1

Η µεγάλη αποδιοργάνωση: Η κρίση του κορωνοϊού - Διαπιστώσεις

και µατιές στο µέλλον

Χάρης Παµπούκης Καθηγητής Νοµικής Σχολής ΕΚΠΑ

Στη κοινότητα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστήµιου, κοιτίδα γνώσεως της "κοιµώµενης" δύναµης

του αύριο

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 .....................................................................

I- ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΣ 11 ...................................................

II- ΜΑΘΗΜΑΤΑ 13 ............................................................

ΙΙΙ- ΜΕΛΛΟΝ 20 ..............................................................

IV- ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ 25 .......................

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 35 ....................................................................

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ ΕΝ ΡΙΠΗ 37.........................................

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Αφορµή για τις σκέψεις που ακολουθούν και µοιράζοµαι, στάθηκε η αίσθηση µου, ότι προσπαθώντας να συλλάβεις διανοητικά µία κρίση όντας υπό χωρικό περιορισµό, βοηθάει, δηλαδή κάπως έχεις την (ψευδ-)αίσθηση ότι την τιθασεύεις και κυριαρχείς πάντως στον χρόνο. Προσπαθώντας να εννοήσεις την ουσία των πραγµάτων, να καταλάβεις, να µοιραστείς. Η ανθρώπινη πρόοδος στηρίχθηκε στην ανθρώπινη περιέργεια. Παράλληλα η κρίση του κορωνοϊού αναδιέταξε τις προτεραιότητες και τον προσωπικό µας χρόνο. Αποτέλεσµα οι σκέψεις που εδώ εκτίθενται και γράφτηκαν, έχοντας στο µυαλό και τη καρδιά µου την καρδιά της γνώσης, δηλαδή την πανεπιστηµιακή κοινότητα στην οποία ανήκω. Το κείµενο που ακολουθεί είναι ηθεληµένα σε µεγάλο βαθµό γενικό, all around, κύρια στοχαστικό, όχι σχολαστικό, µε ανάµεικτες διαπιστώσεις, προβλέψεις, προτάσεις και στοχασµούς.

2. Είναι σαφές, ότι η προτεραιότητα σήµερα είναι η αντιµετώπιση της παγκόσµιας αυτής πολλαπλής σοβαρής απειλής. Αλλά είναι ήδη καιρός να οργανώσουµε το αύριο. Και δεν εννοώ µόνο την απαραίτητη οργάνωση της αντιµετώπισης της κρίσης, που θέτει σοβαρά ζητήµατα, όπως πόσο καιρό θα διαρκέσει η πρώτη φάση σε συνδυασµό µε την αντοχή των πολιτών και κυρίως του συστήµατος υγείας; Πώς θα υπάρξει σταδιακή χαλάρωση και κυρίως πότε, ώστε να µειωθεί ο χρόνος του δεύτερου κύµατος του ιού; Πέραν αυτών που αυτονόητα η πολιτεία και η κυβέρνηση ασφαλώς θα φροντίσει. Με τη λογική του έκτακτου απέναντι σε µία ιδιότυπη µάχη, ο οποίος χρειάζεται τη µιλιταριστική σοφία, όχι νοοτροπία. Υπάρχει όµως, ήδη, και το πέραν αυτού. Το µετά.

Η Οργάνωση του αύριο. Γιατί η κρίση του κορωνοϊού που µαστίζει, φοβίζει, σκοτώνει, αποδιοργανώνει, είναι συγχρόνως µία ευκαιρία. Όπως κάθε κρίση. Για αλλαγές προς το καλύτερο. Αυτό το έχουν εντοπίσει Έλληνες και ξένοι διανοούµενοι και συµβαίνει έτσι στη διαλεκτική φύση του κόσµου. 1

Δεν θα αναφερθώ συστηµατικά, γιατί και είναι βέβαιο ότι θα αδικήσω όσους ξεχάσω και θα 1

επιβαρύνω το κείµενο µε παραποµπές που τελικά δεν είναι η ουσία του. Δεν διεκδικώ πρωτοτυπία, εξάλλου ή γένει περγαµηνές. Ας µε συγχωρέσουν λοιπόν, γιατί είναι βέβαιο, ότι ανάµεσά τους βρίσκονται άνθρωποι των οποίων η σκέψη µε ενέπνευσε και για τους οποίους τρέφω εκτίµηση.

4

3. Φυσικά οι αλλαγές - προς το καλύτερο εννοούµε- δεν είναι νοµοτελειακές. Και βέβαια η φυσική τάση θα είναι ο κόσµος να επιστρέψει κατά βάση στη κανονικότητα της, προ της κρίσεως. Περίπου στα ίδια. Με κάποιους περιορισµούς και σε άγνωστο διάστηµα. Η ουσία όµως είναι, ότι η κρίση είναι και ευκαιρία σοβαρών αλλαγών ή έστω διορθώσεων, γιατί ως δύναµη αποδιοργάνωσης έχει αναδείξει διάφορα κενά και τονίσει διάφορες ατέλειες. Απλώς αυτό δεν θα συµβεί νοµοτελειακά. Αλλά θέλει όραµα, οργάνωση και πολιτική βούληση. Από εµάς εξαρτάται.

Η κρίση είναι εγερτήριο πόνου, προειδοποίηση, η Νέµεσις κατά της ανθρώπινης άλογης Ύβρεως έναντι της οικολογίας (ελληνική σύνθετη λέξη: οίκος και λογική), προειδοποίηση που εν δυνάµει µπορεί να αποδειχθεί λίαν ευεργετική. Εάν έχουµε τη φρόνηση σε αυτό το σταυροδρόµι να ορίσουµε το µέλλον µας αλλάζοντας προς το καλύτερο. Και είναι ευκαιρία, γιατί η παγκόσµια αλληλεγγύη προέρχεται από το συλλογικό ένστικτο επιβίωσης που έχει ενεργοποιηθεί από τον φόβο, αυτή τη γενεσιουργό δύναµη κοινωνικής οργάνωσης. Είναι ευκαιρία για µία επανεκκίνηση σε πολλά επίπεδα, αν όχι σε όλα. Και θέλει όραµα, οργάνωση, συνεννόηση, εκτέλεση.

4. Το παρόν δοκίµιο έχει αυτό ως πρώτο µήνυµα: µία πρόσκληση συγκρότησης δοµής µε αντικείµενο να συλλάβουµε, διατυπώσουµε, ορίσουµε και οργανώσουµε την Επανεκκίνηση.

Γιατί θα αλλάξουν πράγµατα. Από τη φύση των πραγµάτων και τη δύναµη της τυχαιότητας (προσκαλώ στην ανάγνωση του βιβλίου Τύχη, εκδόσεις Πατάκη, του στοχαστή Γιώργου Παµπούκη). Το πραγµατικό δίληµµα είναι: θα µας ορίσουν ή θα επιχειρήσουµε να τα ορίσουµε; Και βέβαια δεν σηµαίνει διόλου ότι ακόµη και εάν οραµατιστούµε το µέλλον, το ορίσουµε, το οργανώσουµε, ότι τα πράγµατα έτσι θα γίνουν. Η θεωρία των σύνθετων συστηµάτων, του µαύρου κύκνου [Nassim Nicholas Taleb], της πάλης µε την νοµοτελειακή τυχαιότητα [Prigosin, ο ιδιοφυής Benoit Mandelbrot] είναι σήµερα επίκαιρα, ο τρόπος σκέψης του αύριο, και δείχνουν ότι απλώς θα εισάγουµε στη χαοτική συνθήκη παραµέτρους, υποθέτοντας, ότι στις ανθρώπινες κοινωνίες θα έχουµε τη δυνατότητα µεγαλύτερης επιβολής. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι πρέπει να το επιχειρήσουµε. Και αυτό προτείνω εδώ. Είναι η ευκαιρία για την σύλληψη και οργάνωση καλύτερου µέλλοντος και διόρθωσης πολλών λαθών σε συλλογικό, εθνικό και ατοµικό επίπεδο. Είναι η ευκαιρία µίας νέας σύνθεσης, βιώσιµης και φρόνιµης (από τη φρόνηση). Η πιο σηµαντική λειτουργία του ιού είναι η αποκάλυψη της ανάγκης για

5

διόρθωση. Η ευκαιρία για διόρθωση. Και για στοχασµό. Γιατί πάντα υπάρχει λόγος πνευµατικός για ό,τι συµβαίνει στο κόσµο. ‑ 2

5. Η πολιτική ηγεσία - και λογικά ως ένα µέτρο- ασχολείται αποκλειστικά και κατά προτεραιότητα µε τη διαχείριση της κρίσης, χωρίς να οργανώνει - κατά το δυνατό - το µετά. Ενώ αυτό πρέπει να γίνει σε όλα τα επίπεδα: παγκόσµιο ή διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό.

Και αυτό προϋποθέτει πολιτικές ηγεσίες καλλιεργηµένες, µε την έννοια τη φιλοσοφική, και πολιτισµικά εξελιγµένες, ανεξάρτητα του ταλέντου της πολιτικής επικοινωνίας. Γιατί η δράση προϋποθέτει κατανόηση και η κατανόηση προϋποθέτει υπόβαθρο αντίληψης που δεν υπάρχει πάντα.

Αυτό εξάλλου είχα επιχειρήσει να προτείνω και για την ελληνική κρίση µαζί µε τον Ζακ Αταλί, απόψεις που είχα συνοψίσει στο προ πενταετίας βιβλίο µου , Περί Ελπίδας- Για ένα εθνικό σχέδιο υπέρβασης της κρίσης, (προλ. Ζ. Αταλί), Εκδ. Λιβάνη, 2016.

Και υπάρχει και ο φόβος της λήθης. Όπως συνήθως συµβαίνει. Δυστυχώς. Η επιστροφή της κανονικότητας. Χωρίς µαθήµατα από τα παθήµατα.

6. Η ζωή είναι διαλεκτική, κυκλική. Και µετά από περίοδο δεινών έρχεται περίοδος ευηµερίας. Αυτό είναι το κατά βάση αισιόδοξο µήνυµα. Αυτόν τον νέο κύκλο πρέπει να οργανώσουµε. Ή ακριβέστερα να επιχειρήσουµε να τον οργανώσουµε εν µέσω του ωκεανού της τυχαιότητας και της εγωιστικής ηγεµονικής στάσης των Κρατών.

Η Κυβέρνηση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή µε εντολή του Συµβουλίου, ο ΟΗΕ, οι G8 & 20 πρέπει άµεσα να προχωρήσουν στη δηµιουργία think tank σχετικά µε το ζήτηµα αυτό.

Σε ποια θέµατα διόρθωση; Ο Bill Gates σε ένα ουσιαστικό µήνυµα του, θύµισε τα 2σηµαντικά: πόσο σηµαντική είναι η υγεία µας το πρώτο αγαθό, πόσο σηµαντική είναι η αλληλεγγύη, η οικογένεια, ότι πρέπει να είµαστε µετριόφρονες, ότι ένας ιός µπορεί έτσι να µας σκοτώσει και να αποσυντονίσει την παντοδύναµη ανθρώπινη παγκόσµια κοινωνία. Και τα αυτονόητα: ότι είµαστε διασυνδεδεµένοι- δεµένοι άρα-, πόσο ανυπόφορα υλιστική έγινε η κοινωνία µας και πόσο υποτιµήσαµε τα πραγµατικά ουσιαστικά αγαθά της υγείας, του νερού, του περιβάλλοντος και της τροφής, ότι δεν σεβαστήκαµε τη φύση.

6

Η θεσµική οργάνωση του σχεδιασµού του µέλλοντος είναι ένα δεύτερο µήνυµα του παρόντος δοκιµίου.

7. Σήµερα βρισκόµαστε στη φρενίτιδα της κρίσεως, αντιµέτωποι µε πολλά και δύσκολα προβλήµατα και σοβαρές προκλήσεις. Κυρίως όµως είµαστε αντιµέτωποι µε αβεβαιότητες που στηρίζονται, εν πολλοίς, στη τυχαιότητα. Είναι επίσης γεγονός, ότι µας έπιασε στον "ύπνο". Καµία ετοιµασία ή σχεδιασµός. Και είναι ευεξήγητο. Η πολιτική εξουσία λειτουργεί µε το σήµερα κυρίως, µε το εφήµερο. Η έλλειψη ηγεσίας είναι εµφανής. Και η απουσία ηγεσίας είναι εµφανής. Ο λόγος είναι ότι έχουµε ηγέτες που δεν έχουν χαλυβδωθεί στα δεινά του πολέµου, όπως παλαιότερα της γενιάς των Ντε Γκολ, Μιτεράν, Σµιτ, Μπραντ, Κολ για παράδειγµα. Ο εν ευρεία εννοία ηρακλείτειος πόλεµος γεννά ηγεσίες και οράµατα στη προσπάθεια να αποφύγουµε στο µέλλον τα δεινά του.

8. Ο κορωνοϊός µας θέτει δύσκολα προβλήµατα, που για να µειώσουµε τις οδυνηρές ανθρωπιστικές και οικονοµικές συνέπειες, πρέπει µάλιστα να τα αντιµετωπίσουµε γρήγορα, µε πιεστικό χρόνο. Μερικά από αυτά:

Επιστηµονικά καταρχήν. Αποκρυπτογράφηση συµπεριφοράς (µεταλλάξεων και εξέλιξη της νοσηρότητας) και θεραπεία του ιού, καθυπόταξη του επιστηµονικού χρόνου, και του χρόνου γενικότερα, κυρίως τακτικά. Δεν γνωρίζουµε επίσης, επί του παρόντος, εάν

Και εδώ, στα του οίκου µας, πρέπει άµεσα να θεσπίσουµε ένα "Υπουργείο του Μέλλοντος" (όχι ως ευκαιρία για διορισµούς ηµετέρων, αλλά ως εθνικό think tank αρίστων τεχνοκρατών), ένα τόπο κοινωνικής οργάνωσης της γνώσης για ένα καλύτερο συλλογικό αύριο, ένα σύστηµα που δεν θα διαχειρίζεται την εξουσία αλλά το όραµα, τη δηµόσια πρόληψη των κρίσεων, που δεν θα διατάζει αλλά θα προτείνει, που δεν θα επιβάλλει αλλά θα πείθει. Θα επιµείνω σε αυτό είναι απαραίτητο. Η θέσπισή του είναι απλή βέβαια, ενώ η σύνθεση και η οργάνωσή του µπορεί να είναι µία ευέλικτη δοµή δύο επιπέδων, ένα συµβούλιο διεύθυνσης που θα χαράζει τα αντικείµενα, στο οποίο θα µετέχουν διακεκριµένοι επιστήµονες, φιλόσοφοι και στοχαστές, και µία δοµή συλλογής πληροφοριών τεκµηρίωσης, πρότασης µε βάση τις κύριες κοινωνικές λειτουργίες: Δηµόσια αγαθά (υγεία παιδεία), Μελλοντολογία, Διεθνείς υποθέσεις, Οικονοµία, Θεσµοί και Δικαιοσύνη. Αυτή η δοµή, που την ονόµασα παραστατικά “Υπουργείο του Μέλλοντος”, θα είναι το σκεπτόµενο Κράτος, η σκεπτόµενη Πολιτεία.

