kurumuisamveri.org/pdfdrg/d00137/2001_242/2001_242_golenz.pdf · 2020. 5. 14. · * ‹Ü edebiyat...

T Ü R K T A R İ H K U R U M U

BELLET ENCilt: LXV Nisan 2001 Sayı: 242

ORTA KARADEN‹Z BÖLGES‹ PROTOH‹STOR‹K ÇA⁄MADEN SANATININ KÖKEN‹ VE GEL‹fi‹M‹

ÖNDER B‹LG‹*

Orta Karadeniz Bölgesi'nde Protohistorik Ça¤'da yani ‹Ö 4500 ile ‹Ö500 y›llar› aras›n› kapsayan yaklafl›k 4000 y›ll›k bir zaman süreci içinde ma-den sanat›n›n ortaya ç›k›fl› ile nas›l bir geliflim gösterdi¤inin ayr›nt›lar› ilearaflt›r›lmas› ve bu bölge maden sanat›n›n Anadolu maden sanat›daki yeri ilekomflu ülkelerin ça¤dafl kültürlerinin maden sanatlar› ile iliflkilerinin ortayakonmas› amaçl› proje ile çerçevesindeki çal›flmalar 3 aflamal› olarak 1997,1998 ve 1999 y›llar›nda gerçeklefltirildi.

1997 DÖNEM‹ ÇALIfiMALARI

1997 y›l›nda gelifltirilen Birinci Proje1 ile ilgili çal›flmalar 3 aflamal› ola-rak 16.06.1997 ile 26.09.1997 tarihleri aras›nda gerçeklefltirildi.

1997 dönemi projesinin 1. Aflamas›n› oluflturan ‹kiztepe örenyerindekikaz› çal›flmalar› 07 Temmuz ile 29 A¤ustos 1997 tarihleri aras›nda 55 günsüre ile gerçeklefltirildi2. Tepe III'te (Res.1) yer alan “L” açmas›n›n D 6-11/I

* ‹Ü Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Protohistorya ve Önasya Arke-olojisi Anabilim Dal› ö¤retim üyesi

1 Bu çal›flma ‹stanbul Üniversitesi Araflt›rma Fonunca desteklenmifltir: Proje No 935/090597

2 Bu dönem kaz› çal›flmalar›na heyet üyesi olarak Arfl.Gör. fievket Dönmez ile ‹stanbulÜniversitesi stajyer lisans ö¤rencileri Burhan Gülkan, Alt›nay K.Erdem, Nalan ‹çöz, Elif Özdur-sun, Dilek Çavdar, Neval Akyol, Esra Ceylan, Ali Bingöl, Mutlu Dinçer, Asl›han Yurtsever, MineKuzu, Begüm Salt›k, Derya Tan›fl, Ayfle Önder ve Türkan Aktoprak kat›ld›. Bakanl›k uzman› ola-rak Samsun Müzesi araflt›rmac›lar›ndan Emine Y›lmaz kaz›da görev ald›.

Türk T

arih K

urumu

TANZ‹MÂT DÖNEM‹NDE BOSNA HERSEK’TE K‹L‹SE ‹NfiAVE ONARIM FAAL‹YETLER‹

ZAFER GÖLEN*

GGGGiiiirrrriiiiflflflfl::::

Osmanl› Devleti bir çok milletin ayn› çat› alt›nda yaflad›¤› kozmopolitbir toplumsal yap›ya sahipti. Bu çok milletli imparatorlukta, tüm dengelerhak ve adalet ölçüleri üzerine kuruluydu1. Adalet terazisindeki en küçükdengesizlik hemen hemen tüm toplumda huzursuzlu¤a yol aç›yordu. XVII.yüzy›la gelindi¤inde adalet mekanizmas› ve devlet otoritesinde aksakl›klarmeydana gelmeye bafllam›flt›. Bu durumdan en fazla flikâyetçi olan bölgelertabiî olarak farkl› etnik guruplar›n iç içe bulundu¤u yerlerdi. Bu bölgele-rin bafl›nda da Osmanl› Devleti’nin y›k›l›fl›na kadar sorun olmaya devameden Balkanlar geliyordu. Balkanlarda adil olarak toplanamayan vergiler veserbest dinî faaliyet icra edememek bafll›ca flikayet konular›yd›.

Bosna Hersek’te de benzer flikâyetler var olmakla birlikte, oradaki du-rum daha kar›fl›kt›. Zira, Bosna Hersek’te devlet taraf›ndan ayr›cal›klar› ta-n›nm›fl ve kendilerine “Ashâb-› Alâka” 2 ad› verilen Müslümanlarla, H›ris-tiyanlar ayn› toplumun farkl› s›n›flar›n› oluflturuyordu. Fakat, Bosna Hersek-’te dikkati çeken sadece bu s›n›fsal yap›lanma de¤ildi. Bölgede, H›ristiyanlarda kendi aralar›nda bölünmüfl durumdayd›lar. Bosnal› H›ristiyanlar, S›rp(Ortodoks) ve Latin (Katolik) olarak ikiye ayr›lm›fllard›. Dolay›s›yla, her grupkendi lehlerine avantajlar elde etmek maksad›yla birbirleriyle çekiflmeiçindeydi. Bu çekiflme ço¤u zaman yabanc› güçlerin müdahale etmesine ze-min haz›rl›yordu. Bu müdahalelerde kullan›lan en önemli araç ise reayan›n

* Burdur E¤itim Fakültesi Tarih Araflt›rma Görevlisi.1 Osmanl›lar›n neden “adalet” ve “eflitlik” prensibine çok önem verdiklerine dair de¤er-

lendirmeler için bak›n›z, Cornell H. Fleischer, Tarihçi Mustafa Âli Bir Osmanl› Ayd›n ve Bürok-rat›, Çeviren Ayla Ortaç, ‹stanbul 1996, s.301-304.

2 Ashâb-› Alâka Müslümanlaflm›fl eski Bosnal› soylulardan oluflmaktayd›. Bak›n›z, GeorgesCastellan, Balkanlar›n Tarihi, Çeviren Ayflegül Yaraman-Baflbu¤u, ‹stanbul 1993, s.329; Bu ayr›-cal›klar›n tarihî kökenleri hakk›nda bak›n›z; Ciro Truhelka, “Bosna’da Arazi Meselesinin TarihiEsaslar›”, Türk Hukuk ve ‹ktisat Tarihi Mecmuas›, Çeviren Cemal Köprülü, C.I, ‹stanbul 1931,s.43-69; Halil ‹nalc›k, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar-I, Ankara 1987, s.171-172; Ay-d›n Babuna, Bir Ulusun Do¤uflu Geçmiflten Günümüze Boflnaklar, ‹stanbul 2000, s. 17-21, 35-37.Matthew Smith Anderson, Do¤u Sorunu 1774-1923, Çeviren ‹dil Eser, ‹stanbul 2001, s. 195.

Türk T

arih K

urumu

216 ZAFER GÖLEN

dinî görevlerini yerine getirirken bask› gördü¤ü veya engellendi¤i yönün-deki iddialard›. Özelikle, Tanzimât’›n getirdi¤i prensipler sonucu reaya se-sini daha gür ç›karmaya bafllam›fl ve devletten bir tak›m isteklerde bulun-maya bafllam›flt›. Kiliselerini onarmak, kilise ve okul infla etmelerine izin ve-rilmesi isteklerin en bafl›nda gelen hususlard›. 1849 Bosna ‹syan› sonra-s›nda, Müslüman a¤a ve beylerin reaya üzerinde etkilerinin kaybolmas›yla3

bu istekler aç›kça dile getirilmeye bafllanm›flt›. Örne¤in, 1852 tarihinde birgurup reaya çeflitli bahaneler ileri sürerek Avusturya ve S›rbistan’a ilticaederek devleti zor durumda b›rakm›fllard›. Reaya iltica sebeplerinden biriniayin yapabilecekleri kiliselerinin olmay›fl›n› göstermiflti. Devlet, bu tür olayla-r›n önüne geçebilmek için çeflitli tedbirler almak zorunda kalm›flt›. Al›nantedbirlerden biri, kilise bulunmayan bölgelere yeni kiliseler infla edilmesi,var olanlar›n›n da onar›lmas›na izin verilmesi olmufltur4. Reayan›n bu ma-sum istekleri k›sa süre sonra daha fazla ayr›cal›k için zemin oluflturacak veilerleyen tarihlerde reayan›n isteklerinde oldukça farkl› siyasal söylemlerlekarfl› karfl›ya kal›nacakt›r. Zira, 1861 reaya isyan›n sebepleri aras›nda, dinle-rine sayg› gösterilmesi, kiliseler ve çan kuleleri inflalar›na izin verilmesi,kendi milletlerinden bir piskoposun ruhanî baflkanl›¤› alt›na girmek, okul-lar aç›lmas› gibi isteklerin bulunmas›5 reayan›n k›sa sürede dinî konular› kul-lanarak nas›l politize oldu¤unun kan›t›d›r6. 1875 Hersek Ayaklanmas›7 son-ras›nda 31 Ocak 1876 tarihinde Osmanl› Devleti’ne verilen Andrassy Notas›-’ndaki isteklerden biri de “H›ristiyan halk›n serbestçe ayinlerini yapmalar›-

3 Bu isyan ve sonuçlar›n›n Bosna tarihinde oldukça önemli bir yeri vard›r. ‹syan›n bafllat›c›-lar› ve yönlendiricileri “Bosna’da Tanzimât’›n uygulanmas›n› engellemek için” Müslüman bey-ler olmufllard›r. ‹syan sonucunda yerel beylerin etkinlikleri yok edilmifltir. ‹syan ve sonuçlar› içinbak›n›z, Zafer Gölen, Bosna Hersek’te Tanzimât’›n Uygulanmas›, Samsun 1996, s.106-163(Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi).

4 BOA(Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi), ‹.M.V.(‹rade Meclis-i Vâlâ) Nr:8984, 16 Eylül 1852 ta-rihli Meclis-i Vâlâ mazbatas›; Bu ilticalar iki ülke aras›nda savafl ihtimalini ortaya ç›karm›fl, Avus-turya Bosna s›n›r›na 50.000 kiflilik bir ordu y›¤m›fl, ancak, K›r›m Savafl› nedeniyle sorun dahafazla büyümeden sona ermifltir. Bak›n›z, Halil Sedes, 1875-1878 Osmanl› Ordusu Savafllar›. 1875-1876 Bosna Hersek ve Bulgaristan ‹htilâlleri ve Siyasî Olaylar, Bafllang›ç I. K›s›m, ‹stanbul 1946,s.50.

5 Hüdai fientürk, “Tuna Vilâyeti’nin Teflkiline, Karada¤ ve Hersek Vukuât›na(1861) DâirCevdet Pafla Taraf›ndan Kaleme Al›nan Lay›ha”, Belleten, C.LIX, S.226, Ankara 1996, s.722; He-yet, Mufassal Osmanl› Tarihi, C.VI, ‹stanbul 1963, s.3118-3120; Edovard Philippe Engelhart,Tanzimât, Çeviren Ayla Düz, ‹stanbul 1976, s.126.

6 Örne¤in, XIX. yüzy›lda Katolik halk›n bilinçlenmesi ve milli bir fluur kazanmas› için ça-l›flan Gorga Martiç Fransisken rahibiydi. Bak›n›z, Charles A. Frazee, Catholics and Sultans. TheChurch and the Ottoman Empire 1453-1923, Cambridge 1983, s. 242.

7 “Bosna Hersek Meselesi”, Türk Ansiklopedisi, C.VII, ‹stanbul 1955, s.363-367.

Türk T

arih K

urumu

BOSNA HERSEK’TE K‹L‹SE ‹NfiA VE ONARIMI 217

n›n sa¤lanmas›” olarak belirtilmiflti8. Bosna Hersek’teki her soruna dinî biriçerik kazand›r›lmas›, bölgede dinî konular›n ne kadar önemli ve istismaraaç›k oldu¤unun kan›t›d›r.

A-BOSNA HERSEK’TE GAYR‹MÜSL‹M NÜFUS VE D‹NÎ YAPI

1111----NNNNüüüüffffuuuussss::::

Bosna Hersek’in nüfusunu tam olarak ortaya koyabilmek flu ana kadarelde edilen bilgiler ›fl›¤›nda mümkün görünmemektedir. Her fleyden önceklasik dönem için bu bilgileri edinebilece¤imiz tahrir defterleri üzerine birkaç çal›flma d›fl›nda herhangi bir de¤erlendirme yap›lmam›flt›r9. Dahas›,bölgenin yaklafl›k nüfusunu elde etti¤imiz kaynaklar da yeterli derecede gü-venilir de¤illerdir. Nüfus verilerini elde ederken yararland›¤›m›z kaynaklargenellikle seyahatnâmelerdir. Ancak bu kaynaklar seyyah›n ba¤l› bulundu¤umillet hatta dinî mezhebe göre farkl›l›klar arz edebilmektedir. Bu seyyahla-r›n büyük ço¤unlu¤u XIX. yüzy›l öncesinde genellikle, ülkeleri taraf›ndanbilgi toplamalar› amac›yla casus olarak ilgili bölgelere gönderildiklerinden10

toplad›klar› bilgiler objektif olmaktan çok kendilerini bölgeye gönderen kifliveya kurumlar›n hissiyat›na tercüman olacak flekilde kaleme al›nm›fllard›r11.XIX. yüzy›ldan sonra ise Osmanl› Devleti’ne gelen seyyahlar devletin haki-miyeti alt›ndaki reayay› kurtarmay› kendilerine amaç edindiklerinden ilgi-lendikleri milletin nüfusunu fazla gösterme çabas› içine girmifllerdir. Bu sey-yahlar›n bir ço¤u reayan›n Osmanl› Devleti’nin hükümranl›¤›ndan kurta-r›lmas› gereklili¤ine iliflkin fikirlerini aç›kça ifade etmekten çekinmemifller-

8 Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi Daire Baflkanl›¤›, Bosna-Hersek ‹le ‹lgili Arfliv Belgeleri(1516-1919), Ankara 1992, s.20; Bu notan›n içeri¤i ve geliflmeler için bak›n›z, Mahmud Celâled-din Pafla, Mir’ât-› Hakîkat, Haz›rlayan ‹smet Miro¤lu, ‹stanbul 1983, s.71-76; Enver Ziya Karal,Osmanl› Tarihi, C.VII, Ankara 1988, s.81-82; Charles Yriarte, Bosnie et Herzégovine Souvenirsde Voyage Pendant L’Insurrection, Paris 1876, s. 234; Sedes, a.g.e., s.122-126.

