Бəрекелді!

Шанхай ынтымақ-тас тық ұйымы Сыртқы істер министрлері кеңесінің мəжі лісінде Ресей СІМ-інің басшысы Сергей Лавров Иран ды ұйымға қосу мəселе-с ін көтермек. ШЫҰ-ға өтуге тап сырысты Тегеран 2008 жылы беріп қойған болатын. Бүгін де ұйымға Ресей, Қытай, Қа зақ стан, Қырғызстан, Тə жік стан жəне Өзбекстан мүше. Жапон теңізінің үстін-

де ресейлік əуе шабуы лы-нан қорғаныс жүйесі АҚШ əскери-əуе күштерінің RC-135 барлаушы ұшағын бай-қаған. Ұшақ барлау əре кет -терін Ресейдің мемле кет тік шекарасына жақын жер де жүзеге асырған. Бұл туралы Ресей қорғаныс министр лігін-дегі дерек көзі хабарлады. Йеменнің астанасы –

Сана қаласындағы универ-ситеттердің бірінде жары-лыс болған. Кем дегенде үш адам қаза тапса, бір не-шеуі жараланған. Алдын ала деректерге қара ған-да, жарылғыш зат əде биет факультетіндегі оқу кор-пус тарының бірі нің ауди-ториясына жасыры лыпты. Кеше Түркия прези-

денті Реджеп Тайып Ердоған билеуші Əділеттілік жəне даму партиясының серкесі Бинали Йыл дырым ұсынған жаңа үкі-меттің құрамын бекітті. Мысырдың апатқа

ұшы раған А320 аэробу сы-ның қаза тапқан жолау-ш ы л а р ы н а ж а с а л ғ а н сарап тама оның бортында жарылыс болға нын көрсетіп берген. Бірақ жарылғыш заттардың іздері əзірше табылмаған . Ал Ре сей тарапы ұшақ апатқа ұшы-раған кезде сол маңда НАТО-ның оқу-жаттығулары жүріп жатқанын айтып, аэробустың апаты неден болуы ықтимал екенін меңзеп отыр. АҚШ президенттігіне

Республикалық партиядан кандидат Дональд Трамп, сауалдамалар нəтижесіне сəйкес , рейтинг бойын-ша əзірше көш бастап келе жатқан бұрынғы мемлекеттік хатшы, жеңіске жетуі ықти-мал деп болжанып отыр ған демократ Хиллари Клин тон-ға жақындап қалған. Ресейде авиадесант-

шы лардың зениттік-зымы-рандық кешенін (ЗЗК) жасау бойынша жұмыстар бас-талып кеткен. Бұл туралы ТАСС хабарлады. Кешен өту қабілеті жоғары шын жыр та банды шассиге орна ты-латын көрінеді. Оның жау көзі нен тасалану мүмкіндігі де жоғары болады делініп отыр. АҚШ-тағы Майами

университеті елде ең алғашқы атеизм кафедрасын ашпақ көрінеді. Оны құруға қажетті 2 миллион доллар шамасындағы қаржыны 83 жастағы бизнес-мен Луи Аппиджиани бөліпті. «Мен тек атеистердің қысымға ұшырамауын ғана қалаймын», деп мəлімдепті кəсіпкер. Украиналық депутат

Антон Геращенко КСРО-ның алғашқы жəне соңғы президенті Михаил Горбачевтің өз еліне жəне Еуроодаққа кіруіне ты-йым салу керек деген ұсы-ныс білдірген болатын. Бұл ұсыныс қ а кішкене бала секілді өкпе леп қалған М.Горбачев өзінің Украи наға барғысы да жоқ екенін мəлімдеген.

Ақпарат агенттіктерінің материалдары негізінде

əзірленді

24саєат

№98 (28826)25 МАМЫРСƏРСЕНБІ2016 ЖЫЛ

6

ТАҒДЫР АШЫЛМАҒАН АРАЛДАР ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА АТАМЕКЕН

9 11 15

● Оймақтай ойТерең ойлар – өзін

ештеңемен суырып ала алмайтындай етіп ақылға

сіңірілген мық шеге.

Дени ДИДРО

Иə, Қазақстанның астанасы-на, «Жаңа экономикалық ақиқат: əртараптандыру, инновация жəне білім экономикасы» атты АЭФ-тың басты тақырыбын талқылау үшін əлемге танымал сарапшы-лар, саясаткерлер, ірі қаржы құ-ры лы мының жетекшілері, халық-ар алық ұйымдар басшылары, Нобель сыйлығының лауреатта-ры, ғалымдар жиналды.

Əлемді шайқалтқан қаржы дағдарысы, Орталық Азия жəне Кавказ елдері қаржы жүйесінің əлсіз жақтарын айқындап беріп, экономикасын едəуір əлсіретті. Осы елдердің бір бөлігі, ең алды мен,

өздерінің қаржы-банк жүйелері -нің үйлесімсіздігінен, сонымен бі рге, сауданың қысқаруынан, əлем дік қаржы нарығында қара-жат алу шарттарының күшеюі-нен көрінетін дағдарыс салдар-ларын қатты сезді. Орталық Еура зия мем лекеттерінің нарық-тық экономикаларының тəуелсіз жұмыс істеуі, дамудың əртүрлі сценарийлерінің жəне қаржы-лық жаһандану жағдайларын-да жоғарыда аталған жүйелерді біріктірудің мүмкіндігін алдын ала анықтады.

АЭФ-2016 сессияларының бірқатары қаржылық жəне банк

секторының даму болашағына, монетарлық саясатқа жəне ка-питалды бақылау тəртібіне ар-налады. Осылайша, «Əлемдік экономикадағы кешенді беймəлім-дік пен құбылмалылық: Тұрақ-сыздықтың өскелең қатерлері» сессиясы барысында, бірнеше елдердің мысалында заманауи нақты жағдайдағы қаржылық жəне инвестициялық саясат мəсе-лелерін талқылау жоспарлану-да. Капиталды тиімсіз ғаламдық бөлу, инвестициялардың кешік-тірі луі жəне жылдам дамитын нарықтардан капиталдың жылыс-тауы сияқты ағымдағы қауіп-қатерлерге баға беріледі. Спике р-лер өздерінің əлемдік эконо мика-дағы рыноктар мен реформала р арасындағы өзара қарым-қатынасы жөніндегі көзқарасын айтады.

(Соңы 2-бетте)

Кездесу барысында Қазақстан мен қор ынтымақтастығының негізгі бағыттары, сондай-ақ, əлем дік қаржы-экономика жүйе-сі нің дамуындағы маңызды трендтер талқыланды.

Нұрсұлтан Назарбаев ХВҚ-ның Өңірлік конфере н ция сын Астана эко номикалық фору мы

қар са ңында Қазақстанда өт кізу туралы шешімнің біз үшін маңыз-ды қолдау болғанын атап өтті.

Мемлекет басшысы Қазақстан өз тəуелсіздігінің алғашқы күні-нен бастап Халықаралық валюта қорымен ынтымақтасып келе жатқанын айтты.

– Қор қызметкерлері алғашқы

жылдары техникалық жəне қар-жы лық тұрғыдан зор көмек көр-сетті. Бұрынғы кеңестік өзге мем-лекеттермен салыстырғанда біздің ел Тəуелсіздігінің 25 жылдығына дейін көп нəрсені жүзеге асыра алды. Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы да əлемдік эко-номика сияқты күрделі кезеңді бастан өткеруде. Бұған бірқатар фак торлар, соның ішінде шикі-зат ресурстары бағасының төмен-деуі, қазір біз жүзеге асы рып

жатқан құрылымдық рефор-малар дың кешіктірілуі, сондай-ақ, Ресейге қатысты ахуал мен Қытайдағы экономикалық жағдай ықпал етіп отыр. Соған қара мас-тан, біз ІЖӨ төмендеуіне жол бермей, оң динамиканы қам-та масыз еттік жəне оны биыл да сақтаймыз деген үміттемін. Біздің республика алты жылдан бері экономиканың шикізат ресурстарына тəуелділігін азайту шараларын жүзеге асырып жатыр, – деді Қазақстан Президенті.

К.Лагард бірқатар мемлекет-т ер үкіметтерінің экономикалық блогы ның басшылары бірінші рет қатысқалы отырған Өңірлік кон-ференцияның табысты өтеті ніне сенім білдірді.

ХВҚ басқарушы директоры сондай-ақ, Нұрсұлтан Назарбаевқа қормен арадағы серіктес тіктің жолға қойылғаны үшін алғыс айтты. Осы серіктестік аясында Қазақ станға қажетті қолдау, соның ішінде техникалық сипаттағы қолдау көрсету жалғасып келеді.

Сонымен қатар, К.Лагард елді экономикалық, индустриялық жəне инфрақұрылымдық дамыту жө ніндегі Қазақстан жүзеге асы-рып жатқан реформаларды ХВҚ қолдайтынына назар аударды.

Перспективалы баєыттар ќарастырылєан ќабылдау

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «СИТИК Групп» корпорациясының президенті Ван Цзюньді қабылдады, деп хабарлады Президенттің баспасөз қызметі.

Бүгін Астана экономикалық форумы ашылады

Ынтымаќтастыќ жалєасады

Талќылау алаѕында – жаћандыќ таќырып

Бұған дейін хабар лағаны-мыз дай, елордада еліміздің

экономи калық жəне саяси өміріндегі елеулі оқиға – Астана экономикалық форумы (АЭФ-2016) бүгін өз жұмысын бастайды.

Жолдыбай БАЗАР,«Егемен Қазақстан»

Еліміздегі беделді 5 саяси партияның, ең ірі 17 қоғамдық бірлестіктің, өңірлердегі 500-ден аса үкіметтік емес ұйымдардың басын біріктіріп отырған Демократиялық күштердің «Қазақстан-2050» жалпыұлттық коалициясының отырысын Мұхтар Құл-Мұхаммед ашты. Ол өзінің кіріспе сөзінде аталған коалицияның қоғамымыздағы ықпалына қысқаша тоқталып өтті.

«Өткен Президенттік сайлауда Отаны-мыздың саяси тұрақтылығы мен орнықты дамуын, экономикалық өрлеуін мақсат еткен еліміздің жетекші саяси партиялары, қоғамдық

жəне үкіметтік емес ұйымдары жалпыұлттық коалицияға біріккен болатын. Бүгін біз осы тамаша дəстүрді жалғастыра отырып, жеріміздің тағдыры толғандыратын барша отандастарымызды өз қатарымызға шақырып, Жер кодексін бірігіп талқылауға белсене атсалысуын өтінеміз», деді Мұхтар Құл-Мұхаммед. Сондай-ақ, «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынбасары жер секілді киелі мəселеге қатысты заң жобасының тағдыры митингілерде емес, осындай мейлінше ашық, анық жағдайда өтетін басқосулар мен сабырлы, салмақты талқылауларда шешілуі керек екенін атап өтті.

(Соңы 3-бетте)

Кеше Астанада «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынбаса-ры Мұхтар Құл-Мұхаммедтің төрағалығымен Демократиялық күштердің «Қазақстан-2050» жалпыұлттық коалициясының отырысы өтті. Ұлттық академиялық кітапханада өткен жиында еліміздегі жер реформасына қатысты маңызды пікірлер, тұщымды ұсыныстар айтылды.

Кездесу барысында қазіргі бірлескен жобаларды жүзеге асыру мəселелері талқыланды, сондай-ақ, өзара іс-қимылдың перспективалы бағыттары қарастырылды.

Мемлекет басшысы мұнай жəне газ саласын Қазақстан мен Қытай серіктестігінің жетек-ші саласы ретінде атай оты рып, еліміз «СИТИК Групп» кор по-рациясымен біраз уақыттан бері

табысты ынтымақтасып келе жат-қанын айтты.

В . Ц з ю н ь Н ұ р с ұ л т а н Назарбаевқа республикамыз дың құрылыс жəне мұнай-газ сала-сының одан əрі дамуына ық пал ететін түрлі жобалардың жүзеге асырылу барысы туралы баян дады.––––––––––––––––––––––

Суреттерді түсіргендерС.БОНДАРЕНКО, Б.ОТАРБАЕВ

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Халықаралық валюта қорының басқарушы директоры Кристин Лагардпен кездесті, деп хабарлады Президенттің баспасөз қызметі.

Ќўттыќтау жеделхатын жолдады

Эльмира МƏТІБАЕВА,«Егемен Қазақстан»

Тараптар ақша-несие саясатын, құрылымдық рефор малар өткізуді жетілдіру саласындағы, сон-дай-ақ, Қазақстанның экономикалық дамуы ның орта мерзімді перспек ти ва лары мəселе лері нің кең ауқы мын талқылады. «Сізге жəне сіз дің маман-дарыңыздан құралған ко ман даға ынты мақтас тық, тех ни ка лық қолдау жəне ұсыныс тар үшін ал ғыс айтамын», деді К.Мəсімов.

Премьер-Министр Қазақстан Үкіметі сыртқы жа-ғым сыз фактор ларды жұмсартуға бар күш-жігерін

са лып жатқанын баса айтып, елдің тұрақты дамуына ба ғы т т ал ған институттық реформалар аясын дағы Үкі-мет жүзеге асырып жатқан шара лар жайлы мəлімдеді.

(Соңы 2-бетте)

Даму болашаєы сґз болдыКеше Үкімет үйінде Премьер-Министр

Кəрім Мəсімов Халықаралық валюта қорының басқарушы директоры Кристин Лагардпен кездесу өткізді.

