frnk feT[Ife fJ; rkfJB ;a?bh ftZu okfinK-wjkokfinK d/

r[DrkB, d/th-d/tfsnK, Bkd wfjwk nkfd dh wfjwk dk rkD j[zdk ;h , fJ;

eoe/ fJ;d/ bJh nktkia ftZu n'ia (thosk dk Gkt) dh iao{os j[zdh j?. j'

;edk j? fJ;/ eoe/ fJ; ;a?bh dk ;zpzX g[o;a rkfJeK Bkb fiankdk fojk feT[Ife

g[o;aK dh nktkia ;[Gkte s"o s/ rzGho j[zdh j?. fi;B{[z eke{ G/dK Bkb e[M j'o

nkfd BkfJektK dk fuZsoD ehsk frnk j?.

86 vkH wBw'jB r"sw, (;zgkde-ftnkfynkeko), ;kfjs: bfjoh, gzBk 54-55 87 be;awh BkokfJD ror, (nB[tkde) nfGB?n dogD n"o rhs r'ftzd, gzBk 56 88 Ujh ,gzBk 61

Page 48: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

266

rzGho iK e'Jh th o{g ftZu pDkfJnk ik ;edk j?. rzGho ftf;anK s'II jZN e/

Xo[gd ;a?bh ftZu f;azrko o; d/ fi; o{g dk gqrNktk ehsk frnk j? T[; Bt/I

o{g ftZu th Xo[gd d/ g[oksB s/iwJh o{g, T[sZw ;apdK Bkb fto[dktbh, o{g-

r[D-wfjwk dk toBD nkfd ft;/a;asktK dk gqGkt fdydk j?. fJ; eoe/ Xo[gd d/

f;azrkowJh o{g ftZu BkfJek d/ nfsnzs Gkt[e fjod? dk toBD BjhI fwbdk.

Xo[gd dh BkfJek ftZu th d?th o{g dk toBD jh fwbdk j?.

fynkb ;a?bh dhnK pzfd;aK d/ eJh ft;a/ jB fijBK ftZu gq'f;asgfsek

(fijVh BkfJek gsh d/ god/;a ub/ ikD s/ fpojk ftZu f;azrko BjhI eodh),

yzfvsk (fijVh BkfJek gsh d/ fe;/ j'o fJ;soh Bkb gq/w eoB ns/ gq/w fuzBK B{z

t/y e/ r[Z;k eodh j?), tk;e;Zik (;[zdo GtB ftZu nkgDh ;j/bhnK d[nkok ;zG'r

f;azrko bJh fsnko j[zdh BkfJek), nfG;kfoek (fijVh fJ;soh ekw Bkb ghfVs

j' e/, ;ki-;iktN SZv e/, fwbB tkbh irK T[Zs/ ik e/ BkfJe B{z p[bkT[Idh j?),

gqts;Z:gfsek (fijVh Bkfjek gqhsw d/ god/; ikD dh ypo ;[D e/ ftnke[b

j[zdh j?), nkrwgfsek (fijVh BkfJek dk wB gqhsw d/ xo tkg; nkT[D dh

ypo ;[D e/ y[;ah Bkb Go iKdk j?)

89

89 vkH be;awh BkokfJD ror,(nB[tkde) nfGB?n dogD n"o rhs r'ftzd, gzBk 61-62

fynkb dh BkfJek ftZu ;t?ehnk (nkgDh)

BkfJek fiankdk gqrNkJh rJh j? feT[Ife fJ; ftZu BkfJek nkgD/ gsh -gq/wh

nkfd d/ fe;/ d{ih n"os Bkb ;pzX j'D pko/ nB[wkB, ;aZe p[Ddh ofjzdh j? ns/

nkgD/ BkfJe B{z fe;/ go fJ;soh e'b j'D pko/ skB/ fdzdh j?, Bkokiarh isKdh

j?. nkgD/ wB d/ GktK B{z T[j nkgDh ;yhnK, w'o, ukse, e'fJb nkfd gzShnK,

tZy-tZy gqfeose t;sK fitI/A fe pZdb, fpibh, whIj, nkfd T[Zs/ iakfjo eodh j?

ns/ fJjBK B{z nkgD/ gsh Bkb ehs/ ;zi'r-fti'r dhnK rZbK pV/ jh GktwJh

Yzr Bkb dZ;dh j?. gqfeose uhiaK Bkb fJ; soK dk Gkt gqrNktk b"fee

;kfjs, ebk ftZu th j[zdk j? ns/ ;kv/ gqkuhB ;kfjs ftZu th fwbdk j?. fynkb

;a?bh ftZu fJ; soK dk gqrNktk o;-f;oiDk d/ BiaohJ/ s'II ehsk frnk j?.

fynkb dh BkfJek p/jZd ;z[do j[zdh j? gozs{ T[; ftZu Xo[gd dh BkfJek tkb/

d?th r[D BjhI j[zd/ ns/ Bk jh fynkb dh BkfJek dh gq;az;k bJh T[Zu e'fN d/

Page 49: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

267

;kfjse ns/ T[gwk Go/ ;apdK dk fiankdk gq:'r ehsk iKdk j?. fynkb dh

BkfJek e'wb nzrK tkbh j?, d?th r[DK Bkb Gog{o BjhI j?. T[dkjoD L-

(fynkb F?bh dh fJZe ouBk ftZu BkfJek dk o{g toBD)

;EkJh - r'o/ w[y ;' w'o/ wB Gkt/

b[eS[g do;aB nsh jh ;[jkt/.

nzsok - B:B fwqr ;w uzdqw[yh pdB.

90

fBekJh e" Gko" Go:" oh gbk HHHHHHHHHHHHHHo{g ebk.

ewb nsh ;dkozr wB SKvt/.

(Xo[gd ;a?bh dh fJZe ouBk ftZu BkfJek dk o{g toBD)

s[t w[Zy n"o uzdqwk ftozu s[bkekoh s'Ib:",

n'S" nek; r:", M[fe XoBh ofj:"

91

fJ; soK fynkb ftZu BkfJektK d/ eJh o{gK dk fuZsoD ehsk frnk.

m[woh ;a?bh dh BkfJek, fynkb dh BkfJek dh soK nkgD/ wB d/ GktK Bz{ fe;/

wfonkdk ftZu ofj e/ BjhA gqrNkT[Idh pbfe fJ;dh BkfJek nkgDh fJZe rZb Bz{

eJh YzrK Bkb rk e/, GktK d/ Bkb gqrNkT[Idh j?. GktK dk wjZst jo/e ebk

bJh j[zdk j? gozs{ Gkt gqdo;aB, m[woh ;a?bh dk ft;aa/;a bZe;aD j?. m[woh ftZu

fJ;soh d/ wB dhnK f;azrkoe GktBktK, ;zi'r-fti'r f;zarko dk toBD ehsk

iKdk j? i' fe pj[s jh ekw[e iK o'wKfNe j[zdk j?. fJ; ftZu eJh Gk;aktK d/

;apdK dk w/b ehsk iKdk j?. m[woh ftZu tk;e;Zik, ftoj'sezfmsk (fJjBK dk

toBD fynkb ;a?bh d/ ;pzX ftZu th ehsk frnk j?), ;tkXhB gfsek (fi;d/

ftZu osh r[DK d/ j'D eoe/ T[;dk gq/wh T[;B[{z BjhI SZvdk, nfijh ftbk;wJh

BkfJek), ebjKsfosk (fijVh gfjbK sK gsh dh p/fJiZsh eodh j? ns/ T[; d/

ub/ ikD s'II pknd gSsKdh j?)

92

90 gzH Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek, Gkr - 3, gzBk 576

91 gqG{fdnkb whsb, (;zrqfj) ;zrhs ;wokN skB;/B, ihtBh n"o ouBkJ/AI, gzBk 102

92 vkH be;awh BkokfJD ror,_ (nB[tkd) nfGB?n dogD n'o rhs r'ftzd, gzBk 61-62

, yzfvsk- r[gsyzfvsk (gsh d/ d{ih n"os d/

Page 50: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

268

Bkb j'D ns/ ;t/o xo tkfg; nkT[D s/ gq/w fuzBk B{z t/y e/ gsh Bkb Bkoki

j'D tkbh BkfJek B{z yzfvsk efjzd/ jB, r[gs yzfvsk BkfJek nkgDh Bkokiarh B[z

wB jh wB ftZu oZydh j? ns/ eq'fXs j[zdh j?) -fJZe T[dkjoD r[gs yzfvsk

BkfJek

;EkJh - w'o/ eowtK w/ :kjhI fbyk, j' okik,

93

(gq'f;asgfsek BkfJek T[j j[zdh j? fijVh gsh d/ god/;a ikD s/ fpojk

Bkb p/u?B j[zdh j? ns/ fµzrko nkfd B{z fsnkr fdzdh j? gozs{ gq'f;asgfsek dh

g{ot nt;Ek s'II Gkt fJj fbnk ik ;edk j? fe BkfJek gqhsw d/ ub/ ikD s/

p/u?B sK j[zdh j? gozs{ f;zarko B{z fsnkrdh BjhI feT[Ife m[woh dk o{g jh

fµzrkowJh BkfJek Bkb ;gZ;aN j[zdk j?. fti'r dh p/u?Bh ftZu fti'rB dk o{g

XkoB Bkb BkfJek d/ y{p;{os o{g ftZu f;zarko Gkt dh EK s/ p?okr Gkt :kBh

fe o[Zy/gB dk gqrNktk j'D dk vo j[zdk j?, fJ; eoe/ fti'r ftZu th f;zzarko

dh fwnkd xZN BjhI ehsh ik ;edh), nfG;kfoek BkfJek dk fiaeo fynkb ;a?bh

ftZu th fwbdk j?, nfrnks ns/ frnks :'tBk (fijVh BkfJek B{z nkgD/

nbjVgB ftZu o{g-i'pB dk ns/ :[tsh j' ikD dk gsk jh BjhI ubdk ns/

T[j nkgD/ ihtB ftZu nk oj/ pdbktK dk ekoB BjhI ;wM gkT[Idh T[;Bz{

nfrnks :'tBk BkfJek efjzd/ jB. fJ; s'II T[bN fi; BkfJek B{z nkgD/ o{g,

i'pB, itkBh dk frnkB j[zdk j? ns/ fijVh nkgD/ ihtB ftZu nk oj/ Bt/ ABt/I

y{p;{os pdbktK dk nkBzd wkDdh j? T[;B[z frnks :'tBk efjzd/ jB.

eo b/ ;tshnk (:kBh fe ;'sB) ;/ gqhs..

nzsok - ijK ojh:' okik e[;ab ;/ ojh:'.

w'o/ f;zd[otk e/ Gkr, j' okik

eo b/ ;tshnk ;/ ghqs..

ftgqbpZXk (fijVh BkfJek nkgD/ gqhsw B{z fwbB tkbh irK T[Zs/ Bk t/y e/ d[Zyh

j[zdh j?), gq'f;asgfsek BkfJek dh gfjbh nt;Ek

94

93 vkH ;aso[xB ;a[eb, m[woh eh T[sgZsh, ftek; n"o ;a?bhnK, gzBk 216

94 vkH be;awh BkokfJD ror, (nB[tkd) nfGB?n dogD n"o rhs r'ftzd, gzBk 57

fJ; s'II

Page 51: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

269

fJbktk okXk-feq;aB gq/w, S/VSkV nkfd T[Zs/ nXkos pzfd;aK ftZu µqh feqµB ih Bz{

Xho bfbs (fB;afuzs, wX[o ;[Gkn, j;hI wike eoB tkbk, fBqs-rhs ftZu wrB

ofjD tkb/ BkfJe) BkfJe tZi'I doµfkJnk frnk j?. fynkb, m[woh dhnK pzfd;aK

ftZu j'bh, p;zs, toyk nkfd o[ZsK d/ toBD Bkb ;pzfXs pzfd;aK th fwbdhnK

jB. jo/e rkfJB ;a?bh d/ ;[Gkn w[skpe fJjBK pzfd;aK ftZu f;azrko o; B[z{

gqarNkfJnk frnk j?.

f;ZNkL-

Xo[gd, fynkb, m[woh d/ T[go'es ;zg{oB s[bBkswe nfXn?B d/ nkXko

T[&Zs/ fejk ik ;edk j? fe Xo[gd, fynkb ns/ m[woh fszB'A ;a?bhnK ftZu f;zzarko

o; dk gqrNtktk fJjBK rkfJB ;a?bhnK d/ ;[Gkn w[skpe ehsk frnk j?.