7

µεταλλάσσεται, µε τι ταχύτητα, τι προκαλεί. Δεν γνωρίζουµε εάν και σε ποιο στάδιο αντιδρούν υπάρχοντα φάρµακα. Καταλαβαίνουµε ότι η επιστήµη µαθαίνει γρήγορα, αλλά έχει πολύ δρόµο. Δεν ξέρουµε εάν επανέρχεται, και σε ποιους, και γιατί. Δεν ξέρουµε τι κατάλοιπα αφήνει σε πνεύµονες και σε καρδιά, και κυρίως σε ποιους και γιατί. Δεν ξέρουµε εάν θα βρούµε εµβόλιο, πότε κυρίως, εάν και σε ποιο βαθµό θα είναι αποτελεσµατικό και ίσως τι κινδύνους θα κρύβει. Δεν ξέρουµε καν το σχήµα της πορείας της κρίσης, εάν θα έχει σχήµα V ή U ή W. Ακόµη ανακαλύπτουµε συµπτώµατα ενός ιού που µεταδίδεται εύκολα και είναι σιωπηρός, γιατί κολλάει και από τους φαινοµενικά "ασυµπτωµατικούς".

Μεγάλη επιστηµονική πρόκληση υπό το ασφυκτικό βάρος του χρόνου. Μεγάλες αβεβαιότητες, των οποίων η διαχείριση δεν είναι εύκολη. Και απαιτεί δύσκολες αποφάσεις. Για τους λόγους αυτούς δεν θα είναι εύκολο το τέλος της υγειονοµικής κρίσης. Γιατί η λογική του αποκλεισµού είναι λύση για να κερδίσεις χρόνο χωρίς µόνιµα χαρακτηριστικά. Και από την άλλη ο οικονοµικός χρόνος πιέζει. Η καταστροφή είναι τεράστια. Και οι συνέπειες της ίσως ξεπεράσουν και αυτές της υγειονοµικής κρίσεως. Η κρίση θα έχει τελικά ξεπεραστεί µόνο µε το εµβόλιο, το οποίο, εάν βρεθεί, θέλει ενάµιση χρόνο, ή µε αποτελεσµατική θεραπεία, κυρίως µε τεστ σε πρόωρο στάδιο (που για ορισµένους ήδη υπάρχει και αναµένεται σοβαρή βελτίωση στο επόµενο διάστηµα). Έτσι είναι πιθανή µία λύση ανάµεικτη που θα εκθέσει τον πληθυσµό σταδιακά µε τις καλύτερες δυνατές συνθήκες (µε σχετικές προφυλάξεις µάσκες, γάντια, κλπ., και προστασία της τρίτης ηλικίας) και εάν χρειαστεί ως ακορντεόν θα υπάρξει εκ νέου εγκλεισµός του πληθυσµού κλπ. Όµως ο κόσµος είναι φοβισµένος και η οικονοµική επανεκκίνηση θα είναι πιθανά δειλή χωρίς να επανέλθει στα ίδια επίπεδα που ήταν πιο πριν άµεσα.

Και βέβαια, δεν µπορώ να αντισταθώ στην παρατήρηση, ότι περιµένουµε από τους απαξιωµένους (µισθολογικά τουλάχιστον, σε µία κοινωνία µε κυρίαρχη αξία το χρήµα) επιστήµονες, από την ουσία δηλαδή, τη διάσωσή µας, και όχι από τους ακριβοπληρωµένους αστέρες του θεάµατος. Αυτό έχει σχέση και µε τη ποιότητα της δηµοκρατίας µας. Θα επανέλθω.

Οργανωτικά - Τι µέτρα; Πώς ταχύρρυθµα ενισχύεται το δηµόσιο σύστηµα υγείας και µε ποια διάρκεια; Πώς εκτελούνται; Τι παραγωγή έχουµε ή πρέπει να αποκτήσουµε;

Και, δυστυχώς, έχουµε πολλές µεταβλητές σε αυτά. Ο πρώτος και κύριος είναι ο χρόνος. Δεν ξέρουµε πότε θα έχουµε εµβόλιο. Δεν ξέρουµε πότε

8

θα έχουµε αποτελεσµατική θεραπεία. Δεν έχουµε τεστ σε αφθονία, ώστε να είναι δυνατός ο µαζικός συνολικός έλεγχος.

Πολιτικά - Πώς οργανώνονται τα µέτρα; Πώς επικοινωνούνται; πως συµπαριστάµεθα στον πολίτη; Πώς αντιµετωπίζουµε ζητήµατα οικονοµίας που θα βρεθεί σε τραγική κατάσταση; Η µαζική ψυχολογία της απόγνωσης, κλπ.…

Κυρίως στο διεθνές, γιατί είµαστε αλληλοσυνδεδεµένοι, πώς συντονίζουµε ένα σχέδιο, όταν έχεις κράτη µε διαφορετική προσέγγιση, πράγµα που εγκυµονεί τον διπλό κίνδυνο να ανακυκλώνουν τον ιό και να δηµιουργούν ηγεµονικό ανταγωνισµό για το αύριο, αντί να επιχειρήσουν να αντιµετωπίσουν το πρόβληµα µε κοινό σχεδιασµό. Δείχνει τα όρια του ουτοπικού διεθνισµού. Αλλά αυτό δεν σηµαίνει ότι δεν πρέπει να επιχειρούµε το σωστό µε σύµµαχο την τεχνολογία και τη λαϊκή πίεση.

9. Απέναντι σε αυτά τα προβλήµατα που έθιξα επιλεκτικά κυρίαρχο µέγεθος είναι ο χρόνος. Και εφόσον η επιστηµονική προσέγγιση απαιτεί χρόνο, που δεν υπάρχει, κατ΄ανάγκη η στρατηγική θα πρέπει να είναι η ταχύτητα (fast track), για να συντοµεύσουµε το χρόνο, και ο εµπειρισµός (what ever it works). Και στις διάφορες δυνατές στρατηγικές που περιέγραψε µία µελέτη του Imperial στην οποία είχα πρόσβαση, όχι αναντίρρητη, µάλλον ρεαλιστικά προκρίνεται ένα µείγµα έγκαιρο, κατά βάση κυκλικό, µεταξύ της αποµόνωσης, του σταδιακού ελέγχου της επιλεκτικής καραντίνας και της χωρικής στεγανοποίησης. Μπορεί να έχει δηλαδή πολλά peaks φοβούνται ορισµένοι επιστήµονες. Και είναι βέβαιο (από τις λίγες βεβαιότητες), ότι αυτός ο "κορωνοεφιάλτης" θα λήξει µόνο µε τον καθολικό εµβολιασµό και, ενδιάµεσα, µε τον συστηµατικό έλεγχο όλου του πληθυσµού και την επιλεκτική αποµόνωση. Όταν υπάρξουν τα µέσα (κατ'οίκον rapid test που να δείχνει εάν έχουµε τον ιό ή έχουµε δηµιουργήσει αντισώµατα, και επίσης κατ' οίκον νοσηλεία). Καληµέρα e-ιατρική.

10. Το µεγάλο πρόβληµα προέρχεται από δύο παραµέτρους: πρώτον δεν έχουν πάρει όλες οι χώρες τα ίδια µέτρα, ούτε στον ίδιο χρόνο, µε αποτέλεσµα να µπορεί ο ιός να επανακάµψει και δεύτερον, δεν γνωρίζουµε τον χρόνο που θα απαιτηθεί µέχρι τον εµβολιασµό. Επιπλέον, δεν γνωρίζουµε την κοινωνική αντοχή ούτε τις παρενέργειες από τον συνδυασµό του περιορισµού, της ανέχειας και της γενικευµένης αίσθησης αδιεξόδου. Χρόνος, αυτή είναι η κύρια άγνωστη παράµετρος στη σύνθετη εξίσωση.

9

Όµως, και αυτό δεν πρέπει να παραγνωρισθεί, γι’ αυτό η ανάγκη να αλλάξουµε αδήριτη. Ο αιώνας µας, εάν δεν αλλάξουµε, θα είναι ο αιώνας και των ιών ως παγκόσµια απειλή κατά του ανθρώπου (µαζί φυσικά µε την καταστροφή του οικοσυστήµατος, τη σχέση δηµογραφίας και τροφής, της πυρηνικής καταστροφής, της τροµοκρατίας και δυστυχώς πάντα των πολέµων για να σταχυολογήσω τα κύρια), όπως διέγνωσε ο Bill Gates στη περίφηµη, πλέον “κασσανδρική", οµιλία του στο TedEx. Εάν δεν αλλάξουµε, ίσως η επόµενη φορά να είναι µοιραία για την ανθρωπότητα, η οποία κάποια στιγµή, παρά την τεράστια δύναµη ευφυίας, µπορεί απλά να νικηθεί. Πρέπει να αλλάξουµε. Και αυτό σηµαίνει παγκόσµιο σύστηµα πρόληψης παγκόσµιων κρίσεων και οργάνωσης αντιµετώπισής τους. Μία νέα αποστολή προκύπτει ως αδήριτη ανάγκη. Γιατί οι κρίσεις του χθες, που ήταν χωρικά περιχαρακωµένες, είναι σήµερα παγκόσµιες. Και η παγκοσµιοποίηση της επικοινωνίας, της τεχνολογίας, της γνώσης και της οικονοµίας απαιτούν την ισορροπία της παγκοσµιοποίησης της αλληλεγγύης. Φυσικά και αυτή η προσπάθεια θα πρέπει να είναι συλλογική.

Έτσι έχω ταξινοµήσει τις σκέψεις κατά τη λογική του πορεία: προηγείται ο αναστοχασµός του χθες και σήµερα (Ι), ακολουθούν τα µαθήµατα από την κρίση (ΙΙ), το µέλλον ως πρόταση (ΙΙΙ) και η οργάνωσή του (ΙV).

* * *

10

I- ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΣ

11. Καταρχάς, ας συνειδητοποιήσουµε κριτικά ως Ανθρωπότητα, τις ρηχές επιλογές, για όσα κακά απερίσκεπτα έχουµε επιφέρει στον πλανήτη, στη φύση γενικότερα και στο αξιακό µας περιβάλλον. Η φύση έχει τη δική της σοφία και ισορροπία και µπορεί να επιβιώσει χωρίς τον άνθρωπο. Αυτό µας επιβάλλει ένα καθήκον σεβασµού και ισοτιµίας. Είναι βασικό να γίνει κοινή αντίληψη και να επιβληθεί στις κυβερνήσεις, ώστε να καταλήξουµε σε µία παγκόσµια συµφωνία.

Οι σύγχρονες απειλές δεν είναι φυσικά φαινόµενα κατά κανόνα, (υπάρχουν και οι σεισµοί βέβαια) αλλά το αποτέλεσµα παράλογης ανθρώπινης δράσης. Το φαινόµενο του θερµοκηπίου, οι ιώσεις που ολοένα θα γίνονται ανθεκτικότερες και θα κρύβουν δυσάρεστες εκπλήξεις, είναι χαρακτηριστικά παραδείγµατα. Να συνειδητοποιήσουµε, ότι η ενότητα της ανθρώπινης φύσης επιβάλλει λογικά ενότητα παγκόσµιας διακυβέρνησης για τα θέµατα αυτά πλανητικής κλίµακας. Και οι παγκόσµιοι κίνδυνοι χρήζουν παγκόσµιων απαντήσεων. 12. Δεν υπάρχει αµφιβολία, ότι ο κορωνοϊός είναι η µεγαλύτερη διόρθωση που επιβάλλεται στη παγκοσµιοποίηση, πολύ ισχυρότερη από τα κινήµατα των περασµένων δεκαετιών. Γιατί ακριβώς, επιβάλλει - τουλάχιστον εν µέρει και σε πρώτη φάση- φυσική αποµόνωση. Την ουσία της αντι-παγκοσµιοποίησης. Και αυτό είναι δυσάρεστο, γιατί έρχεται απέναντι στην κοινωνική φύση του ανθρώπου (αυτή είναι και η βαθιά σηµασία της φυλακής). Ευτυχώς υπάρχει και η τεχνολογία. Με µια κουβέντα είναι σαν να παγώνει ο χώρος και ο χρόνος.

13. Αυτό οικονοµικά θα σηµαίνει αιµατηρή διόρθωση. Θα γκρεµιστούν αξίες. Και θα τιµωρηθεί η λογική του σπρωξίµατος του αδιεξόδου της φούσκας στο µέλλον, µεταφέροντας την ευθύνη στις µελλοντικές γενιές, της λογικής της µόχλευσης αξιών, και αξιακά της απληστίας, στην οποία η συγκέντρωση αξιών παραπέµπει. Η οικονοµία, παραδόξως για µη οικονοµικό λόγο, τον κορωνοϊό, θα κάνει µία τεράστια διόρθωση και µία επανεκκίνηση µετά την αποτοξίνωση. Με κινδύνους µεταξύ µοιραίας χρονικά περιορισµένης ύφεσης και µόνιµης βαθιάς ύφεσης. Βραχυπρόθεσµα οδυνηρή, µακροπρόθεσµα ίσως ευεργετική. Η επανεκκίνηση θα γίνει αργά και επώδυνα και θα είναι η ευκαιρία των ικανών που αδίκησε η τυχαιότητα µαζί µε αυτήν των ισχυρών. Γιατί ένα σηµείο των καιρών είναι ότι έχει προκύψει ανάγλυφα η µεγάλη αντίφαση µεταξύ της ύφεσης στη πραγµατική οικονοµία και της ανάγκης διατήρησης των αξιών, όπως τα οµόλογα, οι µετοχές και το

11

χρήµα. Δεν είναι δυνατό να ανεβαίνουν χρηµατιστήρια και να µηδενίζεται η παραγωγή (όπως φαίνεται από το πετρέλαιο). Το σάπιο που κρυβόταν φαίνεται. Και η προσπάθεια να συγκρατηθούν πλασµατικά µε εµβολιασµούς τρισεκατοµµυρίων, αυτές οι αξίες εγκυµονούν κινδύνους παγίδευσης της ανάπτυξης.