520 тїлек

Облыстық білім беру басқармасы өңірдегі мемлекеттік педагогикалық институт, С.Торайғыров атындағы мем лекеттік университет, Ин но-вация лық Еуразия универ ситеті, Б.Ахметов атындағы педаго ги калық, музыкалық колледж бітірушілерін аудандық əкімдіктермен бірлесе отырып кеңес өткізді.

Фарида БЫҚАЙ,«Егемен Қазақстан»

Кеңесте жоғары оқу орындарын бітіретін түлектердің «Дипломмен – ауылға!» бару мəселесі қарастырылды. Білім басқармасының хабарынша, биыл педагогикалық мамандықтар бойынша жергілікті жоғары оқу орындарынан 805 түлек, колледждерден 334 түлек бітіреді. Ауылдық квота гранттары – 87, аудан жəне қала əкімдерінің гранты бойынша – 77, еліміздің білім беру гранттары бойынша 413 бітіруші білім алған. Көптілде оқыту бағдарламасы бойынша 87 түлек əртүрлі пəн мамандықтары бойынша білім алды. Түлектерді ауылдарда жұмыс орындарына бөлу кезінде бітіруші дипломының орта-ша балы ескеріледі. Бітірушілерді жұмыс орындарына бөлу қорытындысы бойынша 520 түлек ауылдарға аттанады.

(Соңы 7-бетте)

Н ұ р с ұ л т а н Н а з а р б а е в А.Ван дер Белленге Қазақстан халқының жəне жеке өзінің

атынан құттықтау жолдады.Мемлекет басшысы Қазақстан

мен Австрия арасындағы дост ық қа

негіз делген өзара тиімді ынты мақ-тастық екі ел халқының игілігі үшін дами беретініне сенім білдірді.

Н ұ р с ұ л т а н Н а з а р б а е в А.Ван дер Белленге мықты денсаулық, жауапты қызметіне табыс, сондай-ақ, достас Австрия халқына бақ-береке тіледі.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Александр Ван дер Белленді Австрия Республикасының Федералдық Президенті лауа зы-мы на сайлануымен құттықтап, жеделхат жолдады, деп ха б ар -ла ды Қазақстан Республикасы Президентінің баспасөз қызметі.

Жер – халыќтыѕ игілігі

Бақтияр ТАЙЖАН,«Егемен Қазақстан»

Оңтүстік – адам ресурсына бай. Бұл бір жағынан мақта-ныш болғанымен, екінші жағы нан эконо микалық қиындық туғызат ын дығын жасыруға болмайды.

Республика бойынша ауыл шаруашылығынан тама-ша жетіс тікке жетіп, тек жылыжай саласындағы үлесі 87

пайыз межеге жеткен Оңтүстік Қазақстан облысында ірі агрошаруашылықтар саусақпен санарлықтай. Жер

қорының аздығынан бір-екі гектар жері бар шаруа-лар қанша епті болғанымен, қысқа жібі күрмеуге келмей, Үкіметтен берілетін көмек тер ді ала алмай, күйініп жүреді.

(Соңы 2-бетте)

Толғандырар тақырып

«Аттандыќ сапарєа, Кґѕілде мол їміт!»Сарыаєашт ыќтар солтїстік ґѕірлермен танысуєа бет алды

«Егемен Қазақстан»

«Егемен Қазақстан»

ЌАТЕ ТІЛЕКТІЅазабы мен ғажабы

«Дипломмен –ауылєа!» барады

ҮРКІНШІЛІК

25 мамыр2016 жыл

www.egemen.kz2

(Соңы. Басы 1-бетте)

«Астана» халықаралық қар-жы орталығы əкімшілігі» АҚ, «Ғалымдардың Еуразиялық эко номикалық клубы» қауым-дастығымен бірлесе отырып, «Қаржылық өсудің əлем дік тəжірибесі: «Астана» халықара-лық қаржы орталығын дамытуға арналған механизмдер мен құралдар» сессиясын өткізеді. Мұнда АХҚО мүмкіндіктерін жəне АХҚО аймағына отандық жəне шетелдік инвестиция-лар ағымын ынталандыруды, АХҚО даму болашағын, соны -мен бірге, шетелдік əлем дік қаржы орталықтарын құру жəне дамытудың жетіс тікті тəжі-ри бесін қолдану мүмкін дік-терін талқылау жоспарлануда. Сарапшылар пікірі бойынша, елде «Астана» халықаралық қаржы орталығын құруды есепке алу-мен, Қазақстанның, тек аймақтық саудалық қана емес, сонымен бірге, ірі саудалық мəмілелер мен төлемдер жүзеге асырыла-тын қаржылық хаб болуға барлық мүмкіндіктері бар.

Форум алаңындағы маңызды тақырыптардың бірі банктер мен стартаптардың қаржылық т е х н о л о г и я л а р ы н ы ң ө з а р а

қарым-қатынастары мəселелерін, мемлекеттің реттеу жəне қолдау, қаржылық технология құрал -дарын, сонымен бірге, Blockchain тех нологияларының мүмкіндіктері мен болжам ды қатерлерін қамти-тын «Қаржы лық жаңа техноло-гиялар» тақырыбы болады.

Форум барысында тұрақты даму жəне экологиялық қатерлер мəселесіне ерекше көңіл бөлінеді. БҰҰ Даму бағдарламасы сес-сиясын ұйымдастырушылар, тұрақты даму жəне жасыл эконо-мика қағидаларын іске асыруға көшу бойынша Еуропалық одақ қалаларының оң тəжірибелерін көрсетуге, сонымен қатар, көрсетіл-ген құралдарды, Қазақстан ның су шаруашылығы саласына БҰҰ Даму бағдарламасы негізінде оңтай лы қолдануға мүмкіндік жасамақ.

Дəстүр бойынша форумның қонақтары арасында əртүрлі салалардағы Нобель сыйлығының лауреаттары бар. Биыл форумға экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаттары Эдвард Прескотт, Кристофер Писсаридес пен Томас Сарджент жəне басқа ғалымдар қатысуда. Астана экономикалық форумның «Spring Astana Economic School» арнайы бағдарламасы аясында Э. Прескотт,

К.Писсаридес, Т.Сарджент лекция-лары жоспарланды.

Динамикал ық макроэконо-микаға қосқан үлесі үшін 2004 жылы Нобель сыйлығының лау-реаты атанған Эдвард Прескотт, АЭФ талқылаулары мен толық мəжілісіне ғана қатыс пай, фо-рум қатысушылары үшін лек-ция оқиды. Қазіргі кезде ол Миннеаполистің федералдық резервтік банкінде экономист жəне Аризона университетінің

бизнес мектебінде профессор болып жұмыс істейді. Эдвард Прескотт математикадан бакалавр дəрежесін Суортмор-колледжінде, магистр дəрежесін Case-Western Reserve университетінде жəне доктор дəрежесін Карнега-Меллон университетінде алды. Ол «Economic Theory» бірлескен редакторы жəне Экономикалық зерттеулердің ұлттық бюросының ғылыми қызметкері, сонымен бірге, Экономикалық динамика

қоғамының бұрынғы президенті болып табылады.

«Қазақстанның өсу стра-тегиясы» сессиясы барысын-да, экономика бойынша Нобель сыйлығының 2010 жылғы лау-реаты Кристофер Писсаридес экономикалық өсудің замана-уи трендтері мен экономикалық даму модельдері саласындағы са-рапшы ретінде сөз сөйлейді. Ол экономикалық өсу стратегиялары саласындағы мəселелерді талқылау мен ұсыныстар жасауға, сонымен бірге, экономикалық дамуды ын-таландыру механизмдерін жасау, енгізу жəне қолдану бойынша Қазақстан мен шетел мемлекеттері тəжірибелерін үйлестіруге қаты-сады. К.Писсаридес Лондон ның экономика жəне саяси ғы лым дар мектебінде экономика кафед расы-ның жетекшісі болып табылады. Сонымен бірге, сəйкес функция-лар тұжырымдамасын жасауға қатысты жəне ең алғаш процестің эмпирикалық тəуелділіктерін анықтады. Экономика институты сыйлығының иегері.

АЭФ-2016 басты шаралары 10 халықаралық серіктестерімен, оның ішінде БҰҰ, Экономикалық ынтымақтастық жəне даму ұйы-мы, Халықаралық валюта қоры, Бүкілəлемдік банк, Еуропа Қайта құру жəне даму банкі, Азия даму банкі, Боао азиялық форумы хат-шылығы жəне басқа лар мен бірлесе отырып, ұйым дас ты рыл ғанын ерекше атап өткен жөн.

«Егемен-ақпарат»

Бүгін Астана экономикалық форумы ашылады

Əлем жəне Қазақстан

Талќылау алаѕында – жаћандыќ таќырып

Роберто АЗЕВЕДО,ДСҰ-ның Бас директоры

Мол табиғи ресурстарға ие Қазақстан соңғы жылдары өзінің шикізат байлығынан айтарлықтай пайда таба білді. Бүгінде мұнай бағасының төмендеп, Ресейдің экономикалық қиындықтарды басынан өткеріп отырған, ал Қытайдың өсу қарқыны баяу-лаған кезде Қазақстан өзіне осы факторлардың кері əсер етке-нін сезінуде, ол, сонымен қатар, экспорттың да, импорттың да төмендеуінен айқын аңғарылуда. Көптеген елдер осыған ұқсас проблемаларға кез болып отырса, шындығында, ДСҰ тағы бір жыл, 2016 жылы əлемдік сауданың өсуі баяулайды деген болжам жасауда, ал біздер оны назарға алатын боламыз.

Қазақстан қазірдің өзінде бір қатар оң шаралар, оның ішінде өткен жыл ғы тамызда Ұлттық банк қабылдаған тең-гені еркін айналымға жіберу тура лы, сон дай-ақ, Үкімет тің жуырдағы шетел дік инвес ти-циялар ағынын ұлғайту жəне жеке сектордың есебінен оның өсуі н е жəрдемдесу туралы дұрыс шешім қа был дады.

Қазақстан, сонымен бірге, Дүниежүзі лік банктің соңғы жыл сайынғы есебінде бизнесті жүргізу шарттарының қолай-лы лығы бойынша өз рейтингін жақсартса, онда өткен жыл бойы елде бизнесті қолдауға бағдарланған көптеген рефор-малар қабыл данғаны аталып өтті. Қазақстан іскерлік ортаны жақсарту үшін қабылдай ала-тын тағы бір маңызды қадам ДСҰ-ның Сауда-сат тық рəсім-дерін жеңілдету бойынша жаңа келісім (СРЖК) енгізуі болып табы лады. Менің ал-дағы сапарым кезінде ел дің келісімді ратификациялағаны тура лы құжаттың маған тап-сырылатынына өте қуа ныш-тымын. Жаһандық деңгейде СРЖК экспорт көлемін жылы-на 1 трлн. АҚШ доллары-на ұлғайта алса, бұл өз кезе-гінде бүкіл дүниежүзі бойын-ша қал ған барлық кедендік баж салығын алып тас тауға үлкен септігін тигізетін бола-ды. Ал келісім Қазақстанның өзіне де үлкен тиімділік əкеле-ді . Біздің бағалауларымыз бойынша, СРЖК-ні толықтай жүзеге асыру Қазақстанның сауда шығындарын шамамен 15 пайызға азайта алады. Бұл елдің сауда-саттық перс пек-тивалары үшін үлкен маң ызға ие, өйткені, компания ларға сау-да-саттықтарын бастау үшін кедер гілерді төмендетеді.

Аталған келісім, əсіресе, «Жаңа Жібек жолы» ұлт жос парына интеграциялану тұрғысынан алғанда ерекше маңызды болып табылады. Себебі, Қазақстан өзін Шығыс пен Батыс арасындағы логис-тикалық хаб ретінде көрсетуге ұмтылыс танытып отыр. 2014 жылы Президент Нұрсұлтан Назарбаев тауарларды кедендік ресімдеу уақытын қысқарту, шекаралық бақылау-өткізу бекеттерінің тиімділігін арт-тыру, сондай-ақ, экспорт пен им порттың ресім дерін жеңілдету қажеттігін мойындай отырып, аталған міндеттерді 2050 жылға қарай жүзеге асыруды тапсырды. СРЖК осы мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін мазмұнға ие жəне Қазақстанға алдына қойған міндеттерін жүзеге асыруда айтарлықтай көмек көрсете алады.

Б ұ д а н б ө л е к , С Р Ж К Қазақ станның алдына артық жүк болатындай талаптар

қоймайтынын атап өткен абзал. Басқа да дамушы елдердегі секілді Қазақстан СРЖК-нің қай ережесін қашан жүзеге асырған тиімді екенін жəне оны қашан орындауға дайын болатынын өзі айқындауға құқылы.

СРЖК-ге қосымша айтатын болсақ, ДСҰ-ға мүше елдер жақында өздерінің сау да-сат-тық тарын ынталандыру үшін бірқатар уағ даластықтарға қол жеткізді. Мəселен, өткен жылдың желтоқсан айында ұйымға мүше елдер ауыл шаруашылығы өнім-деріне экспорттық субсидияларды алып тастауға келісті жəне өзге де тиім ді лік əкелетін экспорттық шаралардың ере же лерін бекітті. Бұл соңғы 20 жыл бедерінде ауыл шаруа шылығы өнімдерінің жаһандық сау да сында ең үлкен реформа болып табылды.