9 Bu incelemeler genellikle Bosnal› araflt›rmac›lar taraf›ndan yap›lm›flt›r. Oldukça az say›-daki çal›flmalara örnek olarak bak›n›z, Haz›m ∞abanoviç, Bosanski Pa·aluk Postanak I UpravnaPodjela, Sarajevo 1959, 271 s.; Ahmed S. Alicic, Poimeniçni Popis Sandzaka Vilajeta Hercego-vina, Sarajevo 1985, 652 s.

10 Bu seyyahlara en güzel örne¤i Baron de Tott teflkil eder. Bak›n›z, Zafer Gölen, “Baronde Tott’un Seyahatnâmesine Dair”, Bilge, S.17, Ankara 1998, s.69-71.

11 1875 Bosna Hersek ‹syan› esnas›nda bölgeye gezen Frans›z seyyah Yriarte’nin kaleme al-d›¤› seyahatnâmesi bu konuya güzel bir örnek olufltur. Yriarte’nin ifadeleri kendisiyle çeliflecekderecede önyarg› ve nefretle doludur. Yazar, eserinin baz› bölümlerinde reayan›n korkudan ye-rin dibine girecek flekilde ortadan kayboldu¤undan, her gece bir katliam bekledi¤inden, dinîbask›n›n had safhada oldu¤undan bahsederken, baz› bölümlerde de tam tersine dinî hürriyetle-rin zaten var oldu¤unu belirtmifltir. Bak›n›z, Yriarte, a.g.e., s.128, 130, 175, 234.

Türk T

arih K

urumu

218 ZAFER GÖLEN

dir12. Seyyahlar taraf›ndan verilen rakamlar›n güvenilir olmamas›n›n yan›ndaBosna Hersek’in nüfusunu tespit edebilmenin di¤er baz› güçlükleri de var-d›r. Çünkü Bosna Hersek, Avusturya, Rusya ve Compo Formio Antlaflmas›sonras› bölgeye komflu olan Frans›zlar›n yak›n ilgisiyle karfl› karfl›ya kalm›fl-t›r13. Bu yüzden elimizdeki veriler ço¤u zaman birbiriyle çeliflir bilgiler ver-mektedir.

Bosna Hersek’te Tanzimât’›n uygulanmaya baflland›¤› 1850 Mart› ilefiubat 1851 tarihleri aras›nda haraç veren 10 yafl ile 60 yafl aras›ndaki gayrimüslim nüfus tablo I’deki gibidir14.

12 Örne¤in, Volney, Chateaubriand, Lord Byron bu seyyahlardan en tan›nm›fl bir kaç›d›r.Konu hakk›ndaki de¤erlendirmeler için bak›n›z, Niyazi Berkes, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, ‹stan-bul Tarihsiz, s.82; Th›erry Hentch, Hayali Do¤u, Çeviren Aysel Bora, ‹stanbul 1996, s.163-172;Jacques Huré, “À L’horizon De La Révolution Française: Le destin de I’Empire Ottoman”, 200.Y›ldönümünde Frans›z Frans›z ‹htilâli ve Türkiye Sempozyumunda Sunulan Bildiriler, Konya1991, s.137-140; “Byron, George Gordon, 6. Baron Byron”, Ana Britannica, C.V, ‹stanbul 1992,s.217-218; “Chateaubriand (Vikontu), François-Auguste-René” , Ana Britannica, C.V, ‹stanbul1992, s.553.

13 “Reisülküttap Raflid Efendi’nin Mora’ya Dair Kaleme Ald›¤› Lay›ha”, Sultan Selim-i SâlisDevrine Aid Muhâberât-› Siyâsiyye, ‹.Ü. Kütüphanesi Türkçe Yazma No:886, s.3-5; Yriarte, a.g.e.,s.260.

14 Avusturya makamlar› taraf›ndan ülkelerine gönderilen raporlardaki bu say›sal bilgilergenellikle Osmanl› makamlar›ndan elde edilmifl oldu¤undan ve di¤er baz› güvenilir verilerlekarfl›laflt›r›ld›¤›nda tutarl› olduklar› gözenmifltir. Bu yüzden yukar›da verilen rakamlar taraf›-m›zdan güvenilir olarak kabul edilmifllerdir. Bu bilgiler, Hurflit Pafla’n›n Bosna valili¤i zama-n›nda yapt›rd›¤› say›ma istinaden Avusturya Konsolosu Dr. Demeter Atanaskoviç taraf›ndan 18fiubat 1853’te Saraybosna’dan gönderilen rapordan elde edilmifltir. Bak›n›z, Berislav Gavrano-viç, Bosna I Hercegovina od. 1853-1870, Sarajevo 1956, s. 35. Bu eser, Bosna Hersek tarihi içinoldu¤u kadar XIX. yüzy›l Osmanl› tarihi için de oldukça önemlidir. Eserin bütün içeri¤i Avus-turya’n›n kimi zaman konsoloslar› kimi zaman da casuslar› arac›l›¤›yla elde etti¤i arfliv vesikala-r›n›n neflrinden ibarettir. Eserin içerdi¤i 203 adet seçilmifl belge, Bosna Hersek’te ortaya ç›kanolaylar› çok ayr›nt›l› olarak anlatt›¤›ndan önemli bir kaynakt›r. Eser, Almanca ve ‹talyanca me-tinlerden oluflmaktad›r. Bu eser, ilgili dilleri çok iyi bilen uzmanlar yard›m› ile Türkçe’ye çevril-di¤i taktirde bu bölge ve dönemle ilgilenecekler için tart›flmas›z çok faydal› bir kaynak olacakt›r.

Türk T

arih K

urumu


TTTTaaaabbbblllloooo IIII:::: 1111888855550000----1111888855551111 GGGGaaaayyyyrrrriiii MMMMüüüüsssslllliiiimmmm NNNNüüüüffffuuuussss

Saraybosna 6.000

Zenica 2.500

Visoka ve Foyniça 6.000

Viflegrad 3.000

Travnik 6.598

Zepçe ve Maglay 5.877

Teflne 9.135

Derbent ve Doboy 22.270

‹zvornik, Belene ve Gradacac 27.100

Breflka 4.000

Tuzla ve Kladina 8.634

Srebreniça 6.210

Banaluka 29.114

Kostayniça, Novi, Pridor, Kozara 8.600

Akhisar 9.873

Yayçe 8.690

Bihke 4.800

Nevesin 7.200

Klyuç 2.600

Krupa 2.310

Petrovaç 1.214

Meydan 3.600

Livno 8.900

Novipazar 8.600

Toplam 202.825

Türk T

arih K

urumu

220 ZAFER GÖLEN

XIX. yüzy›lda, Bosna Hersek’te gayri müslim nüfusuyla ilgili olarak dev-letin iflgal öncesi tek resmi aç›klamas› olarak kabul edebilece¤imiz 1870Osmanl› say›m sonuçlar› ise tablo II’deki gibidir.

TTTTaaaabbbblllloooo IIIIIIII:::: 1111888877770000 NNNNüüüüffffuuuussss SSSSaaaayyyy››››mmmm SSSSoooonnnnuuuuççççllllaaaarrrr››››11115555

MMMMiiiilllllllleeeetttt SSSSaaaarrrraaaayyyy ‹‹‹‹zzzzvvvvoooorrrrnnnniiiikkkk TTTTrrrraaaavvvvnnnniiiikkkk BBBBiiiihhhhkkkkeeee YYYYeeeennnniiiippppaaaazzzzaaaarrrr BBBBaaaannnnaaaalllluuuukkkkaaaa HHHHeeeerrrrsssseeeekkkk TTTTooooppppllllaaaammmm

‹‹‹‹ssssllllaaaammmm 35.188 63.661 43.487 45.186 52.626 29.902 39.472 333300009999....555522222222

OOOOrrrrttttooooddddooookkkkssss 18.343 46.767 25.095 37.117 30.575 44.923 23.492 222222226666....333311112222

KKKKaaaattttoooolllliiiikkkk 8747 11.663 23.161 2098 --------- 14.426 18.289 77778888....333388884444

YYYYaaaahhhhuuuuddddiiii 909 126 157 -------- 40 23 --------- 1111222255555555

ÇÇÇÇiiiinnnnggggeeeennnneeee 677 1964 658 400 742 589 676 5555777700006666

TTTTooooppppllllaaaammmm 66663333....999911114444 111122224444....111188881111 99992222....555555558888 88884444....888800001111 88883333....999988883333 88889999....888866663333 88881111....999922229999 666622221111....222222229999

Bu sonuçlara göre, Müslümanlar ilk s›rada, Ortodokslar ikinci, Katolik-ler ise en fazla nüfusa sahip üçüncü kitle olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Busay›m sadece erkek nüfusu kapsad›¤›ndan eyaletin genelindeki toplam nü-fus oranlar› hakk›nda sa¤l›kl› bir bilgi elde edilememektedir. Eldeki sonuçlarde¤erlendirildi¤inde eyaletteki H›ristiyan nüfusun toplam›n›n Müslümannüfusa yak›n oldu¤u ortaya ç›kar. Fakat, devletin elindeki resmî verilerin deyeterince güvenilir olmad›¤› çeflitli olaylar sonucu ortaya ç›km›flt›r. Örne¤in,1849 Bosna isyan›na kar›flan reayan›n bir k›sm›n›n konsoloslara gönderdi¤iflikâyet mektubunda, papazlar›n ve cizyedarlar›n daha fazla vergi toplayabil-mek için ölen kimseleri defterden düflmedikleri ve ölenlerden de yafl›yormuflgibi vergi al›nd›¤› belirtilmifltir16. Müslümanlar ise daha fazla vergi verecek-leri ve askere al›nacaklar› endiflesiyle nüfus say›m›na karfl› ç›km›fllard›r17. Nü-fus kay›tlar›n›n düzensizli¤i ve yetersizli¤i 1863’de bölgeyi teftifle gönderilenCevdet Pafla taraf›ndan da dile getirilmifltir18. Ancak, 1870 say›m›n›n di¤erverilere göre daha güvenilir oldu¤u yabanc› makamlar taraf›ndan da kabuledilmesinden anlafl›lmaktad›r. Çünkü, Bosna Hersek’teki Avusturya makam-

15 1287 Bosna Vilâyet Salnâmesi, s.144 -145.16 Bu flikâyetler ve konu hakk›ndaki ayr›nt›l› bilgi için bak›n›z, Zafer Gölen, “S›rplar›n

1849 Bosna ‹syan›’na Etkileri”, Toplumsal Tarih, S.50, ‹stanbul 1998, s.43-47; Örne¤in, VecihiPafla’n›n görevden al›nmas›na fazla cizye evrak› kesmesi sebep olmufltur. Bak›n›z, Zafer Gölen,“19. Yüzy›lda Bosna Hersek’in Nüfusu”, Toplumsal Tarih, S.54, ‹stanbul 1998, s.42.

17 Gölen, a.g.t., s.57, 92-94.18 Cevdet Pafla, Tezâkir, 21-39, Yay›nlayan Cavid Baysun, Ankara 1991, s.31-32.

Türk T

arih K

urumu


lar› 1870 salnâmesindeki bilgiler do¤ru kabul ederek Viyana’ya göndermifl-lerdir19.

Bosna Hersek nüfusu hakk›nda XIX. yüzy›ldaki tüm bilgiler de¤erlendi-rildi¤inde, Ortodoks nüfus, Müslüman nüfusa yak›n oranlarda 500.000-600.000 civar›nda, Katolik nüfus ise 150.00020-200.000 civarlar›nda olup, Or-todoks ve Katolik H›ristiyan nüfusun toplam› kesin olarak Müslüman nüfus-tan fazla görünmektedir21.

2222....DDDDiiiinnnnîîîî YYYYaaaapppp››››::::

Osmanl›lar, Bosna Hersek’i feth ettikleri zaman Bosna’da dinî bir bü-tünlük yoktu. H›ristiyanlar kendi aralar›nda bölünmüfl durumdayd›lar22. Bubölünmüfllü¤e yol açmas›23 ve mezhepler aras›ndaki çat›flmalar›n bafllat›c›s›olmas› nedeniyle, Bosna tarihinde Bogomilizm oldukça önemli bir yer tu-tar24. Bu yeni mezhebin ortaya ç›kmas› ve XIII. yüzy›ldan itibaren geliflme-siyle, Bosna kilisesinin Vatikan ile yollar› ayr›lm›fl ve karfl›l›kl› düflman ol-mufllard›r. Vatikan, Bosna’da ortaya ç›kan ö¤retiyi “sapk›n” kabul ederek buyeni mezhebi ortadan kald›rmak için elinden geleni yapm›fl, ancak, istedi¤ibaflar›y› sa¤layamam›flt›r. Bu esnada Bogomilizmle mücadele etmek içinBosna’n›n önemli flehirlerine Fransisken rahipler taraf›ndan Katolik kiliseve manast›rlar› infla edilmifltir25. Bu mücadele Osmanl›lar›n Bosna’y› fethine

19 1287 Salnâmesindeki say›sal sonuçlarla karfl›laflt›rma için bak›n›z, Gavranoviç, a.g.e., s.358-359.