14. Αξιακά µας υποχρεώνει να σκεφθούµε τη δύναµη των µη υλικών αγαθών, την οποία περιέγραψε ο Ordine Nuccio σε ένα εµπνευσµένο δοκίµιο. Μοιάζει σαν να επιβάλλεται εν δυνάµει η δηµοκρατία της αξίας έναντι της ολιγαρχίας της πλουτοκρατίας.

Αυτά όµως ακριβώς εµπεριέχουν και την ελπίδα του καλύτερου. Μπορούµε να υιοθετήσουµε άλλη αξιακή ιεράρχηση στη ζωή µας. Μπορούµε να ανακαλύψουµε την εξ αποστάσεως εργασία (που οικονοµικά θα µειώνει το κόστος και ατοµικά θα δηµιουργεί περισσότερο χρόνο), την e- παιδεία, την e- ιατρική, την e- διακυβέρνηση, µπορούµε να φρενάρουµε την ατοµικιστική αντίληψη που είναι φορέας και δεινών έναντι της αλληλεγγύης και της συνείδησης του µέρους συλλογικότητας. Νέα συνείδηση πολίτη και µάλιστα παγκόσµιου. Να σταµατήσουµε τη βλάβη της Φύσεως στην καθηµερινότητα µας, να σκεφτόµαστε τον δίπλα, να ουσιώσουµε την αλληλεγγύη και την αγάπη του πλησίον.

* * *

12

II- ΜΑΘΗΜΑΤΑ

15. Τι µαθήµατα κρύβει η παρούσα παγκόσµια κρίση;

Μάθηµα πρώτον. Καλή η ιδιωτική πρωτοβουλία, αλλά στα δύσκολα το Κράτος. Ο ιδιωτικός τοµέας είναι το γκάζι της οικονοµικής ανάπτυξης και ο δηµόσιος τοµέας το δίχτυ ασφάλειας της κοινωνίας. Το ΕΣΥ, που δεν προσέξαµε αλλά αφήσαµε να διαβρωθεί, που δεν εκσυγχρονίσαµε, που δεν επανοργανώσαµε. Πάντα στις οργανωµένες προηγµένες κοινωνίες, τα δηµόσια αγαθά (υγεία, παιδεία, δικαιοσύνη) πρέπει να είναι η ποιοτική προτεραιότητα, στην κορυφή των οποίων δεσπόζει η υγεία, το 1 άνευ του οποίου τα άλλα είναι µηδενικά. Και δηµόσια να πούµε όλοι πόσο ευγνώµονες είµαστε στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό της χώρας που µε κυριολεκτικό κίνδυνο της υγείας τους αγωνίζονται στην πρώτη γραµµή αυτού του πολέµου. Το συµπέρασµα για το µέλλον, πρώτο καθήκον όλων η στήριξη και της αριστείας των δηµόσιων αγαθών: υγεία, άµυνα, παιδεία, γνώση. Έχουν µεγάλη αξία και κυρίως σηµασία. Αυτό δεν σηµαίνει επιβράβευση του ολέθριου κρατισµού. Αντίθετα. Να µπολιάσει ο ιδιωτικός τοµέας τον δηµόσιο µε καλές πρακτικές. Δηλαδή ισόρροπη ανάπτυξη µεταξύ ιδιωτικού και δηµόσιου τοµέα (µέρος κερδών του πρώτου να κρατάνε και να εκσυγχρονίζουν το δεύτερο).

Μάθηµα δεύτερον. Οφείλουµε τα µέγιστα στη γνώση. Η κρυµµένη θετική αξία της γνώσεως, ως εξουσία ίσως η πλέον υποτιµηµένη στην κλίµακα αξιών έναντι της πολιτικής, οικονοµικής και επικοινωνιακής ισχύος, τελικά δίνει λύσεις και καλείται να διασώσει την παγκόσµια κοινωνία. Περιµένουµε να µας σώσουν άνθρωποι των 1800 ευρώ τον µήνα, ενώ διάφοροι σταρ - που φέρνουν χρήµατα αλήθεια είναι - αµείβονται µε εκατοµµύρια το χρόνο. Η µεγάλη ρεβάνς της γνώσης. Αν τη συνειδητοποιήσει η κοινωνία, αναγνωρίσει και επενδύσει σε αυτήν, ως οφείλει. Άγνωστο εάν θα το πράξει, όµως, και δυστυχώς αµφίβολο.

Μάθηµα τρίτον. Ο άνθρωπος παραµένει ακόµη ευάλωτος και για τον λόγο αυτόν, επιβάλλεται σεµνότητα. Ένας ιός αναστάτωσε την ανθρωπότητα. Περισσότερο απειλή την ανθρωπότητα. Εξαιτίας όµως αυτής της παγκόσµιας απειλής, βιώνουµε µία πρωτοφανή παγκόσµια επιστηµονική αλληλεγγύη. Είναι αλήθεια, ότι η επιστήµη είναι παγκοσµιοποιηµένη από νωρίς. Και τι ευγενέστερο από την παγκοσµιοποιήση των ευγενών αξιών της αλληλεγγύης ακόµη και στον δρόµο της έσχατης Ύβρεως, τη Θεοποίηση του ανθρώπου όπως την περιέγραψε ο Χαράρι στο τελευταίο βιβλίο της τριλογίας του, Homo Deus.

13

Μάθηµα τέταρτον. Στις κρίσεις οφείλεις να λαµβάνεις όλα τα µέτρα άµεσα και καθολικά. Χωρίς υπολογισµό κόστους. Γιατί ο πόνος θα είναι λιγότερος και κυρίως για λιγότερο διάστηµα. Το άµεσο και πλήρες κλείσιµο, η απαγόρευση κάθε επαφής για δύο µήνες έχει αποδειχθεί, παρά το µεγάλο οικονοµικό κόστος, ότι είναι η σωστή λύση. Εντυπωσιάζει θετικά η έγκαιρη και οργανωµένη πολιτική αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης υπό την ηγεσία του Καθηγητή κ. Τσιόδρα, στον οποίο πολλά οφείλονται από την ελληνική κοινωνία. Και αυτό µέχρι να εντοπιστεί είτε αποτελεσµατική αντιϊκή θεραπεία είτε εµβόλιο, που παρά την επίσπευση θα πάρει επίσης χρόνο και περισσότερο µε επίσης σχετικώς αµφίβολα αποτελέσµατα. Αποθέωση του fast track και της φυσικής αποµόνωσης.

Μάθηµα πέµπτον. Να σταµατήσουν άµεσα τα επικίνδυνα βιολογικά και πυρηνικά πειράµατα που όχι µόνο κουβαλάνε µέσα τους το σπόρο της αυτοκαταστροφής, αλλά είναι ακριβώς η πλέον αποκρουστική µορφή της Ύβρεως. Να χαρακτηρισθούν από το Διεθνές (Οικουµενικό) Δίκαιο ως εγκλήµατα κατά της ανθρωπότητας. Γιατί περί αυτού πρόκειται. Και φυσικά, δεν υιοθετώ τις καθυστερηµένες πολιτισµικά θεωρίες συνωµοσίας, αλλά αυτή του απλού ανθρώπινου λάθους.

* * *

16. Τα θετικά τώρα. Ήδη ανοικτά στη παρατήρηση.

Θετικό πρώτο. Στην Ελλάδα πολιτικά καταρχήν. Το πρώτο θετικό είναι ότι στην Ελλάδα η κυβέρνηση ακούει και υποτάσσεται στην επιστήµη. Λειτουργεί έγκαιρα και κυρίως ορθολογικά. Αυτή είναι η συµµαχία µε την επιστήµη, η οποία αποδίδει, είναι η καλύτερη δυνατή. Και όχι αυτονόητη, αν δούµε την επιλογή άλλων κρατών (αλλά και του δικού µας παρελθόντος). Φυσικά προέχει η ανθρώπινη ζωή έναντι της οικονοµίας ή άλλων επιλογών. Μέτρον όλων άνθρωπος και τέλος πάντων. Αυτό όµως στην πράξη έχει πολλές αποχρώσεις και φαίνεται από τις συνταγές που ακολουθούνται από τα κράτη που είναι διαφορετικές. Και αυτό, γιατί δεν έχουµε µία κρίση, αλλά δύο. Ακολουθεί την υγειονοµική και η οικονοµική. Αυτές οι δύο βρίσκονται σε ένταση. Όσο πιο αυστηρά µέτρα θα πάρεις για την υγειονοµική, τόσο πιο αποτελεσµατικός θα είσαι ανθρωπιστικά για τους πολίτες σου, αλλά τόσο µεγαλύτερη οικονοµική καταστροφή θα επιφέρεις την επόµενη µέρα. Για τον λόγο αυτόν, οι συνταγές δεν είναι ίδιες.

14

Αξίζει να επισηµανθεί κάτι σχετικά αξιόλογο. Η κυβέρνηση προσφυώς και οργανωµένα µε το συµβόλαιο που πέρασε µε τη γνώση για τον λαό, κατέρριψε ένα µύθο περί ελληνικής ανοργανωσιάς. Και αυτό, γιατί επεκράτησε η Ελλάδα της γνώσης, της φρόνησης, του ορθολογισµού έ να ν τ ι τ η ς Ελλάδα ς τ η ς απε ί θαρ χη ς συνα ι σθηµα τ ι κή ς "συνωµοσιολογικής" νοοτροπίας, της ψευτοµαγκιάς, του κονέ και της πελατειακής λογικής του Κράτους λάφυρου. Και αυτό το χρωστάµε στη διαχείριση του κινδύνου από την κυβέρνηση. Αλλά συγχρόνως ανεβάζει την εθνική µας αυτοπεποίθηση. Και επιτέλους, η Ελλάδα είναι στο σηµαντικό κλαµπ των πρωταθλητών διεθνώς µε την εικόνα σοβαρής (άρα ισχυρής) χώρας, πειθαρχηµένης. Η βελτίωση της εικόνας µας, η διάκριση της σοβαρής Ελλάδας, της Ελλάδας της γνώσης, είναι πολύ σοβαρό κεκτηµένο.

Όµως η πρόκληση που είναι εµπρός µας είναι να παγιώσουµε και να διευρύνουµε την αριστεία και στη νέα κανονικότητα του αύριο. Και µε τη νέα εθνική αυτοπεποίθηση, να οργανώσουµε µία καλύτερη πραγµατικότητα. Το σύνθηµα της εποχής είναι το όλοι µαζί µπορούµε. Να προσθέσω τα πάντα.

Θετικό δεύτερο. Θα υποχρεωθεί η ΕΕ (η Ένωση) να λειτουργήσει ως Ένωση. Τουλάχιστον ελπίζουµε. Αργά, µε τις γνωστές αργοπορίες, αλλά πιστεύω και εύχοµαι κυρίως, ότι θα το πράξει. Δηλαδή συλλογικά, ως συλλογικό υποκείµενο και µε αλληλεγγύη. Δυστυχώς θα υποχρεωθεί. Θα αναγκασθεί να "πληθωρίσει" για το µέλλον. Γιατί παρά το ότι είναι Ένωση νοµισµατική, θα ακολουθήσει την κρατική λογική του last resort και µοντέλο ανάλογο εκείνο του 1929 (εάν και η παρούσα προβλέπεται οικονοµικά και κοινωνικά πολύ βαθύτερη). Και το "κολασµένο" µέσο, το ευρωοµόλογο - η µόνη λογική εξέλιξη της πολιτικά ενωµένης οικονοµικής Ευρώπης - σήµερα συζητείται από αρκετά κράτη, όχι πλέον ως αιρετική λύση, καταδικαστέα στην πυρά. Κατά κάποιο τρόπο, ο

15

κορονοϊός λογικά θα κάµψει τις γερµανικές προκαταλήψεις (χωρίς να υποτιµάται η µυωπική εµµονή και τραχύτητα της Γερµανίας). 3

Το θετικό εδώ συνίσταται παραδόξως σε µία σύγκρουση. Στη θεµελιώδη σύγκρουση - στο ξεκαθάρισµα -, καθοριστική για το µέλλον της Ένωσης προς την πολιτική ολοκλήρωση ή προς την υποβάθµιση της νοµισµατικής ένωσης και της ζώνης ελεύθερων συναλλαγών.

Θετικό τρίτο. Η οµόνοια πέραν της πολιτικής αντιπαράθεσης. Το πολιτικό όνειρο ορισµένων για συνεργασία, για µία πολιτική κοινωνία, για εθνική οµοψυχία και µία θετική κοινωνία, ορθολογική, του συν. Της σύνθεσης, της συµµετοχής, κλπ. Εύσηµα σε όλες τις πολιτικές δυνάµεις για το ουσιαστικό και συµβολικό µήνυµα εθνικής οµόνοιας. Και αυτή θα χρειαστεί και στην επόµενη φάση θα έλεγα, ιδιαίτερα στην επόµενη φάση της αναδιοργάνωσης. Χρειάζεται συλλογική προσπάθεια που δεν υπήρξε πάντα δυστυχώς, στην οποία πρέπει όλοι όσοι κληθούν, να συµµετάσχουν. Προς όφελος όλων. Η κρίση µπορεί και πρέπει να

Είναι αναπόφευκτη η µοιραία σύγκρουση µεταξύ της καθολικής και προτεσταντικής 3

Ευρώπης ξανά. Και το εξηγώ επιγραµµατικά: Κάθε ενοποιητικό εγχείρηµα περιέχει από τη φύση του µία µεγάλη αντίφαση που το καθιστά αβέβαιο. Αυτό οφείλεται πρωτίστως στο ότι στη διαλεκτική φύση και πορεία των πραγµάτων, αυτό που κατίσχυσε ως ένωση χθες (π.χ. το κράτος έναντι των πόλεων) εµποδίζει τη σύνθεση του αύριο. Χρειάζεται υπέρβαση, που σηµαίνει κατάργηση του προηγούµενου σχήµατος (π.χ. Κράτος), το οποίο καλείται να αποφασίσει και να συµµετάσχει στην έστω µερική "αυτοκατάργησή" του ή έστω να αποφασίσει τη µείωση της ισχύος του εθνικού έναντι του ενωσιακού. Είναι µία µεγάλη αντίφαση και πρόκληση της πολιτικής ενοποίησης.  

Πάντως είναι ηθικά ελεγκτέα η θέση των Ολλανδών και για άλλους λόγους. Γιατί για παράδειγµα, για να έχουν αυτοί πλεονάσµατα, Γερµανοί, Ολλανδοί κλπ., κάποιοι άλλοι εγγυώνται την άµυνα τους µε 3 τοις εκατό του προϋπολογισµού τους, εννοώ Γάλλους, Ιταλούς, Έλληνες... Αυτό τυπικά δεν συνυπολογίζεται λόγω των Συνθηκών, αλλά ουσιαστικά µετράει και µάλιστα πολύ.

