·i

.. : Yayin Yonetmeni

Prof. Dr. Muzaffer ~EKER · Necmettin Erbakan Oniversitesi Rektorii

Prof. Dr. Ramazan ALTINTA~ Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

Yayina Hazulayanlar Dr. ismail KURT - Seyit Ali TUZ

islam.i ilimler Ara~trrma Vak.6.

Editorler Yrd. Doc;. Dr.Murat AK, Ar~. Gor. Hasan CANSIZ

Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

Grafik&Tasarrm Merve BULBUL

Mtistafa ALTINTEPE Uzm. Serpil YAKUT

Fotograf Murat AKTEKE

Baslo-Cilt GULER OFSET I Mehmet Giller

Fevzi <;akmak Mahallesi 10447 Sokak No: 24/1 . . ~ Kanatay I KONYA Tel : 0532 662 94 21

Sertifika No : 34742

ISBN: 978-605-4988-08-2

Mart 2017

Necmettin Erbakan 'Oniversitesi Ni~ant~1 Mh. Dr. Hulusi Baybal Cd. No.: 12 Kat: 25 Posta Kodu: 42060 Sel~uklu/Konya

Tel: (0332) 280 80 80 Faks: Tel: .(0332) 236 21 41 www.konya.edu.tr - bilgi@konya.edu.tr

islami ilimler Ar~b.rma Vakfi Kizta~1, Kami! Pa~a Sokak, No. 5; 34080 Fatih/lstanbul Tel : +90 (0212) 523 54 57 - 523 74 36 Faks: 523 65 37

www.isavvakfi.org- isav.org.tr E-posta: isav@isavvakfi.org - isav@isav.org.tr

© 2017 Necmettin Erbakan Oniversitesi & iSAV Bu eserin tiim yaym haklan, Necmettin Erbakan Oniversitesi ile iSAV'a aittir. Yayillctlann yazth

izni olmadan lasmen veya tamamen bastlamaz, c;:ogalttlamaz ve elektronik ortama ta~mamaz. Bu .Kitapta yer alan tfun yaztlarm dil, bilim ve hukuk

ac;:1smdan sorumlulugu yazarlarma aittir.

Bu kitap NEO Saglik, Kiiltiir ve Spor Daire B~kanligi taralindan tasarlarup. bast1nlm1Jllr.

BiR AHLAK! YVZLE~ME TECRUBESi OLARAK DiN DiLiNiN TOPLUMSAL TEZAHUR

iMKANLARI

Burhanettin TATAR1 -..

Kur'an metni baglarrunda din dilinin temel karakteristigi, onun giindelik/pratik ve bilimsel/ teorik/ felsefi dil kullarum tarzlarmdan farkh olarak yoklu ve ilk baki~ta birbirine zit goriinen referanslara sahip olmas1d.ir. 0 bir taraftan toplurnsal diyalog baglammda giindelik hayabn bir paryas1 haline gelirken (kelime/ifade/hitap boyutunda konu~urken) diger taraftan "gayba iman" ekseninde referans1 pratik ve teorik ay1dan tam belirlenemeyen (bir kavrama donii~meyen}, dolaymyla insaru kendi varolu~ tarz1 ve kaderi hakkmda bir karar almaya zorlayan bir iist-dil olarak kalrr. Bu yiizden din dili, geryekte, referanslar1 belirlenebilir herhangi bir giindelik/pratik veya teorik/bilimsel/felsefi dil gibi "aktartlabilecek" bir dil degildir. Aksine o, yukanda degmdigimiz iizere, bireysel olarak insanlan kendi varolu~ tarz1 ve kaderi hakkmda karar almaya zorlayarak, aktartlamaz/devredilemez/ bir ba~ka dil iyinde ikame edilemez boyutunu korur.