20 Bosna Hersek’teki Katoliklerin say›s› 1853 y›l›nda Osmanl› ve Avusturya makamlar› ta-raf›ndan 150.000 kifli olarak kabul edilmifltir. B.O.A., ‹.H.(‹rade Hariciye) nr.(Numara) 4689Lef.13, 20 Ocak 1853 tarihli Kilise Keflif Defteri s.10; ‹.H. nr. 4689 Lef: 8, Zagrep’te yay›nlananNarodne Novine Gazetesi’nin tercümesi; ‹.H. 4689 Lef:10, Narodne Novine Gazetesi s.1; Orta-ça¤dan beri Osmanl› Devleti’nin Avrupa topraklar›nda en fazla Katoli¤in yaflad›¤› yer BosnaHersek olmufltur. Bak›n›z, Frazee, a.g.e., s.241.

21 Bosna Hersek’in XIX. yüzy›ldaki nüfus hareketlikleri taraf›m›zdan daha önce ayr› bir ça-l›flmada de¤erlendirildi¤inden tekrara düflmemek için burada k›sa bir bilgi vermekle yetiniyo-ruz. Konu hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bak›n›z, Gölen, 19. Yüzy›lda Bosna Hersek’in Nüfusu,s.36-41.

22 M. Lutfullah Karaman, “Bosna-Hersek ve Bosna-Hersekliler”, Bosna Hersek, ‹stanbul1992, s.3; Anderson, a.g.e., s. 195.

23 Yriarte, a.g.e., s.177.24 Bogomilizm ö¤retisi hakk›nda genel bilgi için bak›n›z, John V. A. Jr. Fine, The Bosnian

Church, New York 1975, s.17-21, 116-121, 124-126; “Bogomiller”, Meydan Larousse, C.III, ‹s-tanbul 1992, s.272; “Bogomilcilik”, Ana Britannica, C.IV, ‹stanbul 1992, s.363; “Bosna Hersek”,Türk Ansiklopedisi, C.VII, ‹stanbul 1955, s.362; Babuna, a.g.e., s. 2-3.

25 Gustav Thoemmel, Geschichtliche, politische und topografisch-statistische Beschre-ibung des Vilajet Bosnien das ist das eigentliche Bosnien, nebst türkisch Croatien, der Hercego-vina und Rascien, Wien 1867, s.90; Adem Handzic, Population Of Bosnia In The Ottoman Pe-riod A Historical Overview, ‹stanbul 1994, s.5; Bu manast›rlar›n inflas›nda Dalmaçya ile yap›lanticaretin de oldukça etkisi vard›r. Bak›n›z, Fine, a.g.e., s.10.

Türk T

arih K

urumu

222 ZAFER GÖLEN

kadar sürmüfltür. Bosna’da Osmanl› hakimiyeti ile bölgeye Ortodoks göç-menler gelmeye bafllam›fl26, kitleler halinde Müslümanlaflma olmufl27, böy-lece, Bosna’n›n sosyal ve siyasal yap›s› de¤iflmifltir. Bu yeni sosyal yap›lanmagere¤i Bosna’da; Ortodoks, Katolik ve Müslümanlardan oluflan dinlerini et-nik kimlik olarak kullanan üç ayr› s›n›f ortaya ç›km›flt›r28. Fetih sonras› bu s›-n›flar aras›nda herhangi bir çat›flman›n olmamas› için gerekli fermânlar ya-y›nlanm›fl ve Bosna’da kargafla ç›kmas› önlenmifltir.

Fethin ard›ndan Fatih Sultan Mehmet, Bosna’da H›ristiyanl›¤›n temsil-cisi olarak kabul edilen Katolik Fransisken rahiplerin piskoposu Peder An-gelo Svidoviç’e bir fermân göndererek dinlerinin gereklerini serbestçe ye-rine getirebilmelerine izin vermifltir29. Fatih’in Katolik rahiplere gönderdi¤ifermân flöyledir: “Ben ki Sultan Mehmed Hân’›m. Cümle avâm u havâssama‘lûm ola ki iflbu dârendegân-› fermân-› hümâyûn Bosna ruhbânlar›na me-zîd-i inâyetim zuhûra gelüp buyurdum ki mezbûrlara ve kilisâlar›na kimesnemâni‘ u müzâhim olmayup ihtiyâts›z memleketimde duralar ve kaçup giden-lere dahi emn ü âmân olagelüp bizim hâssâ-i memleketimize havfs›z sâkinolup kilisâlar›na mütemekkin olalar ve cümle memleketim halk›ndan kimsemezbûrlara dahl u ta‘arruz edüp incitmeyeler kendülerine ve câniblerine vemâllar›na ve kilisâlar›na ve dahi yabândan hâssa memleketimize âdem gelür-

26 Bosna’ya Ortodoks göçü ve Ortodoks nüfusun geliflimi hakk›nda bak›n›z, Noel Mal-colm, Bosna, ‹stanbul 1999, s.129-145; Fine, a.g.e., s.375-376, 381-382.

27 Fine, a.g.e., s.383-387; Müslümanl›¤› kabul edenlerin büyük ço¤unlu¤u eski ayr›cal›kla-r›n› yitirmek istemeyen Feodal toprak sahiplerinden oluflmaktayd›. Bu nedenle, Bosna Hersek’-teki ilk Müslümanlaflma hareketi daha ziyade aristokrat kesim aras›nda meydana gelmifltir. Ba-k›n›z,Yriarte, a.g.e., s.178-180; Straflimir Dimitrof-Kristyo Mançev, ‹storiya ma Balkanskite na-rodi. XV-XIX, Sofia 1971, s.270; Nezih Baflgelen, “Geçmiflten Günümüze Dram›n Ülkesi Bosna-Hersek”, Tarih ve Toplum, S.131, ‹stanbul 1994, s. (295) 39; Feridun M. Emecen, “Balkanlar veBosna Tarihi Bak›m›ndan Kosova Savafl›n›n(1389) Önemi”, Bosna Hersek, ‹stanbul 1992, s.9-10;Müslümanl›¤›n yay›lmas›nda Bogomilizm’in önemli bir ifllev gördü¤ü uzun süre kabul görmüfl-tür. Castellan, a.g.e., s.93. Ancak, S›rp kökenli araflt›rmac› Aleksandre Popoviç, Bosna’daki Müs-lümanlaflma hareketinin Bogomilizme ba¤lanmas›n›n Müslüman Boflnak araflt›rmac›lar taraf›n-dan abart›ld›¤› düflüncesindedir. Bu konudaki itirazlar ve yorumlar için bak›n›z, AleksandrePopovic, Balkanlarda ‹slâm, ‹stanbul 1995, s.186; Son dönemde yap›lan araflt›rmalar Bosna’daMüslümanl›¤›n yay›lmas›nda tek etken olarak görülen Bogomilizmin Müslümanlaflmaya etkisi-nin san›ld›¤› gibi olmad›¤›n› ortaya koymufllard›r. Bak›n›z, Malcolm, a.g.e., s.69; Gilles Veins-tein, “Balkan Eyaletleri (1606-1774)", Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi, Yay›n Yönetmeni: RobertMantran, Çeviren Server Tanilli, C.I, ‹stanbul 1995, s.358-359, 363-364; Babuna, a.g.e., s. 13-16.

28 Handzic, a.g.e., s.4-6.29 Frazee, a.g.e., s. 35; Yriarte, a.g.e. , s.227-228; Castellan, a.g.e., s.147; Fine, a.g.e., s.379;

Alt›nda Fatih’in mührü bulunan bu ferman›n Foyniça manast›r›nda bugün hâlâ mevcut oldu-¤una dair bilgi için bak›n›z, Karaman, a.g.m., s.3.

Türk T

arih K

urumu


ler ise yemîn-i mu¤liz ederün ki...”30. Bu fermânla, Ortodokslara ‹stanbul’unfethiyle tan›nan haklar31 Bosna’l› Katolik rahiplere de verilmifl ve Katolikle-rin Bosna’da kalmas› sa¤lanm›flt›r.

Bu fermân›n Bosna’da yaflayan Katolikler için anlam› çok büyüktür.Çünkü, hemen hemen sultanlar›n tamam› taraf›ndan tasdik edilen32 buahidnâme gere¤ince, Katolikler bu tarihten sonra yapacaklar› her dinî faali-yetin hukukî temeli olarak bu kanunnâmeyi kullanm›fllard›r. XIX. yüzy›ldainceledi¤imiz izin isteklerinde de hukukî temel olarak bu ahidnâmenin kul-lan›ld›¤› ve Katoliklerin dinî görevlerini yerlerine getirmelerinin Fatih’inverdi¤i ahidnâme ile güvence alt›na al›nd›¤› belirtilerek, kiliselerini tamir veyeni kilise infla etmelerinin ahidnâme gere¤ince haklar› oldu¤una vurgu ya-p›lm›flt›r33.

Bölgedeki dinî yap›lar›n say›s›n› tam olarak ortaya koyabilmek mümkünde¤ildir. Çeflitli kaynaklardan elde edilen bilgilere göre; 1385’te Visoko,Lasva, Suçeska34 ve Olova’da 4 Fransisken manast›r› mevcuttur35. 1463 önce-sinde Bosna’da 35, Hersek’te 4 Fransisken manast›r› bulunmaktayd›. Zagrep-’te 1853’te yay›nlanan Halk Gazetesi’nin iddias›na göre ise fetih esnas›ndaBosna’da 33 kilise mevcutken36 bu say› 1853’te 5’e kadar düflmüfltü37. 1624’teDo¤u Hersek’te 14 Katolik kilise bölgesi bulunmaktayd›. 1629 y›l›nda 17manast›r mevcuttu. 1758 y›l›na gelindi¤inde bu manast›rlardan sadece 3 ta-nesi ayakta kalabilmiflti38.

30 Ahmet Zeki ‹zgöer, “Ahmet Cevdet Pafla ve Bosna Islahat›”, Dîvân, Y›l 4 Say› 6, ‹stanbul1999, s.223; Thoemmel, a.g.e., s.92-93.

31 Bu haklar sayesinde Ortodoks kilisesinin gücü Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›ndaki gü-cünün üzerine ç›km›flt›r. Ortodokslara tan›nan haklar ve tarihsel geliflimi için bak›n›z; N. J. Pan-tazopoulos, Church and Law in the Balkan Peninsula During the Ottoman Rule, Thessaloniki1967, 121 s.; Halil ‹nalc›k, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans”,Essays in Ottoman History, ‹stanbul 1998, s.195-214; Kemal H. Karpat, “Ottoman Views and Po-licies Towards the Orthodox Christian Church”, Greek Orthodox Theological Review, Volume31, No:1-2, 1986, s.131-155.

32 Malcolm, a.g.e., s.123.33 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.10.34 Suçeska manast›r›, bölgedeki en önemli manast›rd›r. Çünkü, Stefan Tomas 1461’de öl-

dü¤ünde dinî öneminden dolay› bu manast›ra gömülmüfltür. Frazee, a.g.e., s.34.35 Fine, a.g.e., s.183.36 Frazee, XV. yüzy›l bafllar›nda Bosna Hersek’te 32 Fransisken manast›r› oldu¤unu ve top-

lam 2.000 dinî görevlinin oldu¤unu iddia etmektedir. Frazee, a.g.e., s.34.37 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 8; ‹.H. nr. 4689 Lef:10.38 Castellan, a.g.e., s.147.

Türk T

arih K

urumu

224 ZAFER GÖLEN

Bosna metropolitinin varl›¤›ndan ilk olarak 1532 y›l›nda söz edilmekte-dir. Saraybosna’da ilk Ortodoks manast›r› 1533’te infla edilmifltir. Bu yüzy›l›nortalar›nda 5 Ortodoks manast›r› daha yap›lm›flt›r39. XVIII. yüzy›l›n sonundaHersek’te 12, Bosna’da ise Derbend ve Banaluka’da olmak üzere 2 Ortodoksmanast›r› mevcuttur40.

Elde etti¤imiz bilgilere göre, 1865 y›l›nda Bosna Hersek’te Katoliklereait 8 manast›r 11 kilise mevcuttur. Yine ayn› tarihte Ortodokslar 14 manas-t›r, 16 kiliseye sahiptir 41. Araflt›rmac› Bosna Hersek’teki tüm sancaklardakikilise say›lar›n› vermemifl, sadece belli bafll› merkezlerdeki dinî yap›lar›n say›-lar›n› vermekle yetinmifltir. Verdi¤i bilgilere papazevlerinin say›lar› da dahiledilmemifltir.

Devletin resmi verileri olan salnâmelerdeki bilgiler de pek sa¤l›kl› gö-rünmemektedir. Afla¤›da tablo III, IV ve V incelendi¤i zaman görülecektir ki,1870’te Yenipazar Sanca¤› hariç 106 olan kilise ve okul say›s›, 1874’te 486’yaard›ndan 1876’da 288’e düflmüfltür. Bu kadar k›sa bir sürede bu derece bü-yük bir art›fl›n ve düflüflün olmas› mümkün görünmemektedir. Zira, döne-min arfliv vesikalar› incelendi¤inde ilgili döneme ait kilise ve okul infla talep-lerine veya izinlerine rastlan›lmamaktad›r. 1876 bilgilerinde kilise ve okul sa-y›s› 1874’e göre düflük olarak gözükse de bu durumun nedeni; Hersek’inBosna’dan ayr›l›p bir vilâyet olarak örgütlenmesi ve 1876 Bosna salnâmesinedahil edilmemesinden kaynaklanm›flt›r. 1874 ve 1876 say›mlar›nda kilise veokul say›lar› genel olarak verildi¤inden bu kilise ve okullar›n ne kadar›n›nKatoliklere ait ne kadar›n›n Ortodokslara ait oldu¤u ay›rt edilememektedir.Yine, verilen rakamlarda kilise ve okul say›lar› da ayr› ayr› belirtilmedi¤indenkilise say›lar› hakk›nda net bir bilgi elde edilememifltir. De¤erlendirmeyetabi tuttu¤umuz salnâmelerin içinde en tutarl› bilgiler, 1870 salnâmesininbilgileri kabul edilmifl olup çeflitli çal›flmalarda kullan›lm›flt›r.