Θα παρατηρήσει κάποιος: µα καλά, η πολιτική δεν είναι ηθική. Ίσως µάλιστα είναι συνυφασµένη µε µία δόση ανηθικότητας, όταν η σκοπιµότητα το απαιτεί. Πάντα έβρισκα αυτή την άποψη επιφανειακή: η έλλειψη αξιακού κοινού βάθρου, κοινού πολιτικού πολιτισµού, αποδιοργανώνει τη λαϊκή εµπιστοσύνη και εν τέλει την ίδια τη δηµοκρατία. Και αυτό, γιατί οι ηθικές αξίες λειτουργούν κανονιστικά υποστηρικτικά προς τη δηµοκρατία και την λαϊκή εµπιστοσύνη. Το πρόβληµα του κορωνοϊού δεν είναι δηµοσιονοµικό, αλλά κατά πολύ ευρύτερο και συνθετότερο, και εάν δεν στηρίξουν τις οικονοµίες έγκαιρα, τότε η καταστροφή και η ύφεση θα διαρκέσει περισσότερο χρόνο και θα είναι µάλλον βαθύτερη από αυτές που γνωρίσαµε έως σήµερα. Τα περί "όρων" είναι τουλάχιστον µυωπικά και είµαι επιεικής. Αλλά επειδή η ηλικία της αθωότητας έχει περάσει απέναντι στο προτεσταντισµό, το διαβάζω ως παιχνίδι ηγεµονίας, πως µέσω της κρίσης θα αυξηθεί το βάρος των πλεονασµατικών Κρατών έναντι κυρίως του Νότου. Και γι’ αυτό και το βρίσκω βαθύτατα ανήθικο. Φοβάµαι, ότι η Ευρώπη θα είναι µεν στο ραντεβού, πολύ αργά και πολύ λίγο και µε µεγάλο κόστος δε. Αυτό θα έχει συνέπεια να βαθύνει τη κρίση της παρακµής της, χωρίς να υπάρχει η διάθεση, όπως παλαιότερα είχε κάνει ο σηµαντικός, σήµερα επίκαιρος και αδίκως ξεχασµένος, Raymond Aron να υπάρξει υπεράσπισή της.

16

αλλάξει την αντίληψη της κυβέρνησης (εξόχως πρωθυπουργοκεντρικής) και της αντιπολίτευσης (του σκληρού ροκ).

Θετικό τέταρτο. Η ανάγκη (για την αντιµετώπιση της κρίσης) θα επιφέρει πολλά καλά και στη δηµόσια διοίκηση, που παρά τα διάφορα τρωτά της, διαθέτει την εθνική αρετή της φιλοτιµίας. Έτσι πάµε, είµαστε, σε κοινωνία του e. E-διοίκηση, e- υγεία, e- εργασία, e- διαδικασίες κλπ. (ορισµένοι πρότειναν µέχρι και e- εκκλησία). Θα υποχρεωθούµε σε µία εκλογίκευση της δηµόσιας λειτουργίας, σε µία επιτάχυνση. Εκσυγχρονισµός fast track. Και είναι εντυπωσιακή η ταχύτητα και η αποτελεσµατικότητα της κυβέρνησης και ιδίως του υπουργού κ. Κυριάκου Πιερρακάκη (και της οµάδας του βεβαίως), ενός άλλου ήρωα της κρίσης.

Θετικό πέµπτο. Η καταρχήν επικράτηση του ορθολογικού έναντι του λαϊκισµού. Αυτός ενδηµεί στην Ελλάδα σε αρκετά µεγάλη κλίµακα και εκµεταλλεύεται τη δικαιολογηµένη ή την αδικαιολόγητη έλλειψη εµπιστοσύνης των πολιτών προς την πολιτεία. Εκφράζεται σε δύο στάδια συνήθως: η καταγγελία ότι κάτι κρύβει η πολιτεία και η απλή εξήγηση συνωµοσίας.

Προβληµατίζει, πάντως, η επιδερµική, ανόητη αντίδραση ορισµένων, την οποία καυτηρίασε ο µεγάλος Αρκάς, της ανυπακοής, που βασικά έχει πολιτισµικά χαρακτηριστικά καθυστέρησης. Και εδώ υπάρχει µία παρεξήγηση: είµαστε όλοι υπεύθυνοι. Και το Κράτος (“τι κάνει το Κράτος” το ακούµε συχνά) δεν µπορεί να είναι άλλοθι. Το Κράτος είµαστε εµείς. Και πολίτες µε ανεύθυνη και αντικοινωνική συµπεριφορά δηλώνουν πολιτισµική καθυστέρηση. Και κυρίως στις σηµερινές συνθήκες µπορεί να αποβεί ολέθρια συµπεριφορά για τους συµπολίτες τους. Η Ιταλία είναι δυστυχώς χαρακτηριστικό παράδειγµα. Δεν είναι εκδροµή, ούτε διακοπές, είναι πόλεµος και απαιτείται αυτοσυνειδησία και αυτοπειθαρχία ως υπεύθυνη κοινωνική συµπεριφορά. Εδώ έχουµε θέµα. Και πρέπει από τους ώριµους συµπολίτες να καυτηριάζεται αυτή η στάση.

17. Και βέβαια όπως πολλοί επισηµαίνουν, το παραδοσιακό δίπολο δεξιά και αριστερά έχει χάσει τη σηµασία του, όπως πολλοί διανοητές και ηγέτες επισηµαίνουν (θα αναφερθώ επιλεκτικά στον Ανδρέα Δρακόπουλο) ή τουλάχιστον πρέπει να ανανοηµατοδοθούν (δηλαδή να υπάρξουν σε άλλα ζητήµατα κοινωνικά τα όρια της αντιπαράθεσης). Σηµασία έχει η επιλογή των κατάλληλων και των άξιων που είναι αποφασισµένοι να υπηρετήσουν (έστω για κάποιο διάστηµα) αποκλειστικά το δηµόσιο συµφέρον (είτε µέσω της πολιτικής είτε µέσω

17

της φιλανθρωπίας, θέµα πολύ σηµαντικό για την κοινωνία του σήµερα και αύριο, γιατί το Κράτος δεν µπορεί να τα κάνει όλα. Πρέπει και οι πολίτες να βοηθούν τους συµπολίτες).

Να το διευκρινήσω σε µία φράση, για να µην υπάρξουν παρεξηγήσεις: ενώπιον του δηµόσιου συµφέροντος δεν υπάρχει δεξιά και αριστερά. Ασφαλώς πρέπει να υπάρχουν ιδεολογικές αντιθέσεις, γόνιµες για τον εµπλουτισµό και λειτουργία της δηµοκρατίας. Αλλά προκύπτει σοβαρή ανάγκη ανανοηµατοδότησής τους. Και δεν παραγνωρίζουµε ότι η διάκριση δεξιά και αριστερά έχει µία ταυτοτική διάσταση “ανήκειν”. Και για αυτό είναι ισχυρή. Απευθύνεται σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη να ακολουθούν και να ανήκουν. Δηλαδή στη πλειοψηφία. Για το λόγο αυτό, πρέπει να υπάρξει ανανοηµατοδότηση και να γίνει η διάκριση αυτή το όχηµα µίας πολιτισµικής πολιτικής εξέλιξης γύρω από κοινούς τόπους και αντιθέσεις που δηµιουργικά συνθέτουν. Για παράδειγµα, η προστασία του περιβάλλοντος δεν έχει αριστερό ή δεξιό πρόσηµο, η µάχη κατά του κρατισµού το ίδιο, η ασφάλεια του πολίτη, η αναθέσµιση του δηµόσιου χώρου, η ενίσχυση και οργάνωση των δηµόσιων αγαθών, κλπ.

18. Σήµερα, αυτό είναι το θετικό. Φαίνεται να έχει χάσει ο λαϊκισµός και όποιοι ηγέτες τον εκφράζουν, γιατί δεν κινήθηκαν µε σοβαρότητα και µε τη βοήθεια της γνώσης κάνοντας "πολιτική διαχείριση”, [sic] τα έκαναν, κοινώς, θάλασσα, µε σοβαρές απώλειες σε ανθρώπινες ζωές που ίσως θα 4

είχαν αποφευχθεί, ξεχνώντας ότι κάθε ανθρώπινη ζωή είναι µοναδική και γι’ αυτό εκτός αξίας. Ένα σύνθηµα της δυνατής Ελλάδας θα πρέπει να είναι: διαφωτισµός, ορθολογισµός ή βαρβαρότητα (για να παραφράσω το socialisme ou bar-barie).

Το νέο δίπολο είναι και ίσως πάντα ήταν ορθολογισµός ή λαϊκισµός, το σωστό ή το αρεστό. Και βέβαια ο λαϊκισµός δεν έχει ηττηθεί, γιατί είναι πιο ευχάριστος και επικοινωνείται πιο εύκολα. Διατρέχει επίσης οριζόντια τα πολιτικά συστήµατα των δυτικών συστηµάτων δηµοκρατίας και υποστηρίζεται από τη "µιντιοδηµοκρατία".

Θετικό έκτο. Βιωµατική αντίληψη της αξίας του συλλογικού και της αλληλεγγύης στο ατοµικό επίπεδο. Οι δύο κινητήριες δυνάµεις της ανθρώπινης κοινωνίας είναι ο φόβος και ο µιµητισµός. Εν προκειµένω, ο

Και στο επιχείρηµα που ακούγεται “µα οι περισσότεροι έχουν πεθάνει από υποκείµενα 4

νοσήµατα από τα οποία θα πέθαιναν” - µε δόση ανηθικότητας και µεγάλου, αλλά στείρου κυνισµού - η απάντηση είναι ότι δεν το γνωρίζουµε επιστηµονικά, δεν ξέρουµε αν και κυρίως πότε θα πέθαιναν. Βέβαια µένει να το διαπιστώσουµε αυτό στις εκλογές της πρώτης παγκόσµιας δύναµης το φθινόπωρο.

18

φόβος αναγκάζει να είµαστε µαζί. Ο φόβος εξηγεί γιατί πρέπει να είµαστε µαζί και οντολογικά γιατί είµαστε µαζί παρά την ατοµική ανθρώπινη φύση που εκπορεύεται από το ένστικτο αυτοσυντήρησης. Κατά µία έννοια, ίσως ο άνθρωπος δεν είναι φύσει αλλά θέσει κοινωνικό όν.

Θετικό έβδοµο. Θα αναγκασθούµε σε ένα συλλογικό και ατοµικό restart, σε µία επανεκκίνηση. Ας το αντιµετωπίσουµε οργανωµένα ως ευκαιρία. Και διαπιστώνω, ότι οµάδες επιστηµονικές ασχολούνται µε την αντιµετώπιση της απειλής (αλλά και στο µέλλον θα υπάρχουν παρόµοιες απειλές), αλλά καµία κυβέρνηση, από όσο γνωρίζω, δεν έχει θέσει σε κίνηση ειδικό think tank συνεπειών κοινωνικών, αξιακών, θεσµικών και οικονοµικών για το µέλλον. Δεν υπάρχει οργανωµένη σκέψη για το µέλλον. Θα έπρεπε πάντως. Για να ορίσουµε το µέλλον µας πρέπει πριν να το σκεφθούµε να το συλλάβουµε διανοητικά.

* * *

19

ΙΙΙ- ΜΕΛΛΟΝ

19. Οι συνέπειες µπορεί, τονίζω το δυνάµει, να είναι ποικίλες. Σταχυολογώ, γιατί είναι προφανές, ότι δεν είναι δυνατό να είναι πλήρης ούτε εξαντλητική η παράθεση.

Καταρχήν η συνείδηση ότι το κράτος που χρειάζεται δεν είναι το επιτελικό µόνο, αλλά το έξυπνο. Και έξυπνο είναι εκείνο που έχει αφενός την ικανότητα να ορίζει ένα καλύτερο µέλλον για τους πολίτες του και αφετέρου, που προλαµβάνει και µειώνει τα δεινά που εγκυµονούν. Δηλαδή το κράτος που είναι ευέλικτο και ξέρει να αντιµετωπίσει κρίσεις. Γιατί η κρίση είναι ο κανόνας. Η κοινωνία στην οποία ζούµε διέπεται από την κρίση ως κανόνα, είναι η νέα κανονικότητα. Πρέπει να µελετήσουµε, να αλλάξουµε, να διδάξουµε ένα νέο άλλο τρόπο σκέπτεσθαι, βασισµένο στην κρίση ή έστω και στην κρίση. 20. Στη συνέχεια ευκαιρία να επανεκτιµήσουµε τα δηµόσια αγαθά. Να επενδύσουµε σε αυτά. Απαλλαγµένα όµως, από τα ελαττώµατα του δηµοσίου, τα οποία και το καταδικάζουν σε απαξία. Και ως πολιτειακή συνείδηση να τα σεβόµαστε. Είναι τιµητικό και σεβάσµιο να είσαι δηµόσιος υπάλληλος. Να υπηρετείς το δηµόσιο συµφέρον. Να επιχειρήσουµε τη µεγάλη σύνθεση µεταξύ της οργανωτικής αποτελεσµατικότητας και κινήτρων του ιδιωτικού τοµέα και της ισχύος και του κοινού σκοπού του δηµόσιου τοµέα. Το e- Κράτος φιλικό προς τον πολίτη.

21. Σηµαντική πολιτειακή λειτουργία η ενδυνάµωση του πολίτη. Πολιτιστικά, ενηµερωτικά, και κυρίως ως νοοτροπία, να γίνει αντιληπτός παντού ο σεβασµός των κανόνων, ακόµη και των λάθος. Οι χώρες είναι η ποιότητα των θεσµών τους και των πολιτών τους. Και στη κρίση, οι λαοί µε πειθαρχία θα κερδίσουν, µε την έννοια ότι θα την αντιµετωπίσουν καλύτερα και κυρίως γρηγορότερα.

22. Σε ατοµικό επίπεδο, ευκαιρία να σκεφθούµε, να κάνουµε ξεχασµένα χόµπι, να προσαρµόσουµε το παραγωγικό µας µοντέλο, ακόµη να κάνουµε πράγµατα που θέλαµε και δεν µπορούσαµε. Έχει κατά κάποιο τρόπο παγώσει ο χρόνος, ακριβέστερα κινείται ένα κοµµάτι του σε slow motion, σε αργή κίνηση, κάτι που ελευθερώνει χώρο για τα θέλω µας. Εµπεριέχει όµως και ποιοτικό στοιχείο. Απελευθερώνει χρόνο από την παραγωγή προς όφελος ατοµικών ενδιαφερόντων και ατοµικής ανάπτυξης, εξέλιξης και κυρίως αυτοδιάθεσης. Και αυτό έχει αξία, γιατί ο χρόνος ύπαρξής µας είναι φυσικά δεδοµένος ως προς το πέρας του.