Bu durum, aslmda, din dilinin 'ins~ her zaman Allah'm huzurunda bulundugu'na/ O'nun vechi ile yiizle~tigme dair temel vurgusuyla baglantllidrr. Din dili insan1 hem Allah hem de onun yarattigi varhldar ile bir ahlaki yiizle~rne tecriibesine yonlendirir. Buna dayah olarak, din dilinin toplumda anla~ilmas1, giindelik dil i~de etkin hale gelmesi, soz konusu yiizle~me tecriibesinin geryekle~mesine bagunh goriinmektedir. Tebligimizde ozellikle bu tecriibenin ortaya yikmas1 ve geli~imi ay1smdan din dilinin toplumsal tezahiir imkanlarma degi.nmeye s:ah~acagiz.

Hz. Peygamber doneminde din dilinin (Kur'an'm) en belirgin vastflarmdan biri, onun ikame edilemezligidir. $irk inanc1 baglammda Allah ile insan arasmdaki ili~kiyi --Allah adma i~lev iistlenen putlara

(1] Prof. Dr., 19 May1s Universitesi llahiyat FakUltesi, burhantatar@hotmail.com

r;;\ -i ~f

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

referansla-- ikame mant1gi ic;:inde kurgulamaya ali§km olan Cahiliye Araplan ic;:in bu durumun sars1c1 oldugu fark edilmektedir. Zira Allah'm l. Tekil §a.his (Ben derim ki) formunda insanlara Arap dill ic;:inde hitap etmesi, her §eyden once '.Allah ile yiizle§me' tecriibesine kap1 aralamaktaydi. Bilindigi iizere Cahiliye donemi Tann anlayi§llllll en kritik vasfi., Tann ile herhangi bir yiizle§menin soz konusu olmamas1drr. Bu nedenle Kur'anm "vechullah''2 metaforu, Cahiliye insarll.nm Tann tasavvuruna kar§l radikal bir soylerni temsil etmektedir. Kur'an'da sik sik vurgulanan tevhid inancmm en temelde 'her an aym ilahi Varhk (Allah) ile yiizle§me tecriibesi'ni ima ettigi dikkate ahndigmda, bu yiizle§rheden kac;:mtlmazhk durumu insan varolu§unU belirleyen bir evrensel gerc;:eklige donii§iir.

Allah'm vahyini Arap dili ic;:inae inzali ve §ekillendirmesi, aym zamanda --dilin hem var olabilmesi hem de anla§tlabilmesi ic;:in gerekli olan-- toplumsal diyalogun az once dile getirdigimiz Allah ile yiizle§me tecriibesinin zeminini te§kil ettigini ima etmektedir. Daha ac;:ik soylersek, Kur'anm Arapc;:a inzali, her §eyden once, din dilinin (vahiy) gerisinde _ toplumsal diyalogun bulunduguna i§aret etmektedir. Allah'm "Ben derim ki" formunda konu§masi olarak Kur'anm tezahiirii, zaten mevcut toplu.msal diyaloga Allah'm kattl.ma iradesini simgeler. Ancak Kur'an'm topfomsal diyaloga getirdigi yeni boyut, her bireye kendi varolu§sal sorumlulugunu bildirerek Arap dilinin referans alamru donii§tiirmesidir. Genel olarak -vahiy oncesi-- Arap dill, anlamm ta§1yic1s1 veya kastedilen 9eyi gosteren bir i§aret formu olarak ele alimrken, vahiy bu dill insanlarm Allah, diger insanlar ve tabiat ile yiizle§me zemini haline getirrni§tir.

Buna gore her aktlh insanm iistlen.mesi gereken varolu§Sal sorurnluluk, anlama hadisesinin aym zamanda ahla.ki bir boyut ic;:erdigini gormesini beraberinde getirmektedir. Zira Kur'an tiim tabiati Allah'm yaratma ve gozetim alaru olarak sundugunda, tabiatl anla.ma hadisesinin, onu salt tema§a etmenin c;:ok otesinde bir boyuta sahip oldugunu ima etmektedir. insan tabiat1 anladigmda aym zamanda ne yapmas1 ve ne yapma.mas1 gerektigine <lair (yani kendi eylemleri hakkmda) bir karar ver.mek durumundadrr. Kisacas1 Kur'anm Arapc;:a inzali, dil ic;:inde tabiat1 (bu esnada toplumu) anlayan insanlarm kendi eylemleri hakkmda bir karar vermek durumunda biraktlmasrm beraberinde getirµii§tir.