39 Fine, a.g.e., s.380.40 Malcolm, a.g.e., s.51-52, 107, 131, 170.41 Thoemmel, a.g.e., s.99,102.

Türk T

arih K

urumu


TTTTaaaabbbblllloooo IIIIIIIIIIII::::1111888877770000 KKKKiiiilllliiiisssseeee----OOOOkkkkuuuullll vvvveeee ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii SSSSaaaayyyy››››ssss››››44442222

SSSSaaaannnnccccaaaakkkkllllaaaarrrr SSSSaaaarrrraaaayyyy TTTTrrrraaaavvvvnnnniiiikkkk BBBBiiiihhhhkkkkeeee BBBBaaaannnnaaaalllluuuukkkkaaaa ‹‹‹‹zzzzvvvvoooorrrrnnnniiiikkkk YYYYeeeennnniiiippppaaaazzzzaaaarrrr HHHHeeeerrrrsssseeeekkkk TTTTooooppppllllaaaammmm

KKKKaaaattttoooolllliiiikkkk----OOOOrrrrttttoooo----ddddooookkkkssss

OOOO KKKK OOOO KKKK OOOO KKKK OOOO KKKK OOOO KKKK OOOO KKKK OOOO KKKK OOOO KKKK

GGGGaaaayyyyrrrriiii MMMMüüüüsssslllliiiimmmmOOOOkkkkuuuullll vvvveeee KKKKiiiilllliiiisssseeee

11 7 12 8 11 1 15 2 20 7 - - 9 3 77778888 22228888

EEEErrrrkkkkeeeekkkk ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii 277 110 213 85 347 - 635 107 804 139 - - 425 86 2222777700001111 555522227777

KKKK››››zzzz ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii 46 12 193 86 44 - 93 22 23 11 - - 88 33 444488887777 111166664444

TTTTaaaabbbblllloooo IIIIVVVV::::1111888877774444 KKKKiiiilllliiiisssseeee----OOOOkkkkuuuullll vvvveeee ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii SSSSaaaayyyy››››ssss››››44443333

SSSSaaaannnnccccaaaakkkkllllaaaarrrr SSSSaaaarrrraaaayyyy TTTTrrrraaaavvvvnnnniiiikkkk BBBBiiiihhhhkkkkeeee BBBBaaaannnnaaaalllluuuukkkkaaaa ‹‹‹‹zzzzvvvvoooorrrrnnnniiiikkkk YYYYeeeennnniiiippppaaaazzzzaaaarrrr HHHHeeeerrrrsssseeeekkkk TTTTooooppppllllaaaammmm


21 40 47 70 120 46 142 444488886666

EEEErrrrkkkkeeeekkkk ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii 473 460 429 414 1125 440 681 4444000044442222

KKKK››››zzzz ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii 191 122 170 198 245 35 308 1111222266669999

TTTTaaaabbbblllloooo VVVV:::: 1111888877776666 KKKKiiiilllliiiisssseeee----OOOOkkkkuuuullll vvvveeee ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii SSSSaaaayyyy››››ssss››››44444444

SSSSaaaannnnccccaaaakkkkllllaaaarrrr SSSSaaaarrrraaaayyyy TTTTrrrraaaavvvvnnnniiiikkkk BBBBiiiihhhhkkkkeeee BBBBaaaannnnaaaalllluuuukkkkaaaa ‹‹‹‹zzzzvvvvoooorrrrnnnniiiikkkk YYYYeeeennnniiiippppaaaazzzzaaaarrrr TTTTooooppppllllaaaammmm


21 40 44 70 68 45 222288888888

EEEErrrrkkkkeeeekkkk ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii 473 460 434 514 1100 434 3333444411115555

KKKK››››zzzz ÖÖÖÖ¤¤¤¤rrrreeeennnncccciiii 194 122 163 188 228 35 999933330000

Yukar›da da görüldü¤ü gibi gerek kilise say›s›nda gerekse manast›r say›-lar›nda düzenli bir art›fl ve düflüfl söz konusu de¤ildir. Özellikle, 1699 sonras›sürekli d›fl tehditlere maruz kalan Bosna Hersek’te istikrar›n devam etti¤inisöyleyebilmek çok zordur. Avusturya ile yap›lan savafllar›n tamam›ndan etki-lenen bölgedeki daimi istikrars›zl›k ortam› do¤al olarak dinî yaflant›y› da et-kilemifltir. Dinî yap›lar da istikrarla orant›l› olarak bar›fl zamanlar› artm›fl, ça-t›flma zamanlar› azalma göstermifltir. Ancak, bölgede devletin genel tavr› da-ima reayan›n dinî görevlerini yerine getirecek binalar›n korunmas› ve yap›-m›na izin verilmesi yönünde olmufltur.

42 1287 Bosna Vilâyet Salnâmesi, s.151-154.43 1291 Bosna Vilâyet Salnâmesi, s.130-136.44 1293 Bosna Vilâyet Salnâmesi, s.131-136.

Türk T

arih K

urumu

226 ZAFER GÖLEN

BBBB----KKKK‹‹‹‹LLLL‹‹‹‹SSSSEEEE ‹‹‹‹NNNNfifififiAAAA vvvveeee OOOONNNNAAAARRRRIIIIMMMM FFFFAAAAAAAALLLL‹‹‹‹YYYYEEEETTTTLLLLEEEERRRR‹‹‹‹::::

1111----KKKKiiiilllliiiisssseeee ‹‹‹‹nnnnflflflflaaaa vvvveeee OOOOnnnnaaaarrrr››››mmmm››››nnnnddddaaaa UUUUyyyyuuuullllaaaaccccaaaakkkk KKKKuuuurrrraaaallllllllaaaarrrr::::

‹slâm’da zimmîlerin yeni kilise infla etmelerinin yasak edilmesi ve mev-cut kiliselerin izinsiz tamir edilmemesi kurallar› Osmanl›lar taraf›ndan dauygulanm›flt›r45. Ancak, genelde bütün padiflahlar kilise onar›m›na izin ve-rirlerken, yeni kilise inflas›na izin veren pek çok Osmanl› padiflah› da var-d›r46. Bosna Hersek’te ise devletin kilise yap›m faaliyetlerini denetim alt›ndatutmak istedi¤ini ve fetihten sonra özellikle H›ristiyan nüfusun yaflamad›¤›bölgelerde kilise yap›m›na s›cak bakmad›¤› ilk Bosna Kanûnnâmeleri’ndeaç›kça görülmektedir. 1516 Bosna Kanûnnâmesi’nde yer alan ve daha sonra1530 ve 1542 Kanûnnâmeleri’nde tekrarlanan hüküm flöyledir: “Ve ba‘z› yer-lerde kadîm zamândan berü kilise olmayan yerlerde kilise ihdâs olunmufl,an›n gibi cedîd ihdâs olunmufl kiliseler y›kd›r›lup ve içinde oturup, tecessüs-iahvâl edüp diyâr-› küffâra haber eden keferenin ve papaslar›n muhkem hak-lar›ndan geline ve siyâsetler oluna. Ve yollarda haçlar vaz‘ olunmufl, hedmo-lunup min-ba‘d etdirmeyeler. Ve ederlerse edenlere siyâset oluna. Ve kang›kâdîn›n kâdîl›¤›nda olup men‘ ü def‘ etmese, azline sebep ola”47. Hükümdenaç›kça görüldü¤ü gibi, devletin kilise inflas›na karfl› ç›kmas›n›n nedeni,kiliselerin casusluk faaliyetleri için kullan›lmas› endiflesi gelmektedir. Ancak,yay›nlanan fermândaki hükümlerin yerine getirilmedi¤i, yani, yeni infla edi-len kiliselerin y›k›lmad›¤› sonraki kânûnnâmelerde de ayn› hükmün tekrar-lanmas›ndan anlafl›lmaktad›r. Yine bu kanûnnâmelerin tamam›nda yer alanyukar›daki hüküm ayn› zamanda Bosna’da kilise inflas›na bir s›n›rlama veölçüt de getirmektedir. Hüküm gere¤ince, kilise yap›lmas›na izin verilebile-cek yerlerin fetihten önce kilise bulunan yerler olabilece¤i belirtilmifltir.Aksi durumlarda yeni infla edilen kiliseler y›k›lacak, kilisede oturanlar ceza-land›r›lacaklard›r. Padiflah, ilgili hükmün uygulanabilmesi için oldukça serttedbirler alm›fl ve bu hükmü uygulamayan veya ihmâlkârl›k gösteren kad›la-r›n görevden al›naca¤›n› ifade etmifltir.

45 ‹slâmda zimmîlerin yeni kilise infla yasa¤›n›n tarihi temelleri için bak›n›z, Boris ChristoffNedkoff, "Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Cizye", Beleten, Çeviren fiinas› Altunda¤, C. VIII, s. 32,Ankara 1944, s. 602.

46 Gülnihâl Bozkurt, Alman-‹ngiliz Belgelerinin ve Siyasî Geliflmelerinin Ifl›¤› Alt›nda Gay-rimüslim Osmanl› Vatandafllar›n›n Hukukî Durumu(1839-1914), Ankara 1989, s.22; Malcolm,a.g.e., s.123.

47 Bosna-Hersek ‹le ‹lgili Arfliv Belgeleri (1516-1919), s.36, 39, 44.

Türk T

arih K

urumu


Osmanl› Devleti, gerilemeye bafllamas›yla birlikte yukar›daki kanunlar›uygulamakta zorlanm›flt›r. Çünkü, imzalad›¤› uluslararas› anlaflmalarla çe-flitli taahhütler alt›na girmifl ve kendi bafl›na hareket edemez olmufltur. Kiliseyap›m ve onar›m çal›flmalar›ndaki esas de¤iflim Tanzimât’la birlikte bafllam›fl-t›r. ‹zin dilekçelerinde de aç›kça yaz›ld›¤› gibi, Tanzimât’›n getirdi¤i yenilik-lerden biri olan bütün Osmanl› tebaas›n›n aralar›nda din ve mezhep fark›gözetilmeksizin can, mal, namus ve güvenli¤inin devletçe garanti edilece¤i48

hükmü gere¤ince, kilise onar›m ve yeni kilise inflalar› gündeme geldi¤indebir çok cümle “hin-i fetihden berü” ibaresiyle bafllay›p kendilerine kilise ona-r›m ve yeni kilise yap›m› için izin verilmedi¤i belirtilmifltir. Tanzimât’la bir-likte durumun de¤iflti¤i reayan›n isteklerine devletin ›l›ml› yaklaflt›¤›, buyüzden halk›n rahat›n›n yerinde oldu¤u bizzat reaya ve ileri gelenleri tara-f›ndan dile getirilmifltir49.

Kilise onar›m ve inflas›nda izlenecek ilk aflama devletten izin istenmesi-dir. Bu tür izinleri vermek Bosna’daki devlet görevlilerinin yetkisini aflt›¤›n-dan50 izin dilekçeleri ya Bosna valisi arac›l›¤›yla ya da do¤rudan izin istenilenbölgedeki en yetkili dinî makam hangisiyse onun imzas›yla merkeze gönde-rilmifltir. Merkeze gönderilen dilekçelerde kiliseye iliflkin ne tür bir faaliyetyap›laca¤› ve bu çal›flmaya neden gerek duyuldu¤u ayr›nt›lar›yla anlat›lm›flt›r.Bu dilekçelerde kilisenin nereye yap›laca¤›, çevresinde ne tür binalar ol-du¤u, yerin kime ait oldu¤u, kaç kap›s› ve kaç penceresi olaca¤›, ne kadargenifllik ve yükseklikte olaca¤› aç›kça belirtilmifltir. Devlet genelde reayadangelen dilekçelerdeki teknik istekleri aynen onaylarken, reayan›n da izin di-lekçelerinde belirtilen çerçevenin d›fl›nda imar faaliyetinde bulunmamas›nadikkat etmifltir. Çünkü, izin verilen ölçülerin d›fl›na ç›k›ld›¤›nda bu durumMüslüman halk›n tepkisini çekmifl ve milletler aras›nda hofl olmayan durum-lar ortaya ç›km›flt›r51. Devlet kendili¤inden kilise inflas› ve onar›m› için izin

48 Enver Koray, Türkiye’nin Ça¤dafllaflma Sürecinde Tanzimat, ‹stanbul 1991, s.25.49 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef:6, Foyniça, Kreflova ve Suçeska manast›rlar› rahiplerinin Sultan

Abdülmecid’e gönderdikleri mektubun tercümesi; ‹.H. nr. 4689 Lef:11, Foyniça, Kreflova ve Su-çeska manast›rlar› rahiplerinin Sultan Abdülmecid’e gönderdikleri mektup; ‹.H. nr. 4689 Lef:7,Katolik halk›n teflekkür mektubunun tercümesi; ‹.H. nr. 4689 Lef:12, Katolik halk›n gönderdi¤iteflekkür mektubu; ‹.H. nr. 4860 Lef:1, Foyniça, Kreflova ve Suçeska manast›rlar› rahiplerinin 20May›s 1853’te gönderdikleri mektubun tercümesi; ‹.H. nr. 4860 Lef:4, Foyniça, Kreflova ve Su-çeska manast›rlar› rahiplerinin 20 May›s 1853’te gönderdikleri mektup; ‹.H. nr. 4860 Lef:2,Bosna Katolikleri taraf›ndan gönderilen teflekkür mektubunun tercümesi; ‹.H. nr. 4860 Lef:5,Bosna Katolikleri taraf›ndan gönderilen teflekkür mektubu.

50 B.O.A., ‹.H. nr. 3989, 20 Kas›m 1851 tarihli arz tezkiresi.51 B.O.A., ‹.H. nr. 1237, Eylül 1844 tarihli arz tezkiresi; Bu tepkiler sadece Bosna Hersek'e

has de¤ildi. Özellikle Islâhât Ferman›'n›n uygulanmas› esnas›nda Anadolu'da geliflen olaylar içinbak›n›z, Ufuk Gülsoy, "1856 Islâhât Ferman›'na Tepkiler ve Marafl Olaylar›", ‹.Ü.E.F. TarihAraflt›rma Merkezi Prof. Dr. Bekir Kütük O¤lu'na Arma¤an, ‹stanbul 1991, s. 443-458.