20

Γιατί έχει αξία το πώς ζούµε και κυρίως σε ποιο µέτρο ζούµε, σύµφωνα µε όσα ο καθένας επιθυµεί. Είναι πιθανό, ότι και εδώ θα αλλάξουν διάφορα δεδοµένα µε την απουσία επαφών και την e-κοινωνικότητα. Που θα κάνει τη φυσική επαφή πιο σπάνια και γι αυτό πιο επιθυµητή. Επίσης ο χρόνος πάλι δεν θα περισσεύει, αλλά θα γεµίσει διαφορετικά και ίσως πιο ουσιαστικά.

* * *

23. Η βασική βέβαια µάχη στον ωκεανό της τυχαιότητας είναι η µάχη µε το χρόνο.

Η νέα µεγάλη παγκόσµια πρόκληση είναι να οργανώσουµε προληπτικά τις νέες παγκόσµιες αβεβαιότητες, που λόγω της τεράστιας παγκόσµιας διασυνδεσιµότητας, µπορούν να προκαλέσουν ασύµµετρες συνέπειες. Χρειάζονται ειδικοί επιστήµονες πρόβλεψης και οργάνωσης του ρίσκου, όπως ο Taleb ή ο Yaneer Bar-Yam ή ο Norman του New England Com-plex Systems Institute.

Θέλει, συνεπώς, µοντέλα διαχείρισης των κινδύνων, χρειαζόµαστε µηχανικούς του κινδύνου και αυτό είναι µία κυρίως δουλειά του Yπουργείου του Mέλλοντος. Είναι πλέον βασική υποχρέωση του Κράτους να ετοιµασθεί µε µοντέλα, να είναι έτοιµο για τους νέους κινδύνους, µε τη βοήθεια της επιστήµης (και όχι του φτηνού επιστηµονισµού). Είναι µία νέα θεµελιώδης λειτουργία της διακυβέρνησης.

Αυτή είναι µία άλλη πρόταση και προειδοποίηση µαζί µε έγκυρους επιστήµονες του ρίσκου. Και πρέπει να οργανωθεί σε εθνικό και διεθνές επίπεδο (η αποτυχία του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας είναι προφανής δυστυχώς, απέτυχε στην πιο βασική ίσως αποστολή του και βέβαια, δεν πρέπει να καταργηθεί, αλλά πάντως το µοντέλο του χρήζει ριζικής αναµόρφωσης, από µοντέλο διεθνούς γραφειοκρατίας της υγείας σε µοντέλο πρόληψης και διαχείρισης κινδύνων παγκόσµιας υγείας).

Αυτό που δεν γίνεται κατανοητό είναι, ότι η παγκοσµιοποίηση ως φαινόµενο διασυνδεσιµότητας επιφέρει και τη διασυνδεσιµότητα των κινδύνων, είτε άσπρος είτε µαύρος κύκνος, και έχει δηµιουργήσει την ανάγκη µιας νέας ανάγκης της παγκόσµιας και εθνικής διακυβέρνησης: την οργάνωση της µηχανικής των παγκόσµιων κινδύνων. Οι κρίσεις αυτές πρέπει να υπολογίζουµε ότι θα είναι µέρος της νέας κανονικότητας µας.

21

Έχει µεταβληθεί η έννοια της κανονικότητας. Και η νέα κανονικότητα περιέχει ακανόνιστους κινδύνους. Που θέλουν προετοιµασία. Σε επίπεδο κρατικό αλλά και επιχειρήσεων, των οποίων ο κοινωνικός ρόλος γίνεται ολοένα και πιο καίριος. Και η κρίση του κορωνοιού αυτό δείχνει ανάγλυφα: ότι δεν ήµασταν προετοιµασµένοι. Και αυτό θα στοιχίσει σε χρήµατα (λόγω έλλειψης πρόληψης) και σε ζωές. Και να προσθέσω: η ανθρωπότητα είναι ικανή να επιβιώσει σε µία παγκόσµια τέτοια κρίση, ίσως και σε δύο. Με κόστος. Αλλά είναι αµφίβολο, εάν θα µπορέσει να επιβιώσει σε µία σειρά τέτοιων απειλών και κινδύνων.

Η πρόληψη στη πραγµατικότητα απαιτεί την οργάνωση της ρύθµισης της διασυνδεσιµότητας. Δεν µπορεί να παραµείνει άλογα αρρύθµιστη. Ούτε να καταργηθεί ως κατάκτηση της ελευθερίας. Πρέπει να ρυθµισθεί, να παρακολουθείται. Αυτή είναι η πρόκληση της νέας εποχής. Και απέναντι σε αυτή θα πρέπει συλλογικά να οργανωθούµε. Και προληπτικά και µε µοντέλα αντιµετώπισης.

24. Δυστυχώς, θα υπάρξει τίµηµα σε ανθρώπινες ζωές και τεράστιες οικονοµικές πληγές. Πολιτικά, ίσως ο κορωνοϊός, ως προς τη διαχείριση και ως προς τις συνέπειες, να κρίνει εκλογές (ιδίως αυτές των ΗΠΑ), να αποσταθεροποιήσει κυβερνήσεις. Ήδη ορισµένες επιλογές (υποψιάζοµαι εκείνη του λαϊκιστή, επικοινωνιακά χαρισµατικού, Προέδρου Τραµπ λόγου χάρη, ενόψει του οικονοµικού κόστους που θα του επέφερε εκλογικό κόστος) καθοδηγούνται από πολιτικά κριτήρια. Γιατί το

Έτσι σήµερα, δείχνει εν µέσω αβεβαιοτήτων, επιστηµονικών (αποτελεσµατικό θεραπευτικό ή θεραπευτικά σχήµατα, αξιόπιστα τεστ ως προς αντισώµατα, δηµιουργία εµβολίου) και οργανωτικών (ταχύρρυθµη ενίσχυση συστήµατος δηµόσιας υγείας), ότι τη φάση συγκράτησης του ρυθµού του ιού ώστε να αντέξει το αδύναµο σύστηµα δηµόσιας υγείας (και αδίκως παραµεληµένο), θα ακολουθήσει ένα στάδιο επιτήρησης και σταδιακής χαλάρωσης. Αυτό τουλάχιστον ευχόµαστε, γιατί δεν υπάρχει βεβαιότητα, όπως τόνισα. Και ασφαλώς θα πρέπει να είµαστε έτοιµοι για το νέο κύµα, που µέρος των ειδικών λένε ότι θα ακολουθήσει µέχρι να βρεθεί το εµβόλιο, το οποίο εφόσον βρεθεί, πάλι κατά τους ειδικούς, δεν θα υπάρχει πριν τα µέσα - τέλη 2021 ή και αργότερα (η θεία τυχαιότητα αποφασίζει). Όµως να τονίσω αυτά είναι εικασίες. Και η προετοιµασία πρέπει να προβλέψει τακτικά όλες τις εκδοχές.

22

πολιτικό θα είναι απόρροια του οικονοµικού. Και θέλει γενναιότητα και αναγνώριση σε όσους επέλεξαν να θέσουν τις ανθρώπινες ζωές πρώτα και τις οικονοµικές πληγές µετά. Ηθικά είναι αναµφισβήτητα η σωστή απόφαση.

25. Οικονοµικά θα υποχρεώσει σε ένα restart. Αλλά θα περάσει σαν µία αόρατη πύρινη λάβα, µία πυρκαγιά. Οι οικονοµικές συνέπειες θα είναι ένα δύσκολο πεδίο. Πολλοί θα έχουν καταστραφεί. Αξίες θα έχουν απωλεσθεί σχεδόν από όλους. Η ανθρωπότητα, χάνοντας ένα έτος ανάπτυξης και το δυναµισµό δοµών, θα βρεθεί εµπρός στον γρίφο της επανεκκίνησης. Εν µέσω σοβαρής ύφεσης. Οικονοµίες που στηρίχθηκαν στον ευάλωτο (και πλασµατικό) µύθο της µόχλευσης ως παραγωγή αξιών, µε πρώτη την υπερδανεισµένη οικονοµία των ΗΠΑ, κινδυνεύουν, και µαζί τους κινδυνεύει το σύνολο πλανητικό οικονοµικό σύστηµα, όπως το ξέρουµε σήµερα. Πλέγµα πυρηνικών οικονοµικών βοµβών µε συνέπειες.

26. Η κάθε κρίση είναι ανέκδοτη, µοναδική και εποµένως, δεν υπάρχουν µοντέλα. Και όταν είναι παγκόσµια, είναι ακόµη πιο δύσκολο να τιθασεύσεις τον χείµαρρο της τυχαιότητας, µάλλον αδύνατο. Σίγουρα επεµβαίνεις. Εµπειρικά, επαγωγικά, απαγωγικά και µε µία σηµαία: σωστό είναι what ever it works. Σωστό είναι ό,τι δουλεύει.

27. Η περίπτωση της χώρας µας είναι πιο δύσκολη. Έχουµε λαβωµένη οικονοµία από την κρίση (ο τουρισµός είναι 15% του ΑΕΠ), εύθραυστους θεσµούς, δηµογραφικό πρόβληµα, διαρθρωτικά προβλήµατα (ασφαλιστικό κλπ.) που δεν έχουν επιλυθεί, χαµηλή ακόµη παραγωγικότητα του δηµόσιου τοµέα και ασθενή παραγωγική εξαγωγική βάση. Αυτά καθιστούν το άλµα της ανάπτυξης δύσκολο. Η ανεργία µπορεί να εκτοξευθεί. Και βέβαια υπερδανεισµένες επιχειρήσεις "ζόµπι" θα καταρρεύσουν. Μοιάζει σαν ο κορωνοϊός απλώς να έριξε ένα τουβλάκι από ένα τεράστιο ντόµινο. Δυστυχώς ο πόνος δεν είναι δίκαιος. Θα πονέσει πιο πολύ ο ασθενέστερος.

28. Όµως µέσα σε αυτή την εικόνα, τα χρήµατα τα οποία θα διατεθούν, θα πρέπει αυτή τη φορά (πέραν της ορθής λογικής της διεκδίκησης έναντι της Ένωσης - χρήµατα θα δοθούν δεν υπάρχει και άλλη συνταγή) να διανεµηθούν σωστά, µε σωστά κριτήρια εθνικής ανάπτυξης (βασισµένη στην παραγωγική αξιοκρατία) και κοινωνικής συνοχής. Σωστά σηµαίνει µε όχι κλεπτοκρατικά κριτήρια. Σωστά σηµαίνει τους εν δυνάµει ικανούς να σύρουν την ανάπτυξη. Και από την πλευρά του ιδιωτικού τοµέα θα πρέπει να υπάρχουν αιτήµατα µε βάση τη λειτουργία λόγω κρίσεως και

23

όχι ως ευκαιρία "τσεπώµατος". Η Ελλάδα είναι χώρα που στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό στον τουρισµό και τις υπηρεσίες. Τοµέας δηλαδή, που θα πληγεί µε µεγάλες συνέπειες, ελπίζω για ένα χρόνο µόνο. Αλλά θα είναι αρκετός για µεγάλες βίαιες αλλαγές. Θέλει κοινωνική ωριµότητα, επιχειρηµατική αξιοσύνη και δηµόσιο ήθος, για να γίνει η ελληνική επανεκκίνηση µεσοπρόθεσµα ευκαιρία παρά τον βραχυπρόθεσµο πόνο που η κρίση θα προκαλέσει. Αυτό είναι το τρίτο µήνυµα του δοκιµίου.

29. Κοινωνικά αναφέρθηκα επιλεκτικά τυχαία πιο πάνω. Αλλά και θεσµικά, συλλογικά πρέπει να οργανωθούµε στη βάση ότι το Κράτος σκέπτεται κατά το δυνατό και ετοιµάζεται για τις κρίσεις. Γιατί αυτό που λέµε κρίση (η απότοµη και απρόβλεπτη τυχαία σε κάποιο µεγάλο βαθµό πέραν της κανονικότητας µεταβολή της πραγµατικότητας), θα είναι ο κανόνας και η οµαλότητα, όπως την ξέραµε χθες η εξαίρεση. Θέλει συνεπώς έξυπνο Κράτος. Το µέγεθος δεν είναι το σηµαντικό. Η ποιότητα είναι.

30. Άφησα στο τέλος αυτής της κατά βάση αισιόδοξης αποτίµησης τον µεγαλύτερο κίνδυνο: µήπως µετά το πέρας της κρίσης ξεχάσουµε. Και γυρίσουµε πίσω στα ίδια, ξεχνώντας τον εφιάλτη. Ενώ θα πρέπει τα µαθήµατα µετά την πάροδο της καταιγίδας να τα οργανώσουµε σε όραµα και πολιτικές δράσεις. Βέβαια, η κρίση είναι ανέκδοτη δεν έχει όµοιο παράδειγµα το παρελθόν και οι συνέπειες της θα είναι πολύπλοκες και θα πάρουν χρόνο µέχρι να υπάρξει νέα ισορροπία. Είναι ανέκδοτη, γιατί ποτέ ο κόσµος δεν ήταν πιο συνδεδεµένος, ποτέ η αλυσίδα της ανάπτυξης δεν ήταν τόσο στέρεη, ποτέ η παγκοσµιοποίηση δεν είχε κατακτήσει τόσο χώρο. Και εποµένως και η απορρύθµιση. Χάνονται κρίκοι στην αλυσίδα και αυτό φυσικά επιδρά στο σύνολο (π.χ. µειώνεται η κατανάλωση, άρα και το πετρέλαιο).