Экспорттық субсидияларды алып тастау жөніндегі міндет-темелерін Қазақстан ДСҰ-ға мүшелікке өту қарсаңындағы келіссөздер кезінде-ақ орындаған еді, сон дық тан жаңа тəртіптер қазақстандық фер мер лерді мұндай субсидияларды ешкімнің де пайдаланбайтынына кепілдік бере отырып, ДСҰ-ға мүше өзге елдер фермер лерімен теңдей жағдайға қояды. Енді бізге сауда-саттыққа кері əсерін тигізетін суб-сидияларды қоса алғанда, басқа да қиғаш тықтармен байланысты мəселелерді шешу бойынша жұмыстарды жалғастыру қажет.

ДСҰ-ның жақындағы тағы бір келісімі туралы да айта кеткен орынды. Оны ұйымға мүше бір топ ел бекіткен еді. Онда олар сауда-саттықты соңғы үлгідегі теле коммуникациялық Жер серіктерін, меди циналық құрал-жабдықтар мен бейне-ойындарды қоса алғанда, ақ-параттық-тех нологиялық тауар-лардың кең көлемі бойынша толықтай ашуға келісім жасас қан болатын. Аталған келісім мұндай өнімдердің бағасын баршаның пайдасы үшін төмендетуге көмектеседі.

Соңғы уақыттарда қол жет кізілген осындай серпінді жетістіктер Қазақстанға өзінің экономикалық мақсаттарын жүзе ге асыруға жəрдемдесуі тиіс. Олар ұйым ды сауда-сат-тықтың əрі қарайғы маңыз-д ы реформаларын қамтамасыз етуге жігерлендіретініне менің ешқандай да күмəнім жоқ. Қазіргі кезде ДСҰ-да келіс сөздер жүргізу бойынша бола шақ жұ мыс тардың егжей-тегжейлі құры лым-дарын талқылау жүріп жатыр. Қазақстан үшін талқылауларда өзінің басым бағыттары туралы мəлімдейтін кез келді. Ал бұл – ДСҰ шеңберіндегі келіссөздер елге жақын жылдары пайда əкелуін жалғастырады деген сөз. Мен осы мəселелердің барлығын осы аптадағы Астанаға сапарым барысында Қазақстан басшылығымен талқылайтын уақыттарды асыға күтудемін.

Сырт көз – сыншы

Ќазаќстан – жаћандыќ сауданыѕ сын-ќатерлерін жеѕіп келе жатќан ел

(Соңы. Басы 1-бетте)

Сондай-ақ, ол ХВҚ мүше леріне Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың «Астана» халық ара лық қаржы орталығын құру туралы идеясын таныстырды. Өз кезегінде К.Лагард «Қазақстан Ұлт тық қор құрып, дұрыс жаса ды. Бұл ауыртпалықтардың бір бөлігін жеңілдету үшін ақша-несие саясатында оңтайлы тəсілге мүмкіндік береді», – деді. Жəне де ХВҚ өңірлік конференциясына қатысуға шақырғаны үшін алғы сын айтты. «Бұл керемет бастама деп есептеймін. Менің ше, оны пайдалы форумға айнал дыруға болады, ол жерде қаржы министр лері аймақтық деңгейде бір-бірімен сұхбаттаса алар еді», деп атап өтті ХВҚ басшысы.

Сонымен қатар, осы күні Қазақстан Үкіметінің басшысы мен ХВҚ-ның басқарушы дирек торы «Риксос» қонақ үйінде шетел дік жəне қазақстандық БАҚ өкілдері үшін баспасөз мəс ли-хатын өткізді. Кездесу бары сында

Премьер-Министр осыдан біршама уақыт бұрын Халықаралық валюта қорының өңірлік конференциясы өз жұ мысын аяқтағанын хабарлай келе, онда қысқа жəне орта мер зімді перспективаға арнал ған үнқатысу шаралары талқы лан ғанын атап өтті. Жəне де аталған конференцияға ХВҚ басқарушы директоры Кристин Лагардтың қатысқандығы үшін ризашылық білдірді. Өңірдегі ахуалға қатыс ты сындарлы сұхбаттастық пен пікір алмасу барысында біз орта мерзімді келешекте қысқа мер зімді сілкіністерге қарсы тұру шараларын талқыладық, дей келе К.Мəсімов конференция бары-сында макроэкономикалық сая-сат негіздері, мониторинг жүйе-сі институттарын нығайту қажет-тілігі, өңірлік интеграция, құры-лымдық реформаларды жүзеге асыру мəселелері жан-жақты тал қыға түскенін тілге тиек етті.

Келесі кезекте сөз алған Кристин Лагард ең əуелі Елбасы Нұрсұлтан

Назарбаевқа, Үкі мет басшысы мен Ұлттық банк басшылығына ризашылық білдіре отырып, өзінің келуінен бастау алған кездесулердің макроэкономикалық саясатты жан-жақты талқылауға мүмкіндік туғызғанын атап айтты. Сонымен қатар, Назарбаев Университетте жаһан дық жəне өңірлік ахуал, сондай-ақ, Қазақстан, Кавказ жəне Орта лық Азия үшін сын-қатер лер мен мүм-кіндіктер тақы ры бында дəріс оқып, студент тер мен кездескенін көлденең тартты. Астана – халықтың тұрақ-тылығын айғақтайтын қала, мен бұл қалаға қуана-қуана тағы келемін. Биыл тəуелсіздігіне 25 жыл толғалы отырған Қазақ стан мемлекетінің табиғи ресурс тары мен байлығын халық игілі гіне жұмсайтыны ерекше əсер қалдырды. Қазіргі дей қиын кезең дерде тығырықтан жол тапқан мемлекет ретін де Қазақ станның ақша- несие саясатын жалғастыру бағытын-дағы ресми органдары пайдаланған іс-қимылдарды қолдаймыз, деді.

Даму болашаєы сґз болды Кеше Үкімет үйінде Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары Бақытжан Сағынтаев Сингапур Республикасының Мемлекеттік сауда жəне индустрия министрі, Мемлекеттік ұлттық даму министрі Ко По Кунмен кездесті, деп хабарлады Премьер-Министрдің баспасөз қызметі.

Ыќпалдастыќќа ыќылас зор

Тараптар Қазақстан мен Сингапур арасындағы екі-жақты қарым-қатынастардың жағдайы мен даму перс-пективаларын қарастырды. Бақытжан Сағынтаев пен Ко По Кун сауда-экономикалық жəне инвестициялық өзара іс-қимылдарды ұлғайту қажеттігі жөнінде ой бөлісті.

Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Қазақ-станның Сингапурдың əлеуметтік- экономикалық даму тəжірибелерін белсенді түрде өзіне бейімдеп жатқан елдердің бірі болып табылатынын атап өтті. Оның ішінде «Самұрық-Қазына» Ұлттық əл-ауқат қорын құру, мемлекеттік қызметтің жаңа моделін енгізу, электронды үкіметті дамыту жəне басқалар бар.

Келіссөздер барысында, сондай-ақ, өнеркəсіптік ықпалдастық, инфрақұрылымдық жобалар шеңберіндегі, қаржы саласындағы өзара іс-қимылдар да талқыланды.

(Соңы. Басы 1-бетте)

Есесіне Қазақстанның солтүстік облыстарында халық саны аз, жер қоры көп. Елбасы оңтүстікке келген сапарының бірінде келелі кеңесте жұмыс таппай жүрген оңтүс-тікқазақстандықтардың сол түс тікке қоныс аударып, жағдай ларын түзеуге ақыл қосқан. Сырт дейтіндей емес, екі жақ та – қазақ жері. Ел ағалары мақұл көрген.

Жақында Сарыағаш ауданына облыстық мəслихаттың хатшысы Хамит Айтөреев арнайы іссапармен барып, жұртшылыққа «Серпін»

бағдарламасы аясында қолға алынып жатқан жұмыстар жайында кеңес өткізді.

Ел іші – алтын бесік. «Елде бол-са, ерінге тиеді» дейтін, мемлекеттің келешегіне бір азаматы ретінде үлес қосып жүрген ақберендер көп. Соның бірі – белгілі кəсіпкер, облыстық мəслихаттың депутаты Жаңабай Ағабеков: «Солтүстікке қоныс аударатын жерлестерімнің көші-қон шығынын, техникасын өзім көтеремін. Солтүстік Қазақстан да өз жеріміз. Табиғаты қатал деп қорықпаңыздар», – деген.

Сарыағаш ауданының əкімі

Бұхарбай Парманов – көбік сөз, құрғақ уəденің емес, нағыз істің адамы. «Солтүстік аймақта табиғат қатқылдау болғанымен, жерінің құнар лылығы өте жоғары. Біз бірге барамыз. Ол жақтың тұрмыс жа ғ-дайы мен танысамыз. Аудан əкім дері -мен сөйлесіп, қандай жерлерді бере-тіндерін байқаймыз. Көшіріп тастап, іс сонымен бітпейді. Біз əрдайым бай-ланыста боламыз», – деді ол.

Осылайша, жұмыс тобы құрылған. Ел ағаларының уəжіне тоқтаған, тұрмыс жағдайын түзеуге бекінген керуен, 40 адамнан тұратын топ солтүстікке аттанды. Бұл алғаш-қы сапар емес. Бұрынырақ барған-дар бүгінде бақуатты отбасыларға айналғанын осындағы ағайындар біледі.

Оңтүстік Қазақстан облысы

«Аттандыќ сапарєа, Кґѕілде мол їміт!»

Отырыс барысында министр-лер 2015 жылы Уфа қаласында мүше мемлекеттердің басшылары қол жеткізген келісімдерді іске асыру жөнінде пікір алмасты. Уфа саммитінен кейін ШЫҰ-ның жұмысын одан əрі жетіл діру, Ұйым шеңберінде саясат, қауіпсіздік, экономика жəне гума нитарлық байланыстар сала ларында нəтижелі іс-қимылдарды нығайту бойынша айтарлықтай жұмыс атқарылғаны туралы айтылды.

Тараптар ұйымның қазіргі жағдайын жəне қызметінің əртүрлі бағыттардағы іс-қимылының даму болашағын, халықаралық жəне өңірлік істерде оның рөлі мен орнын талқылады.

Е.Ыдырысов өзінің сөзінде қазіргі жағдайларда қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету ШЫҰ кеңістігіндегі мемле-кеттердің негізгі міндеттерінің бірі болып табылатынын атап өтті. «Дəстүрлі қауіп-қатерлердің алдын алудан басқа, əлемнің жаңа зұлымдығы – терроризм алға шығуда. Осы жаһандық

қауіп-қатерге қарсы күресте ШЫҰ өзі нің салмақты сөзін айтуы тиіс деп есептейміз», – деді қазақстандық министр. Осы орайда, ол Қазақстан Рес-п у б л и к а с ы н ы ң П р е з и д е н т і Нұрсұлтан Назарбаевтың халық-аралық қатынастарда сенімді қалпына келтіруге бағытталған бірқатар негізгі бастамаларын, соның ішінде «Əлем. XXI ғасыр» манифесі бастамасын атап өтті.

Е.Ыдырысов БҰҰ-ның терро-ризмге қарсы күрестегі аса маңыз ды рөлін баса айта оты-рып, Қазақстан Президенті бас-та машылық еткен БҰҰ терро-ризмге қарсы күрес туралы бүкіл-əлемдік конвенциясын жедел қабылдаудың жəне БҰҰ қол-дауымен Жаһандық терроризмге қарсы коалициясын (желі) жедел құрудың маңыздылығына назар аударды.

Сонымен қатар, Е.Ыдырысов қазіргі кезеңде ұйым кеңістігінде өндіру мен қайта өңдеу, тран-зиттік-көліктік жəне əлеу мет тік инфрақұрылымдар құру ар қылы ұзақ мерзімді сауда-экономикалық ынтымақтастықты қамтамасыз ету ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің күш-жігерінің негізгі векторы болуы тиіс екенін атады. «ЕАЭО, «Жібек жолының экономикалық белдеуі» атты Қытай бастамасы мен ШЫҰ арасында «көпір орнату» аса маңызды болып табылады. Осы бағыттағы жұмыс ШЫҰ-ның ұзақ мерзімді еуразиялық саясатты қалыптастыруға негіз болады», – деді Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі.

Сонымен қатар, ШЫҰ-ға мүше елдер сыртқы саясат ве-дом ст во ларының басшылары Ауған стандағы жағдайды жəне бейбітшілік пен тұрақтылықты

қалпына келт іру бойынша шараларды талқылады, 2015 жылғы 12 ақпандағы Минск келісімдерін іске асыру негізінде Украинадағы дағдарысты, Таяу Шығыс пен Солтүстік Афри ка да-ғы жағдайды саяси жолмен ретке келтірудің маңызын қуаттады.

Кездесудің қорытындысы бойынша 2016 жылы 23-24 мау-сымда Өзбекстанда өтетін оты-рыс барысында ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің сыртқы саясат ведомстволарының басшылары кеңесіне бекіту үшін ұсынылатын құжаттарға қатысты шешімдер, соның ішінде ШЫҰ-ға 15 жыл Ташкент декларациясы, 2025 жылға дейінгі ШЫҰ даму страте-гиясын іске асыру бойынша Іс-қимыл жоспары жəне өзге де құжаттар қабылданды.

Отырысқа Қазақстанның, Қытайдың, Қырғызстанның, Ресейдің, Тəжікстанның жəне Өзбекстанның сыртқы саясат ведомстволарының басшылары, ШЫҰ-ның Бас хатшысы жəне ШЫҰ-ның Терроризмге қарсы өңірлік құрылымының Атқарушы комитетінің директоры қатысты.