Türk T

arih K

urumu

228 ZAFER GÖLEN

vermeyi uygun bulmam›fl herhangi bir istek karfl›s›nda o iste¤i de¤erlendir-meyi tercih etmifltir. 1849-1851 tarihleri aras›nda meydana gelen Bosna ‹sya-n›’n› bast›ran Ömer Pafla bu konuya dikkat edilmesi hususunda devletiuyarm›flt›r. Ömer Pafla, bu ihtarla yetinmeyip devletin yeni kilise inflas›na izinvermesi konusuna da temkinli yaklaflmas›n› istemifltir. O yapt›rd›¤› araflt›r-maya göre, bu tür izinlere ‹stanbul’un s›cak bakmas› halinde devletin birhayli izin iste¤iyle karfl›laflabilece¤ini belirtmifltir52. Talep gelmeden kiliseonar›m ve inflas›na izin verilmesinin devlet taraf›ndan da uygun bulunma-d›¤›, ancak, gönderilen dilekçelerin de cevaps›z b›rak›lamayaca¤› Pafla’yabildirilmifltir53.

‹zin dilekçesi merkeze ulaflt›ktan sonraki ikinci aflama, izin istenen böl-gede keflif yap›lmas›d›r. Bu keflfin yap›lmas›n›n amac›, reayan›n izin istedi¤ikonular›n do¤rulu¤unun devlet görevlilerince tasdiki anlam› tafl›maktad›r.Bu amaçla yap›lan ilk ifl bir mühendis atanmas› olmaktad›r. Mühendis iflinteknik k›sm› ile ilgilenerek kilise yap›lacak yerin durumu ve kilisede yap›la-cak de¤ifliklikler hakk›nda ayr›nt›l› bir rapor haz›rlayarak konuyla ilgili ma-kamlara sunmakla yükümlüydü. Sunulan raporda, infla edilecek veya geniflle-tilecek kilisenin boyutlar› santim santim belirtilir, kap› ve pencere say›lar›,ahflap m› yoksa kargir mi olarak infla edilece¤i yer al›rd›.

Mühendisin çal›flmalar›ndan daha da önemlisi bölgedeki müftü veyadinî bir makamdan al›nan fler‘î ilâmd›r. Çünkü, müftü veya bölgedeki dinîmakam kilise onar›m ve infla izni istenen bölgede, ilgili faaliyetin yürütülme-sinde fler‘î aç›dan sak›nca olup olmad›¤›na dair bir rapor kaleme almaktad›r.Bu rapor onar›m ve inflan›n yap›l›p yap›lamayaca¤›n› tayin etmektedir. Buamaçla, izin istekleri karfl›s›nda bölgenin Müslüman dinî yetkilileri taraf›n-dan fler‘î aç›dan onar›m ve inflan›n sak›ncal› olup olmad›¤›na dair raporlarkaleme al›nm›flt›r54.

Yeni kilise yap›m›nda dikkat edilen en önemli nokta ise kilise yap›lacakyerin civar›nda cami olmamas›d›r55. Müslümanlara ait dinî bir yap› veya cami

52 B.O.A., ‹.H. nr. 3989 Lef:2, 25 A¤ustos 1851 tarihli Bosna Eyalet Meclisi mazbatas›.53 B.O.A., ‹.H. nr. 3989.54 B.O.A., ‹.H. nr. 1237 lef:2, Travnik müftüsünün gönderdi¤i 18 A¤ustos 1844 tarihli

ilâm-› fler‘î, B.O.A., ‹.H. nr. 3989 Lef:3, Travnik’de yap›m› istenen kiliselere dair SaraybosnaMüftüsü Mehmed R›za’n›n gönderdi¤i 18 A¤ustos 1851 tarihli ilâm-› fler‘î; B.O.A., ‹.H. nr. 4932Lef:4, Hersek Sanca¤›’nda onar›m ve inflas› istenen kiliselere dair Mostar müftüsünün gönder-di¤i 17 A¤ustos 1853 tarihli ilâm-› fler‘î.

55 B.O.A., ‹.H. nr. 3989 Lef:2; ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.8; ‹.H. nr. 4932,22 Eylül 1853 tarihli arz tezkiresi.

Türk T

arih K

urumu


bulunan bir yerde yeni bir kilise infla etme iste¤i uygun bulunmam›flt›r. Bunedenle cami bulunan herhangi bir yerden gelen izin iste¤i karfl›s›nda, du-rumun reayaya uygun bir dille anlat›lmas›na ve bir papaz odas› yap›lmas›naizin verilerek, yeni kilise yap›m›n›n engellenmesi yoluna gidilmifltir56. Örne-¤in, Mostar’›n Poçitel Nahiyesi Gable Karyesi’nde yeni kilise infla etme iste-¤ine karyede cami oldu¤undan izin verilmemifltir57.

Devletin yeni kilise yap›m› konusunda koydu¤u ölçülerden biri de kiliseyap›m› için izin istenen bölgede nüfusun reayadan oluflmas› zorunlulu¤udur.Bu sebeple, kilise yap›m› için düzenlenen keflif defterlerinde veya izin dilek-çelerinde bölgede ne kadar reayan›n yaflad›¤› belirtilmifltir58.

Yukar›daki ifllemler gerçeklefltikten sonraki aflama, bir irade ile iznin ve-rilmesi ve Bosna Valisi’ne gerekli izinin verildi¤ine dair iradenin gönderil-mesinden ibarettir. ‹nceledi¤imiz örneklerde cami olmayan yerlerdeki izinisteklerinin tamam›na olumlu cevap verildi¤i görülmüfltür.

2222----KKKKiiiilllliiiisssseeee ‹‹‹‹nnnnflflflflaaaa vvvveeee OOOOnnnnaaaarrrr››››mmmm FFFFaaaaaaaalllliiiiyyyyeeeettttlllleeeerrrriiiinnnnddddeeeennnn ÖÖÖÖrrrrnnnneeeekkkklllleeeerrrr

1851 y›l›nda Bosna Hersek’te Tanzimât’›n uygulanmaya bafllanmas›ylabirlikte kilise infla ve onar›m isteklerinde bir art›fl oldu¤u gözlenmifltir58a. ‹lkolarak Travnik Sanca¤›’nda, Travnik Kasabas› reayas›, ayin yapacak kiliseleriolmad›¤›ndan dinî gereklerini yerine getirebilmek için S›rbistan ve Avus-turya taraf›ndaki kiliselere gitmekte olduklar›n›, bu durumun Osmanl› Dev-leti’nin itibar›n› zedeledi¤i gerekçesiyle, yeni bir kilise yap›m› için izin iste-mifltir. Bu durum karfl›s›nda kasabaya yeni bir kilise infla edilmesi zaruretido¤mufltur. Kilise yap›m›na izin verilebilmesi için gerekli olan keflif yap›l-m›fl59, müftüden de ‹slâmî aç›dan bir sak›nca olmad›¤›na dair fler‘î ilâm al›-narak60 kilisenin yap›m›na izin verilmifltir. Kilisenin çevre duvarlar› kargîr,üstü kaya tafl›ndan, 7 pencereli 2 kap›l› olarak infla edilmesine ve çevresinede kilise ruhban›n›n kalmas› için 3-4 ev inflas›na izin verilmifltir61.

Travnik Kilisesi’nin yap›m›na izin verilmesi üzerine 1853 y›l› içinde izinisteklerinde bir patlama meydana gelmifltir. Bu izin isteklerinin ço¤unlu¤u-nun Katoliklere ait olmas› dikkat çekicidir. Katolikler kendilerine uzun sü-

56 B.O.A., ‹.H. nr. 3989.57 B.O.A., ‹.H. nr. 4932.58 B.O.A., ‹.H. nr. 3989.58a Bat›l› yazarlar ittifakla Tanzimât'›n Bosna'da hiç bir fleyi de¤ifltirmedi¤ini ve H›ristiyan-

lar'›n hiç bir iste¤inin yerine getirilmedi¤i iddialar›n› hâlâ sürdürmektedirler. Bak›n›z NüshaGlenny, Balkanlar 1804-1999, Çeviren Mehmet Harmanc›, ‹stanbul 2000, s. 82-83.

59 B.O.A., ‹.H. nr. 3989 Lef:1, 8 Eylül 1851 tarihli Bosna Eyalet Meclisi mazbatas›.60 B.O.A., ‹.H. nr. 3989 Lef:3.61 B.O.A., ‹.H. nr. 3989.

Türk T

arih K

urumu

230 ZAFER GÖLEN

redir kilise tamir ve inflas› için izin verilmedi¤inden yak›nmakta ve Ortodoks-lar›n bu konuda bir problemleri olmad›¤›na at›f yapmaktad›rlar. Hatta, Ka-tolikler bu konuda S›rplar›n kendilerini kiliseleri olmad›¤› için rencide ettik-lerinden dahi yak›nmaktad›rlar62.

Devlet bu yak›nmalara kulak vermifl ve Bosnal› Katolikler taraf›ndan is-tenilen kilise tamir ve inflalar›na izin vermifltir. Bu isteklerden 6’s› kilise ta-mirine 3’ü ise yeni kilise yap›m›na yöneliktir. Bosna’da kilise yap›m›na ilifl-kin ifllemi en iyi izleyebildi¤imiz örneklerden olan bu kiliselerin tamir ve in-flalar›na dair oldukça ayr›nt›l› bilgiler mevcuttur. Reaya, kilise izin istekleriniilk olarak Ömer Pafla’ya iletmifl, ancak, Ömer Pafla bu istekleri olumlu karfl›-lamam›flt›r. Ayn› istekler bu kez Rumeli Müfettifli Kamil Pafla ile Bosna ValisiHurflid Pafla’ya iletilmifltir. Paflalar, bu isteklere olumlu cevap vererek reaya-n›n isteklerini ‹stanbul’a bildirmifllerdir. ‹stanbul reayan›n istekleri karfl›-s›nda izin isteklerini incelemek ve gerekli keflfi yapmak üzere bölgeye Eflrefadl› bir mühendis tayin etmifltir. Mühendis Eflref bölgede gerekli inceleme-lerde bulunarak ayr›nt›l› bir raporu defter fleklinde düzenleyerek merkezegöndermifltir. Mühendis Eflref’in düzenledi¤i defterde, reayan›n istekleri, buisteklerin gerekçeleri, yap›lacak olan faaliyetin ayr›nt›lar› ve ilgili binalar›nyap›laca¤› yerin ayr›nt›s›z krokileri de yer alm›flt›r. Bu defterde keflfi yer alanilk kilise, Hersek Sanca¤›’na ba¤l› Kreflova Varofl Kilisesi'ne aittir. Bu kilise,›ss›z bir da¤ üzerinde kurulu olup 15 rahip, 14 diyakoz ve 7.500 kiflilik bircemaate sahiptir. Kilise fetihten kalma oldu¤undan bütün cemaatin ibadetetmesine yetmemektedir. Bu yüzden, reayan›n bir k›sm› ya¤mur ve çamurdad›flar›da kal›p periflan olmaktad›r. Geniflletildi¤i takdirde reaya bu eziyettenkurtulaca¤›ndan kilisenin geniflletilme iste¤i uygun bulunmufltur63.

Keflfi yap›lan ikinci kilise, Travnik Kasabas›’n›n do¤usunda Dolaç Va-roflu adl› bir yerde eskiden kalma bir kiliseye aittir. Bu kilisenin çevresinde480 hanelik bir Katolik gurubu bulunup toplam 7.500 kiflilik bir cemaatesahiptir. Cemaat kiliseye s›¤mad›¤›ndan durumlar›, Kreflova reayas›ndandaha kötü olarak nitelenmifltir. Ayr›ca, bölgedeki S›rplar›n nüfuslar› az ol-mas›na ra¤men kendilerine kilise yap›m› için izin verilmesi yüzünden S›rp-lar, Katolikleri bu konuda afla¤›layarak hakir gördü¤ünden iki topluluk ara-s›nda gerginlik meydana gelmifltir. Katolikler sakin insanlardan olufltu¤un-dan henüz herhangi bir çat›flma meydana gelmemifltir. Ancak, kilise genifl-

62 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.2.63 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.1.

Türk T

arih K

urumu


letme iste¤i uygun bulunmazsa aralar›nda bir çat›flma olmas› kaç›n›lmaz ola-cakt›r. Bu yüzden, bölgedeki Katolik kilisesinin geniflletilmesine izin veril-mesi uygun bulunmufltur64.

Üçüncü keflif, Travnik Kasabas›’n›n kuzeyinde, kasabaya bir 1,5 saatuzakl›ktaki Goçiya Gora( ⁄ËıÍÍ«⁄Ë—Á )65 Karyesi kilisesine aittir. Bu karyedeeskiden kalma bir kilise vard›r. Ancak kilise halka yetmemektedir. Kilisenin 4rahibi ve 2 diyakoz olup 5.000 kiflilik bir cemaate sahiptir. Travnik ve çev-resinde 13.000’e yak›n reaya bulunup, bu nüfus Kreflova ve Goçiya Gora ki-liselerine bölündü¤ünde kiliselerin bu nüfusa cevap verebilecek genifllikteolmad›¤› görülmüfltür. Bölgedeki S›rplar›n nüfusu yaln›zca 800 iken iki bü-yük kiliselerinin bulunmas› Katolik halk›n onurunu zedeledi¤inden GoçiyaGora kilisesinin geniflletilme iste¤i uygun bulunmufltur66.