* * *

24

IV- ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

31. Κάθε µεγάλη κρίση έχει οδηγήσει σε σοβαρές κοινωνικές αλλαγές και µάχες. Και η παρούσα κρίση - διπλή υγειονοµική και οικονοµική - δεν θα αποτελέσει εξαίρεση. Ο Jacques Attali παρατηρεί σε πρόσφατο άρθρο του, ότι αλλαγή σηµαίνει ριζική αµφισβήτηση του υπάρχοντος µοντέλου εξουσίας. Και σε περίπτωση που δεν θα κατορθώσουµε να ελέγξουµε τις κρίσεις αυτές, όλο το µοντέλο εξουσίας που βασίζεται κυρίως στο Κράτος Δικαίου κινδυνεύει, µαζί µε το εσχατολογικό αξιακά σύστηµα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Με άλλα λόγια - δίληµµα που θέτει και ο Hariri - το παρόν σύστηµα που στηρίζεται στη Δηµοκρατία και την ελεύθερη αγορά κινδυνεύει να εκλείψει. Η τεχνολογική, ουδέτερη - µε την έννοια του µέσου που µπορεί να χρησιµοποιηθεί και για το καλό και για το κακό - πρόοδος επιτρέπει τη µείωση και των ανθρώπινων ελευθεριών (συστήµατα ολοκληρωτικής παρακολούθησης είναι εφικτά τεχνολογικά), εφόσον θεωρηθεί ότι εντός του υπάρχοντος πλαισίου δεν µπορούν να προστατευθούν τα δηµόσια αγαθά, καθώς και η διανοµή τους.

32. Έτσι µπροστά µας διανοίγονται τα διλήµµατα της αλλαγής, διλήµµατα όχι µόνο αρχών αλλά και πρωτοτυπίας µείγµατος, καθώς οι απαντήσεις µόνο επί της αρχής µπορεί να είναι µονοσήµαντες. Η λογική του µαύρου ή άσπρου έχει ηττηθεί από την συνθετότητα. Συζητάµε διλήµµατα στη βάση των αποχρώσεων του γκρι.

33. Η µάχη για τη δηµοκρατία και τις ανθρώπινες ελευθερίες - Είναι σαφές ότι η κάθε κρίση περιορίζει τις ελευθερίες των πολιτών στη δηµοκρατία. Το βλέπουµε ήδη. Περιορισµός ελευθερίας και συναθροίσεων. Επαναφορά συνόρων µε την εθνική καραντίνα. Όµως, η κατάσταση ανάγκης που εφαρµόζεται για κάποιο διάστηµα µπορεί να δηµιουργήσει πειρασµό µονιµότητας χωρίς δηµοκρατικό έλεγχο.

Το δίληµµα δηµοκρατία και ανθρώπινα δικαιώµατα ή προστασία του πολίτη και περιορισµός των δικαιωµάτων είναι υπαρκτή πρόκληση και πρέπει να απαντηθεί µε σύνθετο ρυθµιστικά τρόπο και στη βασική λογική της δηµοκρατίας εκείνης των ισορροπιών και ελέγχων (check and balances). Το σηµερινό µοντέλο διακυβέρνησης, βασισµένο στο τρίπτυχο δηµοκρατία και κανόνας δικαίου, ανθρώπινα δικαιώµατα και ελεύθερη αγορά, θα χρειαστεί µάχη για την διατήρησή του από τον κίνδυνο του "κρυφοολοκληρωτισµού". Και προτάσεις µε αίσθηση αποχρώσεων. Με βάση την αναλογικότητα. Την πεµπτουσία της δικαιοσύνης. Έχοντας

25

συνείδηση επίσης, ότι µόνο η δηµοκρατία εγγυάται, µερικώς τουλάχιστον, την αποφυγή της εκµετάλλευσης της κρίσης από τις ολιγαρχίες σε βάρος του συνόλου.

Πώς η αναγκαία αναβάθµιση του Κράτους θα αποφύγει ένα νέο κύµα κρατισµού; Πώς η αναβάθµ ιση των δηµόσιων αγαθών θα χρηµατοδοτηθεί από την ελεύθερη αγορά και την ιδιωτική δυναµική πρωτοβουλία; Πώς θα διασφαλιστούν τα ανθρώπινα δικαιώµατα, σε ποιο µέτρο και µε ποιο τρόπο από την αναδιάταξη του δηµόσιου; Πώς οι απαντήσεις σε αυτά θα ληφθούν και πως θα οργανωθούν;

Η δηµοκρατία και η λειτουργία της θα επηρεαστούν προς το καλύτερο ελπίζω. Ο φαύλος κύκλος “επικοινωνία, διασηµότητα, πολιτική ανέλιξη" ίσως σπάσει. Ελπίζω η γνώση να γίνει µόνιµος αρωγός και µέσα από αυτή να προκύψουν νέα υποδείγµατα που θα αναβαθµίσουν την δηµοκρατία. Για παράδειγµα, γιατί να είναι ευρωβουλευτής στη τύχη ο κ. Ζαγοράκης, διακεκριµένος ποδοσφαιριστής µε εθνική επιτυχία, και όχι ο κ. Τσιόδρας (που µάλλον δεν θα το επιθυµεί κιόλας). Ποιος έχει να προσφέρει περισσότερα από τη θέση του πολιτικού; Τι κοινοβούλιο θέλουµε εν τέλει;

Με άλλα λόγια, διόρθωση ενός συστήµατος που το µέσον έγινε το ίδιο το µήνυµα. Ενός συστήµατος προβολής κοινωνικών υποδειγµάτων που στηρίζονται στο αρνητικό και στη καλύτερη περίπτωση στο µοδάτο. Και όχι στη γνώση, την εγκυρότητα, το θετικό που κάνουν το πολίτη καλύτερο και άρα πλέον ελεύθερο.

Ξέρω το λογικό, το έγκυρο δεν είναι γοητευτικό, δεν είναι συναρπαστικό. Είναι ίσως και βαρετό, πάντως όχι διασκεδαστικό. Το πρόβληµα είναι πως θα κάνουµε το ενδιαφέρον ελκυστικό, και όχι να υποταχθούµε στο εύκολο, πλην όµως κενό. Εάν δεν διορθωθεί η δηµοκρατία, ο λαϊκισµός που οδηγεί σε λάθος αποφάσεις θα την υπονοµεύσει. Ήδη έχει γίνει αυτό.

Εδώ πάντως, να σηµειώσω ότι ο επάρατος λαϊκισµός (η κατά Αριστοτέλη έκπτωση της δηµοκρατίας σε οχλοκρατία) δεν µας έχει ποτέ σοβαρά προβληµατίσει πολιτικά. Δεν αποφεύγεται µε ξόρκια. Ο λαϊκισµός είναι ένα είδος σύγχρονης "επανάστασης" εντός της δηµοκρατίας όσων αισθάνονται ότι βρίσκονται εκτός του συστήµατος, εκτός της οφειλόµενης κοινωνικής αλληλεγγύης. Είναι ψήφος αµφισβήτησης του συστήµατος, αντι-συστηµική ψήφος. Αδιέξοδη πολιτικά, γιατί αντιβαίνει στον ορθολογισµό, αλλά αξιοσηµείωτη ως προς το ότι ο ορθολογισµός πρέπει να χωράει όλους τους πολίτες. Αυτός είναι ο ένας πόλος. Η δηµοκρατία πρέπει να ενδιαφέρεται και να περιλαµβάνει όλους τους

26

πολίτες. Η έλλειψη παιδείας και επικοινωνίας είναι ο άλλος πόλος αντιµετώπισης του φαινοµένου (που επικρατεί όταν βρει επικοινωνιακή έκφραση, όπως έγινε στο πρόσωπο του Τραµπ, του Τζόνσον και άλλων σύγχρονων εκπροσώπων του, µε τις γνωστές αδυναµίες που διαφάνηκαν στη κρίση).

Η έλλειψη ηγεσίας προέρχεται και επιτείνει ακριβώς τον λαϊκισµό. Χρειάζονται ηγεσίες που να πείθουν και να πορεύονται τον ορθό δρόµο. Και συνήθως οι χαρισµατικές, µε την έννοια ότι γοητεύουν έντονα ερωτικά µεγάλο πλήθος, είναι λαϊκιστικές. Ενώ οι χρήσιµες, οι ορθολογικές, εκείνες δηλαδή που παίρνουν σωστές αποφάσεις και προάγουν την κοινωνία και την πρόοδο, οι πραγµατικές προοδευτικές ηγεσίες σπάνια έχουν τη γοητεία αυτή και αναγνωρίζονται ως χρήσιµοι στις κρίσεις και ξεχνιούνται µετά από αυτές. Σπάνια υπάρχουν ηγέτες που έχουν και τα δύο. Τέτοια περίπτωση ήταν στην Ελλάδα ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

34. Η συζήτηση για τον πολιτισµό και ένα νέο αξιακό πλαίσιο - Είναι σαφές ότι όλα είναι αλυσίδα. Και ο "υπερ-καταναλωτισµός" συµβάλλει για παράδειγµα στην οικολογική καταστροφή. Είναι η ώρα να συζητήσουµε το µοντέλο κοινωνίας και εάν θα συνεχίσουµε στο ίδιο µοντέλο ως παρένθεση ή θα πρέπει να επικεντρωθούµε στα σηµαντικά και να γίνουµε πολιτισµικά απέριττοι. Ο πολιτισµός της ουσίας και του απέριττου πρέπει να είναι στο κέντρο µίας συζήτησης πολιτικής που ξεπερνά ως κοινωνικό µοντέλο τις συνήθεις και εν πολλοίς ξεπερασµένες διακρίσεις αριστεράς, δεξιάς κλπ. Εδώ τα διλήµµατα απευθύνονται στην ανοικτή κοινωνία. Οι πολίτες θα συζητήσουν σε τι µοντέλο κοινωνίας θέλουν να βρίσκονται. Ποια αγαθά είναι γι’ αυτούς πολύτιµα, αναγκαία, τι αξία έχει ο χρόνος - µερικά από αυτά. Τα ΜΜΕ έχουν καθήκον να βοηθήσουν ως πλατφόρµα τη συζήτηση. Για πολίτες που είναι αυτόνοµοι σε µεγάλο βαθµό, ζούνε δηλαδή τη ζωή που θέλουνε.

35. Η πολιτική αναβάθµιση των δηµόσιων αγαθών και των αξιών της αλληλεγγύης - Να µην το επαναλάβουµε. Όλοι συνειδητοποιήσαµε την αξία του αγαθού, του Πρώτου Αγαθού, της Υγείας. Υπάρχει και η Παιδεία ως φορέας της γνώσεως (σχετικές σκέψεις και προτάσεις είχα εκθέσει στο δοκίµιό µου: Για την Ανώτατη Εκπαίδευση του Μέλλοντος - Προτάσεις για µία ριζοσπαστική αναµόρφωση του Εκπαιδευτικού µας Συστήµατος, εκδ. Λιβάνη, 2007). Και εάν σήµερα µπορούµε να ελπίζουµε στην αντιµετώπιση της υγειονοµικής κρίσεως, τότε η ενίσχυσή τους και η αποχωρικοποίηση τους (e- υγεία και e-παιδεία) µπορεί να ενισχύσει την ποιότητα και να απελευθερώσει χρόνο, ενώ µπορεί να συµβάλλει στη δυνατότητα µεγαλύτερης εξατοµίκευσης της δηµόσιας λειτουργίας, ιδίως

27

στην υγεία και την παιδεία (customised). Ο τρόπος άσκησης της ιατρικής θα παραµείνει προεχόντως στα νοσοκοµεία ή θα µεταφέρουµε το νοσοκοµείο σπίτι µας (µε λιγότερους κινδύνους για τους πολίτες, χαµηλότερο κόστος και κέρδος χρόνου);

Φυσικά θα πρέπει να λάβουµε υπόψη κυρίως ως προς την παιδεία, ότι το σχολείο, το πανεπιστήµιο είναι και κοινωνικοί χώροι, στους οποίους δηµιουργούνται δεσµοί, επικοινωνούνται συναισθήµατα, και εποµένως ο πλήρης αποµονωτισµός δεν είναι νοητός. Έτσι πρέπει να συνθέσουµε και η e-παιδεία να γίνει δηµουργική και να ενισχύσει την ποιότητα της διδασκαλίας, να γίνει διαδραστική και να βασίζεται στη κριτική και τη φαντασία και λιγότερο στην αποµνηµόνευση που ακόµη ως στερεότυπο αντιστέκεται.

Στα δηµόσια αγαθά συµπεριλαµβάνεται ασφαλώς και η δικαιοσύνη. Και είναι βέβαιο, ότι οι καινούργιες τεχνολογίες επικοινωνίας, η e- δικαιοσύνη µπορούν να ωφελήσουν στην αποσυµφόρηση, τη βελτίωση της αποτελεσµατικότητας και εν τέλει της ποιότητας λειτουργίας της. Είµαστε πίσω σε αυτό ακόµη. Θα ήταν άδικο να µην µνηµονεύσω και την κατά βάση θετική αυθόρµητη λειτουργία των ΜΜΕ στη συντριπτική τους πλειοψηφία και των δηµοσιογράφων, που κάτι καλό δείχνει αυτό ακόµη και στην υπερβολή του. Τη συµβολή στη κοινή παιδαγωγική και συλλογική προσπάθεια.

36. Το οικονοµικό restart - Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι η κρίση θα έχει σοβαρές συνέπειες στο οικονοµικό πεδίο. Η κρίση του κορονοϊού είναι και οικονοµική κρίση. Και οι λύσεις που θα επιλεγούν κατά βάση µε τύπωµα χρήµατος, αύξηση του παγκόσµιου χρέους και πληθωρισµό, θα έχουν ως στόχο την επανεκκίνηση της οικονοµίας. Το ερώτηµα είναι που θα πάνε αυτά τα ποσά και τι λογική θα ακολουθηθεί ως βασική επιλογή. Θα είναι επενδύσεις σε υποδοµές, σε υπηρεσίες ή σε δηµόσια αγαθά (υγεία και παιδεία, έρευνα και πρωτογενή τοµέα); Τι µορφή θα έχουν; "Δανεισµό", Εθνικοποιήσεις; Και εθνικά θα επενδύσουµε στη γνώση και τους εξαίρετους κατά κανόνα επιστήµονες µας; Θα περιορίσουµε την κρατούσα επιδοµατική, ευχάριστη πολιτικά, αλλά στείρα παραγωγικά πολιτική µόνο σε εκείνους που δίκαια πρέπει να ενισχυθούν στο πλαίσιο της επιβαλλόµενης αλληλεγγύης υποχρέωση του συνόλου και του κράτους; Είναι δυνατή µία πολιτική που να στηρίζεται στην ανάπτυξη µε επενδύσεις σε δηµόσια αγαθά και συνεργασία ισότιµη δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα; Το πρόβληµα είναι ότι ο ιδιωτικός τοµέας και πρωτοβουλία εγγυώνται καλύτερα την ανάπτυξη και ο δηµόσιος τοµέας και τα δηµόσια αγαθά έχουν πρωταρχία κοινωνική. Πως συνδυάζονται;

28

Και βέβαια µε οικονοµικές πολιτικές που να συνδυάζουν την προστασία δηµόσιων αγαθών, κυρίως του περιβάλλοντος.