jkbKfe fJjBK ;a?bhnK ftZu ouhnK rJhnK eJh pzfd;aK ftZu fJ;soh d/ µohoe

nzrK, o{g-;z[dosk dk GZdk iK nB[fus toBD th ehsk frnk i' fe f;zzarko o;

d/ dkfjo/ s'II pkjo dk fejk ik ;edk j? feT[Ife Gkosh ;kfjs, ebk-;z;feqsh

ftZu f;azrko o; dh j'Id pj[s g[okDh j? ns/ ;kfjs ebk ftZu fJ; B{z fpnkB

eoB ;pzXh f;XksK dk rmB th ehsk frnk j?. fJjBK o; f;XKsk d/ dkfjo/

ftZu ehsk frnk toBD ;wki d[nkok ngBkJ/ ik ;eD tkbk j[zdk j? idfe

f;azrko o; d/ gqrNkt/ ftZu ;[szsosk dk rbs gq:'r eoB Bkb fµzrko o;

gqrNkt/ d/ o{g ftZu ftrkV nk iKdk j?. tZy-tZy rkD ;a?bhnK ftZu fwbD

tkbhnK nB[fus pzfd;aK w[rb ekb dh okiBhfse, ;wkfie gfo;fEshnK dk f;ZNk

j' ;edhnK jB. Xo[gd , fynkb, m[woh fszB' ;a?bhnK Gkosh ;zrhs dhnK w[Zy

;a?bhnK jB ns/ fJjBK d[nkok Bt o;K ftZu'II ;op'sw ej/ ikD tkb/ f;zzarko o;

dk gqrNktk py{ph ehsk frnk j?. f;azrko o; dh S'Ij fJjBK ;a?bhnK dhnK

Xkofwe pzfd;aK ftZu th fwbdh j?. f;ZN/ tZi'A fejk ik ;edk j? fe f;azrko o;

T[sZw, nfs-T[sZw, ;op'sw fJjBK fszB o{gK ftZu m[woh, fynkb ns/ Xo[gd ;a?bh

ftZu ;wkfJnk j'fJnk j?. efjD dk Gkt j? fJj j? fe Xo[gd µ?bh ftZu

fµzrko o; dk gqrNktk (Gkt/I T[j GrshwJh iK ;z;koe fµzrko j't/) ™T[sZw´ j?

idfe fynkb µ?bh ftZu fµzrko o; dk o{g ™nfs-T[sZw´ fejk ik ;edk j? ns/

Page 52: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

270

m[woh ftZu fµzrko o; dk gq:'r ™;op'sw´ j?. fJjBK fszBK F?bhnK d[nkok

gqrNkJ/ fFzrko o; d/ gqrNkt/ ftubh tzB-;[tzBsk jh Gkosh ;zrhs B{z ftbZyDk

ns/ y{p;{osh gqdkB eodh j?.

Page 53: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

271

Xo[gd ftZu ;[o, b?n, skb dh Xo[tsk iK nNbsk eoe/ fJ;dk ;to{g fe;/

;XkoD rkB F?bh dh soK Bjha bZrdk pbfe fJj F?bh nkgDh o{g o/yk, ;kfjs,

ndkfJrh d/ gZy'I d?th r[DK Bkb Gog{o gqshs j[zdh j? . fJ; F?bh ftzu ;z;koe

BkfJe-BkfJek d/ o{g r[D Bkb ;zpzXs fFzrkoe ftF/, osh toBD ns/ eJh j'o

ozie ftfFnK T[Zs/ nkXkos ;kfjs th ofunk frnk j? . Xo[gd d/ d?th o{g dk

gqGkt fJ;d/ ;z;koe fFzrko toBDK ftZu th t/fynk iKdk j/ . Xo[gd dk

;z;koe fFzrko toBD fe;/ ;XkoB Bo-Bkoh dk fFzrko toBD Bjha bZrdk

f;ZN/ ns/ ;EkgBktK

Xo[gd, fyankb ns/ m[woh B{z fjzd[;skBh ;zrhs dhnK fszB gqw[Zy rkfJB

F?bhnK tZi'I ;theko ehsk iKdk j?. Xo[gd F?bh dk o{g T[Zu Fk;soh fB:wK ns/

Xkofwe GktBktK Bkb Gog{o j[zdk j? . fJ; F?bh ftZu ;z;koe ftfFnK dh

uouk xZN ehsh iKdh j? id fe d/th d/tfsnK, okfinK-wjkokfinK d/ o{g-r[D

dk T[gwk Gog{o toBD fiankdk ehsk iKdk j? .nkgD/ g[okD/ F[ZX o{g ftZu

Xo[gd F?bh w[rb dopko dh ;z;feqsh ns/ gqrNkt/ s'I pj[s d{o ;h. Xo[gd d/

g[okD/ ns/ F[ZX o{g ftZu fJ;atoh r[DrkB jh w[Zy j[zdk ;h gozs{ dopkoh ;z;feqsh

s'IA_ gqGkfts j' e/ Xo[gd ;a?bh ftZu th f;azrkoe pzfd;aK dh ouBk j'Jh, fJjBK

pzfd;aK dh Gk;ak T[&Zu e'Nh dh j? . fJj ;a?bh r[DhnK d[nkok rkJh ikD tkbh

ns/ nZr'_A r[DhnK d[nkok jh ;wMh ikD tkbh ;a?bh ;h ns/ w[rb dopko d/

T[&Zu/ ofjD-;fjD d/ w[skpe ;h . Xo[gd dh ;zrsh bJh efmB skb, thDk

tkdB ns/ Xo[gd fBqs d/ toBD th fwbd/ jB . fJ; s'II fJj nzdkiak

brkfJnk ik ;edk j? fe T[; ;w/A_ Xo[gd s'II T[sgzB j'J/ f;azrko o; B[z{ ;wMD

iK T[;dk nBzd b?D bJh th ;zrhse frnkB dk j'Dk iao{oh j[zdk ;h fi; eoe/

nkw b'eK ftZu fJ; ;a?bh dk gquko BjhI j' ;fenk . T[; ekb dhnK f;azrkoe

gfo;fEshnK d/ ekoB Xo[gd ftZu f;azrko o; dk gqrNktk j'fJnk gozs{ Xo[gd

ftZu GrshwJh f;azrko o{g jh fiankdk gqpb fojk ns/ Xo[gd dk ;z;koe f;azrko

;EkJh o{g ftZu Bjh__ ofj ;fenk . fJ;d/ pkti{d th Xo[gd d/ ;kfjs ftZu

eJh f;zarkoe ouBktK gqkgs j[zdhnK jB.

Page 54: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

272

pbfe fe;/ nsh ;[zdo d?th r[DK Bkb Gog{o Bo-Bkoh dk fFzrko toBD gqshs

j[zdk j? . fJ; toBD ftZu fijBK T[Zu e'Nh d/ ;kfjZse FpdK ns/ T[gwktK

(;zfrnktK) dk gq:'r ehsk frnk j?, T[; soK dk gqrNktk fyankb ns/ m[woh

dhnK ouBktK ftZu BjhI fwbdk . jkbKfe fyankb F?bh dhnK eJh ouBktK ftZu

;[zdo pqi GkFkJh FpdK dk gq:'r th ehsk iKdk j? gozs{ fJj Fpdktbh Xo[gd

F?bh d/ ;wkB gfoFfeqs ns/ T[&Zue'Nh dh BjhI j[zdh .

fJ; soK Xo[gd F?bh ftZu fFzrko o; dk toBD ;z;koe, Xkowe, o[ZsK

nkfd d/ toBDK d/ o{g ftZu ehsk frnk j? . Xo[gd F?bh d/ jo o{g ftZu

(Gkt/I T[j Xkowe j't/ iK ;z;koe ftfFnK T[Zs/ nXkos j't/) T[;dh ;kfjZse

;[jisk ns/ Fk;soh ohsh dk gkbB ehsk iKdk j? . b'eK d/ wB goukt/ bJh

fJ; F?bh d/ ;to{g Bkb S/VSkV BjhI ehsh ik ;edh. FkfJd fJ;/ ekoB fJ;

F?bh ftZu BkfJe-BkfJek G/d ns/ fFzrko dhnK T[sZw pzfdFK fwbdhnK jB ns/

T[jBK B{[z th Xo[gd dh gozgokrs ohs Bkb jh fpBK fe;/ pdbkt s'I rkfJnk

iKdk j? . ftF/ Gkt/I fezB/ jh o'ue j'D gozs{ Xo[gd d/ fB:wK ftZu e'Jh Yhb

Bjha tosh iKdh .

ftek; eqw dh fdqFNh s'I Xo[gd F?bh s'I pknd ;zrhs ftZu fyankb F?bh

dk gquko j'fJnk. fynkb ftZu f;azrko o; d/ d'jK o{gK ;zi'r-fti'r f;azrko,

Grsh ns/ eo[D o; s'IA_ b? e/ ftnkj ;zpzXh, o[ZsK ;zpzXh, gqqfeosh, ;zrhse sZsK

pko/ eJh pzfd;aK jB . fynkb dk f;azrko Xo[gd ;a?bh Bkb'I ;[szso j?, fJ; ftZu

BkfJek nkgD/ BkfJe dh f;oc f;cs jh Bjh_ eodh pbfe T[; Bkb o[Zmdh-

wBkT[_dh, f;aekfJs eodh, gq/w dhnK rZbK eodh, osh dk ;[Zy G'rdh th do;kJh

iKdh j? . fJ; ;a?bh ftZu n"os e/tb fJZe gq;za;k ;{ue t;s{ Bk j' e/ nkgD/

wB d/ gq/w ;zpzXh GktK dk fpnkB th eodh j? i' fe Xo[gd ;a?bh s'I_ fiankdk

;gZ;aN j?.m[woh, fynkb ;a?bh ftZu BkfJek d[nkok gqrNkJ/ rJ/ wB d/ GktK ns/

T[; ftZu fSg/ r{V noE B[z{ fJZe nkfJB/ dh soK ;gZ;aN eo fdzdh j? . fynkb

ftZu fJZe BkfJek-BkfJe dh ;zi'r-fti'r nt;Ek dk toBD fJZe ;hwk ftZu ofj

e/ ehsk iKdk j? . fJ; pzXB iK ;hwktK B[z{ m[woh ;a?bh dk Gkt gqdo;aB pVh

jh e'wbsk Bkb y'b fdzdk j? .

Page 55: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

273

fFzrko o; dk T[j ;[szso gqrNktk i' fe Xo[gd F?bh ftZu BjhI j'

;edk ;h, dk gqdoFB fyankb F?bh ftZu ehsk frnk . n;b ftZu fJ;B{z n;hI

wB[Zy dh n"yhnkJh s'I ;"yhnkJh tZb ikD dh gqftosh tZi'I ;wM ;ed/ jK .

fyankb d/ ;to{g ftZu fFzrko o; d/ tZy-2 gfjb{nK dk ;[szso gqrNktk GkFktK

ftZu eoBk ;zGt ;h . fJ;dh ;ob GkFk ns/ fB:wK gZy'I ;obsk pkdFkjK B{[z

nkBzds eoB d/ Bkb-Bkb T[jBK dh ekw[e gqftosh B[z{ th T[sFkfjs eodh ;h.

f;ZN/ tZi'I fyankb F?bh ftZu fFzrko d/ jo gfjb{ B{z gqrNkfJnk frnk. fJ; F?bh

dhnK pzfdFK eJh GkFktK pqi, ntXh, gzikph, fjzdh, T[od{ nkfd ftZu ouhnK

rJhnK. nZieb fyankb F?bh dk jh gqubB j? . fJ;d/ ;kfjs ftZu fdB'-fdB

tkXk j' fojk j? ns/ tZy-tZy ftdtkBK d[nkok ;w/A-;w/AI s/ fyankb dhnK eJh

BthnK pzfdFK th ouhnK rJhnK jB . fJ; F?bh ftZu @ebgBk# dk wjZst j[zdk

j?. @ebgBk# dh ;jkfJsk Bkb jh fJZe ebkeko fyankb ftZu tZy-tZy ftfFnK B{[z

y{p;{osh Bkb gqrNk ;edk j?. fJ; eoe/ fJ; F?bh ftZu ;zi'r-fti'r s'I nbktk

th eJh ftF/ fwbd/ jB.

fyankb F?bh okjhI fFzrko d/ ;zi'r-fti'r o{gK dk e'wb gqrNktk j[zdk j?.

fJ;dh fFzrko nfGftnesh ftZu ;[szsosk sK j[zdh j? gozs{ fJj ;[szsosk m[woh

F?bh dh fFzrko nfGftnesh s'I xZN j[zdh j?. fyankb F?bh ftZu m[woh dh soK

e/tb ekw fJZSktK dk fJiajko jh BjhA j[zdk pbfe fJ; ftZu BkfJek B[z{ ;zi'r

d/ ;[Zy ftZu y[FhnK wBKdh, fti'r ftZu ftbkg eodh ns/ fJ; ;zi'r-fti'r

fFzrko s'I fwb/ ;[Zy-d[Zy B{z eJh soK Bkb gqrNkT[Idh fdykfJnk iKdk j?. fyankb

F?bh dk y/so pj[s ftFkb j[zdk j? ns/ fJ;d/ ftfFnK dh ;zfynk th tZvh j?.