Dördüncü keflif, Travnik Sanca¤›’na ba¤l› Avusturya s›n›r›ndaki EhluneKasabas›’n›n güneyindeki Goriça Kilisesi’ne aittir. Ehlune’ye ba¤l› Rapovi-na’da eski bir kilise bulunurken 1750’lerde bu kilise eflk›ya taraf›ndan y›k›l-m›fl, bu yüzden reaya kilisesiz kalm›flt›r. Bunun üzerine 1846’da Tanzimât’›nicaplar›ndan olarak kilise yap›m› için izin istenmifl ve verilen izin gere¤inceküçük bir kilise yap›lm›flt›r. Kilise, 7.500 kiflilik cemaate, 4 ruhban ve 5 diya-koza sahiptir. Ancak yap›lan kilise küçük oldu¤undan mevcut cemaatinibadet etmesine yetmemektedir. Reaya ibadet edebilmek için Avusturya ta-raf›na geçmekte ve oradaki ibadet yerlerinin güzelli¤i karfl›s›nda Avusturyayönetimine meyl etmektedir. Bu durum, Osmanl› Devleti’nin onurunu zede-ledi¤i gibi halk›n ak›llar›n›n da kar›flmas›na sebep olmaktad›r. Bu nedenle,halk›n Avusturya taraf›na ibadete gitmesini ve devlet aleyhine k›flk›rt›lmas›n›önlemek zorunlulu¤u ortaya ç›km›flt›r. Mevcut kilisenin geniflletilmesi halk›ndevlete ba¤l›l›¤›n› art›raca¤› ve devletin itibar›n›n zedelenmesini önleyece¤igerekçesiyle izin iste¤i uygun bulunmufltur67.

Keflfi yap›lan beflinci kilise, Ehlune Kasabas› do¤usunda, Ehlune’ye 1,5saat mesafede Avusturya s›n›r›nda fetihten kalma eski bir kilisenin yenidenyap›lmas›na dair izin iste¤iyle ilgilidir. ( ËÍœË‘Á) adl› kilise 5.000 kiflilik ce-

64 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.2.65 Çal›flmam›zda yer isimlerinin okunuflunda Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi Yer ‹simleri K›la-

vuzu esas al›nm›flt›r. Ancak, o k›lavuzda yer almayan ve okunuflunda tereddüde düfltü¤ümüzyerlerin Osmanl›ca yaz›l›fllar› parantez içinde belirtilmifltir. T. C. Baflbakanl›k Devlet ArflivleriGenel Müdürlü¤ü, Yer ‹simleri K›lavuzu, ‹stanbul 1991, 84 s.

66 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.3.67 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.4.

Türk T

arih K

urumu

232 ZAFER GÖLEN

maate ve 4 rahip ile 6 diyakoza sahiptir. Kilise küçük olup halk›n ibadet et-mesi için yetmedi¤inden y›k›larak yeniden yap›lmas› iste¤i uygun bulunmufl-tur68.

Keflfi yap›lan alt›nc› kilise, Visoka Nahiyesi’nde tafll›k bir da¤ ete¤inde,bofl bir vadide fetihten kalma oldukça önemli bir kilise olan Çanl› Sotiska( ı«Ê‰È†”Ë�”) kilisesine aittir. Bu kilise dinî aç›dan oldukça önemli olupBosna’daki Katoliklerin yortu ve çeflitli kutsal günlerinde ziyaret ettikleri biryerdir. Yortu günlerindeki kalabal›¤›n yan›nda 5.000 kiflilik cemaate ve 19rahip ve 18 diyakoza sahiptir. Kilise, cemaatine ve ziyaret maksad›yla gelen-lere cevap veremedi¤inden, geniflletilmesi reayan›n en büyük isteklerindenolup, reayan›n devlete ba¤l›l›¤›n› art›raca¤›ndan geniflletilme iste¤i uygungörülmüfltür69.

Keflfi yap›lan yedinci kilise,Visoka Nahiyesi ( Ë«—‘ ) Kasabas› kenar›ndafetihten kalan kilise ile ilgilidir. Kilise, 5.000 kiflilik bir cemaate ve 5 rahip ile5 diyakoza sahiptir. Eski kilise cemaatin ihtiyaçlar›na cevap veremedi¤indengeniflletilmesi uygun bulunmufltur70.

Keflfi yap›lan sekizinci kilise, ‹zvornik Sanca¤›, Tuzla Kasabas›’nda 2.500nüfusa sahip Zuvik Karyesi’ne aittir. Karyede reayan›n ibadet edebilecekleribir yer olmad›¤›ndan yeni bir papazodas› yap›lmas› istekle¤i uygun bulun-mufltur71.

Mühendis Eflref taraf›ndan keflfi yap›lan ve yap›m›nda bir engel olma-d›¤› bildirilen son kilise ise, Banaluka Sanca¤›’na ba¤l› Derbend Kasabas›’na1,5 saat uzakl›ktaki ( Û‰Õ«Ê) Karyesi’nde yeni infla edilmek istenen kiliseyeaittir. 5.000 nüfuslu karyede ibadet için herhangi bir yer olmad›¤›ndan içinizin istenilen kilisenin yap›m›nda bir sak›nca görülmemifltir72.

Mühendis Eflref yapt›¤› keflif sonucu kilise yap›m› ve onar›m› için izin is-tenen yerlerde cami ve ‹slâm binas› olmad›¤›n› her izin için ayr› ayr› belirt-mifltir. ‹zin istenen kiliselerin yap›m›nda ve onar›m›nda bir engel olmad›¤›,Bosna Valisi Hurflid Pafla ve Rumeli Müfettifli Kamil Pafla taraf›ndan da onay-

68 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.5.69 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.6.70 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.7.71 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.8.72 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 13, Kilise Keflif Defteri s.9.

Türk T

arih K

urumu


lan›nca73, ‹stanbul 6 kilisenin tamirine 3’ünün de yeniden inflas›na izin ver-mifltir74.

Katolik milletinin isteklerine ‹stanbul’dan olumlu cevap gelmesi üze-rine, Ortodokslar da harekete geçerek kendilerinin ihtiyac› olan dinî yap›larhakk›nda izin dilekçelerini merkeze göndermifllerdir. Bosna metropolitihalk›n ibadetlerini daha rahat yapabilmesi için baz› yerlerde kilise yap›m›nabaz› yerlerde ise tamirine lüzum bulundu¤unu, bu istekleri bildirmenin gö-revleri aras›nda oldu¤unu belirterek kilise infla ve onar›m› için izin istemifl-tir75. O, afla¤›daki yerler için kilise onar›m ve inflas› için izin istedi¤inde bu-lunmufltur 76.

1-Teflne Kazas›’nda Teflne Nahiyesi’nde ( Ë«—‘) Mahallesi’ne yeni bir ki-lise inflas› için izin verilmesi.

2-Derbend Kazas›’nda ve nahiyesinde kilise bulunmad›¤›ndan yeni birkilise infla edilmesine izin verilmesi.

3-Banaluka Kasabas›’nda var olan kilise eflk›ya taraf›ndan y›k›ld›¤› içinyeni bir kilise inflas›na izin verilmesi.

4-Banaluka Kazas›’nda ( Û—Ê«ËË—Û‰) Nahiyesi’ndeki papazhanede ayinyap›lmas›na izin verilmesi.

5- Banaluka Kazas›’nda ( «”‰ÍËÊÁ) Karyesi’ndeki harap kilisenin tamirineizin verilmesi.

6-Pridor Kazas›’ndaki kilise eflk›ya taraf›ndan yak›ld›¤›ndan yeni bir ki-lise inflas›na izin verilmesi.

7-Maden-i Atik Kasabas› yak›n›ndaki harap kilisenin tamirine izin veril-mesi.

8-Ona Nehri kenar›nda bulunan, ( —ÍŒıÁ†⁄«ÀÁ†Í—«‰Ë) Karyeleri’nde kilisebulunmad›¤›ndan halk ibadet için baflka yerlere gitmek zorunda kald›¤›ndankilise inflas›na izin verilmesi.

73 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 1, 4 Mart 1853 tarihli Bosna Valisi Mehmed Hurflid Pafla veRumeli Müfettifli Kamil Pafla taraf›ndan gönderilen tahrirat.

74 B.O.A., ‹.H. nr. 4689, 14 Mart 1853 tarihli irade.75 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 4, Bosna metropolitinin kilise infla ve onar›m›na dair gönder-

di¤i tahrirat.76 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 5, Bosna metropolitinin kilise infla ve onar›m› için izin isteme

dilekçesi.

Türk T

arih K

urumu

234 ZAFER GÖLEN

9-Petrovça Nahiyesi’ndeki eski kilisenin tamirine izin verilmesi.

10-Kulen Vakf civar›nda ( Û—Í‚Ë”) Karyesi’ndeki eski kilisenin ayn› fle-kilde yeniden infla edilmesine izin verilmesi.

11-Kulen Vakf civar›ndaki Gorni Otaç Karyesi’ndeki eski kilisenin tami-rine izin verilmesi.

12-Glamoç Nahiyesi’ndeki halk ibadetlerini çad›rlarda yapt›¤›ndan kiliseinflas›na izin verilmesi.

13-‹zniçe Kasabas›’nda ayin yapabilmek için bir papazhane inflas›na izinverilmesi.

14-Çelebipazar Kazas›’nda kasaba ve nahiyesinde kilise bulunmad›¤›n-dan Glaflinçe Nahiyesi’nde kilise inflas›na izin verilmesi.

15-Bihke Kazas› ( ⁄Í—ÂË‘Á) Karyesi’ndeki harap kilisenin tamirine izinverilmesi.

16-Visoka Kazas›’nda ayin icra edebilmek için bir papazhane inflas›naizin verilmesi

Bosna metropolitinin izin isteklerini ‹zvornik metropolitinin izin istek-leri izlemifltir. ‹zvornik metropolitinin 10 fiubat 1853 tarihli dilekçesinde izinistenilen yerler77:

1-Graçaniça Kazas›’na ba¤l› ( «Ë”ÊÃ«È ) Karyesi’ndeki eski kilisenin y›k›-larak yerine yeni bir kilise infla edilmesi.

2-Graçaniça Kazas›’na ba¤l› ( ÂÍ‰Ë‘«ËıÁ) Karyesi’ndeki papazhanedeibadet yap›lmas›na izin verilmesi.

3-Graçaniça Kazas›’na ba¤l› Müdriç Plangas›’ndaki ( Ë«—‘ ) Mahallesi-’ndeki eski kilisenin y›k›larak yeniden infla edilmesi.

4-Graçaniça Kazas›’na ba¤l› ( ËÍ—Ê«ÕÈ) Karyesi’nde ibadet için bir pa-pazhanenin infla edilmesi.

5-Graçaniça Kasabas›’nda ( Ë«—‘ ) Mahallesi’ndeki eski papazhane ha-rap oldu¤undan tamirine izin verilmesi.

77 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 2, 10 fiubat 1853 tarihli ‹zvornik metropolitinin kilise infla veonar›m› için izin isteme dilekçesi.

Türk T

arih K

urumu


6-Berçka Kazas› ( Ë«—‘ ) Mahallesi’ndeki eski kilise harap oldu¤undany›k›larak yeniden infla edilmesi.

7-Berçka Kazas› ( ‚ËÛ—ÍËÊ) Karyesi’nde ibadet için bir papazhanenininfla edilmesi.

8-Berçka Kazas› ( “ËËÍ‚ ) Karyesi’nde ibadet için bir papazhanenin inflaedilmesi.

Merkez, Ortodoks din adamlar› ve reayadan gelen bu isteklere deolumlu yaklaflm›flt›r. Ancak, izin isteklerine gerekli keflif yap›ld›ktan sonracevap verilebilece¤i Ortodoks milletine bildirilerek78 kilise onar›m ve inflaizinlerinde uygulanan ifllemler bafllat›lm›flt›r. Ortodokslar›n izin istekleri buifllemlerin tamamlanmas›ndan sonra uygun bulunmufltur79. Kendilerine veri-len izinlerden dolay› Ortodokslar ve Katolikler çok memnun olmufllar veBosna Valisi Hurflid Pafla ve Rumeli Müfettifli Kamil Pafla’ya minnetlerini içe-ren mektuplar göndermifllerdir80. Bosna’daki reayan›n memnuniyetine dairkaleme al›nan mektuplar tercümeleriyle birlikte merkeze gönderilmifltir.Gönderilen mektuplar karfl›s›nda padiflah memnuniyeti bildiren bir iradeyay›nlam›flt›r81.

Katoliklere verilen izinler ve Ortodokslar›n izin isteklerinden cesaretalan Saraybosna’daki Yahudi cemaati de havralar›n›n harap olmas› ve yeter-sizli¤ini ileri sürülerek havralar›n› geniflletmek için izin istemifllerdir82. Ya-hudilerin havralar›n›n durumunu ve geniflletme iste¤inin yasalara uygunlu-¤unu incelemekle bir mühendis görevlendirilmifltir. Keflfi yapt›r›lan havra-n›n geniflletilmesinde bir sak›nca görülmemifl83 ve gerekli izin verilmifltir84.

Bu dönemde devlet bölgede reayan›n ibadetle ilgili sorunlar›n› hallet-mek için reayadan gelen isteklere olumlu yaklaflm›flt›r. Bu yüzden, reayan›nisteklerinin arkas› kesilmemifl sürekli olarak izin istekleri merkeze gönderil-mifltir. Zira, 1853’lere kadar bölgedeki durumdan özellikle Avusturya’n›n ye-

78 B.O.A., ‹.H. nr. 4689, 13 Mart 1853 tarihli arz tezkiresi.79 B.O.A., ‹.H. nr. 4860 Lef:3, 1 Haziran 1853 tarihli Bosna Valisi Mehmed Hurflid Pafla’-

n›n tahrirat›.80 B.O.A., ‹.H. nr. 4860 Lef:1; ‹.H. nr. 4860 Lef:2; ‹.H. nr. 4860 Lef:4; ‹.H. nr. 4860

Lef:5.81 B.O.A., ‹.H. nr. 4860, 5 Temmuz 1853 tarihli irade.82 B.O.A., ‹.H. nr. 4784 Lef:1, 18 Nisan 1853 tarihli Bosna Eyalet Meclisi’nin tahrirat›.83 B.O.A., ‹.H. nr. 4784, 8 May›s 1853 tarihli arz tezkiresi.84 B.O.A., ‹.H. nr. 4784, 10 May›s 1853 tarihli irade.