Soz konusu eylemler, yalmzca insanlarm bir §eyi yap1p yapmamas1yla sllllfh degildir. Belki onlar daha geride, bireylerin varolu§ t arzlar1 ile ilgili bir soruna i§aret ederler. Zira Allah, insanlar ve tabiatla yiizle§mek, varolu§sal ( ahla.ki) sorumluluk iistlenmekse, bu aym zamanda ki§inin ne olduguna ve ne olmas1 gerektigine <lair karar vermesi demektir. Buna gore, din dilinin toplumu transfer ettigi eylem alaru, insaniarm ne olduklarma ve ne olabileceklerine <lair bir eylem alarudrr. Her insan ne

[2] el-Bakara 2/115.

ise ona gore anlamakta ve nastl anhyorsa ona gore kendisi olmaktadrr. Anlama ve varolu~ tarz1 arasmdaki bu ili~ki, Heidegger'in tabiriyle, "insarun kendi ilerisinde ya~amas1" durumudur. Buna gore insamn her an Allah ile yiizle~mesi, insamn Allalim vechi oniinde kendi varolu~u hakkmda karar vermesi yani kendisini Allah ile yiizle~me mekarunda proje etmesi/yans1tmas1drr.

Hz. Peygamber doneminde Kur'an'm anlanu, gorebildigimiz kadar1yla; daha <;ok boylesi bir ahlakiyiizle~me vevarol~sal kararverme diizleminde a<;1ga <;ikarrrken, bilahare Kelam, felsefe, filah, kismen tasavvuf felsefesi gibi disiplinlerin geli~irniyle, kavramsal referanslarm tespiti sorui:fu haline geldi. Kabaca soylersek, klasik Isla.mi ilirnlerde en temel sorun, Kur'an'm i~aret ettigi 'ger<;ekligm kavramsal olarak nastl belirlenebilecegi ile ilgilidir. Bu disiplinler arasmdaki ayrtliklar1• soz konusu 'ger<;ekligm mahiyeti, dokusu yani kuma~1 baglannndadrr. DolaylSlyla soz konusu ger<;ekligin mahiyetine yonelik tasavvur, aym zamanda onun ne tiir bir kavramsal yap1 i<;iJ:tde if~a edilecegine karar vermektir.

Ne var ki klasik Islami ilimler, kurguladiklar1 kavramsal yaptlarm Kur'an'm i~aret ettigi ger<;ekligm mahiyetine en uygun dii~en yaptlar oldugunu ispatlamakla ugra~tJ.k<;a, aym zamanda Kur'an'm anlamnn gen el olarak soyut, zihni, metafiziksel bir obj eye donii~tiirdiiler. Daha a<;ik deyi~le, klasik islfuni ilirnlerin kurguladiklar1 kavramsal yaptlar sofistike bir hal aldik<;a, Kur'an'm anlanu da o denli sofistike bir entelektiiel tema~a objesi haline gelmeye ba~ladi. Boylece tarihsel baglarmdan, toplumsal diyalog zemininden, varohi~sal-ahlaki yiizle~me tecriibesinden biiyiik oranda uzakla~a.nlan Kur'an, en temelde dilsel gosteren ve gosterilertler ili~kisini ara~t::J.ran semiyotik di,i~iincenin tek.nik dilsel/kavramsal analiz konusu haline geldi. Ve bu durum aym zamanda Kur'an'm --inzali esnasmda-- toplumsal diyalog zemininde konu~ma <;abaslID biiyiik oranda ters yiiz ederek, onu topluma nastl aktartlacagi sorun haline gelen kurgusal bir din diline doni.i~tiirdi.i. Modern sekillerligin ki.iresel boyut kazanmas1yla Kur'an, klasik Isla.mi ilimlerin kur~sal-kavramsal yap1sma ilave olarak, modern tarihselciligin ve pozitivist di.i~i.inme bi<;imlerinin bir ara~tirma nesnesi oldu.