@ebgBk# dk wjZst ns/ b?n dh ftftXsk j'D eoe/ fJ; ftZu ;zi'r-fti'r d/

fe;/ fJZe S'N/ fij/ gfjb{ B{[z th pj[s ;gZFN ns/ e'wb Yzr Bkb gq;s[s ehsk

ik ;edk j?. fJ; s'I fwbD tkbk nkBzd wB dhnK fFzrkoe GktBktK B{[z

e'wbsk Bkb S'j iKdk j?. fFzrko dk fJj gqrNktk ekw[e BjhI j[zdk.

fyankb F?bh s'I pknd m[woh F?bh nfsnzs ftbZyDsk Goh F?bh j?.

fJ; F?bh dk w[Zy o; @fFzrko# j?. fjzd[;skBh ;zrhs ftZu fFzrko o; dk ;G s'I

tZX gqrNktk m[woh F?bh okjhI ehsk iKdk j?. m[woh fJ;soh d/ wB d/ ;{yw s'II

Page 56: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

274

;{yw GktK dk gqrNktk eo ;eD ftZu ;woE j?, fJ; eoe/ fJ; ;?abh ftZu

f;zzarko dhnK ;G s'II tZX pzfd;aK fwbdhnK jB. fynkb dh jh soK m[woh d/

;kfjs ftZu th fJ;soh iK BkfJek, d[nkok ;zi'r-fti'r f;zarko, o[ZmDk-wBkT[Dk,

S/VSkV nkfd dhnK nt;EktK dh ikDekoh fdZsh iKdh j? gos[z m[woh ftZu

f;zarko dh ;zi'r-fti'r nt;Ek d"okB ;aohoe gqGkt iK ;aoho d/ nzrk T[&Zs/ gJ/

gqGktK dk pVk jh ;iht toBD ehsk iKdk j?, fijVk fe fynkb ;?abh s'II th

tZX ;gZ;aN j[zdk j?. fJ; ;?abh dhnK pzfd;aK ftZu BkfJe dh w"i{drh dk nfj;k;

th BkfJek jh eotkT[Idh j? feT[Ife pzfd;a ftZu BkfJe r"D o{g ftZu jh j[zdk

j?.

gfjbK m[woh dk gqubB g/F/to BosehnK ftZu fojk fi;d/ f;ZN/ tZi'I

fJ; ftZu fFzrkoe FpdK dk e[M fiankdk nkeoFe YzrK Bkb gq:'r ehsk iKdk

j?. m[woh fFzrko o; dk ;[szso gqrNktk j?. fFzrko o; d/ gqrNkt/ dh

;[szsosk fyankb ftZu th j[zdh j? gozs{ m[woh F?bh d/ gqrNkt/ ftZu ekw[e fJZSktK

dk gqdoFB fiankdk j[zdk j? .fe;/ ;w/I ftZu m[woh B{[z (nKfre nfGB?n) nzrK d/

gqdoFB Bkb, BZu e/ rkfJnk iKdk ;h. fJ; soK dk gqdoFB t/fFnktK d[nkok

ehsk iKdk ;h gozs{ nZieb fJ; B[z{ fBqs dh ;zrsj s'I pr?o th rkfJnk iKdk

j?. fBaqs dh ;zrsh s'I fpBK th fJ; F?bh ftZu fFzrko d/ ;{yw gfjb{nK, Fohoe

e'wb nzdkia ns/ ndktK dk osh g{oB gqrNktk eoB dh Fesh j[zdh j?.fJ;

F?bh ftzu Xo[gd, fyankb, NZgk, b'erhsK dhnK ftF/FsktK fJZe' EK s/ fwb

iKdhnK jB fi; eoe/ fJ; F?bh ftZu fFzrko o; dh ;G s'I tZX nfGftnesh

;zGt j[zdh j?. fJ; soQK Xo[gd, fynkb ns/ m[woh ;?abh okjhI Grsh wJh ns/

;z;koh d'jK soK d/ f;zarko dk gqrNktk ehsk frnk j?. Xo[gd ftZu T[&Zu e'Nh

dk ;fjs ns/ skb nkfd d/ fB:w j'D eoe/ f;zarko nkgD/ d?th o{g ftZu gqrN

j[zdk j? idfe fynkb ftZu fiankdk T[gwk Gog{o ;apd Bk j'D eoe/ f;zarko dk

;XkoD ns/ e'wb o{g gqrN j[zdk j?. m[woh ftZu tZy-2 b'eGk;aktK d/ o;hb/ ns/

uzub noEK tkb/ ;apdK dk gq:'r j'D eoe/, m[woh s'II f;azrko o; dk fijVk

o{g T[gidk j?, T[j ekw[e j[zdk j? ns/ T[; ftZu f;zarko dk fBMZe toBD jz[dk

j?.

Page 57: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

275

µk;soh ;zrhs ftZu Xo[gd s'II fynkb ns/ fynkb dh soKQ m[woh µ?bh dh

T[sgZsh j'Dk fJZe wB[Zy d/ pdbd/ ofjD tkb/ o[M/ftnK dk ;p{s j?. tZy-tZy

ntZ;EktK ftZu wB[Zyh wB tZy-tZy soQK d/ ;zrhs Bz{ ;[DBk g;zd eodk j?. wB[Zyh

gqftosh dh fJj Skg ;zrhs ftZu th fdykJh fdzdh j?. wZX ekb ftZu Xo[gd

rkfJB µ?bh dk ubB ;h, fi; ftZu ;[o, skb, ;kfjs dh ftbZyDsk j[zdh ;h.

T[; s'II pknd fynkb dk gquko tfXnk fi; ftZu ebgBk dk wjZst ;h ns/

Bkb jh Bkb byBT{ d/ dopkoK ftZu m[woh dk ubB j'fJnk, fi; ftZu Gkt

gqdoµB dk wjZst ;h. fszBk µ?bhnK dhnK pzfdµK ftZu pqi Gkµk i' fe fJZe

fwZmh p'bh j? dk gq:'r ehsk frnk j?. y'i ekoi ftZu Xo[gd, fynkb, m[woh

dhnK eJh pzfdµK d/ T[dkjoB fdZs/ rJ/ jB fijBK ftZu pqi Gkµk dk gq:'r

ehsk frnk j? ns/ fJjBK ftZu okXk-feqFB B{z fµzrko d/ nkbzpB tZi'I gqrNkfJnk

frnk j? . fszBK µ?bhnK bJh T[jBK d/ ;[Gkn w[skpe jh okr, skb, ;[o-;ztkd,

;kfjs, dh ;jh u'D eoe/ fµzrko o; dk gqrNktk ehsk iKdk j?.

T[go'es fszBK F?bhnK ftZu fFzrko o; dk gqrNktk j[zdk j? feT[Afe fFzrko

o; dh S{jD s'I pr?o fe;/ th ekft, ;kfjs, ebk ftZu o; T[sgzB BjhI j'

;edk. Xo[gd dh Grsh ftZu fFzrko j? ns/ fyankb, m[woh dh BkfJek dk jo

t/b/ nkgD/ BkfJe bJh p/u?B ofjDk Grsh dh T[; nt;Ek dh soQK j? fi;

ftZu fJZe Grs nkgD/ gowkswk d/ doFBK bJh ns/ T[;dh gqkgsh bJh p/u?B

j[zdk j?. T[j gowkswk d/ fwbD s/ ;[Zy ns/ T[;d/ Bk fwbD dh nt;Ek ftzu

sVgdk j?.fJ; soK ;zrhs ftZu Xo[gd, fyankb, m[woh nkfd e'Jh th F?bh

fFzrko s'I ;ZyDh BjhI j?. fszB'I F?bhnK fFzrko o; B{z nkgD/ tZy-tZy nzdkia ftZu

gqrNKdhnK jB.fFzrko o; d/ nfsnzs e'wb gZyK B[z{ th fJjBK F?bhnK ftZu

gqrNkfJnk iKdk j? gozs{ fJ; bJh fJjBK F?bhnK dhnK nkgDhnK-nkgDhnK

;hwktK dk gkbB ehsk iKdk j?. nkgDhnK-nkgDhnK wfonkdktK ftZu ofj e/

fFzrko o; iK fe;/ j'o o; dk tZy-tZy gqrNktk eoBk fJjBK F?bhnK dh

Page 58: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

276

ftF/Fsk j?. jo fJZe F?bh dh nbZr-nbZr gqfeosh ns/ ndkfJrh Gkosh ;zrhs

B[z{ ftbZyD pDKdh j?. fJ; ftbZyDsk ftZu jh Gkosh ;zrhs dh y{p;{osh j?.

Gkosh ;zrhs d/ GftZy B{[z ;[oZfyns oZyD bJh fJjBK F?bhnK dh

ftbZyDsk B[z{ pDkJ/ oZyDk }o{oh j? . fe;/ fJZe F?bh s'I nfGftnes j'D tkbk

fFzrko o; fe;/ d{ih F?bh dh fFzrko nfGftnesh s'I nbZr feT[I j? ns/ fJ;d/

fejV/-fejV/ nXko jB, fJjBK sZEK B[z{ ;wMD bJh fJjBK F?bhnK d/ gozgokrs

o{g B{z ;[oZfyns oZyD dh b'V j?. nfijk eoBk fJ; eoe/ th }o{oh j? sK fe

Xo[gd ftZu fyankb ns/ fyankb ftZu m[woh dh x[;g?m B{[z o'fenk ik ;e/.

nkX[fBe :[zr ftZu ;zrhs d/ y/so ftZu Bt/I-Bt/I eqKshekoh gq:'r j'

oj/jB. Bt/I-Bt/I fJb?eNqkfBe T[geoBK d/ Jhikd j'D Bkb g[okD/ ;kiK dh o{g

o/yk B[z{ ;wMD, T[jBK B{z nkgD/ nkg fwjBs Bkb ;[o eoB ns/ T[;dh nK; d/

Bkb nktk} fwbk e/ rkT[D dh otkfJs ni"eh ghVh d/ ebkekoK ftZu xZN ojh

j?. s/}h d/ nkX[fBe d"o ftZu ;zrhs ftfdnkoEh th pkeh ftfFnK d/

ftfdnkoEhnK dh soK ibdh-ibdh ;G e[ZM f;Zy e/ ihtB ftZu ;cbsk gkDk

ukjz[dk j?. ;zrhs dh skbhw ns/ T[; s'I o; dh T[sgZsh eoB bJh fizBh

fwjBs ns/ ;po dh b'V j[zdh j?, T[j nZi eZb dh ghVh ftZu xZN j?.

;zrhs y/so ftZu nkgD/ rkfJB okjhI wkj"b B{[z o;wJh pBkT[D tkb/

ebkekoK dh frDsh ;hfws j? idfe rkfJeK dh ;zfynk tZX ojh j?. Xo[gd,

fyankb, m[woh F?bhnK s'I fFzrko iK fe;/ th o; dh nfGftnesh eoB bJh

fJjBK F?bhnK d/ xokD/dko ebkekoK s'I ftXhts f;Zfynk b?Dh }o{oh j?. e'o/

;zrhse frnkB Bkb fJj ezw BjhI j' ;edk. fe;/ F?bh ftZu fFzrko o; d/

gqrNkt/ bJh okr, ;[o,b?n, skb, ;kfjs , ft;Eko sZs, ;"Idon nXkoK, ;[o

;ztkd, eke{ G/d nkfd e[M nfij/ sZs jB fijBK dk ;jh ohs ns/ fwnkd Bkb

gq:'r eoBk e'Jh uzrk r[o{ jh f;yk ;edk j? . fe;/ F?bh dk rkfJB rbs

ohs Bkb eoB ns/ T[; dh wfonkdk s'I pkjo ikD Bkb o; dh jkBh j[zdh j?.

Xo[gd, fyankb, m[woh F?bhnK dhnK ftF/FsktK dk ;tkd nbZr-nbZr b?Dk

ukjhdk j? ns/ ebkekoK B[z{ ukjhdk j? fe T[j e'Jh uwseko iK BtK gq:'r

fdykT[D bJh fJjBK F?bhnK dk J/eheoB eoe/ Bk fdykJ/ feT[Ife nfijk eoB

Page 59: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

277

Bkb ;[BD tkfbnK d/ fdwkr ftZu Xo[gd, fyankb,m[woh d/ ;to{g B{z b? e/

T[bMD g?dk j[zdh j? ns/ o;-T[sgZsh dk fB:w Gzr j[zdk j?.

fJjBK F?bhnK d/ n;fsst dh oZfynk eoB bJh f;Zfyne ;z;EktK ftzu

fJjBK B[z{ gkmeqw ftZu Fkwb ehsk frnk j?. jo ;kb tZy tZy :{Bhtof;NhnK

tZb'I :[te w/fbnK iK tZy-tZy gqsh:'frsktK dk nk:'iB eotkfJnk iKdk j? go

fJjBK ftZu gozgokrs F:?bhnK B[z tX/o/ ;EkB BjhI fwbdk. nkX[fBe ;w/I ftZu

f}nkdkso ebkeko fyankb F?bh jh rKd/ jB. f;ZfynZe ;z;EktK ftZu fijV/

nfXnkge jB, T[j th f}nkdkso fyankb F?bh d/ jh ikDeko j[zd/ jB, fi;

eoe/ T[j nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z Xo[gd, m[woh nkfd F?bhnK s'I tho o; iK

fFzrkokfd o; dh T[sgZsh dk pkjoh o{g sK fdyk fdzd/ jB gozs{ ftfdnkoEhnK

d/ wB ftZu Xo[gd ns/ m[woh dh n;b y{p;{osh dk Gkt g?dk eoB ftZu

n;woZE ofjzd/ jB.