ШЫЎ терроризмге ќарсы кїресте ґзініѕ салмаќты сґзін айтуы тиіс

Ташкентте Шанхай ынтымақтастық ұйымына (ШЫҰ) мүше мемлекеттер Сыртқы істер министрлері кеңесінің отырысы өтті. Оған Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Ерлан Ыдырысов қатысты. Бұл жолғы басқосудың басты міндеті алдағы маусым айында Өзбекстан Республикасының астанасында өтетін ШЫҰ-ға мүше елдер Мемлекет басшыларының саммитіне дайындық болды.

Былтыр мен Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) Женевадағы штаб-пəтерінде Қазақстанның ДСҰ-ға мүшелігі туралы кездесулердің тарихи аяқталуын атап өту жөнінде Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың алдында сөз сөйлеген едім. Қазір ДСҰ-ның 162-ші мүшесі ретінде Қазақстан көпжақты сауда жүйесінің белсенді қатысушысына айналды. Ел күрделі жаһандық экономикалық жағдайларға қарамастан, өзінің сауда əлеуетін толығымен іске асыруға ұмтылуда. Мен елдің осы бағытта жұмсайтын күш-жігерін талқылау, сондай-ақ, оның алдағы уақыттағы сыртқы тауар айналымына оң ықпал ету мүмкіндігін қарастыру мақсатында Астанаға арнайы сапармен келгелі отырмын.

ДСҰ-ның Бас директоры

Самат МҰСА,«Егемен Қазақстан»

25 мамыр 2016 жыл

www.egemen.kz 3Жер – халықтың игілігі

(Соңы. Басы 1-бетте)

Бұдан кейін спикер Жер рефор­ма сы бойынша комиссияның екі отырысы өтіп, ашық талқылаулар арқылы көптеген мәселелер халыққа тікелей жетіп жатқанын, облыстарда қоғамдық кеңестер құрылғанын, оған барлық мүдделі тараптар, қызы ғу­шылық танытушылар, пікір айта мын деушілер қатыса алатынын жеткізді.

«Мемлекет басшысы миллион­даған адамдардың тағдырына әсер ететін заңнамаларды бұқаралық ашық алаңдарда, барлық өңірлерде талқылау туралы тапсырма бергені баршаңызға мәлім. Кез келген азамат осында келіп, пікірін айта алады. Біз де осы дәстүрді жалғастырып, аталған мәселені ашық талқылауға жиналып отырмыз», деді Мұхтар Құл­Мұхаммед.

«Ақ жол» партиясының төрағасы, Мәжіліс депутаты Азат Перуашев өз кезегінде жер реформасына қатысты бірқатар ұсыныстарын ортаға салды.

«Ақ жол» партиясы Елбасы жария лаған мораториді толық қол­дайды. Осы орайда тиімді ұсыныстар, ой саларлық пікірлер ашық айтылуы қажет. Жер реформасы бойынша ко­миссия халқымыздың алдында, келер ұрпақ алдында ұятқа қалдырмайтын шешім қабылдағаны абзал.

Жалпы, жекеменшiк – нарықтық экономиканың негiзi. Сондықтан, «Ақ жол» партиясы жердің жеке­меншікке берілуін құптайды. Де­генмен, бұл жерде агроөнеркәсіп кеше нін тиімді басқару үлгісін еске­руге тиіспіз. Мемлекет агро өнеркәсіп кешенін дамыту үшін қомақ ты қаражат аударып келеді. Алай да, оның тиісті нәтиже бермеуі ойлан­дырады. Осы саланың ұдайы сын ның астында қалуы да соның айғағы емес пе?» деді А.Перуашев.

Сондай­ақ, спикер шетелдік компаниялардың Қазақстан жерін жалға алу мәселесіне де назар аудар­ды. Оның сөзіне қарағанда, егер шетелдік компаниялар еліміздің ауыл шаруашылығы саласына жаңа технологиялар әкеліп, сала ға инвестиция құйып, онда жаң ғыртулар жүргізсе, ондай компа ния ларды қолдауға әбден болады.

«Шетелдік компаниялардың қыз­метін, агротехникалық, эколо гия­лық және басқа да нормаларды сақтауын бақылау жоғары деңгей де ұйымдастырылуы қажет. Осы ретте, Қазақстанмен тікелей шек ара ласатын елдердің компания ла рына жерді

жалға беру құқығын алып тастауды ұсынамын. Бұл Қазақстанның интеграциялық мін деттемелерін ескере отырып, сепаратизм мен қоғамдық қатынастардағы қауіп тер­дің алдын алу, болғызбау мақсатында жасалуы шарт», деді депутат.

Сонымен қатар, А.Перуашев Қазақстанда жерге иелік ету құқығы бар компаниялардағы шетелдік құрылтайшылардың үлесін қайта қарау керектігін атап өтті. Оның айтуынша, бүгінде бұл шектеу 51 пайыз деңгейінде тұр.

«Мемлекет басшысы жақында еліміздегі шетелдіктер үлесі басым компаниялардың иелігінен жер ді алып, оны оларға жалға ғана беру туралы айтты. Ал ондай құрыл тай­шылардың үлесін 25 пайызға дейін төмендетуге болады», деді депутат.

Қазақстан Коммунистiк халық партиясының хатшысы, Мәжiлiс де ­путаты Жамбыл Ахметбеков ауыл ­шаруашылық жерлерiн тиісті мақсат­та пайдаланбаған азаматтарға үлкен мөлшерде айыппұл салуды ұсынды.

«Бiз, коммунистер, Елбасының Жер кодексіне байланысты жария­лаған мораторийін толық қолдап, қуаттаймыз. Бұған қоса, біздің партия ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердi дұрыс пайдаланбағаны үшiн жергiлiктi атқарушы орган­дарға жауапкершiлiктi күшейту керек деп санайды. Сондай­ақ, ауыл­шаруашылық жерлерiнiң құнар­лылығын төмендеткенi, мақсатына сай пайдаланбағаны үшiн үлкен мөл шерде айыппұл салу қажет. Ал алына тын айыппұлды аудандық бюджет терде қалдырып, оларды сол аудан ның ауыл шаруашылығын дамыту мақ сатында пайдаланған жөн, дедi Ж.Ахметбеков. Одан әрі спи кер билiк орындарының азамат­тық қоғамның барлық топтарымен лайықты үнқатысу орнатуы тиiс екенін жеткізді.

Ал «Ауыл» партиясының төраға­сы, Сенат депутаты Әли Бектаев жерді жекеменшікке де, жалға беру де де қатаң бақылау орнатудың ма ңыз­дылығына назар аударды.

«Біздің партия жер және ауыл шаруашылығы мамандарымен ақыл­даса келе, жерге қатысты рефор ­маларды толық қолдайтынын мәлім ­дейді. Дегенмен, ұсыныс­пікір ле ріміз де баршылық. Соның ішінде бүгінгі резонансқа қатысты айтар болсақ, халық бәрін түсінеді, алайда, жұрт­шылыққа дұрыс ақпарат жеткізу

мәсе лесінде олқылықтар бар. Негі­зінен, жағдай ашық айтылып, атқарыл­ған шаралар ұғынықты жет кізі луі керек еді. Ең бастысы, жер қай кезде де өз иесін табуы қажет. Соны мен бірге, жерді жалға берсек те, жеке­меншікке берсек те оған қадаға лау қатаң болуы тиіс. Ол бір ғана министр­лік арқылы қада ғалан бай, халық та, қоғам да, әкім діктер де бұған мүдделі болуы шарт», деді Ә.Бектаев.

Сонымен бірге, сенатор жерді шетелдіктерге жалға беру мәселесіне қатысты өз пікірін білдірді.

«Әрине, жерді ешкімге бермей ұстап отыра беруге де болады. Алай­да, жердің құнарын арттырып, одан қа жетті өнім алуға қазір қазақ стан­дық шаруалардың жағдайы келмей ді. Оның үстіне қазір ауыл шаруа шылық айналымында игеріліп жат қан 100 млн. гектардан астам жер бол с а, 100 млн. гектардан астам жер бос, тіпті, қараусыз жатыр. 2 млн. ты ңай ған жеріміз бар. Осыны игеру үшін де қаражат тапшы», деді Ә. Бектаев.

Сонымен қатар, «Ауыл» партия­сының төрағасы елімізде 1 млн. 200 мыңнан астам азамат үй салу үшін жер учаскелерін алу кезегінде тұрғанын сөз етті.

«Жер мәселесіне қатысты проб­ле малар көтеріліп жатқан кезде, оның көлеңкелі тұстарына да назар аударған ләзім. Бұлардың бар­лығы да халықтың әлеуметтік жағ­дайына, тұрмыс­тіршілігіне тіке­лей байланысты. Мәселен, Ұлт тық экономика министрлігінің мәлі­метіне қарағанда, 1 млн. 200 мың­нан астам азамат үй салу үшін жер учас келерін алу кезегінде тұр. Олар­дың көпшілігі жастар, жас отба­сылар. Осы ретте айта кетерлігі, Үкімет қаулысы арқылы инфра қ ұ­рылымы жоқ жерлерді беруге тый­ым салынған. Осыны сылтау еткен әкімдер жұртқа жер беруді тоқтатты», деді ол. Оның сөзіне қарағанда, соңғы 10­12 жыл көлемінде үй салуға жер бөлу мүлдем мардымсыз жүргізілген, тіпті, жоқтың қасы десе де болады. «Міне, жер туралы әңгіме төңірегінде елдің ызасын тудыратын осындай мәселе де бар ғой. Сондықтан да, бұл проблеманы сараптап, кейбір кедергілерді алып тастап, нақты шешімдер қабылдайтын кез келген секілді», деді партия төрағасы.

Сондай­ақ, Ә.Бектаев елді мекен­дердің маңындағы жайылымдар мәселесіне де қатысушылар назарын аударды. Оның мәліметінше, соңғы

10 жыл көлемінде экономиканың ілгерілеуіне байланысты халықтың әл­ауқаты жақсарып, тұрғындардың қолындағы мал саны да едәуір кө­бейген. Бұл ретте, бұрынғы норма­тив терге сәйкес, ортақ пайдалануға берілген жайылымдар тарылып, мал жаюға өріске шығаруға кедергілер кездесіп жатыр. «Ертеректе кей­біреу лердің иелігіне кеткен, жалға берілген жайылымның бәрін реви­зиядан өткізуге тиіспіз. Артық алын ған жерлер ортақ пайдалануға беріліп, елді мекендер тұрғындарына жағдай жасалуы керек. Өйткені, ауыл тұрғындарының тұрмысы мал шаруашылығына тікелей байла­нысты», деді спикер.

Бұдан кейін Халық Қаһарманы, «ҚР Қарулы Күштері ардагерлері» ҚБ үйлестіру кеңесінің төрағасы, Мәжіліс депутаты Бақытжан Ерта­ев, Мәжіліс депутаты Юрий Тимо­щенко, «Ардагерлер ұйымы» рес­пуб ликалық қоғамдық бірлестігі Орта лық кеңе сінің төрағасы Өмір­зақ Озған баев, «Қазақстанның Еңбек Ері», «Агрофирма «Родина» ЖШС ди ректоры Иван Сауэр, «Қазақ­стан ның Еңбек Ері», «Алтын са­рино» ЖШС директоры Борис Кня ­зев, «Атамекен» ҰКП басқар ма төр аға сының орынбасары Нұр жан Әл таев, Кәсіподақтар феде рация­с ының төрағасы Әбілғазы Құса­йы нов, ҚР Кәсіпкерлер фору мы­ның бас қарма төрағасы Райымбек Бата лов, «Қазақстанның азаматтық алья н сы» ЗТБ президенті Нұрлан Ерім бетов және тағы басқалар сөз сөй леп, өздерінің жер реформасына қатыс т ы ұсыныс­пікірлерін жет кізді. Олардың барлығы да жерді эконо­микамызды дамытып, халқымыздың әл­ауқатын жақсарту мақсатында орнымен пайдалану қажеттігін сөз етті. Осы арада айта кетейік, «Ро­дина» агрофирмасының басшысы Иван Сауэрдің «Жұртшылықты ты­ныш тандыру үшін «жер шетел дік­терге сатылмайды» деген сөз жет кі­ліксіз. Заңда «шетелдік аза мат қа жер сату әрекеті Отанға опа сыздық жа сау» деп жазу керек», де ген пікірі қаты су­шыларды елең еткізді. Сол сәтте, Мұх ­тар Құл­Мұ хаммед «Мен БАҚ­тар ды осын дай мәлімдемелерге ерек ше назар аударса екен деймін», деді.

Жиын соңында Мұхтар Құл­Мұхаммед өз ойларын ортаға салып, тұщымды пікірлерін айтқан барлық қатысушыларға алғысын білдірді.

Отырыс қорытындысы бойын ша

Демократиялық күштердің жалпы­ұлттық коалициясының бірлескен үндеуі қабылданды.

Бүгін біз алдымызда тұрған жер реформасына қатысты мәселені мей­лінше ашық талқыладық. Әртүрлі пікірлер айтылды. Тіпті, бір сұраққа қатысты мүлдем қарама­қайшы пікір­лерді де естідік. Десек те, оның басым көпшілігінде жердің қамқор иесі болу керектігіне және ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер осы салада айтарлықтай тәжірибесі бар нағыз аграрлы сала мамандарына, яғни өз ісінің шеберлеріне берілуі керекті­гіне ерекше назар аударылды, деді жиынды қорытындылаған М.Құл­Мұхаммед.