Ίσως επίσης να είµαστε και µπροστά σε οβιδιακές αλλαγές, όπως η κατάργηση του φυσικού χρήµατος και η αποκλειστική χρήση µόνο του ηλεκτρονικού (µε διάφορα προβλήµατα, όπως πολίτες που δεν ξέρουν ή δεν µπορούν να διαχειριστούν τη ζωή τους ηλεκτρονικά ή τα συστήµατα ασφάλειας που συνοδεύουν ένα τέτοιο µέτρο). Πώς αυτές θα προετοιµαστούν, θα σχεδιαστούν;

Για την Ελλάδα ειδικά, θα είναι µία σηµαντική νέα ευκαιρία. Θα υπάρξει οικονοµική ενίσχυση (δεν έχει επί του παρόντος σηµασία το µέσο, πάντως προτεραιότητα είναι να µείνει όρθιο το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, ούτε το πώς, µέσω µεγάλης διάρκειας χαµηλών ή µηδενικού επιτοκίου δανείων, perpetual οµολόγων κλπ.). Σηµασία έχει, ότι είναι µία νέα ευκαιρία και µάλιστα από τις µεγαλύτερες για µία επανατοποθέτηση της χώρας στο παγκόσµιο παραγωγικό περιβάλλον. Εάν ακολουθηθεί µία "παρωπιδική" πολιτικά βολική κυρίως ή και αποκλειστικά επιδοµατική πολιτική, τότε το παιχνίδι θα χαθεί. Όπως χάθηκε το Μάρσαλ σε µεγάλο βαθµό. Από παιχνίδια επιτηδείων κακών πολιτικών και της τότε ολιγαρχίας. Πρέπει τα χρήµατα αυτά (20-30 δισ. που υπολογίζω ότι πρέπει να εισρεύσουν) να είναι το στοίχηµα του µέλλοντος για την Ελλάδα. Σε ένα τριµερή άξονα: 1/3 ενίσχυση αδυνάτων που είναι υποχρέωση της πολιτείας και της κοινωνικής συνοχής, 1/3 για εκσυγχρονισµό δηµόσιων υπηρεσιών (υγεία, έρευνα, παιδεία) και 1/3 για την δηµιουργία νέου παραγωγικού µοντέλου για την Ελλάδα (δηλαδή τι θα εισφέρει η Ελλάδα στο παγκόσµιο πάρτι που θα της αποφέρει έσοδα ανάπτυξης). Και βέβαια, που θα πρέπει να στηρίζεται στη µαγευτική µας χώρα ως τόπο κατοικίας ως Φλόριντα καθώς και στον πρωτογενή τοµέα µας και τη ναυτιλία µας, κυρίως ποιοτικά, γιατί δεν έχουµε µεγάλα µεγέθη, αλλά παράλληλα µπορούµε να ενισχύσουµε και τεχνολογίες του µέλλοντος (όπως επιτυχηµένα έκανε το Ισραήλ) ή παραγωγή άµυνας (όπως έκανε η Τουρκία). Δηλαδή όχι ευκαιριακό πληθυσµό, αλλά µόνιµο, τώρα µάλιστα που ο τουριστικός τοµέας θα διέλθει σοβαρή κρίση. Είναι κρίσιµο να εκπονηθεί παραγωγικό σχέδιο τόσο για τον δηµόσιο τοµέα όσο και τον ιδιωτικό. Και να είναι πλοηγός µίας νέας Ελλάδας. Έτσι θα τιµήσουµε το 2021 καλύτερα, και κυρίως πιο ουσιαστικά.

29

Η προστασία του περιβάλλοντος, η θωράκιση από κινδύνους δηµόσιας υγείας (σε έναν αιώνα που θα είναι και ο αιώνας των ιών ως παγκόσµιες απειλές, όπως σωστά έχει επισηµάνει και ο καθηγητής Ηλίας Μόσιαλος πρόσφατα) πρέπει να είναι σκοπός και φίλτρα του νέου παραγωγικού µοντέλου;

Οι νέοι τοµείς που οικονοµικά µπορεί να αναδυθούν είναι εκείνοι του ανθρωπισµού και της αλληλεγγύης; Δηλαδή, η υγεία, το περιβάλλον, η κυκλική οικονοµία, η παιδεία και η γνώση, η καλλιέργεια και τα τρόφιµα, το νερό και οι υπηρεσίες οικονοµίας του και η ενέργεια πάντα βέβαια;

Θα µετριασθεί η καταναλωτική φρενίτιδα (αγορά άχρηστων αγαθών, η αγορά για την αγορά) και η ζωή µας θα γίνει πιο πνευµατική, αλληλέγγυα, απλή και µάλλον πιο ουσιαστική; Αυτό θα επιδράσει και στην αξιακή µεταβολή (δηλαδή τι θα έχει αξία για την κοινωνία και τι θα σηµαίνει αξία στο µέλλον);

Αυτή η µετάβαση - στο αισιόδοξο σενάριο - είναι σύνθετη, παγκόσµια διαδικασία και θέλει ενιαία στρατηγική (λόγω της ανίκητης αλληλοεξάρτησης) και σχέδιο οµαλότητας.

Είναι ίσως ουτοπία, αξίζει όµως να το επιχειρήσουµε; Γιατί η ανθρώπινη ιστορία διδάσκει, ότι προχώρησε µε τη χθεσινή ουτοπία, η οποία έγινε αυριανή πραγµατικότητα.

Αυτός ο ανθρωπισµός θα τεθεί στο επίκεντρο της πολιτικής εξουσίας, η αναβάθµιση των δηµόσιων αγαθών και η διακυβέρνηση βασισµένη και στις κρίσεις;

37. Ποιο θα είναι το µέλλον της παγκοσµιοποίησης; Η παγκοσµιοποίηση δεν θα ανασχεθεί, θα διορθωθεί κατά τη γνώµη µου. Πιστεύω ότι η κατάργηση συνόρων και τειχών, δηλαδή η επέκταση της ελευθερίας είναι µεγάλη κατάκτηση του ανθρώπου . Όµως παγκοσµιοποίηση δεν σηµαίνει µόνο γιγάντωση των αγορών, άκρατη κατανάλωση και κυρίως χρηµατοπιστωτική απορρύθµιση, αλλά θα πρέπει να αποτυπωθούν νέες παγκόσµιες ισόρροποι ρυθµιστικοί κανόνες ως προς τα παγκόσµια δηµόσια αγαθά (περιβάλλον, υγεία). Ο ΠΟΕ στάθηκε αδύναµος. Ο ΟΗΕ ανύπαρκτος. Τα G7 & 20 απόντα ακόµη και συντονιστικά. Αλλά παράλληλα µε ένα νέο Bretton Woods και µία νέα θεσµική αλλαγή, χρειαζόµαστε ισόρροπη ενίσχυση των Κρατών. Με µία κουβέντα ανασχεδιασµός της διεθνούς ηγεσίας και νοµιµοποίησης και ενίσχυση των συλλογικοτήτων της παγκοσµιοποίησης. Μία νέα σύνθεση

30

πρέπει να προκύψει µεταξύ του φιλελευθερισµού και της ανάγκης ρυθµιστικής προστασίας. Και σε αυτή θα πρέπει να έχουν προτεραιότητα τα δηµόσια αγαθά και η προστασία παγκοσµίως των αδυνάτων. Η οικονοµία πρέπει να γίνει κυκλική, καµία δράση που έχει επιβάρυνση στο περιβάλλον να µην επιτρέπεται, και σταδιακά, πρώτα µε αντικίνητρα και κίνητρα και στη συνέχεια µε κυρώσεις (π.χ. µποϊκοτάζ), να επιβληθεί ως παγκόσµιο υπόδειγµα, ώστε να σταµατήσει η οικολογική καταστροφή. Και παράλληλα να κτισθεί παντού (και εταιρικά) µία οικολογική συνείδηση αξίας, όπως σήµερα έχει ήδη ξεκινήσει. 38. Και η ειρήνη πρέπει να επιβάλλεται. Ακούγεται ουτοπικό. Και εν πολλοίς είναι. Αλλά αναγκαίο. Έχει η ανθρωπότητα ως υποκείµενο πολλούς "πολέµους" µπροστά της εκτός των ιών: της δηµογραφίας και της πείνας, της ενέργειας, της βιώσιµης ανάπτυξης, της φτώχειας, της παιδείας, της τροµοκρατίας. Οι πόλεµοι εθνοτικοί, θρησκευτικοί πρέπει να αποκηρυχθούν ως πόλεµοι διχαστικοί της ανθρωπότητας, οι οποίοι εν δυνάµει αφορούν το παγκόσµιο σύνολο. Σαν το πέταγµα της πεταλούδας και εδώ. Η ανθρωπότητα έχει να πολεµήσει την ανθρώπινη εξέλιξη.

Σε αυτά τα παγκόσµια ζητήµατα σεβασµού και παγκόσµιας επιβολής, ανήκει και ο σεβασµός του περιβάλλοντος. Και τα µέτρα πρόληψης της παγκόσµιας υγείας. Με ένα νέο τµήµα του διεθνούς δικαίου που να υποστηρίζεται από ένα παγκοσµιοποιηµένο σύστηµα διακυβέρνησης και κυρώσεων.

Ανάµεσα στα θεµελιώδη προβλήµατα θα είναι και ο επανασχεδιασµός των συνόρων. Η σύγχρονη άτακτη µαζική µετακίνηση των πληθυσµών καθιστά αναγκαίο ένα σχήµα παγκόσµιου περιφερειακά κατανεµηµένου συνοριακού µοντέλου. Χωρίς να τίθεται σε περιορισµό η ελευθερία µετακίνησης. Η κατάργηση των τειχών είναι κατάκτηση του παγκόσµιου πολιτισµού και δεν πρέπει να επιστρέψουµε σε ένα κλειστό µοντέλο.

* * *

39. Σήµερα πρέπει να αντικατασταθεί το µοντέλο ηγεµονίας και να περάσουµε υπό το βάρος της ενότητας της ανθρώπινης φύσης και των ανθρωπιστικών διεθνών αρχών µας από τον κρατικό ανταγωνισµό στην οργανωµένη συλλογική εγκάρδια συνεννόηση. Οι ισορροπίες έχουν αλλάξει ήδη. Η κρίση των ΗΠΑ και του Δυτικού πολιτισµού, η ταυτοτική και θεσµική στασιµότητα της Ένωσης, χειρότερα η απίσχνανσή της, η άνοδος της Κίνας και η περιφερειακή ηγεµονία της Ρωσίας είναι στοιχεία του νέου γεωπολιτικού περιβάλλοντος, όπως ο καθένας µπορεί να διαπιστώσει. Οι παραδοσιακοί ιδεολογικοί άξονες έχουν υποχωρήσει. Ο

31

άξονας Δύση και Ανατολή φαντάζει απλοϊκός σήµερα. Καθώς και ο άξονας Βορρά και Νότου. Αντίθετα ο πολιτισµικός άξονας (περιλαµβάνω σε αυτόν και τη θρησκεία) έχει µάλλον πρωταρχία. Η εξουσία είναι κατακερµατισµένη. Οι ΗΠΑ έχουν, ελέω δολλαρίου, παγκόσµια οικονοµική κυριαρχία (και ας υπολείπονται στη παραγωγή), ενώ µοιράζονται πλέον τη στρατιωτική κυριαρχία για παράδειγµα.

Μέσα σε αυτό το εξελισσόµενο περιβάλλον οφείλεται προβληµατισµός µε σκοπό τη διεθνή συνεργασία και συνεννόηση. Δεν χρειάζεται να υπάρξουν οι συνέπειες ενός παγκόσµιου πολέµου για αυτό. Η κορωνοκρίση λειτουργεί ως προειδοποίηση. Και στην ίδια γραµµή σκέψεων πρέπει να αποφύγουµε έναν πόλεµο που ιστορικά ακολουθεί τέτοιες κρίσεις ή συγκρούσεις µεγάλης κλίµακας, όπως η διαφαινόµενη µεταξύ ΗΠΑ του Τραµπ και Κίνας. Πάντως ρεαλιστικά η κρίση θα φέρει παγκόσµιες εντάσεις. Είναι ήδη ορατή και θα εκδηλωθεί η ένταση µεταξύ ΗΠΑ (και Δύσης γενικότερα, της Ινδίας συµπεριλαµβανοµένης) και Κίνας. Είναι βέβαιο ότι θα υπάρξει ένταση στο οικονοµικό πεδίο και ίσως και σε άλλα πεδία κυριαρχίας. Και για την Ελλάδα θέλει προσοχή η Τουρκία της παρακµής του Ερντογάν, η οποία είναι επιθετικά απρόβλεπτη.

40. Η ανάγκη νέου παγκόσµιου µοντέλου διακυβέρνησης. Η παγκοσµιοποίηση χρειάζεται διεθνείς θεσµούς που να εκφράζουν τις συλλογικές ανάγκες. Η κάθε εποχή έχει ανάγκη τους θεσµούς της και η παγκοσµιοποίηση τους δικούς της. Φαίνεται ότι βαδίζουµε προς µία "Publica Globalocal". Είναι σαφές, ενώπιον των σύγχρονων απειλών, που έχουν αναβαθµιστεί µέσω της παγκοσµιοποίησης σε παγκόσµιες απειλές, ότι οι υπάρχοντες θεσµοί διακυβέρνησης δεν λειτουργούν ικανοποιητικά ούτε έγκαιρα. Αυτό εξηγείται, εν µέρει, από το ότι δηµιουργήθηκαν στην περίοδο του διεθνισµού µετά τον Β΄Παγκόσµιο πόλεµο. Σήµερα αδυνατούν να ανταποκριθούν στη σύγχρονη συνθήκη και τη συνθετότητα της. Είδαµε πόσο άργησε ο ΠΟΥ, πόσο λίγο βάρος έχει, ενώ έπρεπε να ηγηθεί, να συντονίσει, να προλάβει. Ο ΟΗΕ υποτονικός. Είναι σαφές, ότι το παιχνίδι και σήµερα ορίζεται από τα Κράτη µε βάση, δυστυχώς, τα "εγωιστικά" ηγεµονικά τους συµφέροντα . Έχουµε ιδιωτική παγκοσµιοποίηση, παγκοσµιοποίηση απειλών, αλλά κρατική αντίδραση. Δεν ξέρω εάν είναι η φύση των πραγµάτων αυτή, αλλά λογικά η παγκόσµια κλίµακα έχει ανάγκη συντονισµού σε παγκόσµια κλίµακα. Και είναι επίσης σαφές, ότι το τωρινό µοντέλο δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες. Εάν δεν κινήσει τα πράγµατα η λογική, φοβάµαι ότι θα τα κινήσει η ανάγκη. Αυτό συνδέεται και µε την παγκοσµιοποίηση ως κοινωνικό σύγχρονο φαινόµενο. Ποια θα είναι η τύχη της; Θα ανασχεθεί

32

από την "κορωνοκρίση", που επιβάλλει εκ των πραγµάτων σύνορα και όρια, θα διορθωθεί ή θα ενισχυθεί στην προ της κρίσεως ορµή της;

41. Ευρωπαϊκή Ένωση ή Ευρωπαϊκή Διάλυση; Φυσικά ο προβληµατισµός αυτός αφορά και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην οποία κυριαρχεί επίσης ο εθνικός εγωκεντρισµός των ισχυρών, κυρίως της Γερµανίας, έναντι της οφειλόµενης Ενωσιακής συλλογικής αλληλέγγυας συνείδησης. Και πράξης.