gfoDkw ;o{g efj ;ed/ jK fe ;zrhs ftfdnkoEhnK ns/ ;o'fsnK B{[z

Xo[gd, fyankb ns/ m[woh d/ fFzrko o; dh wX[osk B{[z nbZr-nbZr nB[Gt

eotkT[D bJh fJjBK F?bhnK d/ gquko-gq;ko dh b'V j?. fFzrko o; dk ;G s'I

tZX gqrNktk m[woh ftZu j[zdk j? idfe fJ; F?bh dk gquko nZieb pj[s xZN

frnk j?. f;oc m[woh F?bh B{z rkD tkb/ ebkeko pj[s xZN jB idfe nZieb

fyankb rkfJe jh m[woh B{z fyankb dh fgZSbZr{# rkfJeh dh soK rKd/ jB i'

fe f;oc wkj"b B{[z e[M gb bJh ozie pBkT[D bJh rkJh iKdh j?. fJjBK

fyankb rkfJeK d/ m[woh rkJb ftZu T[j ozr ns/ fFzrko o; dh nkeoFe S'j

th fdykJh BjhI fdzdh i' fe g[okD/ m[woh ebkekoK dh rkfJeh ftZu j[zdh ;h.

fFzrko o; ;zrhs dk gqkD o; j? ns/ fJ;dk ;G s'I tZX gqrNktk m[woh

okjhI j[zdk j?. i/eo m[woh dk gozgokrs o{g jh ;[oZfynZs BjhI oj/rk sK nkT[D

tkbhnK ghVhnK B{[z ;zrhs ftZu fFzrko o; dh ;{yw nfGftnesh ns/ T[;d/ r{V

sZsK B[z{ ;wMkT[D dk nXko jh ysw j' ikt/rk. fJ; bJh @m[woh# F?bh B{[z

pukT[Dk ns/ fJ;dk gquko }o{oh j?. y'i ekoi ftZu n;hI tZy-tZy F?bhnK ftzu

b?n d/ wjZst pko/ th e[ZM uouk ehsh j?. b?n-skb dk gq:'r tZy-tZy o;K dh

f;oiDk eoB ftZu ;jkJh j[zdk j?. nsh ftbzps, ftbzps, wZX, do[s, nsh do[s

Page 60: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

278

jo b?n ns/ jo skb nbZr-nbZr o; dk ;zuko eodh j?. b?n skb dk ;jh

frnkB Xo[gd F?bh d/ rkfJB s'I gqkgs j[zdk j?. nZieb Xo[gd dk gquko xZN

j'D eoe/ ftfdnkoEh b?n-skb gZy'I th e[M ew}'o j[zd/ jB. Xo[gd dh nfs

ftbzps, fyankb dh ftbzps, wZX, do[Zs ns/ m[woh dh do[Zs ukb nbZr-nbZr

o; dh f;oiDk eod/ jB. fJ; eoe/ Xo[gd F?bh dk frnkB gqkgs eoBk th

}o{oh j?.fyankb F?bh ftZu ftftXsk f}nkdk j? ns/ @ebgBk# dk wjZst j?.

e'wb GktK B{z gqrNkT[D bJh ebgBkFhb fdwkr dk j'Dk th }o{oh j?. fJ;

soK fFzrko o; Gkosh ;zrhs dk w[Zy o; j? fi;dh j'Id jo rkfJB F?bh ftZu

fe;/ Bk fe;/ o{g ftZu o; g?dk eodh j?.

Xo[gd fyankb ns/ m[woh tZy-tZy :[rK dh d/D jB ns/ nkgD/ ftek;

eqw d"okB T[jBK :[ZrK dh ;[jikswe u/sBk B{z fJjBK B/ nksw;ks ehsk . fJ;/

ekoB fJjBK d/ ;[jikswe w[Zb ns/ fwnko tZy-tZy pD/. fszB'I F?bhnK d/

fFzrkoe ;[ji B{z gfjbK ;wMD ns/ fco gqrNkT[D bJh fJ; ;z;feqfse u/sBk

dk j'Dk pj[s }o{oh j?. d{;o/ FpdK ftZu efj ;ed/ jK fe fizBK n;hI nkgDh

;zrhse ftok;s s'I NZ[NKr/, UBK jh fJjBK F?bhnK B{z ;wMD ns/ fJjBK dh

;kXBk eoB ftZu Bkew ojKr/. n;b ftZu Gkosh ebktK gozgok ftZu fJzBh

rfjokJh Bkb y[ZGhnK j'JhnK jB fe gozgok d/ u"yN/ B[z fXnkB ftZu oZy e/ jh

fJjBK B{z ikfDnk ik ;edk j?. ;wkie gfotosB B/ fJZe ;fGnkukoe

gfotosB B{z th iBw fdZsk. yk;eo m[woh torh F?bh dh wkofwesk, fyankb

dk ;[o ft;Eko ns/ Xo[gd dk b?n ft;Eko- fJjBK dh rfjokJh B{z nB[Gt

eoB bJh ;{yw fdqFNh dk nZi d/ s/}h d/ d"o ftZu xkD j' fojk j?. fFzrko

torh Bki[e GktBk ns/ fJ;dh ;{yw nfGftnesh B{z nZi whvhnk s'I gq;kos j'D

tkbk ;zrhs nFbhbsk d/ fi; w[ekw s/ b? nkfJnk j?, T[j fuzskiBe j?. fJ;

bJh toswkB d/ ;wofgs ebk ;kXeK, ftdtkBK, fuzseK, nfXnkgeK ns/ ;{MtkB

;o'fsnK dk fJj gow Xow j? fe T[j Gkosh ebktK ftZu o; dh nfGftnesh

ns/ ftF/F eoe/ @o; oki fFzrko# dh nfGftnesh B{z i' T[&Zsw ;EkB gqkgs ;h,

T[;B[z{ ekfJw oZyD tZb isBFhb ofjD sK i' Gkosh ebk FkB Bkb nZr/ tZX

;e/.

Page 61: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

279

(T) Xo[gd (nfXnkswe f;azrko)

okr jwho-u"skb (ftbzps)

1

1

;EkJh - ;ko; pdBh, ;kozr B?Dh,uzge poBh, nfwqs puBh .

nzsok - euxNk d;aB dkfwBh, nXo fpdqw ;h; p/Bh, B?B whB eho Bk;, uzdqw[yh ;[ydkBh .

;zukoh - uks[oh eh ;hwk ikBh o{g eh i'r ;wkBh, ugbk eh uwe ikeh, ojs Bkjh_ fesj{z SkBh .

nkG'r - wd BkfJe gqG{ ;', eos gq/w wX[o pkBh, shB b'e ;aq/;am w/oh ;aqh wjkokBh ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

X 0 2 0 3 4 Bh

X - - Bhw X

X

o/_

Bh

;I - Bh

Bh

X B[h g

;k s s o s s ; p s s d s Bh

g

w - g

g

X - g

g

X

X

w g w r wo/

;k s s oz s r B : s Bh s s s w

r - w X - g

r

w r wo/ ; o/ ;

uz s s g s e p s s s o s Bh

Bah

; ; -

r

o/ g -

r

w r wo/ ; o/ ;

n fwq s s s s p s s s o s Bh

nzsok

w

g g -

g

;I ;I -

Bh

;I ;I ;I o/I ;I ;I

e u s x Nk s d ;a B dk fw Bh

;

X

Bh

X

Bh

X ;I ;I o/_ ;_ - Bh

Bh

X B[h g

n X o fp dq w ;h s ; p/ s Bh

;

r_ wI o/_

Bh

;I o/I ;I

;I

X

Bh

X ;I

Bh

;I o/_ ;_

B?

s B wh s B eh s o Bk s ;

w

g - g

w

g

Bh

X o/_ ;_ Bh X

w

g wg

g

rw

uz s dq w[ yh s ;[ y s dk s s Bh s ;zukoh

r

w - wr g - g

Bh

X Bh X

w

g X g

uk s s[ s oh s eh ;h s wk ik s Bh

g -

Bh

X

Bh

X ;I ;I

Bh

X Bh X

w

g X g

o{ s g eh s i' ok s ; wk s Bh

g

r

w

r wo/ rw X g

g

r rw o/

Bah

; o/ ;

u g s s bk s s

fe u w s e ik s fe

Bah

; ; ; o/

r

g g

g

r rw o/

Bah

; o/ ;

o j s Bk s jh_ fe s s j{z Sk s Bh

nkG'r

w

g g -

Bh

;_ - ;I ;I - ;I ;I o/_ ;I

w d s Bk s : e s gq G{ s ;'

Bh

X

Bh

X

Bh

X ;I - o/_ ;I ;I Bh

Bh

X B[h g

e o s gq/ s w w X[ o pk s Bh

wI

rI w_ o/_

Bh

;I o/_ ;I

Bh

X

Bh

X ;I ;I o/_ ;I

sh s B b' s e

;aq/ s ;am w/ s oh

w

g - - g

;

X o/_ ;I Bh X g wg

w

rw

Åqh s s w jk s ok s s s ss Bh

1 gz Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek (Gkr 3), gzBk 111-113

Page 62: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

280

:wB efbnkD - u"skb (ftbzps)

2

1

;Kto' w/o/ jh dtko g/, fBs fBs oko wukt/ oh ..

w[obh nXo Xo/, tBwkb ghs p;B, shy/ B?B Bukt/ oh .. 1 ..

rfjqeki eoB eki, ikT[_ sjK s[os nkg, B?BB eh ;/Bd/n, ezm brkt/ oh .. 2 ..

fuzskwDh :k fpqi, fSB fSB e[;b ekBj, eko' fpyXo Bk ikB' v; ikt/ oh .. 3 ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Bh X g r

o/

r g r - o/ r w ro/

;K s t s o' s w/ s s o/ s jh

ro/ ; - Bah Xa ga ; ; - o/ r r

s s d±k s o s g/ fB s s Bh s s

r - r r w

Bh

X Bh X g w g

r

w

ok s o w s s uk s s t/ s oh

nzsok

g g - ;I - ;I ;I Bh

X

Bh o/_ - ;I

w[ o s bh s n X o s X s o/

Bh

X

Bh X Bh ;I rIo/I ;I - BhX Bh X g

p B s wk s b s gh s s s p ; B

r - o/

g

r g

Bh

X

Bh

X ;I - X g g

sh s s y/ s s B? s s B s B

Bh

X Bh

Bh

X Bh X g Bh X g r r g

uk s s t/ s oh ;K s t s o' s

;zukoh

r r

r

o/

g

r g g X g g g - g

rq fj s ek s i e o B ek s i

g - X

;_

Bh ;I -

Bh

X Bh X

Bh

g X g

ik s T{_ s jK s s[ o s nk s g

r o/ r X g - r - o/ ; o/ ;

B? s B B eh s ;/ s B d/ s n

r - o/ r w g

Bh

X Bh X Bh X g

ez s s m s b rk s s t/ s oh

nkG'r

g - ;I - ;I ;I o/_ ;I - ;I - ;I

fuz s sk s w Dh nk s s pq s i

;II

Bh

;II

Bh

Bh

X ;_ - o/_ ;I ;I BhX Bh X g

fS B s fS s B e[ ; b s ek s Bj

r -

r

o/

g

r g g

Bh

X Bh X Bh X g

ek s s o' s fp y s s X s o

Bh X g X ;I ;I o/_ ;I - X ;I o/_

Bk s s ik s B' e p/ s v ; s ;I Bh

Bh

X Bh X g

ik s s t/ s oh

2 okik G?nk g[zStkb/ @;zrhsukfonk@, Xo[gd Xwko rkfJeh (Gkr .), gzBk 7-9

Page 63: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

281

okr fGzB ;aVi

3

nzsok - nkX Ye/ nkX y[b/, ;od e[w[d wKM

wkB', e'T{ o; b'b[g ;akw wX[g

nkJ/ p;/ n"o cI;/ .. 1 ..

rhs

;EkJh - Bhe/ bkr/ oh s'o/ B?B ikr/ o?B

T[Bhe/ wzd wzd nb;/ fpb;/ nkbh-

ukoskb

wksok 12 ftGkr 6

skbh ftGkr 1,5,9,11 $ ykbh 3,7

;EkJh

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

r w

Bh

X Bh

Bh s e/ s ;I - ;I Bh X w

;

r w

;

w r ; ;

bk s r/ s oh s s' o/ B? s s B

x 0 2 0 3 4

Bah ; X[ Bh ; w - w

Bh

X

Bh

X w w

ik s r/ s o? s s B T[ Bh_ s d/

x 0 2 0 3 4

r w

Bh

X Bh ;I ;I Bh ;I

Bh

X w r w

wz s d wz s d n b ;/ s ft b

x 0 2 0 3 4

r - ; - ;I Bh X w r w

Bh

X Bh

;/ s s s nk s bh s Bh s e/ s x 0 2 0 3 4

;I - ;I Bh X w

;

r w

;

w r ; ;

bk s r/ s oh s s' o/ B? s s B

x 0 2 0 3 4

nzsok

w r w w

Bh

X BhX ;I - ;I ;I ;I -

nk s X Y e/ ss nk s X y[ b/ s x 0 2 0 3 4

;I Bh ;I

Bh

X

Bh

X w

Bh

X Bh ;I

Bh

X - w

; o d e[ w[ d wK s M wk s B'

x 0 2 0 3 4

X Bh ;I - rI ;I r_ w_ - r_ - ;I

d' s T{ s o ; b' s s b[ s g

x 0 2 0 3 4

;I

Bh

X r w r ; r w X Bh ;I wI

;k s w w X[ g nk s J/ p ;/ s x 0 2 0 3 4

w r

;

r w r - ; - r w

Bh

X Bh

n" s o cI ;/ s s s Bh s e/ s x 0 2 0 3 4

;I - ;I -

bk s r/ s

3 gz UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh (Gkr 1), gzBk 70-72

Page 64: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

282

okr ;{o wbjko - Mgskb (Xo[gd ;a?bh)

4

1

;EkJh - d/yh :[rb Sth ;ktB bki/ .

nzsok - T[s xB fJs xBf;ankw bkfvb',

T[s dkfwBh fJs fgqn ;zr oki/ ..