Сонымен қатар, ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді толығымен түгендеуді тыңғылықты жүргізу керектігі жөнінде де пікірлер айтылды. Жерді жалға алған шетелдіктер­дің оны түрлі қитұрқылықтар ар­қылы жекеменшікке алуын мүлде болдырмайтын механизмдер енгізілуі керек. Жер тек қазақстандықтарға берілуге тиіс және олардың өз үлесін шетелдіктерге сатуына жол бермейтін заң нормалары болғаны дұрыс деген ұсыныстар айтылды.

Жердің нақты құнын анықтау тәсілін жетілдіру бойынша бірқатар ұсыныс енгізілді. Заңда қоғамның кең көлемде қатысуымен және тек бәсекелестік негізінде жүргізілетін аукциондар мен конкурстарды ашық өткізудің тәртібі нақты белгіленуі керек.

Шекаралық аймақтардағы жер­лерді, сондай­ақ, елді мекендер жа­нындағы жайылымдар мен шабын­дықтарды жалға беруге тыйым салу жөніндегі ұсыныстарды қолдауға әбден тұрарлық деп білемін.

Сіздердің барлық ұсыныстары­ңыз мұқият зерттеліп, жүйеленгеннен кейін Мемлекет басшысының тап­сырмасымен құрылған жер рефор­ма сына қатысты республикалық ко­миссияға жолданады.

Біздің коалициямыздың отыры сы барлық қоғамдық күштердің ара сын­дағы келелі келіссөздердің маңыз­дылығын тағы бір дәлелдеп берді. Жал пыұлттық диалогтың ешқандай ба ла масы жоқ. Тек ке ліссөзге келу ар қы лы ғана біз көп тің көңілінен шы­ғатын заң жобасын жасауға қол жет­кізе аламыз. Осы лай ғана қоғамдағы тұрақтылықты сақ тап, мемлекет дамуы ның болаша ғына жол ашамыз, деп түйіндеді сөзін М.Құл­Мұ хаммед.

Әбілғазы ҚҰСАЙЫНОВ, Кәсіподақтар федерациясының төрағасы:

– Барлығымызға еліміздің бірлігі, татулығы қажет. Кез келген мәселені шешу кезінде асығыстық жасап немесе қызбалыққа салынып қажеті жоқ. Бұл ешкімге абырой бермейді. Қазіргі таңда елімізде Жер кодексіне қатысты қызу талқылау жүріп жатыр. Осы орайда Елбасы тапсыр­масымен Жер реформасы бойынша комиссия құрылды. Облыстарда қоғамдық кеңестер жұмыс істеуде. Жерге қатысты халықтың пікірі барынша ескерілуде. Жалпы, жерімізді ұқыпты пайдаланып, оны халқымыздың игілігіне асыру қажет. Мұны барша қазақстандықтар түсінеді деп ойлаймын.

Серікбай ТҰРҒАНБАЕВ, «Сері - Еркін» ЖШС бас директоры:

– Шындығында, жер – қазақ халқы үшін ата­бабадан мұра боп қалған ең асыл қазына. Жердің иесі болмайын­ша ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердің тиімділік бермейтіні рас. Жалға беру мәселесіне кеңінен тоқталатын болсақ, жеріміз үлкен. Сондықтан, осыншама ұлан­ғайыр жерді игеруге мүмкіндігіміз шамалы. Сол себепті, жерді шетелдіктерге жалға беруге болады. Олар инвестиция тар­тып, жаңа технология әкеледі. Осыны ойлауымыз керек.

Мұрат ӘУБӘКІРОВ, «Аман-кел» аграрлық өнеркәсіптік компаниясының бас директоры:

– Мен аграрлық салада 2003 жылдан бастап еңбек етіп келемін. Алматы облысында элиталы жүгері тұқымын егумен, асыл тұқымды мал шаруашылығымен, апорт алмасын және интенсивті технология бойынша жеміс­жидек өсірумен шұғылданамыз. Бүгінгі күні біз 10 мың гектар жерді жалға алып отырмыз. Осы салада көптеген жылдан бері еңбек етіп жүргеннен кейін, жерді Қазақстан азаматтарына сату мәселесін өз басым құптаймын. Жер ұрпақтың игілігіне айналуы үшін оның қадірін білетін, игере алатын қожайыны болуы керек. Жер отандық шаруалардың меншігіне өтпейінше, бұл салада ешқашан даму болмайды. Өйткені, еліміздің қаржы ниституттары болсын, шетелдік инвесторлар болсын қаржы беру үшін ең алдымен, жердің жекеменшікте болуын талап етеді. Өйтпеген жағдайда қаржы салуға келіспейді.

Сонымен бірге, менің ойымша, жер қазақстандықтарға сатылып қана қоймай, 49 жылға жалға берілуі керек деп санаймын.

Ибадулла ҮМБЕТАЕВ, Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бас директоры, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі:

– Елбасымыз мораторий жариялап, жер мәселесі жөніндегі халықтың тілегі мен ұсыныстарына айрықша көңіл қойып отыр. Осы сәтте, ел мен Елбасы арасындағы алтын арқауды бекемдей түсіп, жер тағдырының ұлт игілігіне шешілуін қамтамасыз етуіміз қажет. Жер мәселесінде асығыс шешім қабылдауға болмайды. Жер кодексіне енгізілген өзгерістердің негізгі мақсаты – жерге меншік иесін табу, тиімді пайдалану, оның құнарлылығын арттыру. Меншік иесін табудың жолы меніңше, оны жалға алып отырған шаруаларға және ел азаматтарына сату де­ген сөз. Жекеменшік – нарықтық экономиканың негізі.

Жерді меншікке алу құқығы болашаққа сеніммен қарауға мүмкіндік беретін өте маңызды кепілдік. Оңтүстік Қазақстан облысындағы суармалы егіншілікпен айналы­сатын шаруа қожалықтары мұны жақсы түсінеді.

Мұрат ЖӘКІБАЕВ, «Белес» компаниялар тобының бас директоры:

– Ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану үшін оның иесі болуы қажет. Онсыз іс өнбейді. Халық мұны түсінеді деп есептеймін. Сондықтан, елдің мүддесін бірінші кезекке қоя отырып, мәселенің оңтайлы шешілгені абзал. Менің ойымша, жер реформасына қатысты мәселелерді мұқият зерделеп, зерттеп барып шешім қабылдаған дұрыс. Бүгінгі басқосуда көптеген жақсы ұсыныстар айтылды. Мұның барлығы алдағы уақытта ескеріледі деп есептеймін.

Жұмажан ШАҚЫПОВ, «Каспий-Балық» ӨК атқарушы директоры:

– Мемлекет басшысының мораторий жариялап, соның нәтижесінде жер реформасына қатысты өзекті мәселелердің қайта қаралуы өте құптарлық іс болды. Қалай дегенде де, уақыт талабына сай жердің игілігін халық көруі керек. Біз алдағы уақытта ауыл шаруашылығын дамытамыз десек, біріншіден, тиімді заң қабылданғаны дұрыс. Бұл бағытта нақты шаралар атқарылып жатқанын біліп отырмыз. Оның өз жемісін беретініне сеніміміз мол.

Құрметті отандастар! Жетекші саяси партиялардың, Қазақ­

стан халқы Ассамблеясының, қоғам дық бірлестіктердің, үкіметтік емес ұйым­дардың, ғылыми және шығармашылық интеллигенцияның, ардагерлер мен аграр лық сала мамандарының, ірі кәсіп­орын дардың, кәсіподақтардың, еңбек ұжым дары мен жастар қозғалыс тарының ба сын қосқан, барлық әлеуметтік топ­тардың, барлық өңірдің мүддесін көз де­ген Демократиялық күштердің «Қазақ­стан­2050» жалпыұлттық коалициясы елі-міздің азаматтарына үндеу жолдайды.

­ «Қазақстан-2050» Даму Стратегия­сында Мемлекет басшысы белгілеген рес публиканы қоғамдық­саяси және әлеу­меттік­экономикалық жаңғырту бағдарын, сондай­ақ, Бес институттық реформа­ны жүзеге асыру жөніндегі «100 нақты қадам» Ұлт Жоспарын және аса ауқымды «Нұрлы Жол» бағдарламасын толығымен қолдай отырып;

­ Мемлекет басшысының Жер ко-дексінің жекелеген нормаларына мо-раторий енгізу туралы шешімін қолдай отырып;

­ әлемдік қоғамдастықтың беделді әрі жауапты өкілі ретінде Қазақстан бетпе­бет келіп отырған жаңа жаһандық саяси-экономикалық ахуал мен уақыттың сынақтарын ескере отырып;

­ Қазақстанның астанасында өтетін Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттер басшыларының саммиті мен Астана экономикалық форумының күн тәртібіндегі басым­дықтарды қуаттай келе;

­ Мемлекет басшысының ядролық қарусыз болашақ құру, жаһандық, оның ішінде ЕАЭО шеңберіндегі қауіпсіздік, халықаралық ынтымақтастық және экономикалық интеграция жүйесін күшейтуге бағытталған сыртқы саясаты­ның басты бағыттарының айрықша маңыздылығын сезініп;

­ тәуелсіздіктің барлық жетістіктерінің іргетасы саналатын әлеуметтік-эконо-микалық тұрақтылықты, Қазақстанның көпұлтты халқының қоғамдық келісімі мен бірлігін қамтамасыз етуді аса маңызды қажеттілік ретінде қабылдап;

­ Президенттің тапсырмасымен құ рыл­ған Жер реформасы бойын ша комис сия

жұмысының алғашқы нәтижелерін жоға­ры бағалай келе;

Біз – республикадағы азаматтық қоғам өкілдері қазақстандықтарды Жер реформасы бойынша комиссияның және Аймақтық қоғамдық кеңестер-дің жұмысына белсене атсалысуға шақырамыз.

Біз үшін және барша азаматтар үшін жер тек материалдық игілік қана емес, Қазақстан халқының бірлігін бекемдеп, жұдырықтай жұмылдырған Тәуелсіздік ұғымымен бірдей аса қастерлі құндылық.

Демократиялық күштердің «Қазақ­стан­2050» жалпыұлттық коалициясы агроөнеркәсіптік секторды қарқынды дамытудың маңызды тетігі ретінде Жер реформасы қажет деп санайды.

Мемлекет басшысының Жер мәсе­лесіне қатысты қорытынды шешімді қабылдаудағы салмақты ұстанымын есеп­ке ала отырып, туған жерінің болашағы үшін алаңдайтын қазақстандықтар осы мәселе жөніндегі ашық әрі сындарлы сұхбатқа үн қосуы қажет деп санаймыз.

Қуатты, біртұтас, гүлденген әрі тәуел­сіз Қазақстанда өмір сүргіміз келсе, біздің

басты міндетіміз – елдегі бейбітшілік пен келісімді сақтау болуға тиіс.

Елбасы үндеуін қолдай отырып, Демократиялық күштердің «Қазақ-стан-2050» жалпыұлттық коалициясы Жер реформасын жетілдіруге бар күшін салады.

Біз әрбір азаматтың осы мәселеге қатысты пікірі ескеріліп, жан-жақты қаралатынына кепілдік береміз.

Қазақстандықтардың аталған мәселеге қатысты Демократиялық күштердің «Қа­зақстан­2050» жалпыұлттық коалиция­сына жолдаған барлық ұсыныстары мен тілектері жан­жақты зерделеніп, Жер реформасы жөніндегі комиссияның қарауына ұсынылады.

«Нұр Отан» партиясы, Қазақстан-ның «Ақ жол» демократиялық пар-тиясы, Қазақстанның Коммунистік ха-лық партиясы, Қазақстанның «Ауыл» халықтық-демократиялық патриот-тық партиясы, «Бірлік» партиясы, Қа зақстан халқы Ассамблеясы, «Ата-мекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы, «Қазақстанның азаматтық альян сы»

заңды тұлғалар бірлестігі, Қазақ-станның Кәсіподақтар федерациясы, Қазақ стан Республикасы Ардагерлер ұйымы, «Болашақ» қауымдастығы, Қазақ станның кәсіпкерлер фору-мы, Мүге дектердің «ДОС» тәуелсіз өмір орта лығы» қоғамдық бірлестігі, «ҚР Қарулы Күштер ардагерлері» қоғам дық бірлестігі , Ауғанстан соғысы ардагер лері ұйымдарының қауымдастығы, Кәсіпкер әйелдер одағы, «Жасыл» экономика мен G-GLOBAL-ды дамыту үшін коалиция-сы» заңды тұлғалар бірлестігі, «Жас Отан» Жастар қанаты, Қазақстан Республикасы Ұлттық инженерлік академиясы, Қазақстанның Еңбек Ері, «Агрофирма Родина» ЖШС бас дирек-торы И.А. Сауэр, Қазақстанның Еңбек Ері, «Алтынсарино» ЖШС директо-ры Б.П.Князев, «ҚазАгроИнновация» АҚ Мақта шаруашылығы «ҚазҒЗИ» ЖШС бас директоры И.И.Үмбетаев, «Сері-Еркін» ЖШС бас директоры С.Тұрғанбаев, «Тиянақ – Трейд» ЖШС жетек шісі А.О. Айтбаев, «Тобық ты и К» ЖШС директоры Г.А. Росель бай, «Әсем

Алма» шаруа қожа лығының басшысы М.А.Әубә кіров, «Каспий Балық» ӨК атқа рушы директоры Ж.У.Шақы пов, «Опытное хозяйство маслич ных куль-тур» ЖШС директоры Р.К.Ахмадиев, «Нұрдәулет» шаруа қожалығының басқарушы директоры Б.Б.Нұғманов, «Раисовское» ЖШС директоры В.М.Ко-валенко, «Үркер» шаруа қожа лы ғы-ның басшысы Б.Ә. Исабеков, «Айхан» шаруа қожалығының басшысы А.Қ.Құдабаев, «Кугабаев» шаруа қо жа лығының басшысы Т.С.Шай-хин, «Галицкое» ЖШС директо-ры А.А.Каси цин, «Опытное хозяйс-тво «Иртышское» ЖШС директо-ры И.К.Нұрселинов, «Таушық ауыл шаруашылығы» ЖШС директоры А.Қ.Қосуақов, «Белес» компаниялар тобының бас директоры М.О. Жәкі-баев, «Алабота» ЖШС директоры ның орынбасары М.С.Жұтаев, «Ақжайлау» шаруа қожалығының басшысы А.А.Садықов.