Kisaca deginmeye <;ali~ugimiz din dill ve toplum arasmdaki ayr~ma sorununa <;6zi.im ne olabilir?

Post-modern <;agda, din dilinin toplumsal diyalog i<;inde konu~abilen bir tiir ozne haline getirilmesi sorunu, klasik islfuni dii~iincenin ve onun gerisinde klasik Yunan dii~iincesinin ba~vurdugu alegorik yontem ile a~tlabilir gori.inmemektedir. Klasik Yunan dii~iincesi, toplum i<;inde (agora) dile getirilmesi gereken fikirlerin bir imge i<;inde ba~kala~trrtlrm~, iisti.i orti.ilmii~ (allos) haliyle sunumunu (agoreuo) alegori (allegoria) kelimesiyle ele almaktaydi. Platon'un magara alegorisi, soyut (ideal) ger<;ekligin toplum i<;inde iisti.i ortiik bi<;imde

-i G

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

tezahi.iriine referansta bulunur. Buna gore, alegorinin i§aret ettigi §eyin orti.isi.i kaldinlmaya <;:ali§tldigmda, ideal ger<;:eklige yonelmek mi.i.mki.in olacaktir. bzellikle Farabi ve ibn Sina, alegoriyi din dilinin temel soyleyi§ bi<;:imi olarak kabul etmi§tir. Haricileri, zahirileri ve selefi akunlarr istisna edersek, klasik islam di.i§i.incesi genel olarak alegoriyi Allah'rn ilahi/gaybi hakikatleri bilgisiz bir topluma aktarabilmek i<;:in se<;:tigi bir

. yontem gibi degerlendirrni§ gori.inmektedir. Boylesi bir alegori anlayi§1 beraberinde havas ve avarn ayrumru yapmayi gerektirrni§tir. Gazali'nin perspektifinden, sahilde bekleyenler alegorik soyleme muhatap olan avarndrr; deryaya a<;:tlanlar ise alegorinin otesine giden ve hakikatleri dogrudan anlarnak isteyen havastrr.

Kanaatirnizce klasik islarm di.i§i.incenin din ve toplum arasrndaki bag ekseninde i§levsel gordi.igu af egori, Kur'an'rn inzal si.irecine baktrgrmrzda mevcut dur:umu pek yans1t1yor gori.inmemektedir. Kanaatimizce Kur'an, alegoriyi degil, sembolik di.i§i.inme tarzlill on plana <;:rkarmaktadrr. Sembol, kelimenin Yunanca etimolojisine ve tarihsel anlamrna baktldigmda fark edilecegi i.izere, insanlarm dostluk ya da ticari maksatla sozle§mesi yani ahitle§mesidir. Sembol, mevcut sozle§me veya ahitle~menin temsili olarak bir nesne aracllig1yla goriini.ir hale getirilir. Bu noktada sembolik di.i§i.inriie ve alegori arasmda ortaya c;:rkan en temel farkhlrk ~udur: Sembol, sozle~enlerin dogrudan yi.izle§me ve diyalog tecri.ibesi i<;:inde bir hususu ortak anlamalarm1, alegori ise toplumun bir imgenin kendisine yonlendirilmesini temsil eder. ilkinde bireylerin ozgiir irade ve kararlar1 soz konusu oldugundan, bireyler iizerinde herhangi bir kontrol mekanizmas1 yoktur. Oysa alegoride avaro, havassm kendi kurguladrgi ger<;:eklik tanumrun smrrlar1 ic;:inde durma.s1 gereken hirer kolektif nesne haline gelir.