;zukoh - T[s po;s p{zdB eh bkohnK,

fJs rb/ w'shnB jko fpoki/ ..

nkG'r & T[s dkd[o fJe pis pK;[oh,

T[s rois fJs B[g{o pki/ ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10

x 2 0 3

;I Bah X w w g B[h X g g

d/ s fy s i[ r b S s th

w o/

w

o/ g g w o/

w

Bah ; -

;k s t s B bk s i/ s s nzsok

w g B[h g Bh ;I ;I ;I - ;I

T[ s X s B fJ s X s B

Bh ;_ o/_ - ;I Bh ;I B[h X g

;ak s w s bk s vh b' s s Bh ;I o/_ w_ o/_ ;I (;I) B[h X g

T[ s dk s s fw fB fJ s s

o/ g w o/ ; Bah ;

w

o/

g

w g

fgq n ;z s r ok s i s s ;zukoh

B[h g w - o/ w w g - g

T[ s p s o ; s p{z s d

w g B[h g Bh ;I Bh ;I - ;I

B s eh s s b oh :K s s Bh ;I o/_ - ;I ;I B[h X w g

fJ s r s b/ w' fs n s B

o/w gB[h g w o/ Bah ;

w

o/

g

w g

jks ss o s fp ok s i/ s s nkG'r

w o/ g - - B[h g Bh ;I ;I

T[ s dk s s d[ o fJ s s

Bh ;I o/_ w_ o/I gI wI o/_ ;I ;I

p i s s s pK s ;[ s oh

;I B[h X w w g B[h X g w

T[ s r s o i s fJ s s

o/ g w o/ ; Bah ;

w

o/

g

w g

B{ s g[ s o pk s i/ s s

4 vkH rhsk p?Boih, okrwbjko do;aB, gzBk 129-130

Page 65: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

283

okr X{bhnk wbjko - u"skb (ftbzps)

5

1

;EkJh - nki Xosh b/ d[bjB w/x d[bjk ftnkjB nkJ/

nzsok - fJzdq d/ dwkw pki/ p{zdB e' ;/ok,

poB poB e/;rkJh nkJ/ ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

- g w o/

g

w w

s nk s i X o

g - w g g g,gw

w

B[h X B[h w g g

sh s s b/ s d{,bs j s s s s B

;I - Bh ;I

;

o/_ - ;I B[h X g w gg

w/ s s X d{ s br s s s ftnk jB

;I - - B[h X g - w o/ r[

;

o/ ww

nk s s s s s s J/ s s s, Xo

nzsok

w g ;I -

fJz dq e/ s ;I

Bh ;I ;I ;I Bh ;I ;I -

;I

Bh ;I o/_

;I

o/_

d wk w pk s i/ s p{z d B e'

- ;I

;_

Bh ;I Bh ;I o/I -

w

g

g

o/_ o/_ o/_

s s s s ;/ s r s p o B t

o/_ o/_ o/_ rI, o/;I o/_ Bh ;I ;I ;I - - B[h

o B e/ s s s s s ; rk Jh nk s s s X g - w

w

o/ r[

;

o/

g

w

s s s s s s :/ nk

5 vkH rhsk p?Boih, okrwbjko do;aB, gzBk 186-187

Page 66: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

284

okr ywki

6

1

rhs

;EkJh - pK;[oh pikJh nki ozr ;'_ w[okoh

f;at ;wkXh G{b rJ/ w[BhiB wB jkoh

nzsok - t/d GBs pqjw G{b/, G{b/ pqjwukoh

ozGk ;p skb G{bh, G{bh fBqs:ekoh .. 1 ..

ukoskb

wksok 12 ftGkr 6

skb ftGkr 1,3,5,7,9,12

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Bh ;I Bh ;IBh ;I o/ ;IBh ;I B[h X g X

pK s ;{ oh s s p ik s s Jh nk s i

r w g Xg

;I

B[h Xw g X r w r -

oz s r ;'_ s s w[s r s oh s s s ; Bah ; w r w g X r w g X

f;a t ; wk s Xh G{ s b r J/ s Bh ;I Bh ;I ;I o/_ ;IBh ;I B[h X g X

w[ Bh i B w B sk s s oh s s s

nzsok

w r w B[h X Bh ;I - ;I

o/_

Bh ;I ;I

t/ s d G B s pq s jw G{ s b/

Bh - Bh ;IBh ;I o/_ ;IBh ;I B[h X g X

G{ s b/ pq s s jw

uk s s oh s s s r w g X Bh ;I rI w_

o/_

rI ;I Bh_ ;I

oz s Gk s ; p sk s b G{ s bh

g ;I Bh ;I - o/_ Bh ;I B[h X g X

G{ s bh fBq s s: ek s oh s s s

6 gzH UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh (Gkr-1), gzBk 83-84

Page 67: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

285

okr ekcah

7

1

rhs

;EJh - nkJ/ oh w'o/ Xkw f;ankw, e[zto ekB

fiBe/ uoBD B?BB gbeB ;'_ go;'_

nzsok - pz;hXo fwqdb nXo, pki/ o; okr wX[o

Bkus E? E? BNto, nkJ/ bkJ/ ro;'_, fjno/ ;o;'_

ukoskb

wksok 12

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

B[h

g

X g

w

r[

;

o/ - w

nk s J/ oh s w' o/

g - g X

w

r[

;

o/ w

o/

r w

B[h

g

w

r

;

o/

Xk s w ;ak s w e[z t o ek s B

; o/

w

r[

;

o/ w gw X g ;I B[h

g

X g

fi B e/ s u o s B B B? s B B

r w B[h g

w

r

;

o/ B[h g

w

r[

;

o/

o/

B[h ;

g b e B ;'_ s g o ;'I s s s ; o/

w

r[

g

w

X

g B[h

g

X g

w

r[

;

o/ w w

nk s s s s s s J/ oh s w' o/

nzsok

w - g - Bh Bh ;I ;I ;I

o/_

Bh ;I ;I

pz s ;h s X o fwq d{ b n X o

B[h

g w

g

w g

w

r[

;

o/ B[h

g

X gw B[hg Bh ;I

pz s ;h s X o fwq d{ b s n s X o

o/_ ;I

w_

o/_ g_

wI

r[_ o/_;I o/_ Bh ;I B[h

g

X g

pk s i s o ; s ok s r w X[ o

B[h

w

B[h

g Bh ;I o/I

wI

rI

;I

o/_ ;I ;I B[h

g

X g

Bk s u s E? s E? s B N t o

r w B[h g

w

o/

w

r[ o/; o/ B[h g

w

r[

;

o/

nk s J/ s bk s J/ s s r o ;'_ s o/

o/_ B[h

g

X g r w B[h g

w

r[

;

o/

o/

B[h ;

j' J/ o/ s s s ; o ;'_ s s s ; o/

w

r[

g

w

X

g B[h X g

w

r[

;

o/ w w

nk s s s s s s J/ oh s w' o/

7 nkukfonk pqj;gsh, ;zrhs fuzskwDh (Gkr-1), gzBk 53

Page 68: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

286

(n) Xo[gd (;z;koe f;azrko)

8

1

be;awh s'Vh - (Mgskb)

(Btkpnbh yK d[nkok g/;a ehsk frnk Xo[gd)

pzfd;a

;EkJh - o{gtzsh, bkitzsh wkB wsh w[y s/o' Bhe' .

nzsok - i'sqhnk nkt/, Bheh Bk bkr/

i?;/ fdt; dhnok eh pksh ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10

;k - o/ r - w - w - w

o{ s g tz s sh s bk s i

w - g - - g - X[ - -

wz s sh s s wk s B s s X[ - g Bh w

w

r[ - o/

;

o/

Bah - w s sh s s w[ s y s s ; - o/ - g

w

r[ - o/

;

; B[ha

s/ s o' s s Bh s e' s s

nzsok

w - g g - Bh ;_ ;_ - -

i' s sqh nk s nk s t/ s s Bh ;_ ;_ - o/_ ;_ B[h X g - Bh s eh s B bk s r/ s s g o/_ ;_ - o/_ B[h ;_ Bh g g

i? s ;/ s fd t ; fd s n

w

r[ - w g -

w

r[ -

;

o/ ;

B[h

ok s eh s s pk s sh s s

fJj Xo[gd ouBk eqfwe g[;se wkfbek Gkr 6 d/ gzBk Bz 406-407 T[&Zs/ th fwbdh j? gozs{ T[go'es fdZsh rJh pzfd;a

ns/ eqfwe g[;se wkfbek dh fJ; pzfd;a d/ ;[oK d/ gq:'r ftZu ekcah nzso j? .

8 Btkp nbh ykB, w[nkfoc[BBrawks (Gkr-2), gzBk 268-269

Page 69: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

287

okr d/;a

9

1

ukoskb

rhs

;EkJh - :/oh ;yh ;ktB nk:' nki

fpojk nrw w'g/, ebBk gos

gqkB fgnko/ fpB

nzsok - uj{z n"os/_ pkdo, T[wzv x[wzv nkJ/,

SshnK T[wrh ekB eko/ fpB

ukoskb

wksok 12

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

r

w

w

o/[ - w g

:/ oh s ; yh

x 0 2 0 3 4

Bh ;_Bh ;_ o/_ Bh Xg

X

w

X

g

g

X w

w

r o/

;k ss s t s Bs nk s :' nk s i

x 0 2 0 3 4

w

o/

r

o/ g w

w

r o/ w r o/

o/_

B[h ; ;

fp o s r s s n r w w' s g/

x 0 2 0 3 4

;

B[h

;

B[h ;

w

o/ w

w

o/ w g - Bh ;_ o/_;_

e b s Bk s g o s s gqk s Bs x 0 2

0 3 4

o/_ - B[h -

g

X g X

r

w

w

o/ - w g

fgnk s o/ s fp B s :/ oh s ; yh

x 0 2 0 3 4

nzsok

g

w

g

w g Bh ;_ Bh ;_ - -

o/_

Bh ;_ ;_

u j[z s n" s o s/_ s s pk d o

x 0 2 0 3 4

o/_

Bh ;_

w

o/_ w_ r o/_

o/_

Bh

o/_

;_ o/_ -

g

X g

T[ wz v x[ wz v nk s s :/ s s x 0 2 0 3 4 wr o/ - wI rI o/

o/_

Bh ;I

;_

g

Bh ;_ o/_;_

Ss sh s nK s T[ w rh s ek s Bs x 0 2 0 3 4

o/_ - Bh -

g

X g X

r

w

w

o/ -

w g

ek s o/ s fp B s :/ oh s ; yh

x 0 2 0 3 4

9 gzH UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh (Gkr-1), gzBk 95-96

Page 70: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

288

okr okwebh (ouBkeko-tkDh ftbk;)

10

1

rhs

s[w T[mh nkJh_ G'ojh_ ghnk e/ ;whg/, ikr/

nB[okr/ o;gkr/ nyhInK y'bs B y[bkJh . 1 .

ns vo ip nkt/ pks/_ eos s[soks gr vrwrks

gr v'bs B v[bkJh . 2 .

;e[u ;/ fcos ejK Bjh_ wkBs, ;koh o?B

ikrs nkJ/ p"okB/ p"okJh . 3 .

tkDh ftbk; e/ gqG{ ghsw ejK oj/,

g{Ss pshnK p'bs B p[bkJh .4.

u"skb

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

w r o/[ r r r X[Bh X[ X[ ;_ ;_ ;_

nk s s s Jh s G's s o jh s s ; Bh X[ g g g g g w w w w

gh nk s e/ ; wh s g/ ik r/ n B[

r r o/[ r r r o/[r o/[r o/[; ; ; ;

ok s s r/ o ; ss ss ss gk s r/

; ; w w rwrw g wgwg X[ gX[gX[ ;_ BhX[ g

n yh_ nK s ssss s ssss s ssss s ss s X[ g g w g wr o/[r r X[ g w g

y' b s B y[ bks ss Jh s[ w T[ mh

2 g g X[ X[ Bh ;_ ;_ ;_ ;_ ;_ ;_ ;_

n s v o i p s s nk s t/ s X[ X[ Bh ;_ ;_ ;_ ;_ ;_ o/_[;_ o/_[;_ BhX[ g

pk s s s e o s s s[s s[s oks s

X[ g w g w r o/[ r ;_ BhX[ g g

g r v r w rk s s g rs s s X[ g g w g wr o/[r r X[ g w g

v' b s B v[ bks ss Jh s[ w T[ mh

3 ns/ 4 X[X[ X[X[ gg gg wwr ww gg gg X;_ Bh X[X[ g

;e[ u;/ fcs os ejks Bjh_ wks Bs ;koh s o?s B

X[X[ g g g ww w rr o/[r X[Bh ;_ ;_;_ ;_

ikr s nk J/ p"ok B/ p"ok sJh; tkDh s ftbk ;

;_ ;_;_ X[ Bh;_ ;_o/_[ ;_BhX[ g g rwr ww gg g

e/ gqG{ gh sw ejk sss o j/ g{ss Ss psh nK

wgwg X[ gX[gX[ ;_ Bh X[g wg w r o/[r X[g wg

ssss s ssss s p' bs Bp[ bk s sJh s[w T[mh

10 joh BkokfJD w[y'gkfXnkJ/, Xo[gd ;tofbgh (Gkr-1), gzBk 10-11

Page 71: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

289

nbj?nk

11

1

rhs

gqks T[mh nkJh oh bbBh bkb ;zr, ikrh

nB[okrh gq/w gkrh bki'jh nyhnK .. 1 ..

fpE[oh nbe Mbe gbe vrwrh fvrB

;'_, bbke/ spj{z w?_ byhnK .. 2 ..

nb;kBh BhId eh nxkBh ghnk eh gqhs w?_

gfjukBh sp w[;ekBh ;yhnK .. 3 ..