Υπάρχουν εξηγήσεις για αυτή την ενωσιακή ανηµποριά. Κυρίως η πολιτική εγγύτητα. Δεν εκλέγεσαι, εάν είσαι καλός ευρωπαίος. Πολιτικά επιβάλλεται η εθνική κλίµακα. Η Ευρώπη είναι πιο µακριά για τους πολίτες από ότι το εθνικό κράτος. Αλλά είναι γεγονός, ότι χρειαζόµαστε την Ευρώπη, γιατί χωρίς αυτή είµαστε ασήµαντοι στη διεθνή σκακιέρα. Είναι κοινοτυπίες που αξίζει, όµως, στη συγκυρία της κρίσης να λέγονται. Η κρίση ανέδειξε όλες τις παθογένειες της Ένωσης. Και την ανάγκη να αλλάξουµε. Και ως φιλοσοφία και ως µοντέλο διακυβέρνησης και ως λειτουργία θεσµών. Η κρίση µας έπιασε στον ύπνο και καµία αλληλεγγύη δεν επιδείχθηκε (είναι χαρακτηριστικό και θλιβερό συνάµα ότι την Ιταλία την βοηθάει η Κίνα και η Κούβα και η Ισπανία παλεύει αβοήθητη, όνειδος για την Ένωση).

Θα αποφασίσει η Ευρώπη να αλλάξει; Θα κάνει κάτι περισσότερο στον τοµέα διακυβέρνησης αλληλεγγύης από το να είναι global payer αντί να γίνει επιτέλους global player; Ακόµη και σε αυτό: θα καµφθεί ο γερµανικός ηγεµονικός "παρωπιδισµός" και θα προχωρήσουµε σε έκδοση οµολόγου, όπως πολλοί είχαν προτείνει ήδη από το 2010 (σηµειώνω ο πλέον αδικηµένος ιστορικά τότε πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου, ο υπογράφων σε κοινό άρθρο µε τον Αταλί, κ.α.); Αλλά τότε είχε κολλήσει στην δικαιολογία του moral hazard, δηλαδή να µην ευνοούνται αυτοί που φταίνε για την κρίση. Σήµερα όµως αυτή η δικαιολογία δεν υπάρχει . Δεν 5

φταίει κάποιος για την κορωνοκρίση. Εντούτοις συνεχίζεται η προτεσταντική παρωχηµένη και µυωπική σε εποχή τέτοιας κρίσης λογική της αιρεσιµότητας. Οι µάσκες έπεσαν. Και ποτέ δεν κατάλαβαν ορισµένα Κράτη, ότι η ευηµερία τους πρέπει σε κάποιο µέτρο να µοιράζεται. Η κρίση αυτή απειλεί σοβαρά την Ευρώπη µε διάλυση ή έστω µε στασιµότητα. Η προειδοποίηση του Ντελόρ είναι σαφής: µία τέτοια Ευρώπη ποιος τη θέλει.

Και µέσα στα ιστορικά παράδοξα θυµίζω, ότι αυτό που αρνήθηκε η Ευρώπη στη 5

χώρα µας το 2010, δηλαδή ένα ελληνικό σχέδιο Μάρσαλ που πολλοί υποστηρίξαµε για να βγει ταχύτερα η Ελλάδα από την κρίση, σήµερα το χρειάζεται η ίδια η Ευρώπη.

33

Δεν πρέπει η κρίση να υποβαθµίσει την Ευρωπαϊκή Ένωση σε µία θλιβερή νοµισµατική ατελή Ένωση. Όπως σήµερα κινδυνεύει περισσότερο από ποτέ. Αξίζει παραπάνω. Και χρειάζεται για όλους τους ευρωπαίους πολίτες. Αρκεί να προχωρήσει εµπρός στο δρόµο της αυτονόητης αλληλεγγύης χωρίς εθνική στενοκαρδία.

42. Το έξυπνο Κράτος - Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι και στο πεδίο του εθνικού Κράτους πολλές αλλαγές πρέπει να γίνουν. Ευέλικτο κράτος για την έγκαιρη πρόληψη και αντιµετώπιση των κρίσεων που θα είναι καθηµερινή συνθήκη, e- Κράτος στην υπηρεσία του πολίτη, πολιτική συνεννόηση και δηµιουργική αντιπολίτευση. Και πολλά άλλα. Είναι πάντως ευκαιρία µεγάλης αλλαγής, οργανωµένης. Θα µείνει κάτι από αυτόν τον πόλεµο όπως πάντα. Τι Κράτος θέλουµε; Πως θα είναι αυτό ικανό να αντιµετωπίσει τις συλλογικές απειλές του µέλλοντος, τις νέες προκλήσεις; Αρκεί η διαχείριση;

* * *

34

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Έτσι συνοπτικά, και βέβαια κατά ατελή τρόπο, αυτές οι σκέψεις, απόρροια προσπάθειας να διανοηθούµε την κρίση και πρόκλησης διαλόγου σκέψης και εν τέλει δράσης, ολοκληρώνονται.

43. Το επίµετρο του προβληµατισµού γνωστό: Αξιακό σύστηµα, παγκόσµιο σύστηµα, ευρωπαϊκό, εθνικό, οικονοµία και δηµόσια αγαθά. Το ζήτηµα παραµένει το περιεχόµενο. Και το διακύβευµα του αύριο. Αλλά και ατοµικά για να κλείσω πιστεύω µπορεί να επικρατήσει ένας νέος πολιτισµός του απέριττου, ένας συλλογικός ανθρωπισµός, βασισµένος στη συνείδηση της υπεροχής των βασικών δηµόσιων αγαθών και την ενίσχυσή τους. Αφήνοντας την κενοδοξία. Δεν είναι εύκολο. Αλλά ας σκεφθούµε µία νέα ιεραρχία αξιών, τι πραγµατικά αξίζει για εµάς, ποια είναι τα ουσιώδη. Αυτήν την επαναξιολόγηση µπορούµε να την κάνουµε και έτσι µε ένα άλλο δρόµο θα αναγκάσουµε ως κοινή συνείδηση και αξιακή προτίµηση τις ηγεσίες να αλλάξουν και αυτές. Ναι είναι αδύναµος ο πολίτης. Αλλά όχι τόσο εάν θέλει. Και βέβαια να συνειδητοποιήσουµε ότι πρέπει ατοµικά και συλλογικά να ξεβολευτούµε. Το ξεβόλεµα είναι αναγκαία συνθήκη της αλλαγής και ελπίδα για ένα καλύτερο µέλλον.

* * *

44. Άφησα στο τέλος το χειροκρότηµα στους γιατρούς και στο ιατρικό προσωπικό που δίνουν αυτή τη µεγάλη µάχη µε αυταπάρνηση και τιµώντας τον όρκο του Ιπποκράτη. Αλλά το χειροκρότηµα δεν φτάνει. Πρέπει αύριο να συνοδευθεί µε δηµόσια αναγνώριση και τιµή µε ενίσχυση των συνθηκών δουλειάς τους. Η κοινωνία πρέπει να σταθεί δίκαια. Και να τιµά αυτούς τους αφανείς ήρωες. Έµπρακτα, υλικά και ηθικά. Ας σκεφθούµε την αδικία της κοινωνίας του θεάµατος (που προβάλλει διάφορες “τηλεπερσόνες", εν πολλοίς κενές ουσιαστικού περιεχοµένου - δεν περιλαµβάνω τους λειτουργούς της ενηµέρωσης σε αυτή τη παρατήρηση - έναντι της κοινωνίας της ουσίας (της γνώσης και της αλληλεγγύης, εκείνων που µε κόπο και συνέπεια προσφέρουν στους άλλους στα δηµόσια αγαθά). Η αναγνώριση και αναβάθµισή τους είναι χρέος µίας ηθικής και δίκαιης κοινωνίας, η οποία δεν χειροκροτά συγκινητικά στην ανάγκη, αλλά αναγνωρίζει έµπρακτα µετά.

Οργάνωση του µέλλοντος, ευκαιρία παραγωγικής επανάστασης για την Ελλάδα και προσωπικός αξιακός αναστοχασµός είναι τα τρία µηνύµατα

35

αυτού του δοκιµίου. Η µεγάλη απειλή: η λήθη και η επάνοδος στο άκριτο βόλεµα. Και πρέπει να υπογραµµίσω, ότι η επάνοδος στο παλαιό µοντέλο - έστω µε αλλαγές ήσσονος σηµασίας - είναι το πιθανότερο σενάριο µετά από δύο, τρία χρόνια. Και αυτή η προοπτική είναι και ένας άλλος λόγος που µοιράζοµαι αυτές τις σκέψεις. Για να µην χαθεί η ευκαιρία σηµαντικής αλλαγής. Ιδού µέλλον λαµπρό και ηγεσίας συνέχεια!

Χάρης Παµπούκης

36

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ ΕΝ ΡΙΠΗ

Στην Ισπανία έχουν αρχίσει τα προβλήµατα και την πάτησε η κυβέρνηση λόγω της αναξιοπιστίας του τεστ. Θα πέσει. Στην Ιταλία θα βγει ο Σαλβινι. Κακά νέα για Ευρώπη. Ο Μακρόν κυρίως πρέπει να ορθώσει το ανάστηµα µου στην ιστορική παράδοση του Ντε Γκολ απέναντι στη Γερµανία. Για να την σώσει παραδόξως και την Ευρώπη µαζί. Γιατί η γερµανική Ευρώπη δεν έχει µέλλον όπως είπε και η τεράστια φυσιογνωµία ο Ζακ Ντελορ. Η διάσωση της Ευρώπης περνάει από σύγκρουση παραδόξως. Στις ΗΠΑ είναι νωρίς αλλά µάλλον δείχνει πρόβληµα για Τραµπ. Επι ηµερών του οι ΗΠΑ γίνανε µικρότερες. Αντιµετώπισαν το ζήτηµα χειρότερα από άλλους και ο κορωνοϊός δεν κατόρθωσε να ξυπνήσει τον Τραµπ ούτε τον τεράστιο γίγαντα. Αυτά τα βλέπουν όλοι βέβαια. Αντί παγκοσµιοποίηση, µείωση του διεθνούς και της συνεργασίας µε παράλληλη ενίσχυση των Κρατών και των εθνικών τους εγωιστικών αντιδράσεων. Αντί να µειωθεί οντολογικά ο ανταγωνισµός, θα αυξηθεί. Αντί να αυξηθεί δεοντικά, η αλληλεγγύη θα µειωθεί. Χρήµατα θα πέσουν πολλά, δεν βλέπω εκεί πρόβληµα. Πως θα διατεθούν και το βάρος των επόµενων γενεών. Εκεί είναι το πρόβληµα. Ως προς τις νέες γενεές που τις αδικούµε και τους δηµιουργούµε ολοένα και πιο δύσκολο σηµείο εκκίνησης. Αν και σε µικροκλίµακα, πολλές επιχειρήσεις θα κλείσουν. Φυσικά θα υπάρξει αναδιάταξη οικονοµική, άλλοι χαµένοι, άλλοι κερδισµένοι. Και µεγάλη ανεργία. Η επιδότηση είναι ένα ρηχό µοντέλο που θα βοηθήσει ως ασπιρίνη, αλλά δεν είναι ικανή να αντιµετωπίσει τον µοιραίο ανασχηµατισµό. Στο πεδίο αυτό θα κριθεί και η τύχη των κυβερνήσεων πολιτικά: τι, που, πόσο, ποιους και πότε θα ενισχύσει οικονοµικά. Και κυρίως επιλογές πολιτικές. Το οικονοµικό πεδίο θα είναι κρίσιµο, γιατί µόλις φύγει ο φόβος υγείας των πολιτών, θα ξεχαστεί και θα διαδραµατίζει ρόλο η προσωπική του βιοτική συνθήκη, που οπωσδήποτε θα είναι υλικά χειρότερη. Θα ζήσουµε πιο κλειστά, λιγότερα ελεύθερα, µε διαβατήριο υγείας και µε λιγότερα χρήµατα πιθανότατα, εάν η κρίση διαρκέσει πάνω από τρεις µήνες, σενάριο πιθανότερο σήµερα. Γενικά η Δύση µάλλον χαµένη θα βγει. Βέβαια όσο υπάρχει δολάριο, οι ΗΠΑ δύσκολα χάνουν την οικονοµική πρωταρχία τους. Και η εξέλιξη θα είναι e και δηµόσιο (εν ευρεία εννοία και φιλανθρωπία). Μια εν πολλοίς επιδοµατική οικονοµία στην οποία κρίσιµο είναι πως θα επανατοποθετηθεί η ανάπτυξη δια του ιδιωτικού τοµέα. Κρισιµότατο. Η επιδοµατική οικονοµία δεν µπορεί να διαρκέσει στο χρόνο και εγγυάται στασιµοπληθωρισµό. Κινείται ανάποδα προς την ανάπτυξη. Ασφαλώς θα υπάρξουν και αλλαγές στο συναισθηµατικό υπόβαθρο των ανθρώπων, άλλη κοινωνικότητα, λιγότερο συναίσθηµα κλπ. Τέλος πάµε σε µια οργανωµένη κοινωνία ελεγχόµενων πολιτών, όπου το ζήτηµα θα είναι η δοσολογία µεταξύ ελευθεριών και δηµόσιας προστασίας. Μάλλον ένας χειρότερος κόσµος ζωγραφίζεται εµπρός µας, εάν δεν κάνουµε κάτι και η συγκυρία δεν βοηθήσει µε ανάδειξη κατάλληλων ηγεσιών. Και αυτό λόγω της µυωπίας των πολιτικών που αγνόησαν στις "πολιτικές προτεραιότητες" τις επιστηµονικές καθαρές προειδοποιήσεις.

37