i<;:inde bulundugumuz post-modern <;:agda, toplumun din dilinin te§vik ettigi bir sembolik dii~i.inmeye topyekun icabet etrnesini beklemek ger<;:ekc;:i goriinmemektedir. Ancak sembolik dii§i.inme, toplum ic;:inde bireylerin ozgiir iradelerine dayali olarak sorumluluk iistlenmesini ve birbirleriyle yiizle§mesini saglamaya c;:ali§hgt ic;:in hala en makul yollardan biri olarak gori.inmektedir. Nastl ki Kur'an, Hz. Peygamber doneminde astl i§levini, yalmzca toplumsal diyaloga kahlmak suretiyle, yani goriilmesi gereken husus ya da soruna insanlar1 yonlendirerek ger<;:ekle§tirrni§se, bugi.in de benzeri bir durum miimkiin olabilir. Bu noktada ortaya <;:rkabilen sorunlardan biri, insanlarm dikkatinin din dilinin ahlakiyiizle~meye ve sorumluluga davetinden c;:ok, din dilinin kendisine veya (kurgulanan) anlamma c;:ekilmesidir.

Oysa, fark edebildigirniz kadar1yla, Kur'an'm anlarnr, ac;:rk<;:a dile getirilebilir, gosterilebilir, ba§kalarma aktartlabilir veya kurgulanabilir 'bir ~eyin ke~fi.'nden ziyade, bir c;:abalama ve karakter olu~u.mu sorunudur. <;abalama kelimesi ile yalmzca insanm bir metni anlamaya c;:abalamas!Ill

kastetmiyoruz. En az bunun kadar, o, metnin gosterdigi 9eyin (gen;:ekligin) yabalayan insamn bilincinde, dilinde, varolu9 tarzmda, eylemlerinde dile gelmeye yah9masrm dikkatlere sunar. Kisacas1 bir bestekarm beste yapmaya yabalarken bilincinde yeni ( orijinal) melodilerin ortaya yikmaya yah9masma, bir 9airin ~iir yazma yabas1 iyindeyken orijinal imgelerin 9airin dilinde ortay~ .. ylkmaya yah9masma benzer 9ekilde, Kur'an'rn i9aret ettigi geryeklik Kur'an'1 anlamaya .yabalayamn bilincinde, eyleminde, eserlerinde ayiga yik.maya yah9rr. Ancak burada belirleyici olan yabalamamn insanda bir karaktere donii9mesi ve bu esnada karakter olu9umu (bildung)dur. Sozgelimi, filozofluk entelektiiel dii9i.iru:he yabaslllil insanda bir karaktere donii9mesilii ve karakter olu9umunu

· temsil eder.

. Karakter olu9umuyla birlikte birey 9alusla9rr, farkhla9rr, kendisi olur. Bu, Kur'an'm i9aret ettigi 9eyin o ki9i aractligiyla farkh bir ay1dan dile gelme imkfuuna eri9tigini gosterir. Buna paralel olarak, toplumu olu9turan bireylerin --yabalama ve karakter olu9umu sayesinde-­farkltla9mas1, ozgiinle9mesi, ayru zamanda Kur'an'rn · gosterdigi 9eyin yOk farkh aytlardan dile gelme imkaruna eri9mesi demektir. Ancak boylesi bireysel farkhla9manm soz konusu oldugu bir toplumda geryek anlamda bir yiizle9me ahlala ve sorumluluk bilinci ortaya yikabilir. Bu zaten Kur'an'rn anlamuun -herkesin birbirine benzemesine, aralarrndaki farkhhgi, bireyselligi ortadan kaldrrarak bir kolektif nesne haline getirilmesine yo} ayacak 9ekilde- kurgulanmaSlillll oniine geymektir. Toplumu ortak bir Kur'an algisma davet ederken, belli bir kurgusal anlanu biitiin topluma dayatma yabas1, tam da hedeflenenin aksine Kur'an'm anlamrnm (gosterdigi 9eyin) yok farkh aytlardan dile gelme imkfuirnt yok etmektedir. Bu durum hem Kur'an'rn konu9ma yabasrm engellemekte hem de anlamarun ayrn zamanda farkh karakter olu9umu iyinde ozgiinle9en 9aluslarm birbiriyle ahlakiyiizle9mesi oldugunu gozden kayrrmaktadir.

-i ~ fi 239 ~ ·~