BJh pkbk ;yh gqp; i';a eos

nkts d/y ubh iksh eByhnK .. 4 .. u"skb

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

XX gw o/r gg XX Bh; gqks ss ss s/s T[mh s ; ;_ Bh;_ X X g g X X gw g w ro/

nk ss Jh s oh s b b Bhs s bk bs r wg g r wr o/ ; o/ ; ; ; ;

;z ss r ik ss fr n B[ s ok rh s ; ; rw g g g g g XX Bh ;_ Bh;_

gq/ s ws s gk s rh s bks i' jh ss XX g X X gw g

ss s n yh_ nKs s

nzsok

g g X X Bh Bh ;_ ;_ ;_ ;_ o/_X Bh;_

fp E[ oh s n b e s M g es ss ;_ ;_ ;_ ;_ ;_ o/_ r_ w_ r_o/_ r_ o/_ ;_

g b e s v r s s ws fr s s ;_ ;_ ;_Bh Xg XX w o/r g XX Bh ;_ ;_;_

fv r Bs ;'s bbk s ss e/ sp s j{z w?_s XX g X X gw g

ss s b yh nKs s

;zukoh

; ; r w g g X X g g w g

n b ;k s Bh s Bh_ s d eh s s w w r r X X g wg w r o/r wg

n xk fp s gh nk eh ss gqh s w?_s ss r w r o/ ; ; ;o/w rg XX Bh ;_ ;_

g fj uk s Bh s sps ss w[; ek Bh s XX g X X gw g

ss s ; yh nKs s

nkG'r

g g X X Bh ;_ ;_ ;_ ;_ o/_ r_ w_

B Jh p bk s s ; yh gq p s ;

r_ o/_ ;_ ;_ X X X X g g g g

i' Å s s e o s s nk s t s

X X w w o/r

wh v

g g g XX Bh ;_ ;_

d/ s s s ss y s s ubh s ik s

XX g X X g wg

es s B yh nK ss

11 joh BkokfJD w[y'gkfXnkJ/, Xo[gd ;tofbgh (Gkr-1), gzBk 15-16

Page 72: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

290

r"V wbjko

12

1

s[w B:B w/_ wkB' ekw eh xNk ;h T[wV x[wV nkJh .. 1 ..

gbe d[B ;'Jh tois uzub uwes ugbk ;h e[zds n?;' nkJh .. 2 ..

n"o poB X[otk;h skJh pegkzsh skoB eh i:'s fMzrB ;h v'o

wkB' fJzdqtX{ ;'jkJh .. 3 ..

gkBh gVs p[zdB ;' wjwd ;kj ghnk eh fJZSk po; n?;' nkJh .. 4 .. u"skb

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

0 2 0 3 4

X[ X g g w wo/

s[ w B : B ss wo/w o/wg g gw XBhX Bh ;_ ;_ X X Bh ;_

w/ss sss s wks sss s s B' ek w s eh

XX XX Bh g w g w o/ ww o/ ww o/

xNk ss s ;h s s s s T[w V x[w V

; ;Bh ;;

rwe

;; o/;

rwe

o/o/ wo/

rwe

ww o/o/ o/o/ ; ;

nk ss ss ss ss

ss ss ss ss ss s s o/ o/ Bh ;_Bh ;

; ;

s s s ss s Jh

nzsok

BhX BhX Bh ;_ ;_ ;_ ;_Bh ;_ o/_ o/_;_ o/_ ;_

gs bs e d[ s B ;'s Jh r os i s

w_w_ w_w_ o/_ o/_ ;_Bh o/_ ;_ ;_Bh XBh ;_ o/_ ;_

uzs ss u b us w e ss ug bk ;h s XX gwg ww o/ ; BhXBh ;_Bh ;_;_ o/_

rwe

;_o/_o/_ w_w_o/_

rwe

w_w_o/_;_

e[zs dss J/n ;' nk sss ss ss s sss sss ssss o/_o/_ Bh;_ XBh ;_o/_ Bh;_ Bh;_

ss ss ss ss ss sJh

;zukoh ns/ nkG'r

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

wwBh

(rwe)

XBh ;_;_ ;_;_ gBh Xg Xw gg wg XX Bh;_ XX

n"so sp oB X[o pks sf; sks Jhs pe

gKs ss shs gg wg wo/ wo/ ww o/o/ ; ;; X XBh XBh Xg

sks oB fes i's fMzs rB f; v'o wk B's Jh_s dqs X X Bh;_ Bh;_ ;_ ;_ wBhXBh;I;I ;_;_ ;_;_ Bh;_

(rwe)

o/_ o/_o/_o/_

p X{ ;'jk sJh s s gkBh sgVs p{zd B;'_ wjZw d ;ksj w_w_o/_

(rwe)

;_;_ ;_;_;_

rwe)

BhBhBh XBh

(rwe)

;_o/_ Bh;_

(rwe)

Xg wg

(rwe)

wo/ o/XX

(rwe)

Bh;_

ghnkfe fJZSk po; n?;'s nks ss ss ss ss ss sss ss ;_o/_

(rwe)

;_o/_ w_w_

(rwe)

o/_;_ g_w_

(rwe)

o/_;_ XBh ;_o/_;I XX gg w wo/

ss ss ss ss ss ss ss sJhs, s[w B: B ss

12 joh BkokfJD w[y'gkfXnkJ/, Xo[gd ;tofbgh (Gkr-1), gzBk 164-165

Page 73: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

291

(J) fyankb nfXnkswe f;azrko

okr jwho - fsqskb (wZXb?n)

13

1

;EkJh - e?;/ xo ikT[_ bzrotk,

;[B gkt/ w'oh ;k; BBdhnk,

nzsok - j{z i' ubh gBxNtk mkv'

e"D pjkB/ fgnko/ pkbwk ShB bJh w'oh ;h; rrohnk

poi'oh ehBh jk o/, ;[zdotk ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

Bh

X - - - Bh X ;I ;I

;I

X B[h g X w g r

g

w

e? s s s ;/ s x o ik s T{_ bz r o tk s

Bh

X - - - Bh X

X

o/_ ;I

;I

X B[h g X w X g -

e? s s s ;/ s x o ik s T{_ bz r o tk s g

r r

g

r wo/

w

r w X g

g

r - w o/ ; o/ ; -

;[ B gk ss t/ s w' oh ;k s ; B Bz dh nk s Bh

X - - X Bh X ;I o/_ ;I Bh X g

g

w g

g

r w

SK s s v d/ s w' j/ Yh s N bz r o tk s

nzsok

w

g - g g

g

;I - ;I ;I ;I ;I ;I -

Bh

;I o/_ ;I -

j{z s i' u bh s g B x N tk s mk s v' s ;I

X -

Bh

X

Bh

X

X

;I - ;I -

Bh

;I o/_ ;I -

;I

X X g -

e" s B p jk s B/ s fgnk s o/ s p b wk s Bh

;I -

wI

rI

wI

rI wI o/_ ;I ;I

;I

X

Bh

X ;I ;I ;I o/_ ;I -

Sh s B b Jh s w' oh ;h s ; r r oh nk s X

;I ;I

;I

X

Bh

X XBh ;Io/_ ;I Bh

;I

X B[h g X w g

g

r w

p o i' s ohs ss eh Bh jk s o/ ;[z d o tk s

13 gz Gksyzv/, eqfwe g[;se wkfbek (Gkr 3), gzBk 75-76

Page 74: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

292

okr d/;a

14

1

Mgskb

rhs

;EkJh - d/y' oh Bk wkB/ ;akw

sro ubs w'oh, pJhnK wo'oh .

nzsok - nzrhnk w;e rJh

u{ohnK eoe rJh .

n?;/ nBkoh ;'_

w/o' go:' ekw .. 1 ..

Mgskb

wksok 10 ftGkr 4

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10

x 2 0 3

Bah ;

w

o/ w g

g

X w ro/ r o/

d/ y' oh s B wk B/ ;aks s w

x 2 0 3

o/

Bah ;

wk

o/ w o/ w g Bh ;I ;I

v r o s u b s w' s oh

x 2 0 3

g o/_;I o/_ Bh[ Xg

X

g X w

o

/r o/

pJh_ ss nK s ws o' s oh s s x 2 3

Bah ;

w

o/ w g

g

X w ro/ r o/

d/ y' oh s B wk B/ ;aks s w

x 2 0 3

nzsok

X

w g Bh - Bh ;I ;I o/_Bh ;I ;I

nz rh nk s w ; e rs s Jh

x 2 0 3

Bh ;I r_o/_ w_ rI o/_ rIo/_

o/_

Bh ;I ;I

u[ oh nKs s e o

es r s Jh_

x 2 0 3

Bh - ;IBh ;I o/_;I o/_ Bh[ X g g

n? s ;/s s ns Bk s oh s ;'_

g o/ w - g Xg X w

o/

r o/

w/ s o' s g o:'_s s ek s w

x 2 0 3

14 gzH UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh (Gkr-1), gzBk 83-84

Page 75: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

293

okr ;kozr (fsqskb)

15

1

rhs

;EkJh - w[obh pikt/ ekBQ ,

fwqd{ w[;ekt/ B?B Bukt/ ,

g[fB g[fB rkt/ wBjh foMkt/ -

nzsok - gBxN nkt/ xNjh d[jokt/,

o; eh pshnK fBr{V ;{Bkt/,

gqDt ozr ;[y gkt/

skbh ftGkr

wksok 16 ftGkr 4

1,5,13 ykbh 9

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

o/ o/ Bh[ ;

w[ o bh p

;I - Bh[ - w g Bh[ gw o/ - Bh[ ; o/ o/ ; o/

ik s s s t/ s s ss ek s s BQ fwq d{ w[ ;

B[h ; ; - w o/ w g Bh[ Bh[ gw g w g Bh ;I

ek s t/ s B? s B B uk s t/s s g[ Bh g[ Bh

o/_ w_ o/_ ;I Bh ;I o/_ ;I Bh ; Bh[ g w o/ Bh[ ;

rk s t/ s w B jh oh Mk s t/ s w[ o bh p

nzsok

w w w w g - Bh - ;I ;I ;I ;_ o/_ Bh ;I -

g B x N nk s t/ s x N jh d[ ok s t/ s Bh ;I o/_ w_ o/_ o/_ ;I - Bh ;I o/_ ;I bh ;I Bh[ g

o ; eh s p sh nK s fB r{ v ;{ bk s t/ s g o/_ ;I o/_ Bh ;I Bh[ g o/ w Bh[ g

gq D t oz s r ;[ y gk s t/ s

15 gzH UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh (Gkr-1), gzBk 42-43

Page 76: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

294

okr r{ioh s'Vh

16

1

;EkJh - nki w'o/ wB bkr' bzrotk,

r[B ozr o; nfXe i:'s,

wstko' ;kiB ;[xo iBtk .. Xo[H..

nzsok - ;[rw ;[rzXB uzdB nzfrs,

p'b ;pd Bhe/ o; wBjo,

rks o{g rs *nwo* ;'js wBtk .. 1 .. (T[H nwkb nbh yK)

fszBskb$do[Zs b?n

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

- o/ - r[ r[ o/ ; ;

s nk s i w' o/ w B

;X[X[ -X[ - w r[ w r[ o/[ ; - , X[

A

r[ o/[ r[ ; ;

bkss ss s r' s bz r o tk s , r[ B oz r o ;

X[

A

X[

A

X[

A

; - ; o/[ r[ o/[ - - X[ - r[ w X[

n fX e i:' s s w s tk s s o' s ;k i B

o/_[Bh Bh[X[ X[w wr[ r[o[/ o/[; ; o/[

;

Bah,

;[zs ds os ;{s xs os i B tk,

nzsok

X[ w X[ r[ w - X[Bh- X[w

;[ r w ;[ rz s Xss Bs X[Bh ;I ;I ;I ;I Bh o/[_

;I , Bh

X[ -

Bh

X[

Bh

X[ Bh Bh ;I -

uzs s d B nz s fr s , p' s b ; p d Bh s

;I o/[_r[_ o/[_ ;I Bh ;I X[ X[ , r[_ - r[_ r[ - r[ w X[

e/ ss o ; w B j o , rk s s o{ s g r s

o/[_Bh BhX[ X[w wr[ r[o[/ o/[; ; o/[ Bah ,

ns ws os ;'s js ss w B tk ,

16 ;zrhs (iB 2006), fGzvh pkiako xokDk nze, gzBk 106

Page 77: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

295

okr i'r

17

18

1

;EkJh - n?;' pBtkoh wkJh j'

;iBk ;yhnB ;zrQ

fwb v'o/ oh .. Xo[Ç..

nzsok - ohM foMkt/ pz;h ;' j[b;kts

nwo ns wB p'o/ oh .. 1 ..