Türk T

arih K

urumu

236 ZAFER GÖLEN

terince faydaland›¤› ve reayay› dinî konular› kullanarak devlet aleyhine k›fl-k›rtt›¤› anlafl›lmaktad›r. Örne¤in, Trebin Kazas› reayas›n›n ayinlerini yöne-tecek rahipleri olmamas› nedeniyle, Avusturya’dan ayin yönetmek için pa-pazlar›n geldi¤i, onlar›n da reayay› devlet aleyhine k›flk›rtt›klar› yap›lan arafl-t›rma sonucu anlafl›lm›flt›r. Bunun üzerine reayay› devlete itaate davet etmekamac›yla bölgeye Saraybosna metropoliti taraf›ndan bir nasihatnâme gönde-rildi¤i gibi85, bir papaz tayin edilerek papazevi evi yap›lmas›na izin verilmifl-tir86.

Rumeli Müfettifli Kamil Pafla’n›n teftifl çal›flmalar›n›n Katolikler için elegeçirilemez bir f›rsat oldu¤u anlafl›l›yor. Çünkü, yukar›daki izin isteklerineilaveten Hersek Sanca¤› Katolikleri de kilise onar›m›na ve yap›m›na iliflkinizin dilekçelerini merkeze göndermifllerdir. Hersek’te izni istenen kiliselerise flunlard›r:

1- Mostar Kasabas›’n›n ( ÂŸÁ†‚Á ) Karyesi’ndeki kilise yeni olas›na ra¤men4.804 kiflilik nüfusa sahip Katolik reayaya yetmedi¤inden, y›k›larak geniflle-tilmesine izin verilmesi87.

2-Mostar Kazas›’na ba¤l› Dumna Nahiyesi, Omaliye Karyesi’nde 4.760kifli olup kiliseleri olmad›¤›ndan yeni kilise infla edilmesine izin verilmesi88.

3-Mostar Kasabas›’n›n Baba Beflir Mahallesi’nde eskiden kalma kilise2.289 kiflilik nüfusa sahip Katolik reayaya yetmedi¤inden geniflletilmesineizin verilmesi89.

4-Mostar Kazas›’na ba¤l› Poçitel Nahiyesi’nde, Gable-i Atik Karyesi’ndeeskiden kalma kilise 2.306 kiflilik nüfusa sahip Katolik reayaya yetmedi¤in-den geniflletilmesine izin verilmesi90.

85 B.O.A., ‹.H. nr. 4884 Lef:3, 29 May›s 1853 tarihli Saraybosna metropolitinin BanalukaSanca¤› papazlar›na hitaben gönderdi¤i mektup.

86 B.O.A., ‹.H. nr. 4884 Lef:1, 21 Haziran 1853 tarihli Bosna Valisi Mehmed Hurflid Pafla’-n›n tahrirat›; ‹.H. nr. 4884, 18 Temmuz 1853 tarihli arz tezkiresi.

87 B.O.A., ‹.H. nr. 4932 Lef:5, Mostar Kasabas›. ÂŸÁ†‚Á Karyesi ruhban ve reayas›n›n iziniste¤i.

88 B.O.A., ‹.H. nr. 4932 Lef:6, Dumna Kasabas› ruhban ve reayas›n›n izin iste¤i.89 B.O.A., ‹.H. nr. 4932 Lef:7, Mostar Kasabas› ruhban ve reayas›n›n izin iste¤i.90 B.O.A., ‹.H. nr. 4932 Lef:8, Gable-i Atik Karyesi ruhban ve reayas›n›n izin iste¤i.

Türk T

arih K

urumu


‹zin istenen faaliyetlerin gerçekleflebilmesi için Oris Efendi91 adl› birmühendis bölgeye gönderilmifl ve ilgili kiliselerin keflfi yap›lm›flt›r92. Keflif so-nucu, Gable-i Atik Karyesi’nde cami oldu¤u için kilise yap›m›n›n uygun ol-mayaca¤›, di¤er izin isteklerinin ise bir sak›ncas› olmad›¤› belirtilmifltir. Mos-tar müftüsü de Gable-i Atik Karyesi’nde cami oldu¤u için kilise inflas›na gi-riflmenin do¤ru olmayaca¤›n›, di¤er kiliselerin yap›m›nda ise fleran bir sa-k›nca olmad›¤›n› bildirmifltir93. Bu çal›flmalar, Hersek Valisi Mustafa Pafla94

ve içinde Katolik ve Ortodoks iki temsilcinin bulundu¤u Bosna Hersek Eya-let Meclisi taraf›ndan merkeze bildirilmifltir95. Bunun üzerine, Gable-i Atikkilisesi hariç di¤er üç kilise için istenen iznin verildi¤ine dair bir irade yay›n-lam›flt›r96.

3333----KKKKiiiilllliiiisssseeee ‹‹‹‹nnnnflflflflaaaa vvvveeee OOOOnnnnaaaarrrr››››mmmm FFFFaaaaaaaalllliiiiyyyyeeeettttlllleeeerrrriiiinnnniiiinnnn UUUUlllluuuussssllllaaaarrrraaaarrrraaaassss›››› BBBBooooyyyyuuuuttttuuuu

Bosna Hersek, dinî yap›s› dolay›s›yla sürekli d›fl güçlerin müdahale et-mek için f›rsat buldu¤u bir yer olmufltur97. Bu d›fl güçlerin bafl›nda, Avus-turya ve Rusya gelmekte, onlar› özerk statüde Osmanl› topra¤› olan S›rbistanve Karada¤ izlemektedir. Ancak S›rbistan ve Karada¤ daha ziyade Rusya ilehareket etti¤inden onlar›n müdahaleleri Ruslar›n müdahaleleriyle birliktede¤erlendirilecektir.

Avusturya’n›n Osmanl› Katolik tebaas› üzerinde herhangi bir koruyucu-luk yetkisi yoktu98. Ancak Karlofça Antlaflmas›yla papaya ba¤l› din adamlar›n›koruma hakk›n› kazanm›flt›r. Antlaflman›n Avusturya ile imzalanan bölümü-nün 13. maddesinde, “Kiliselerin ilk biçim ve durumlar›na göre onar›lma-s›na ve ibadetlerin yerine getirilmesine karfl› ç›k›lmayacakt›r. Hangi tarikat-tan olurlarsa olsunlar, bu din adamlar› incitilip afla¤›lanmayacakt›r” hükmü

91 B.O.A., ‹.H. nr. 4932 Lef:9, 29 Temmuz 1853 tarihli Bosna Eyalet Meclisi mazbatas›.92 B.O.A., ‹.H. nr. 4932, Mühendis Oris taraf›ndan çizilen kilise krokileri ve keflif tutana¤›

s.1-2.93 B.O.A., ‹.H. nr. 4932 Lef:4.94 B.O.A., ‹.H. nr. 4932 Lef:3, 1 A¤ustos 1853 tarihli Hersek Valisi Mustafa Pafla’n›n tahri-

rat›.95 B.O.A., ‹.H. nr. 4932 Lef:9.96 B.O.A., ‹.H. nr. 4932, 23 Eylül 1853 tarihli irade.97 Genel olarak Bat›l› güçler Osmanl› Devleti’ne karfl› izledikleri politikalarda kiliseyi da-

ima ön planda tutmufllard›r. Bak›n›z, Yavuz Ercan, The Nineteenth Century Balkanic Church,Ankara 1987, s.25.

98 Avusturya-Osmanl› iliflkileri hakk›nda genel bir de¤erlendirme için bak›n›z, MarkusKöhbach, “Die Diplomatischen Beziehungen Zwischen Österreich Und Dem Osmanischen Re-ich”, Osmanl› Araflt›rmalar›, S.4, ‹stanbul 1984, s.237-259.

Türk T

arih K

urumu

238 ZAFER GÖLEN

kabul edilmifltir. Bu madde, kilise onar›mlar›n›n sadece eskiden kilise olanyerlerde yap›labilece¤ine iliflkin Osmanl› Kanûnnâmesi’ne uygunsa da izinistenildi¤i takdirde verilece¤inin uluslararas› alanda taahhüt edilmifl olmas›,Osmanl› padiflah›n›n bu konudaki yetkisini k›s›tlam›flt›r. Bu madde, dahasonra 1718’de imzalanan Pasarofça Antlaflmas›’n›n 11. maddesi ile aynentekrar edilerek kuvvetlendirilmifltir99. Bu yüzden Avusturya, Bosna Hersek’-teki Katolik cemaatin sorunlar›yla yak›ndan ilgilenmifltir100. Özellikle kiliseyap›m ve onar›m çal›flmalar› dikkatle takip edilmifltir. Bosna’daki kilise ya-p›m ve onar›m çal›flmalar›ndan izin dahi verilmeden keflif aflamas›nda haberal›nm›fl, konuyla ilgili haberler Avusturya gazetelerinde yay›nlanm›flt›r101.Avusturya’n›n ilgisi sadece gazete haberleri düzeyinde kalmam›flt›r. Avus-turya zaman zaman Bosna’daki kiliselere para yard›m›nda da bulunmufltur.Örne¤in, 1854 tarihinde 5.000 kurufl gizlice Bosna Hersek’e gönderilmifl vebölgedeki kiliseler aras›nda paylaflt›r›lm›flt›r. Bu paralar kiliseler aras›ndapaylaflt›r›l›rken halka, “imparatorun okullar yapt›raca¤›, ö¤retmenler gönde-rece¤i, kiliseleri tamir ettirece¤i” söylenerek, reayan›n Avusturya ‹mparato-ru’na sevgi beslemesi ve devlet aleyhine çal›flmalar içine girmesi hedeflen-mifltir102. Avusturya’n›n hedefi, Bosna Hersek’te bir isyan ç›karmak, isyan so-nucunda oluflan kargaflay› bahane ederek Bosna Hersek’e müdahale etmekve bölgeyi kendi topraklar›na katmakt›r103. Avusturya, hedefine dinî nitelik-ler de tafl›yan 1875 Hersek Ayaklanmas› sonucu ulaflm›fl ve Bosna Hersek’ibölgedeki kar›fl›kl›klar› sona erdirmek bahanesiyle iflgal etmifltir104.

Bölge ile ilgilenen ikinci büyük devlet Rusya’d›r. Rusya, Küçük KaynarcaAntlaflmas›’n›n 7. ve 14. maddeleri ile elde etti¤i Ortodoks tebaay› himayeetme yetkisi sonucu105, Osmanl› Devleti s›n›rlar› içindeki Ortodokslar›n hak-

99 Abdülkadir Özcan, “300. Y›l›nda Karlofça Antlaflmas›”, Akademik Araflt›rmalar Dergisi,Y›l:2 Say›:4-5, ‹stanbul 2000, s.245; Veinstein, a.g.m., s.388.

100 B.O.A., ‹.H. nr. 4884 Lef:1.101 B.O.A., ‹.H. nr. 4689 Lef: 8; ‹.H. nr. 4689 Lef:10.102 B.O.A., ‹.H. nr. 5604 Lef: 2, 7 Ekim 1854 tarihli Belgrad Muhaf›z› Aziz Pafla taraf›ndan

gönderilen tahrirat.103 B.O.A., ‹.D. nr. 10735 Lef:18, 11 fiubat 1849 tarihli S›rp Haberleri Gazetesi’nin tercü-

mesi; ayr›nt›l› bilgi için bak›n›z, Gölen, a.g.t., s.109-110; Karabet Matbaas›, Bosna Hersek, ‹stan-bul 1324, s.5-6; Castellan, a.g.e., s.204, 330.

104 Konu hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bak›n›z, Kemal Baltal›, “1875 Hersek Ayaklanmas›n›nUluslararas› Bir Nitelik Kazanmas›”, Belleten, C.L1, S.199, Ankara 1987, s.205-230.