2016 жылғы 24 мамыр, Астана қаласы

ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ КҮШТЕРДІҢ «ҚАЗАҚСТАН-2050» ЖАЛПЫҰЛТТЫҚ КОАЛИЦИЯСЫНЫҢ ҮНДЕУІ

Демократиялық күштердің «Қа зақ стан-2050» жалпыұлттық коа лициясы біздің қоғамымызды топ тас тыратын алаңқайға айналды

Н.Ә.НАЗАРБАЕВ

l Лебіздер легі

25 мамыр 2016 жыл

www.egemen.kz4

– Зайырлы қоғамда ұлттар мен ұлыстардың діни сенімі бо-йынша бөлінуіне жол берілмей тіні белгілі. Халқымыз сонау ықы-лым замандардың өзінде өзге дін-дегі адамдарды еш қудала мапты, оған еліміздің əрбір аймағында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған зат-тай айғақтар дəлел бола алады. Мұны тарихи сабақтастықтың үзілмеуі, қазақтың қанында бар толеранттылықтың көрінісі де-ген жөн шығар?

– Дінді ұстану – қоғамнан бө-лі ну деген сөз емес. Керісінше, иман ды адамның қоғамның дамуы-на үлес қосып, халық арасында ізгілік, адамгершілік, бауырмалдық сынды құндылықтарды насихат-тауда белсенділік танытатыны сөзсіз. Пайғамбарымыз Мұхаммед (Алланың оған салауаты мен сəлемі болсын) бір хадисінде: «Жақ-сы адам – қоғамға пайдасы тиген пенде», – деген. Еліміздегі бүгін-гі мұсыл ман жамағаты қоғам шыл, көпшіл, мемлекетшіл болуы қажет. Көп шіл адамның қоғамға игілігі тиеді. Өйткені, біз, дін қай раткер-лері уағыз-насихатта ры мызда жа-мағатқа зайырлы қоғам ның құн ды-лықтарына құрметпен қарап, оны қадірлеу қажеттігін айтамыз.

Жасырып-жабары жоқ, дінге ден қойған кейбір азаматтар мем-лекеттік қызмет, қоғамдық, ұжым-дық жұмысқа араласа бермейді. Өзін бейне-бір орта ғасырда өмір сүріп жатқандай сезініп, қоғамдағы жалпыға ортақ құндылықтарды ескеруден бойын аулақтайды. Біз осыған назар аударуымыз қажет деп санаймыз.

Иə, біз – зайырлы елміз. Ерекше-лігіміз де, артықшылығымыз да осында. Зайырлы ел – дінсіз ел дегенді білдірмейді. Керісінше, азаматтардың діни сеніміне еркіндік беріледі.

– Өкінішке қарай, бұрын ата-ана баласы намазға жығылып, мешітке барса қуанатын болса, қазір қауіптеніп, балам əлде бір ағымның ықпалында кетіп қал-ған жоқ па екен деп қауіптенеді. Молда атанғандардың өзіне кү-дікпен қарайтындай жағдайға түсіп кетті. Осы ретте халықтың дін қызметкеріне деген сеніміне селкеу түспеуі үшін не жасалуда?

– Қазақ қоғамында ежелден айтылған пəтуалы сөздер діни үкімдерді жүзеге асырушылар – аузы дуалы абыз, би-шешендер мен дін қайраткерлері болғаны белгілі. Құдайға шүкір, бұл үрдіс бүгін де жалғасын тауып, қоғамда имамдардың, діни ғалымдардың рөлі мен ықпалы артып келеді. Қазақ даласында дəстүрлі Исламды уағыздаған кешегі Марал Ишан, Науан Хазірет, Сəдуақас Ғылмани сынды діни қайраткерлеріміздің жалғасы бүгінгі имамдарымыз бен ғалымдарымыз деп санаймыз.

Бас мүфти Ержан қажы Малға-жыұлы бастаған Діни басқарманың құрамында қазір 600-ден астам жоғары білімді, 1000-ға жуық орта білімді азаматтар қызмет етуде. Имамдардың білімін ұдайы жетіл-діріп отыру – басты назарымызда. Өйткені, бүгінгі дін қызметкері за-манның ағысынан, уақыттың талап-тарынан əсте қалыс қалмауы тиіс.

Діни басқарма өз қызметкер-ле рінен, яғни мешіт имамдарынан заман ағымына сай өздерін үнемі дамытып отыруға жəне діни білім-мен қатар зайырлы білім алу ды талап етеді. Жуырда ғана 2 жыл-ға созылған сараптамалық аттес-таттау нəтижесінде 3 мыңнан астам имамның білім деңгейін анық-тадық. Сынақтан сүрінген дін қыз-меткерлері қайта даярлау курсынан өтетін болды.

2015 жылы Астанада өткен І республикалық имамдар фору-мында «Бүгінгі имамның келбеті», «Дін қызметкерінің этикасы» атты тарихи құжат қабылдадық. Бұл құжаттардың мақсаты – ХХІ ғасырға лайық имамдар тобын дай-ындау. Қоғамда дін қызметкерінің беделі мен ықпалын арттыру.

«ХХІ ғасыр имамы» деген жоба аясында жер-жерлерде дін қыз мет-керлері арасында интел лектуал-ды сайыстар ұйымдастырылды. Жуырда «Қазіргі заманның үздік 500 ағартушы имамы» атты жоба-ны да қолға алдық. Мақсатымыз – имамдардың қазіргі қабілеті мен білімін одан əрі дамыту, үздік ағартушы дін қызметкерлерін игі жұмыстарға жұмылдыру.

– Нақты жұмыстар қолға алынып жатқаны, əрине, көңіл қуантады. Осы ретте əңгіме ауа-нын ұлттық құндылықтардың Алла тағала жолындағы има-ни, адами бейнемен астасып жатуының негізіне қарай бұрсақ.

– Ұлтпен бірге оның діні де дамып, бірге қалыптасып отыра-ды. Демек, діннен бастау алған адамгершілік құндылықтар сол қоғамда дағдыға немесе дəстүрге айналады. Керісінше, дін келмес-тен бұрын салтпен сабақтасқан əдет-ғұрыптарды шариғат қуаттай түседі, яки құпталған қағида ретін-де қабылданады. Біз – кеше ғана мұсылман болған ел емеспіз. Ұлт-пен қатар өмір сүріп келе жатқан дініміз, өміршең діліміз, тамыры терең тарихымыз бар.

Өткен жылы Діни басқарма Орта лық Азия ғұламаларының фору мын өткізді. Бұл – Қазақ стан мұ сыл мандары діни басқарма-сының баста масымен ұйымдасты-рылған тұң ғыш тарихи шара десек, артық айт қанымыз емес. Тəжік-станның, Қырғыз станның Бас мүфтилері, ғұлама-ғалымдары қа-тысқан халықаралық форумда қа-рар қабылдап, үндеу жарияладық. Өйткені, біздің тағдырымыз, тамы-рымыз, тарихымыз бір. Ғалымдар Орталық Азияның қалыптасқан исламдық дəстүрлі ағартушылық мектебінің рөлі мен ықпалын арт-тыру туралы бастаманы бірауыз-дан қолдады. Біртұтас мұсыл ман үмметін қалыптастыру, санғасыр-лық тарихы бар діни ұстанымды қайта жаңғырту туралы идея көп-шіліктің қолдауына ие болды.

Иə, діни мектеп – кешенді жүйе. Біздің мақсатымыз – өткен күннен сабақ алып, бүгінгі жағдайымызбен сабақтастырып, Ислам өркениетінің қайта өрлеуіне қызмет ету. Игі идеяның дамуына үлес қосатын қабілетті, байсалды, заманның өзі талап етіп отырған бəсекеге төтеп беретін, жылт еткен ағымға алда-нып, соңынан ере бермейтін зиялы ортаны қалыптастыруды, жастар-ды осыған тəрбиелеуді көздейміз. Астанада өткен тұңғыш имамдар форумында қабылданған «Бүгінгі мұсылманның тұлғалық бейнесі» атты тарихи құжатымыз да осынау мақсатты бағдар еткен.

Жуырда елордада бас қос қан ҚМДБ-ның жұмысын жетіл діру бойынша Сарапшылар кеңесі нің мүшелері де Орталық Азия ның ислам дық дəстүрлі мектебін қайта қалыптастыру қажет тігін тал қы-лады. Қазақстан мұсылман да ры-ның діни басқармасы Исламның Орталық Азия мектебінің ұстаным-дарын қайта жаңғыртуда көшбасшы бола алатыны айтылды. Шариғат негізі (фиқһ), Ислам этикасы (ахлақ), негізгі діни ұстанымдар, Ислам негіздері туралы мол мұра қалдырған ханафи мектебінің белді өкілдерінің тізбегі мен олардың еңбектерін қайта зерттеу жұмысын бастап кеттік.

– «Құран Меккеге келді, Мы-сырда жазылды, Ыстамбұлда оқылды, тек Орталық Азияда тү-сіндірілді» деген сөз бар ғой. Ол осы атыраптан шыққан ға лым-дардың ислам дінін зерде леудегі орнына берілген баға болса ке-рек. Əбу Ханифа мазһабы ның негізі де осында қаланды емес пе?

– Дұрыс айтасыз, ортақ тари-хымыздан белгілі жайт: Əбу Ха-нифа мазһабы Орталық Азияда үстем дікке ие болды. Ханафи мекте-бінің белді өкілдері, мысалы, имам Мұхаммед əл-Бұхари, Əбу Мансұр ас-Самарқанди, Əбу Мансұр əл-Матуриди, Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Ясауи, əс-Сарахси, Əли ибн

Осман əл-Уши, т.б. секілді ғұ ла-малар мұсылмандық дəстүрлі мек-тептің қалыптасуына зор ықпал етті.

Əлемдік деңгейде танылған ғұлама-ғалымдарымыз бен олардың орасан еңбектері күллі мұсылман үмбетінің мақтанышына айналды. Бүгінде дүниежүзі мұсылмандары Орталық Азия жұртын жоғарыда аты аталған ғалымдардың тікелей ұрпақтары деп санайды. Бізге берілген бұл мəртебе баршамызға зор жауапкершілік жүктейді.

Қазақ мұсылмандығы туралы сөз еткенде, Түркістан, Сайрам, Самарқан, Бұқара, сонымен қатар, алғашқы Қазақ хандығының аста-насы болған Сығанақ сынды ортағасырлық қалаларды, руха-ни, діни ордаларды мақтанышпен мысал етеміз. Исламның тамыры жайылған Мəуренаһрда жергілікті дін ғұламалары діни шешімдер мен қаулылар шығарып отырды.

Аталған ортағасырлық ғалым-дардың шежірелік тізбегі мен олар-дың еңбектерін қазақ даласы нан шыққан ағартушы-ғалым дарымыз, ойшылдарымыз – Мəш һүр Жүсіп Көпеевтің, Шəкə рім Құдай-бердиевтің, Абай Құнан баев тың, Ыбырай Алтынсариннің руха ни мұраларымен ұштастырып, сабақ-тастырып, халқымызға жеткізуде ғалымдарымыз, дін қызметкерлері белсенділік танытып келеді.

Қазақ мұсылмандығының қа-лыптасқан рөлін арттыру мəселесі басты назарымызда. Бұл идеяны жүзеге асыруға біздің қабілетіміз де, қауқарымыз да жетеді. Кеңес отырысында ортақ діни таным, діни сана, діни тəжірибе, діни жол қалыптастыруға қатысты ойлар да ортаға салынды.

Ислам əлемінің белді ғалымдары діни-ғылыми салада Орталық Азия ғұламаларының еңбектерін пай-даланып, ислами қайнаркөздің бірі ретінде басшылыққа алып отырған. Тарихты жасау оңай емес, ал сол тарихты жазып, ұрпаққа қалдыру – маңызы бөлек мəселе. Осы ретте бабадан қалған ми-расты, ғылыми-діни еңбектерді аударып, қайта басып шығару қажеттілігі туындайды. Осынау игі жобаларды жүзеге асырып жатқан Діни басқарма жанындағы «Əбу Ханифа» ғылыми-зерттеу орталығы мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Қаржы мəселесі шешілмеген жоба тұралап қалатыны белгілі емес пе?

Кейде кейбір ел ағаларының аузы нан: «Халықты бір мазһабты ұстануға үндеу – қалған мазһабтың құқығын шектеу емес пе?» – деген уəжді естіп қаламыз. Əбу Ханифа мазһабы – Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының ұстанған жо-лы. «Діни қызмет жəне діни бір лес-тік тер туралы» Заңымызда да төл маз һабымызға мəртебе берілген.