(TH nwkB nbh yK)

o{ge$wZX b?n

;EkJh

2 3 4 5 6 7

0 1 2

B[hga

A

;Bh[

A

-rw

J/s ;'s spB

w -

g

r wg w

wBh[

g rw

tk s s ss s oh ss r[ - ; o/Bh[; ,

A

Bh[ga

B[h

;I Bh[g

wk s Jh j'ss , ;i Bk ;fy

g

;I - Bh[g Bh[ w Bh[g rw

: s ss B s ;zr fwb

;

r[ - ; o/Bh[; , A

v' s o/ ohss ,

nzsok

w Bh[g

oh Moh

;I - - ;I , ;I r_ -w_

Mk s s t/ , pz ;h s r[_ - ;I Bh[g w rw g;I

;' s s j[b ;k ts nw

;I - Bh[g Bh[ w Bh[g rw

o s ss s s ns wB

r[ - ; o/Bh[; ,

A

p' s o/ ohss ,

17 ;zrhs (iB 2006), fGzvh pkiako xokDk nze, gzBk 110

Page 78: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

296

(;) fyankb (;z;koe f;azrko)

rhs

19

1

;EkJh - gkgh gghjk ;'tB Bkjh_ d/s,

bkr/_ gbe B/e spjh_ irkt/ u/s

nzsok - n?;h T{m/ j{e w'o/ ihnk w/,

u?B go/ Bkjh_, ip gh eh e{e d/s .

Mgskb wksok 10

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 x 2 0 3

; Bh w r w g - Xg Xg X

gk s gh s g gh s rs ss s ;_Bh o/_Bh;_- X Bh w Xg X w r r

;' ss t s B Bks jh_ d/ s s

Bh - ;_Bh ;_ o/_ Bh ;_ BhX Bh X g

bk s r/_s s g b e B/s ss e

;IBh o/_Bh;_- X Bh w Xg X w r r

ss pss- jh s i rks t/ u/ s s

nzsok

w r w BhX ;_ Bh -

o/_

Bh ;_ ;_

n? s ;h ss T[ m/ s j{ s e

Bh - ;_Bh ;_ o/_ ;_Bh o/_Bh;_- X Bh g

w' s o/s s ih nks sss- w/_ s s

r w g X ;_ X gX Bh r_w_

o/_

r_ o/_

u? s B s g o/s ss Bks s

jh

;_Bh o/_Bh;_- X Bh w Xg X w r r

is pss- gh s eh e{s e d/ s s

19 gzH UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh Gkr-1, gzBk 82-83

Page 79: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

297

2 okr Mhbc (nk;ktoh EkN)

20

r[ ns/ Bh e'wb ns/ d'B'_ X?ts bZrd/ jB

nko'j ; o/ r[, w g X[, Bh g ;I, X Bh g, g X Bh

nto'j ;I

;I

Bh

1

X[ g, X[ w g, r[ w ;

;EkJh - xB o{gB i'pB fJsB' wB pY/ Gkt

eo jh BoB,

wrB-wrB r[B, wX[o p'b/ p'b/ ..Xo[aaH..

nzsok - nbe f;zarko eo wzuB uzdB p;B s/_

fdqrGo/ eioB, n"o wKr Go/ w[es-w[es

sp *nwo* d/y v'b/ ..1..

(ouBkeko - T[ nwkBnbh yK)

;EkJh fJZeskb$do[Zs b?n

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

; o/ r[ - w g

x B o{ s g B

Bh

X[ - - - Bh g, g g X[X[ gw g g

i' s s p s B, fJ s B's ss w B

g ;_ - ;_ - ;_, o/_;_ ;_ B[hX[ Bh X[g gw w

p Y/ s Gk s t, es os jhs Bs os B

g X Bh[ ;_ X[ X, g g X[ w g r[

w r B w r B, r[ B w X[ o p'

- r[ r[ - w ;

s b p' s b/ s

nzsok

g X[ w w g X[ ;_ ;_ g - g g

n b e f;z rk o e o wz s u B

g X[ w w g X[ ;_ - o/_ Bh[ X[ w

uz d B p ; B s/_ s fdq r G o/

g g ;_ ;_ - ;_, o/_ ;_ Bh[ X[ g w

e i s o s B, n" o wK r G o/

g X Bh[ ;_ X[ X[ g g X[ w g r[

w[ e s w[ e s s p n w o d/

- r[ r[ - w ;

s y v' s b/ s

20 gzH UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh Gkr-1, gzBk 77-78

Page 80: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

298

okr Bkr;toktbh (eoBkfNe ;zrhs dk fJZe okr )

21

nto'j : ;_ X g w r ; .

;EkJh - nki ;yh w'oh nkJh, pB-mB xB w[y ;[jkJh,

ugb Mbe ;is nzr, nsh B?BB wdB GkJ/ ..Xo[H..

nzsok - ike/ w[yuzdq ;'j/, s?;' r[B-o{g w'j/,

fJmbkts Btb Bko, d/y *nwo* wB p"okJ/ ..1..

;EkJh fJZeskb$do[Zs b?n

3 (ouBkeko - UH nwkB nbh yK)

tofis ;[o - o/ ns/ Bh

;ztkd - w-;

;wK - oks

nko'j : ; r w g X ;_ .

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

r - w r ; - r - w g - g

nk s i ; yh s w' s oh nk s Jh

r

w

g

X

r

w

X

g

w

r

-

;

p B m B x B w[ y ;[ jk s Jh

r w r, ; r ; r

g

w

X

g X;_ - ;_

u g b M b e ; i s nzs s r

g X X;_ - X g X g w r - ;

n sh B?s s B B w d B Gk s J/

nzsok

r

g

w g X r w g;_ ;_ ;_ ;_ - ;_

ik s e/ s w[ y uzs s dq ;' s j/

g - X;_ X;_ ;_ ;_ r_ - w_ r_ - ;_

s? s ;'s ss r[ B o{ s g w' s j/

g X ;_ g X w X g w r - ;

fJ m bk s t s B t b Bk s o

; - ;_ ;_ ;_ g gX gX w[ r - ;

d/ s y n

w o ws sB p" ok s J/

21 gzH UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh Gkr-1, gzBk 80-81

Page 81: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

299

okr e/dko (ouBkeko-f;ankw dk; fwÅaq)

22

1

e?;/ nkT{_ nzrBk, pkbwtk fgqnsw .

pkdb rois, uwes fpi[ohnk vo bkr/ ..

;EkJh Mgskb$wZXb?n

2 3 4 5 6 7 8 9 10

x 2 0 3

X - g - w g X g

e? s ;/ s nk T{_ nz r

w - o/ - ; o/ ; - XBh ;_o/_

Bk s pk s b w tk s fgqn ss ;_Bh Xg ss

ws

nzsok

g - ;_ ;_ ;_ o/_ ;_ ;_ X Bh

pk s d b r o i s u w

;I w_ o/_ ;_ X g w g X;_ X;_

e s fp i[ oh nk v o bks ss g - r/ s

22 ;zH beFwh BkokfJD ror, ;zrhs 1977, gzBk 12-13

Page 82: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

300

okr fGB ;aVi

23

1

fsqskb

rhs

;EkJh- brBh ek gzE fBokbk,

fiBe/ B?B br/ gqhsw ;'I

;dk oj/ wstkbkHHHHHHHHHHHHHHHHHbrBh,

nzsok- ;B/j ;[Xko; Se/ Sekt/,

eo/ w'j wd Skok,

S/d/I G/d @gqDt# ;p czdk,'

eo/ irs T[finkokHHHHHHHHHHHHHbrBh

;EkJh

fsqskb

wksok ftGkr 16 skbh ftGkr 1, 5, 13 ykbh 9

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

r w r - ; - B[h ; X[ B[h

2 b r Bh s ek s gz s E Bh

; B[h; w - r ; r w r - ; - B[h ; X[ B[h

ok ss bk s s s b r Bh s ek s gz s y Bh

;

A

B[h; A w - - - - - ok w X Bh ;I - ;I Bh

ok ss bk s s s s s fi B e/ s B? s B b

X Bh ; wI rI rA ;I -

Bh

X ;I - Bh X w X Bh

r/ s gqh s s w ;'I s ; dk s o j/ s w s

X - w - ok ;

tk s bk s s s 0

x 2

nzsok

r= - w w X w

Bh

X Bh

;B/ s j ;[ Xk s o ;

;I ;I -

Bh

X Bh g ;I - X ;I - Bh X w X Bh

S e/ s S ek s t/ s e o/ s w' s j w d

X - - - w - rw- - X Bh ;I rI wI - wI wI

Sk s s s ok s sss s S/ s d/ s G/ s d gq

rI ;I rI wI ok - ;I - X ;I - Bh X w X Bh

D t ; p cz s dk s e o/ s i r s T[ fi

X - w - r ; r w r - ; - B[h ; X[ B[h

nk s yk s s s b r Bh s ek s gz s E fB

ok Bah; w s s s

ok s s bk s s s

23 gzH UIeko BkE mke[o, ;zrhsKibh, Gkr-1, gzBk 64-65

Page 83: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

301

(j) m[woh (Xkofwe f;azrko)

okr G?oth

24

1

- fszBskb

;EkJh - vro w'oh SKV' SKV' S?btk

w'oh wkB' ih wkB' ih BNtko/ .

nzsok - rfbB rfbB e' iKus v'bs

pkBh ejs jkoh bbB ghnk

BNyNtk pJh_nK B rj' B rj'

w'oh B rj' n?;/ S?btk ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

-o/[ B[h ; r[ w

sv r o w' oh

g (X[) g g r[ - r[wg w o/[ o/[ ; - g ;I B[h ;I

SK s s V' SK s ssV' S? s b tk s w' oh wk B'

B[h X[ g X[ g X[ g w r[ o/[ ;, -o/[

ih wk B' ih wk B' ih B N tk o/, sv

nzsok

r[ r[ w w

r fb B r

X[ X[ B[h X[ ;I - ;I ;I o/[_ Bh[ ;I ;I ;I o/[_ ;I Bh[

fb B e' s iK s u s v' s b s pk s Bh e

;I B[h X[ B[h X[ g X[ g w r[ - g w o/[ o/[ ;

j s jk s oh b b B gh nk s B N y N tk

; - ; ; g g g ;I B[h ;I ;I B[h ;I B[h X[ Bh[

pJh_ s nk Bk r j' Bk s r j' s w' s oh Bk s X[ g w g r[ r[wg (g) w o/[ o/[ ;, -o/[

r j' s s J/ sss ;/ S? s b tk, sv

24 bhbk ekotkb, m[woh gohu?n, gzBk 60-61

Page 84: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

302

okr fsbe ekw'd - fszBskb

25

1

;EkJh - wXtk wzrkT_{ ghnk nXko ;iB

;/ihnk eo{z f;azrko c[bprhnk ;'_

wbhnk ;'_ c[btk wzrkT{_

r/_dk r[bkp p/bk uw/bh

r[bsZ[ok e/seh fBtkoh

i{jh w'shnk e' jotk rotk vko' w[e[]N w[y

fBrko' eke' fgnko' brs o{g :kjh pdB

mko' wro' .

nzsok - s[w s' fBs jh nkBk ikBk

wkos ojs j' fB;akBk ekBjk

nki w[e[o e/ eo bki tke' eo/

n" f;oski *bbB ghnk* ngBh ;'_

o{g ;zGko' wjko' ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

ga ga Bah Bah ; ; r o/ r ; - ; o/ r o/ g

w X tk wz rk T{_ gh nk n Xk s o ; i B ;/

x 2 0 3

w r ; o/ r (;) - ; Bah Bah ; ; ; - ; -

ih nk e o{z f;z rk s o c{ b p rh nk s ;'_ s x 2 0 3

o/ o/ w - g - - - Bh Bh ;_ Bh ;_ - ;_ -

w bh nk s ;'_ s s s c[ b tk wz rk s T{_ s x 2 0 3

o/_ r_ ;_ Bh ;_ - ;_ - Bh ;_ g X w r o/ -

oh_ s dk r[ bk s p s p/ s bk u w/ s bh s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

Bh Bh ;_ - ; -

w

o/ - w w - w g - g -

r[ b s[o s ok s e/ s s eh s fB tk s oh s x 2 0 3

g X w r o/ r Bah ; w - Bah Bah ; - ; ;

i{ s jh w' s sh nk s e' s j o tk s r o

x 2 0 3

; - o/ - g - w r o/ r o/ r Bah - ; -

tk s vk s o' s w[ e[ o w[ y fB jk s o' s x 2 0 3

o/ - w - g - ;I - g X g w - r o/ -

ek s e' s fgnk s o' s b r s o{ s s g s x 2 0 3

Bah - Bah - ; ; ; - o/ r - ; ; - ; -

x 2 0 3

nk s jh s p d B s mk s s o' wjk s o' s x 2 0 3

25 bhbk ekotkb, m[woh gohu?n, gzBk 114-116

Page 85: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

303

nzsok

x 2 0 3

w

o/

w

o/ w - w w w - g - g - g - g -

s[ w s' s fB s jh s nk s Bk s ik s Bk s x 2 0 3

w - w w g g g Bh Bh ;_ - ;_ ;_ - ;I -

wk s o s o j s j' fB ;ak s Bk ek s Bjk s x 2 0 3

g - g g X g w - w w ; - ; ; - ;

nk s i w[ e[ o e/ s e o bk s i tk s e'

x 2 0 3

w o/ w - w w g - g - Bh Bh Bh Bh ;_ -

e o n" s f; o sk s i s b b B gh nk s x 2 0 3

r o/ g w r o/ r Bah ; - ; - ; - ; -

n g Bh ;'_ o{ s g ;z Gk s o' s wjk s o' s x 2 0 3

Page 86: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

304

okr d/; fsqskb

26

1

;EkJh- ;Kto/ w/oh pJhnK rj' Bk,

;Kto/ w'oh pJhnK rj' Bk .

nzsok- w?I s'I Bkoh gokJ/ xo eh,'

w/o/ Go';/ ;akw oj' Bk .