105 Rusya’n›n bu iddialar› Kaynarca Antlaflmas›’n›n öncelerine kadar dayanmaktad›r. SonBizans imparatorunun k›z› ile evlenen Çar III. ‹van kendisini Do¤u Roma ‹mparatoru kabul et-mifltir. Bu iddia nedeniyle, Rus Çarlar› kendilerini bütün Slav ve Ortodoks dünyas›n›n koruyu-

Türk T

arih K

urumu


lar›n› savunmak ad›na Osmanl› Devleti’nin içifllerine kar›flm›flt›r106. KaynarcaAntlaflmas› gere¤ince, Bosna Hersek Ortodokslar› da Rusya’n›n ilgi sahas›içine girmifltir. Tanzimât’›n ilân›ndan sonra ise fermânda yay›nlanan ilkele-rin Ortodoks tebaaya uygulanmad›¤› yolundaki flikâyetleri bahane ederekOsmanl› Devleti’nin içifllerine kar›flmaktan geri durmam›flt›r107. Özelikle,Müslümanlar taraf›ndan çeflitli sebeplerle Ortodoks kiliselerine yap›lan sal-d›r›lar Rusya’n›n do¤rudan tepkisine yol açm›flt›r. Örne¤in, 1844’de Belene-’de izinsiz yap›lan bir kilise Müslümanlar taraf›ndan devletten habersiz ola-rak y›k›lm›fl, haber derhal S›rbistan gazetelerinde yay›nlanm›flt›r. Rusya elçisiOsmanl› makamlar›na gönderdi¤i raporunda, bu durum karfl›s›nda Çar’›nolaylara kay›ts›z kalamayaca¤›n›, kiliseye yap›lan sald›r›n›n H›ristiyan halk›çok üzdü¤ünü belirtmifltir108. Daha sonra Osmanl› Devleti’ne bir ihtar gön-deren Rusya kilisenin tekrar infla edilmesini ve H›ristiyanlar›n zararlar›n›nkarfl›lanmas›n› istemifltir109. Bu ihtar üzerine Osmanl› Devleti harekete geç-mifl ve bir araflt›rma yapt›rm›flt›r. Yap›lan araflt›rma sonucu, Belene’de birpapaz evi ve reaya okulu bulundu¤u, bu yap›lar›n devletten izin al›nmadankiliseye çevrildi¤i tespit edilmifltir. Okul ve papazevinin kiliseye çevrilmesiüzerine halk hiç bir makama dan›flmadan kiliseye sald›rarak tahrip etmifltir.Bunun üzerine Belene Kazas› naibi, ‹zvornik metropoliti, Travnik naip vemüftüsü, ulema, Müslüman ve H›ristiyan ileri gelenlerinden oluflan bir taz-minat komisyonu kurularak Müslümanlar taraf›ndan kiliseye verilen zarartespit edilmifltir110. Komisyonun çal›flmalar› sonucu, mektep için 1.100 ku-

cusu olarak görmüfllerdir. Ortodoks ve Slavlar da bütün umutlar›n› en güçlü Slav ve Ortodoksdevleti olan Rusya’ya ba¤lam›fllard›r. Bak›n›z, Malcolm Pearce & Geoffrey Stewart, British Politi-cal History 1867-1990 Democracy and Decline, New York 1994, s.151; Frazee, a.g.e., s.15; Rusya-’n›n san›ld›¤› gibi bir himaye yetkisinin olup olmad›¤› tart›flma konusu olup, Kaynarca Antlafl-mas›’n›n ilgili maddelerinin Rusya’ya böyle bir himaye hakk› vermedi¤i iddialar aras›ndad›r.Bak›n›z, Roderic H Davidson, “Küçük Kaynarca Antlaflmas›n›n Yeniden Tenkidi”, ‹.Ü.E.F. TarihEnstitüsü Dergisi, S.10-11, ‹stanbul 1981, s.343-368; Moskova Kilisesi 1448 y›l›nda ‹stanbul FenerPatrikhanesi ile iliflkilerini keserek, Bizans’›n dinsel misyonunu üstlenmifltir. Böylece, Rusyakendisini bir III. Roma rolünde görerek, tüm Balkan ve Avrupa Ortodokslar›n› özgürlü¤e ka-vuflturmak fikrini daha XVI. yüzy›lda gelifltirmeye bafllam›flt›r. Bak›n›z, Yulu¤ Tekin Kurat, “XIX.Yüzy›lda Rusya’n›n Balkanlar’daki Panslavizm ve Panortodoks Politikas› Karfl›s›nda Osmanl›Diplomasisi”, Ça¤dafl Türk Diplomasisi: 200 Y›ll›k Süreç, Ankara 1999, s.173.

106 Bozkurt, a.g.e., s.36-39.107 Enver Ziya Karal, Osmanl› Tarihi, C.V, Ankara 1988, s.188.108 B.O.A., ‹.H. nr. 1237 Lef: 4, 12 Eylül 1844 tarihli Rusya elçisi taraf›ndan gönderilen

tahrirat.109 B.O.A., ‹.H. nr. 1237 Lef: 5, fiubat 1845 tarihli Rusya’n›n gönderdi¤i ihtarnâme.110 B.O.A., ‹.H. nr. 1237 Lef: 6, 21 A¤ustos 1844 tarihli Bosna Valisi Mehmed Kamil Pafla’-

n›n gönderdi¤i arizâ.

Türk T

arih K

urumu

240 ZAFER GÖLEN

rufl, papazevinde tahrip edilen eflya için 3.166 kurufl olmak üzere toplam4.266 kurufl tazminat bedeli Müslümanlardan toplanarak reayaya teslimedilmifltir111. Devlet, yap›lan her iki hareketin de kanunsuz oldu¤u ve devlettaraf›ndan asla uygun bulunmad›¤›n› Rusya’ya bildirmifltir112. Soruflturmasonucu olaylara kar›flan Müslümanlar da tutuklanarak ‹stanbul’a gönderil-mifllerdir113. Benzer bir olay da 1854 tarihinde meydana gelmifltir. S›rp d›flifl-leri bakanl›¤›, Belgrad’da görevli Osmanl› Muhaf›z› Ahmed Aziz Pafla’ya,Bosna’da üç kiliseye Müslümanlar›n bask›n yaparak içindeki eflyaya zararverdi¤ini haber vermifltir. Bunun üzerine, Ahmed Aziz Pafla durumu‹stanbul’a haber vermifltir114. Merkez, Ahmed Aziz Pafla’ya gönderdi¤icevapta bu tip durumlar›n kesinlikle yasak oldu¤unu ve devlet taraf›ndan hiçbir flekilde onaylanmad›¤›n› bildirmifltir115.

Rusya’n›n ilgisi sadece binalarla s›n›rl› kalmam›flt›r. Ruslar bölgedekidin adamlar›n›n sevgisini kazanabilmek zaman zaman Bosna’daki papazlaraçeflitli hediyeler göndermifllerdir. 1852 tarihinde Rus Çar› taraf›ndan ayin-lerde giyilmek üzere papazlara çeflitli elbiseler gönderilmifltir116. Bu oldu bittikarfl›s›nda Osmanl› Devleti iki ülke ars›ndaki iliflkileri zedelememek ad›nagönderilen elbiselerin kabul edilmesini bir irade ile Bosna valisine bildirmifl-tir117. Ruslar, Ortodoks reaya aras›nda itibar kazanabilmek amac›yla Bosna’-daki dinî binalar›n yap›m faaliyetlerine parasal yard›mda bulunmaktan dageri durmam›fllard›r. 1863 y›l›nda Saraybosna’da bir Ortodoks katedrali ku-rulmas› için izin verildi¤i zaman bu katedral için bütün Ortodoks alemindenpara topland›¤› gibi, Bosna metropolitinin özel elçisi yan›nda tafl›d›¤› Aziz

111 B.O.A., ‹.H. nr. 1237 Lef: 7, 20 Ekim 1844 tarihli Bosna Valisi Mehmed Kamil Pafla’n›ngönderdi¤i tahrirat; ‹.H. nr. 1237 Lef: 8, Belene ileri gelenlerinin gönderdi¤i fezlekenin ter-cümesi.

112 B.O.A., ‹.H. nr. 1237.113 B.O.A., ‹.H. nr. 1237 Lef: 11,18 Eylül 1844 tarihli Bosna Valisi Mehmed Kamil Pafla’-

n›n gönderdi¤i tahrirat.114 B.O.A., ‹.H. nr. 5604 Lef:1, 7 Ekim 1854 tarihli Belgrad Muhaf›z› Ahmed Aziz Pafla tara-

f›ndan gönderilen tahrirat.115 B.O.A., ‹.H. nr. 5604, 31 Ekim 1854 tarihli arz tezkiresi.116 B.O.A., ‹.H. nr. 4234, 11 Nisan 1852 tarihli arz tezkiresi; Bu hareketler karfl›s›nda Os-

manl› Devleti de bofl durmam›flt›r. Merkez, bölgedeki din adamlar›n›n devlete ba¤l›l›¤›n›n de-vam›n› sa¤lamak için zaman zaman çeflitli flekillerde din adamlar›n› ödüllendirmifltir. Örne¤in,Saraybosna metropolitine sad›k hizmetlerinden dolay› niflan verilirken, Hersek metropolitine dedevlete ba¤l›l›¤›ndan dolay› teflekkür edilmifltir. B.O.A., ‹.H. nr. 1883 , 20 May›s 1847 tarihli arztezkiresi; ‹.H. nr. 4609 , 25 Nisan 1853 tarihli arz tezkiresi.

117 B.O.A., ‹.H. nr. 4234, 11 Nisan 1852 tarihli irade.

Türk T

arih K

urumu


Tekla’n›n eliyle ba¤›fl toplamak amac›yla Rusya’y› ziyaret etmeyi ihmal et-memifltir118.

Bosna Hersek’te kilise infla ve onar›m faaliyetlerini uluslararas› alanatafl›yan di¤er bir sorun, yap›lan kiliselere din adam› tayini esnas›nda ortayaç›kmaktayd›. Bu sorun daha ziyade Katolik din adamlar›n›n atanmas› esna-s›nda meydana gelmekteydi. Çünkü, Katolik din adamlar›n›n atanmas› ve ye-tifltirilmelerinden sorumlu olan makam Vatikan, Osmanl› topraklar› d›fl›n-dayd›. Katoliklerle ilgili bir problem ortaya ç›kt›¤›nda Vatikan ile yaz›flmakicap ediyor, devlet kendi bafl›na karar veremiyordu119. Bu durum Osmanl›Devleti’nin Katolik papazlar üzerindeki otoritesini azaltt›¤› gibi, gerek Kato-lik din adamlar›yla ilgili tayin gerekse di¤er sorunlarda Vatikan’la irtibatkurma zorunlulu¤u nedeniyle, dinî konular kendili¤inden uluslararas› boyutkazanmaktayd›. Örne¤in, 1846 tarihinde Bosna’l› Katolik papazlar›n pisko-poslar› Baryiç ile aralar›nda ç›kan anlaflmazl›¤a devlet do¤rudan müdahaleedememifl, Ermeni Katolik patri¤inin arac›l›¤›yla Vatikan’a baflvurularakBaryiç’in Bosna’dan uzaklaflt›r›lmas› için çaba sarf edilmifltir120.

SSSSOOOONNNNUUUUÇÇÇÇ::::

Osmanl› Devleti, Balkanlarda gerek kendi otoritesini tesis etmek ge-rekse ‹slâmiyet’i yaymak için uygulad›¤› hoflgörü(istimâlet) politikas› nede-niyle, H›ristiyan tebaan›n isteklerine daima duyarl› olmufltur121. Bu duyarl›-l›k nedeniyle, onlar›n dinî inan›fllar›n›n gereklerini yerine getirmelerininteminat› bizzat devletin kendisi olmufltur. Bu genel uygulamaya ek olaraközellikle Bosna Hersek, 1699 tarihinden sonra devlet nazar›nda korunmas›gereken bir serhat eyaleti olarak kabul edilmifltir. Bu yüzden, bölgedeki hal-k›n rahat ve huzuruna fazlas›yla önem verilmifltir. Ancak, Bosna Hersek’tedaha fetihte toplu Müslümanlaflma hareketleri sebebiyle ayr›cal›kl› bir s›n›f›nvarl›¤› kabul edilmifltir. Büyük toprak sahiplerinden oluflan bu s›n›f›n etkin-li¤i Bosna Hersek’in devletin elinden ç›k›fl›na dek çeflitli seviyelerde sürmüfl-tür. Bu nedenle, devletin bölgede yapaca¤› faaliyetler için öncelikle bu s›n›-

118 Malcolm, a.g.e., s.218.119 B.O.A., ‹.H. nr. 1684 , 1 Ekim 1846 tarihli arz tezkiresi.120 B.O.A., ‹.H. nr. 1659 , 13 A¤ustos 1846 tarihli arz tezkiresi; ‹.H. nr. 1684.121 Halil ‹nalc›k, “Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar, ‹stanbul 1993, s.16-18; Mustafa Kemal

Karahasan, “Tanzimât’›n Temelleri ve Balkanlardaki Slav Milletlerinin Toplumsal, HukuksalHaklar›n›n Artmas›na Ba¤l› Yank›lar›”, Tanzimât’›n 150. Y›ldönümü Uluslararas› Sempozyumu,Ankara 1994, s.395-397; Benjamin Braude- Bernard Lewis, “Osmanl› Devleti ‹çerisindeki H›ris-tiyanlar ve Yahudiler”, Akademik Araflt›rmalar Dergisi, Y›l:2 Say›:4-5, ‹stanbul 2000, s.169-216.

Türk T

arih K

urumu

242 ZAFER GÖLEN

f›n r›zas›n›n al›nmas› icap etmifltir. Fakat, Yeniçerili¤in bölgeden kald›r›lmas›ile ilk darbeyi yiyen bu ayr›cal›kl› “ashâb-› alâka”, Tanzimât’›n bölgede kesinolarak uygulanmaya baflland›¤› 1851 sonras›nda ise oldukça büyük güç kay-betmifltir. Bu tarihten sonra devlet bu güçleri önemsemeden istedi¤i reform-lar› gerçeklefltirebilmifltir.

Tanzimât’›n uygulanmas›, reayaya ilk ve en öncelikli istekleri olan dinîbinalar infla etmeleri için istedikleri f›rsat› vermifltir. Merkeze ard› ard›nadinî bina infla etmek için izin dilekçeleri yollanm›fl ve ço¤u zaman istenilensonuçlar al›nm›flt›r. 1820-1850 tarihleri aras›nda Bosna Hersek’te oldukçafazla kilise infla edilmifltir122. Ancak esas at›l›m›n 1851 sonras›, yani BosnaHersek’te Tanzimât’›n uygulanmas›ndan sonraki tarih oldu¤u görülmekte-dir. Bu tarihten sonra reaya Tanzimât’›n uygulanmas›ndan cesaret alarakdinî konulardaki isteklerinin tümünü merkeze iletebilmifltir. Bu konuda esasdikkati çeken nokta ise Islahât Fermân› öncesinde dinî haklar konusundaBosna’da ortaya ç›kan geliflmedir. Bosna’da, Islahât Fermân› öncesinde bufermân›n getirdi¤i bütün haklar reayaya verilmifltir. Konuyu bu aç›dan de-¤erlendirdi¤imizde Islâhat Fermân›, Bosna reayas› için var olan uygulamala-r›n resmen ilân›ndan baflka bir fley olmam›flt›r.

122 Malcolm, a.g.e., s.210-211.

Türk T

arih K

urumu

Türk T

arih K

urumu

kurumuisamveri.org/pdfdrg/d00137/2001_242/2001_242_golenz.pdf · 2020. 5. 14. · * ‹Ü edebiyat...

Documents