Əбу Ханифа мазһабы дала хал-қының болмысына, табиғатына жақын болды. Имам Ағзам – мазһаб негізін қалаған ғұламалардың ұстазы болған. Либералды жолды таңдауымыздың тағы бір сыры – мазһабымыздың жергілікті салт-дəстүрімізге құрметпен қарауында.

Біз – діні мен дəстүрін ардақ-таған, салтын сақтаған тарихы терең жоралы жұртпыз. Қазақ халқы əлем елдері арасында діні мен дəстүріне берік ел ретінде іргесін қалады. Діни басқарма 2014-2015 жылдары қолға алған «Дін мен дəстүр» жылы аясында көптеген игі істер жүзеге асты.

Мүфтият енді өз қызметі аясын-да 2016 жылды «Дін жəне тарих тағылымы» жылы деп жариялады. Осынау игі бастама аясында ата-ба-бамыздан қалған асыл жауһарларды қайта жарыққа шығарудың орайлы сəті, мол мүмкіндігі туып отыр. Жаратушы иеміз осынау ізгі ойлар мен игі істерімізге жар болғай!

Алла тағала егемендігімізді баянды етіп, екі дүниенің бақытын нəсіп еткей! Əмин!

– Əңгімеңізге рахмет.

ƏңгімелескенАнар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,

«Егемен Қазақстан»

Қарсаңда

Еңбегімен еленген

Индустрия игілігі

Кез келген зайырлы мемлекетте дін жоққа шығарылмайды. Мемлекетіміздің басты заңы – Конституциямызда Қазақстанды мекен еткен азаматтардың сенім бостандығына нұқсан келтіріл-мейтіні тайға таңба басқандай анық жазылған. Сондықтан, əрбір адамның таңдауына сəйкес, діни ұстаным дары заңмен қорғалады, алайда, қашаннан өзін мұсылман санайтын қазақ баласының кеңестік дəуірдегі құдайсыздар қоғамынан кейін дінге бет бұрған уақытында кейбір адасушылыққа да бой алдырғаны ащы болғанымен, өмір шындығы. Біздің тілшіміз аталған тақырыпқа байланысты Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының наиб-имамы, «Əзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы Серікбай қажы ОРАЗДЫ əңгімеге тартқан еді.

Бір мазћаб бар бірлікке бастайтынАстанада «Діндер терроризмге ќарсы» халыќаралыќ конференциясы ґтеді

Жаѕа орталыќтаєы жўмыс кеѕесі

Қорғаныс министрі Иманғали Тасмағамбетов төртінші халық-аралық «KADEX-2016» қару-жарақ пен əскери техника көрмесінің бас-талуы қарсаңында авиациялық тех-никаны жөндеу жəне техникалық қызмет көрсету бойынша алғашқы көпбейінді кəсіпорында – авиа ция-лық техникалық орталықта жұмыс кеңесін өткізді.

Авиаорталық авиациялық тех-никаға қызмет көрсету бойынша жоғары технологиялық өндіріс ба-засын қалыптастыруға бағытталған. Мұнда əскери мақсаттағы ұшқыш-сыз ұшу аппараттарының өндірісі мен шығарылуы ретке келтіріледі. Қазақстан Əскери-əуе күштері техникасының сервистік қызмет көрсетілуі мен жөнделуі жүргізіледі. Орталық пайдалануға берілгеннен бастап Су-30 жойғыштары мен С-295, Ан-26 жəне Ан-72 əскери-кө ліктік ұшақтарын оларға қызмет көрсету үшін ұшу аппаратта рын жасау кəсіпорындарына жөнел-ту қажеттілігі жойылады. Тиісті дайындықтан қазақстандық техни-калық персонал ұшақтардың бүкіл қызмет көрсету циклы ішінде ұшу курсын қамтамасыз етеді.

Авиациялық орталық құры-лысының жалпы ауданы 62 660 шаршы метрді құрайды. Бүгінде бұл – еліміз Қарулы Күштері мен əлеуетті құрылымдарының мүдде-сінде мүмкіндіктерді іске асырып қана қоймай, сонымен бірге, ха-лықаралық деңгейге шығуға жағдай туғызатын бірден-бір орталық. Болашақта орталық əуе кемелеріне техникалық қызмет көрсету бойын-ша жұмыстарды анағұрлым кеңінен қамтуды жос парлап отыр.

Орталықта жұмыс жасау үшін өздерінің кадрларын дайын-дау ға үлкен көңіл бөліну де. Ол үшін бір топ маман Испания дағы «Airbus Millitary» оқу-жат тығу орталығында, екінші топ Украи-надағы «Антонов» мемлекеттік кəсіпорнында, ал үшінші топ техни-калық қызмет көрсету жəне жөндеу бойынша тəжірибе жинақтау үшін Израильде оқып келді.

«Егемен-ақпарат»

Рауан ҚАЙДАР,«Егемен Қазақстан»

Кездесуге келген қалың жұрт-шылық қана емес, еліміздің барлық аймақтарының тұрғындары да сұрақ қою мүмкіндігіне ие болды. Өзге облыстардың өкілдері үшін министрліктің ресми сайтында сұрақ қою функциясы бар арнайы бөлім ашылды.

Кездесу барысында Арыс тан-бек Мұхамедиұлы Министрліктің есеп беру кезіндегі қызметі туралы баяндап, құзырындағы сала ларда

атқарылып жатқан жұмыс тар мен мемлекеттік органның болашақ жоспарларымен бөлісті.

Ведомство басшысы баян-да масының басты тақырыптары Елбасының бес институттық ре-формасын іске асыру бойынша «100 нақты қадам» Ұлт Жоспары, Қазақстан Республикасының Мəдени саясат тұжырымдамасы жəне т.б. мемлекеттік құжаттарда көзделген мақсат-міндеттерді орындау үрдісінің өзекті мəсе-лелерін қамтыды.

« Ұ л т Ж о с п а р ы н і с к е

асыру мақсатында 2015 жылы саланы жаңғыртуға бағытталған 19 нормативтік-құқықтық акті қабылданды. Мəдениет саласын-да «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мəдениет жəне тарихи-мəдени мұра мəселелері бойынша өзге-рістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Респуб лика-сының Заңы қабылданды», – деді министр.

«Сондай-ақ, Заңның нормала-рын іске асыру мақсатында 2015 жылы мəдениет жəне өнер сала-лары бойынша салалық көркем дік кеңестер құрылып, табысты қыз-мет етуде. Мəдени саясат тұжы -рым дамасына енгізілген өзгеріс-тер мен то лықтырулар шең бе рін -де мə дени-туристік клас тер лерді одан əрі дамытуға ерек ше мəн бе рілді», – деді А.Мұ ха ме диұлы.

Сондай-ақ, келер жылы Ас та-нада өтетін ЭКСПО-2017 халық-аралық көрмесіне арналған Ке-шенді мəдени бағдарлама əзір лен-генін де атап өтті.

Қазіргі уақытта Қазақстанның мəдениеттегі мəртебесін көтеріп тұрған саланың бірі кино десек артық болмас. Басқосу барысында Министр бұл тақырыпты да айна-лып өтпеді.

«Отандық кинематографияның одан əрі дамуы үшін биыл еліміз-де киноөндірісін дамыту тұжы-рым дамасы жасалады. Соны мен қатар, кино туралы бөлек заң əзірлеу мəселесі де қарасты ры-луда, өйткені, «Мəдениет тура-лы» Заңда ұлттық киноөндірісті

қолдауға байланысты барлық аспектілерді толыққанды қарас-тыру, саланың ұзақмерзімді да-муының басымдықтарын анық-тау мүмкін емес», – деп сөзін жалғастырды министр.

Бұдан бөлек, есеп беру ая-сында отандық спорт жəне дене шынықтырудың даму болашағы, Рио-де-Жанейродағы Олимпиада ойындарына дайындық барысы да баяндалды.

Сонымен қатар, «Тілдерді да-мыту бөлімі қоғамдық-саяси жұ -мыс саласында министрлік алға қой ған барлық міндеттерді бел сен-ді іске асыруда», – деді министр.

Ол 2015 жылы мемлекеттік органдар, кітапханалар, тілдерді дамыту жəне білім беру жөнін-дегі аймақтық мекемелер бойын-ша таратылған 6 сөздік, ба ла лар əдебиетінің 10 түрі, 11 оқу-əдіс-темелік құралдар шыға рылған-дығын қоса айтты. Бала лар дың сөйлеу қабілеттерін дамы ту ба-рысында 15 томнан тұратын аудио кітаптар жинағы, 50 бөлім-ді анимациялық фильм шыға-рылғанын мақтанышпен жеткізді.

Татулық пен бейбіт өмірді бей нелейтін Ислам дінінің келе-шегі де келелі кездесуде кеңінен қозғалды.

Жиын соңында министр еліміз-дің дамуына елеулі үлес қосып келе жатқан Мəдениет жəне спорт министрлігінің алдағы уақытта атқарар қызмет ауқымы үлкен екенін жəне жүктелген міндеттерді жұмыла көтеретіндіктерін алға тартты.

Оралхан ДƏУІТ,«Егемен Қазақстан»

Негізі, малшы мамандығын кешегі Кеңес Одағы кезінде қат-ты дəріптеп жазды ғой. Ол кезде «аға шопан» деген екі нің бірі қолы жете бермейтін жұ мыс са налатын. Ал, қазір бізде мал-шы ларға деген көзқарас дұрыс емес. «Пəленше қойшы екен» десе, көз алдымызға күнін көре алмай, қатқан нан жеп жүрген бейшара біреуді елестетеміз. Бірақ бүгінде осы мал бағудың арқасында біреулер тұрмысын түзеп, «Джип» мініп, қаладан пəтер алып, күн сайын ет жеп, қымыз ішіп жүргені жасырын емес. Біз əңгіме еткелі отырған құландық Сайрамбай Дөненбаев осы шопандықтың арқасында шаруасын дөңгелетіп, ол құр-ған шаруашылық осы елдің бағы, құт-берекесіне айналып отырғаны анық.

Ағайынды Дөненбаевтар 1996 жылы өз алдына шаруа қо жалығын құрған болатын. «Шəушен» шаруа қожалығы. Төр ағасы – Сайрамбай. Енші ал-ғанда барлығы 300-ге жетер-жет-пес мал болыпты.

– Бұл өте қиын жылдар еді ғой, – дейді Сайрамбай аға бізбен əңгімесінде. – Мемлекет тара-пынан ауыл шаруашылығына ж ə р д е м б е р і л м е к т ү г і л і ,

көп-кө рім дүниенің ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп, талан-таражға түсіп жатқан шағы болатын. Шаруашылықтың шаруасын дөңгелетіп, аяғынан тұрып кетуі өте қиынға соқты. Тіпті, қанатын енді жая бастаған шаруашылықты қайтадан жаба-мыз ба деген де ойлар талай мəрте келген. Бірақ, барлық қиындыққа төзе білдік. Тек 2000 жылдан бастап жағдай түзеле бастады. Жаңа ғасыр жаңа мүмкіндіктер беріп, Қарағандыдан 1000 бас қазақы қой əкелдік. Малды асыл-дандырмай жоғары нəтижеге қол жеткізе алмайтынымыз-ды түсініп, Павлодар, Ақмола, Оралдан мал жеткіздік. Ет бағытындағы шаруашылықты дамыту үшін Ресейден ірі, етті жылқылар алып келдік.

Міне, талай қиындықты бас-тан өткеріп, тіпті, тарқап кету дің сəл-ақ алдында қалған «Шəу-шеннің» шаруасын ағайынды жігіттердің еңбекқор, талап-шыл, қанағатшыл, өз істерін сүйе білген іскерлік қасиеттері өрге сүй регені анық. Бүгінде бұл ша руа шылықта 21 отар қой бар. Енді 2017 жылға дейін қой санын 40 мыңға жеткізуді мақсат тұтып отыр. Табын-табын жылқы жайылып жүр. 78 адам тұрақты жұмыс істейді.

– 2005 жылы кəсіпкерлігімізді кеңейту мақсатында Астанаға

жол тартып, елорда маңынан жер алып, үлкен қасапхана салдық. Қазір жылына 1000 бас жылқы, 5000 бас қой бордақылаймыз. Басқа-басқа, малшының жағ-дайын, тұрмысын өзім жақсы түсінемін. Малшының бала-сы болғандықтан интернат-та оқыдық. Шаруашылыққа қарасты малшылардың баласы біреуге кіріптар болмасын деген ниетпен ауылдан интернат үйін салдық. Бұл құрылысқа бас-аяғы 150 млн. теңге жұмсалды. 40 орындық ғимараттың барлық жағдайы жасалған. Жиһаз-жаб-дық, көрпе-төсек, табақ-қасы-ғына дейін алып бердік, – дейді Сайрамбай Дөненбаев.

«Жылқыны мінсең – ат, ішсең – қымыз, жесең – ет» деп жата-ды. Шаруашылық жылқы малы-нан қандай пайда көріп отыр? Əлде тек үйір-үйір жылқы бағып, соны базарға ет қылып сатып пұлдағанын ғана мақтаныш тұта ма? Жоқ, Сайрамбай қымыз мəселесін де қолға алыпты. Дəл қазір 250 бас жылқы байлап отыр екен.