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

- r - w o/ r Bah ;

s ;K s t o/ s w' oh

o/ - w g gX

;I

Bh[ X g - g X w wr o/r Bah ;

pJhI s nK r j' s s BK s s ;K s t o/s ss w' oh

r[r[ o/;o/ w g ;I;IBh[X Bh[

g

X g

pJhI s

sss nK r j' sss s s Bk

nzsok

- w - g Bh ;I ;I -

Bh ;I s w?I s s' Bk s oh s g Bh - ;I ;I o/I o/I - gBh ;Io/I ;I Bh[ Xg X Xw ro/

g ok s J/ x o eh s w/s ss o/ G o' s s ;/ ss w

o/ - w g wg XBh[

g

X g

;ak s w o j';I s s s Bk

26 okik G?nk g[zS tkb/, m[woh sozfrDh, gzBk 8

Page 87: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

305

okr fsbe ekw'd

27

1

;EkJh- Bho GoB e?;/ ikT{I ;yh oh,

vro ubs w';/ eos oko .

nzsok- n?;' uzub ugb jN BN yN

wkBs ekj{ eh pks, fpBsh eos np

rJh oh jko .

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

r o/ g w r ;o/ - r

Bh o G o B e?s s ;/

; - ; ; (;) - Bah - ga ga Bah ; o/ r[ ; o/

ik s T{I ; yh s oh s v r o u b s w' ;/

w g X w ro/ r ; -

e o s ok ss o w?I s

nzsok

g g Bh Bh ;I ;I g Bh

j N B N y N wk B

w w g g Bh Bh ;I ;I g Bh ;I o/I ;I Bh[ X g

n? ;' uz u b u g b fp B sh e o s n p

w g X w ro/ r ; -

ar dh rz r s s o w?I s

27 okik G?nk, okik G?nk g[zS tkb/, m[woh sozfrDh, gzBk 13-14

Page 88: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

306

pzfd;a

28

1

(pzpJh ;NkfJb)

(fszB skb)

;EkJh- B?BB w/I p;/ w[okoh

r'poXB froXkoh ..

B?BB w/I HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

nzsok- w[obhXo r'e[b e' o;hnk

f;ankw fpjkoh g? tko{z ;yh..

B?BB w/IHHHHHHHHHHHHH

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

r g Bh X - w r - ;

B? B B w/I s p ;/ s w[

o/ - - - ; - ; - ; - r w g g Bh Bh

ok s s s s oh s s s r' s p o g B fr o

gBh ;IBh XBh ;IBh X g r r

Xks ss ss ss oh s B B?

nzsok

Bh[ Bh[ Bh[ Bh[X g Xg wr w

w[ o bh ss X o s r's s g X X gX Bh Bh ;I - rI o/IrI o/IrI o/I;I ;Io/I ;Io/I - ;IBh

e[ b e' ss o f; nk s ;ak wks ss fps jk s ohs ss g?s Bh;I o/I;I Bh X g -

ps ss o{z ; yh s

28 beFwh BkokfJD ror, m[woh nze 1961, gzBk 42

Page 89: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

307

(e) m[woh (;z;koe f;azrko)

okr G?oth-isskb (ftbzps)

29

1

;EkJh - pki{pzd y[b y[b ikJ/,

ikJ/ o/

;Ktohnk B/ ikd{ wkok .

nzsok - ikd{ eh g[Vhnk Go-Go wko/ ..

nzuok T[Vh-T[Vh ikJ/ o/ ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

2 3

r[o/wr[ o/r[o/,; o/[; o/[;B[h; r[ w g

Bh[

X[

pksss sssi{ pzd ssss y[ b y[ b

g - - wr[ r[; gwgw o/[ ; ;wr[gw g(w) r[w o/[; r[ w g

B[h

X[

ik s s J/s ik sJ/ss o/ s pkssss si{ pzs ds y[ b y[ b

g - - wr[ r[w gwgw

w

o/[ ; r[ g g g X[ X[ g (r[)

ik s s J/s iks sJ/ss o/ s n p ;K t oh nk s B/

r[ w r[w r[wgw

;

r[ w

w

o/[ ; ;o/r[wgX[wg rwrwgw r[w o/[; r[ w g X[

ik s ss sssd{ wk s ok s pksssssss sssssi{ pzs ds y[ b y[ b

g - - wr[ r[w gwgw

w

o/[ ;

ik s s J/s iks sJ/ss o/ s

nzsok

r w

B[h

X[ B[h ;I o/_[ ;I -

ik s d{ eh g[ Vh nk s ;I

B[h

;I

B[h ;I ;I B[h;Io/[;I B[h;I

;I

X[ g g g g - g X[ B[h ;I

G o G o wksss ss o/ s nz u ok s T[ Vh T[ Vh

X[ B[h X[,X[ gwr[ r[wgw r[w o/[ ;

ik s J/,p sss sssi{ pzs d s

29 bhbk ekotkb, m[woh gohu?n, gzBk 57

Page 90: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

308

okr fsbzr-fsqskb

30

1

;EkJh- ghnk e/ nktB eh ;[Bs ypohnk,

pkN ses jw Bhe Biohnk .

nzsok- edo ghnk s[wo/ ekoB ;',

SkJ/ ojh i?;h ekoh pdohnk .

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

x 2 0 3

; ; r r w w g Bh[g

gh nk e/ nk t B eh ss Bh (;I)

g

Bh[ X r (;) r - Bh - Bh Bh ;I (;I) Bh[ g

;[ B s y p oh nk s pk s N s e s j w

BhI;o/I Bh;I Bh[ g r (w) r -

B/ ss ss e B i oh nk s

nzsok

r w g Bh ;I Bh;I ;I ;I

e d o gh nk ss s[ w

g Bh ;I - ;I

;

IrI

o/I

rI (;I) - rI - wI rI (;I) - Bh[ g

o/ s ek s o Bs ;' s Sk s J/ o jh s i? ;h

r w g Bh[ g (w) r -

ek s oh p d oh nk s

30 okik G?nk g[zS tkb/, m[woh sozfrDh, gzBk 17-18

Page 91: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

309

okr d/;a - fJZeskb

31

1

;EkJh - ghnk eo Xo d/y' XVes j? w'oh SshnK

n?;h oshnK ekoh Gkoh nsh jh vokts

nukBe nkB rj/ bhBjh_ pJhnK .

nzsok - s[w s' n?;/ o;hnk ngB/ jh o; e/ rkje

ekj{ eh pks B wkBs np j{z ;[Bs fBe;s

w'o/ w[y ;'_ pshnK ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

x 0 2 0 3 4

B[h X w g ;I B[h X g

gh nk e o X o d/ y'

x 0 2 0 3 4

X g w r w r w o/r[ ;o/ w - w

X V e s j? s s ;'s s oh s S

x 2 0

g - g - w - g X w r o/ -

sh s nK s n? s ;h s o sh nK s x 2 0

o/ o/ g w r o/ r[ o/ ; Bah ; ;

ek oh Gk oh n sh jh v ok s t s

x 2 0

o/ o/ w w g - X X B[h X g ;_

n uk B e nk s B r j/ s bh Bjh_

x 2 0

B[h X g -

pJh_ s nK s

nzsok

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

w w g -

s[ w s' s x 2 0

Bh Bh ;_ Bh ;I Bh ;I - Bh Bh ;I ;I

nz s ;h s ;h s nk s n g B/ jh

x 2 0

o/_ r[I o/_ ;I o/_ Bh ;I ;I X X X -

o ; e/ s rk s j B ek j{ eh s x 2 0

g - B[h ;_ B[h X g g g o/_ ;I o/_

pk s s B wk s B s n p j{z ;[

x 2 0

Bh ;_ g Bh ;I o/_ Bh X w o/ w g

B s fB e ; s w' o/ w[ y ;'_ s x 2 0

B[h X g -

p sh nK s

31 bhbk ekotkb, m[woh gohu?n, gzBk 151-152

Page 92: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

310

m[woh ywki (uKuo - dhguzdh, 14 wksok)

32

1

;EkJh - ikt' edo Bkjh_ p'b' jw ;/ .

jw ;/ pj[s/o/ s[wo/ dw ;/ ..

nzsok - M{mh brkts w'j/ Bkjh_ Gkts .

j' joikJh s[w s' iBw ;/ ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

x 2 0 3

; - - r - - r w w - r w g X

ik s s t' s s e d o s s s Bk jh_

x 2 0 3

Bh - - ;I - - - o/_ ;I (;I) - B[h - X

g

X

p' s s b' s s ss j w s ;/ s s s x 2 0 3

Bh - - ;_ - ;I ;I

;I

X

X

;I - B[h - X -

jw s s ;/ s p j{ s/ s s o/ s s s x 2 0 3

g

r w - g - - X r w - r - - -

s[ w s o/ s s s d w s ;/ s s s x 2 0 3

nzsok

w r w B[h X - Bh ;I - Bh ;I - ;I -

M{ s s mh s s b rk s s t s s s x 2 0 3

Bh Bh - ;I - ;I - ;I Bh ;I B[h - X -

w' j/ s Bk s jh s Gk s s t s s s x 2 0 3

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

x 2 0 3

Bh - - ;I - ;I -

;

IX

X

;I - B[h - X -

j' s s j s o s ik s s Jh s s s x 2 0 3

g

r w - g - - X r w - r - - -

s[ w s s' s s i B w s ;/ s s s x 2 0 3

32 Fso[xB F[eb, m[woh eh T[sgZsh, ftek; n"o F?bhnK, gzBk 101-102

Page 93: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

311

okr d/; - f;skoykBh

33

1

;EkJh - pbw ftd/;a ;iBh w/o' .

nzsok - Bk ikB{z ejK SkJ/ fpbwkJ/

Bk ikB{z ejK SkJ/ fpbw oj/

ihnk fpu T[ms nzd/;a ..

;EkJh

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

w

o/ w g X

g

w

p b w s ft

x 2 0 3

w - - o/

r

o/ -

o

/r Bah ; - - , o/ w g X

g

w

d/ s s s s s s ;a s s s , p b w s ft

x 2 0 3

w - r w ro/ r

;

Bah o/ ; - - o/

w

w g X w

d/ s s s ;as s ; i Bh s s p b w s ft

x 2 0 3

w - - o/ o/ r - (Bah) ; - - - o/ w g -

d/ s s s s s s ;a s s s s ; i Bh s x 2 0 3

Xgwg Bh ;I -

X

g -

g

X - w - -

w

o/

w/sss s s s s s s s o' s s , p

nzsok

x 2 0 3

w g Bh ;I Bh

Bk ik B{z s e

x 2 0 3

;I - ;I o/I;I B[h - g Bh gBh;Io/_ -o/_ rIo/IrI[o/_;I w

;I

Bh

;I

Bh ;I Bh

jK s Sk J/ s s fp b wksss sJ/ sssss Bk ik B{z s e

x 2 0 3

;I - ;I o/_;Io/_;IBh g Bh Bh;Io/_ -o/_ rIo/_rIo/_;I Bh ;I o/I Bh Bh Bh Bh

jkI s Sk J/ssss fp b wss so j/ssss s ih nk fp u T[ m

x 2 0 3

;I g gX Xgwg ;I - g X[ w - o/ ,

w

o/

s s nz d/sss s s s s ; s s , p

x 2 0 3

33 bhbk ekotkb, m[woh gohu?n, gzBk 144-145

Page 94: shodhganga.inflibnet.ac.inshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/13750/11/12... · 2015-12-04 · 219 Xo[gd, fynkb, m[woh dk f;azrko o; dh nfGftnesh d ;/ zdoG ftu s[bBkswe nfXn?B

312

nzfsek

pzfdFK dh ;{uh

bVh BzH pzfdFk dk Bkw gzBk BzH

(T) Xogd F?bh ftZu nfXnkswe fFzrko dhnK pzfdFK

(n) Xogd F?bh ftZu ;z;koe fFzrko dhnK pzfdFK

(J) fyankb F?bh ftZu nfXnkswe fFzrko dhnK pzfdFK

(;) m[woh F?bh ftZu nfXnkswe fFzrko dhnK pzfdFK

(j) m[woh F?bh ftzu ;z;koe fFzrko dhnK pzfdFK