Енді, міне, жақында «Шəу-шен» шаруа қожалығы Жарлысу ауылынан қымызбен емдеу орта-лығын ашты. Тау бөктерінен ашылған жалпы құны 250 мил-лион теңгені құрайтын қымызбен емдеу орталығында заманауи қонақүй, сауна, бассейн, тағы басқа да нысандардың құры-лысы толық аяқталған. Сай-рамбай Дөненбаев мұндағы баға қарапайым тұрғындарға қолжетімді болады дейді. Ерекше атап өтерлігі, мұнда Ұлы Отан соғысы ардагерлерінің қымызбен емделуіне тегін арнайы екі бөлме қарастырылған.

Қымызбен емдеу орталы-ғы ның қазіргі басты мəселесі Жарлысу ауылынан тау етегіне дейінгі 6 шақырымға жуық жолдың жайы болып тұр. «Жол салынса ойға алған жобамыздың іске асуы да жеделдей түсер еді», дейді шаруашылық басшысы. Ендеше, тынымсыз еңбегінің арқасында даңққа бөленген Сайрамбай Дөненбаевтың бүгінгі тірлігі əрбір қазақ баласына үлгі-өнеге болатыны сөзсіз.

Жамбыл облысы,Т.Рысқұлов ауданы

Жїктелген міндет жїйелі атќарылды

Мəдениет жəне спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлының халық алдында есеп беру кездесуі өтті. Ел тұрғындары мəдениет, өнер, спорт, тілдердің дамуы, үкіметтік емес ұйымдардың қыз меті жəне дін саласындағы өздерін қызықтыратын сұрақтарына ми-нистрден тікелей жауап алды.

Шаруасын шалќытќан шопан

Жолдасбек ШӨПЕҒҰЛ,«Егемен Қазақстан»

Мұнайлы өңірдегі байырғы кəсіпорынның бірегейі саналатын «АтырауНефтеМаш» серіктестігі алғаш рет ең ауыр əрі ең ірі габаритті өнімдерді шығарды. Серіктестіктің өндіріс жөніндегі директоры Сергей Ткачуктің мəлім етуінше, елімізде дəл мұндай аса ауыр салмақтағы өнім осы кез-ге дейін шығарылмапты. Атырау мұнай өңдеу зауытындағы са-т ы л ы ж а ң ғ ы р т у , н ақт ы л а й айтқанда, мұнайды терең өңдеу

жобасына арналып шығарыл-ған қос қазандықтың əрқайсысы-ның ұзындығы – 37,2 метр, ішкі диаметрі – 6 метр, ал салмағы – 210 тонна.

Аталған қос қазандық кəсіп-орынның өткен жылы іске қосыл-ған жаңа цехында жергілікті мамандардың темірден түйін түйетін шебер қолымен жасалды. Жаңа цехтың аумағы да үлкен, ұзындығы 144 метрді құрайды. Ені – 30 метрге, ал биіктігі 60 метрге тең. Осынау атшапты-рым аумағы бар цехта алдағы уақытта бұдан да ірі габаритті

өнімдер шығару жоспарланыпты. Серіктестік басшылығы КРА ком-паниясы іске асыратын газ-химия кешеніне қажетті 1100 тонналық ірі габаритті өнімді шығаруға келісім жасауды көздеп отыр. Қазірдің өзінде мұндай ірі өнімді жеткізу жобасы жасалыпты.

Атырау мұнай өңдеу зауы-тындағы жаңғырту жобасы үшін бұдан ірі габаритті өнімді шығару жұмыстары жасалуда. Ірі дейтін себебіміз, жаңа өнімнің салмағы 440 тоннаны құрайды. Ұзындығы – 52 метр. Бұл жапондық «Мару-бени» компаниясының тапсы-рысымен жасалуда. Тапсырыс берушінің жəне бас мердігердің сұрауымен жаңа өнімнің соңғы құрастыру жұмыстары мұнай өңдеу зауытының алаңында іске асырылады. Өйткені, биіктігі 52

метрді құрайтын дүниені тікесі-нен тұрған күйінде тасымалдау мүмкін емес.

– Алғашқы ірі габаритті өнім-дер шығару ойдағыдай іске асты. Шетелдік компаниялар дың тапсы-рысы да, сенімі де ақталды. Біздің жергілікті мамандарымыз бұрын Еуропа елдерінде шығарылатын ірі га баритті қазандықтар жасауды меңгерді. Бұл – біздің кəсіп орын мамандарының алғашқы же-тіс тігі. Əрине, мұндай өнімдер шығару оңай емес. Əсіресе, ма-мандарымыз күрделі инженерлік шешімдерді іске асыруда шебер-лік, біліктілік танытты, – дейді «АтырауНефтеМаш» ЖШС-нің өндіріс жөніндегі директоры Сергей Ткачук.

АТЫРАУ

АЛЫП ЌАЗАНДЫЌАтырауда алєаш рет шыєарылды

25 мамыр

2016 жылwww.egemen.kz 5

КАШМИРДЕГІ ҚАЗЫНА Оның арасында түркі дүниесіне

қатысты әдеби мұралар мол

Заһир Фарйаби (?-1202). Кашмирдің қолжазбалар қорынан Заһир Фарйаби (1202 ж. қайтыс болған) атты ақынның да өлеңдерінің бірнеше көшірмелері ұшырасты. Заһир Фарйаби – атақты ақын, қасида жанрының белгілі өкілі еді. Фарйаб Хорасандағы ғана емес, сондай-ақ Балх пен Мерверуд аралығындағы өзеннің де аты.

Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашидидің» 9-тарауында Бабырдың сарай ақыны Хұсейн Əли Жалайыри жайында сөз ет-кенде, «оның лақап аты Туфайли... Шеберлігі жағынан ол... Заһирден (Фарйабиден) де асып түскен» деген.

Заһир шынында да өте мəшһүр шайыр-тын. Оны Абд ар-Рахман Жами де өз жырына қосқан.

Жами, сондай-ақ, сол тұста ғұмыр кешкен атақты ақындар Рудаки, Унсури, Ануари, Хакани, Сағди, Санаи, Низами, Салман Саваджилермен қатар Заһир Фарйабиді де атай келе, оның по-эзиясына жоғары баға берген.

Ол атақты Хафиз Ширазидың (1325-1390) по-эзиясы туралы сөз еткенде: «Оның өлеңдерінің көпшілігі əсем де табиғи. Ал олардың кейбірі керемет шегіне жеткен. Оның ғазалдары басқалардың ғазалдарымен салыстырғанда айқындылығы жəне байсалдылығы жағынан Заһир (Фарйабидің) қасыдалары сияқты» дейді.

Кашмир университетінің қолжазба қорында оның «қасыдаларының» 4 көшірмесі бар.

Кашмирден Заһир əл-Фарйабидің тек өлең жинақтары ғана емес, сондай-ақ «Фусус фи-л хикма» атты парсы тілінде туындатқан философиялық та шығармасын көрдік. Бірақ дəл осындай дүниені Əбу Насыр əл-Фараби (870-950) жəне Мухий ад-дин бин əл-Араби (1165-1240) де жазған. Айырмашылығы Заһир əл-Фарйабидің туындысының парсы, Əбу Насыр мен ибн əл-Араби трактаттарының араб тілінде екендігі.

Низами Ганджауи (1114-1209). Ортағасыр-лық парсы тілді Низами Ганджауи лақап аты-мен танылған ақын Əбу Мұхаммед Ілияс бин Йусуф Орта Азияға моңғолдар шапқыншылық жасағанға дейін өмір сүрген. Кейбір деректер-де 1141 жылы осы күнгі Əзербайжанда туып, 1209 жылы дүниеден өткендігі жəне атақты ақын болғандығы айтылады. Шығармашылығы Хафиз Ширази, Жалал ад-дин Руми, Сағди ғана емес, сондай-ақ қазақ ақыны Абайға да əсер ет-кен. Оның қаламынан «Хусрау жəне Шырын», «Лəйлі – Мəжнүн», «Искандер наме» секілді шығармалар туған. Көлемді-көлемді қасыдалар (поэмалар) жазған. Қыпшақ қызы Аппақ аруға ғашық болып, соған үйленген. Соған арнап «Аппақ наме» атты поэма туындатқан. Оны қазақ тіліне Қалижан Бекхожин аударған.

1136-1225 жж. осы күнгі Əзербайжанның үлкен бөлігін атабектер əулеті – алдагезидтер биледі. Олардың əміршісі Шамс ад-дин Иль-дегезид қыпшақ еді.

Низамидің көптеген шығармаларының Каш-мирден табылуында да кездейсоқтық жоқ. Оның парсы тіліндегі дүниелері Үндістанға да тараған. 1991 жылы ақынның туғанына 850 жыл толуы ЮНЕСКО шеңберінде кең көлемде аталып өтті. Осы күндері ол əзербайжандықтардың классик ақыны саналады.

Низами Ганджауи Иран пен Кавказ бойы жұртын түрік селжұқтар билеген кезде ғұмыр кешті. Сол себепті де ол түркі халқына да ортақ, олардың да мақтанышы.

Низамидің еңбектері «Хамса» («Бес кітап») атты поэмалармен белгілі, оған «Құпиялар қазынасы», «Хусрау мен Шырын», «Лəйлі –Мəжнүн», «Жеті ару» жəне «Ескендір наме» атты шығармалары топтастырылған. Абайдың «Ескендір» поэмасы да Низами Ганджауидің аталмыш поэмасы негізінде жазылған. Низами-дің «Аппақ намесінен» басқа, «Лəйлі – Мəжнүні» де ана тілімізге аударылған.

2016 жылдың басында «Егемен Қазақстан» газетінен (№30, 16 ақпан) «Шығыс шайы-ры Низами Гəнжəуи туындыларының қол-жазбасы Түркиядан табылды» деген хабарды көзім шалды.

Онда «Əзербайжан Ұлттық ғылым акаде-миясы Гянджа бөлімшесінің қызметкерлері Түркиядан Шығыстың жеті жұлдызының бірі Низами Гəнжəуи туындыларының қол-жазбаларын тауып қайтты. Анадолы жеріне ар-найы іссапармен жіберілген олар мұнда айлап жұмыс жасаған. Осы уақыт аралығында ғылыми қызметкерлер Гянджаның əскери-саяси жəне экономикалық тарихына қатысты 181 архивтік құжат жинап алды.

Іздеушілер Ыстамбұлдың Сулеймания кітапханасынан Əзербайжанға, сондай-ақ Низами Гəнжəуидің түпнұсқасы Франция ұлттық кітапханасында сақтаулы тұрған 1365 туындысының 649-ының көшірмесін ала келген. Бұдан бөлек, «Хамсаға» арналған жазбалардың 25 миниатюралық көшірмесі де əкелінген» деп жазылған. Бұл Низами Ганджауидің тек Кашмир ғана емес, сондай-ақ əлемге əйгілі ақын, ойшыл екенін көрсетсе керек.

Фарид ад-дин Аттар (1119-?). Фарид ад-дин

Аттар лақабымен танымал Əбу Хамид Мұхаммед бин Əбу Бакр Ибраһим – ХІІ ғасырда ғұмыр кешкен белгілі ақын. Кейбір мəліметтерде ол 1119 жылы дүниеге келген, бірақ өмірден өткен жылы белгісіз. Шығармалары ішінен «Мантиқ ат-таййр» – «Құстар кеңесі (сұхбаты)» атты дүниесі белгілі. Жырларына ол да негізінен суфизмді өзек еткен. «Мантиқ ат-таййр» Жалал ад-дин Румиге, Науаиге жəне басқа да ақындар шығармашылығына əсер еткен.

«Фарид ад-дин Аттар Мұхаммед бин Ибраһим ан-Нишабури (1220 ж. ө.) – парсының белгілі мистик ақыны. Нишапурге таяу жерде дүниеге келген. Аттар əкесінің жолын қуып, дəрігерлік жəне емшілікпен айналысты. Əйтсе де білімі туралы мəлімет жоқ, бірақ шафии хұқығынан толық хабардар болған. Мистицизм идеясымен бала кезінен танысқан. Аттар қартайған шағына дейін өз дүкенінде еңбек етіп, тіршілікті ақындық шығармашылықпен бірге жүргізді... Аттар Нишапур қаласына моңғолдың Иранға шапқыншылығы кезінде қайтыс болды. Аттардың шығармалары оның білімдар, аса та-лантты, əңгімешіл екенін аңғартады. «Қасиетті қарттардың» өмірінен алынған əңгімелері мен поэмалары «Тазкират əл-əулие» атты очерктеріне енген. Онда сонымен қатар Аттардың сопылар-мен өткізген əңгімелерінің мазмұны берілген. Оның туындыларының кейбір үзінділері бүкіл мұсылман елдеріне тараған, Аттар дүниеден өткеннен кейін жүздеген жылдар өтсе де көптеген ұлт ақындары оның өлеңдеріне қайта оралды. Аттардың «Мантик ат-Тайр», «Илаһи наме» жəне «Мусибат наме» атты поэмалары –сопылық əдебиеттің үлгілері.

Аттар 66 шығарманың авторы.Жалал ад-дин Руми (?-1273). Кашмир

қолжазба қорында өлеңдерін парсы тілінде жазған Маулана Жалал ад-дин Мұхаммед Румидің де жырлары бар. Ол Орта Азияны Хорезмшаһтар билеген кезде 1273 жылы қазіргі Түркияның оңтүстігіндегі Конья шаһарында дүниеден өтті. Жалал ад-дин сопылық жо-лын ұстанған, діни ғылымды жақсы меңгерген шайыр. Өмірінің көпшілік бөлігін Селжұқ түріктерінің сарайында өткізді. Сопылардың маулауи ағымын ұстанды, соны насихаттады. Ол ғазель, қасыда жəне рубаяттар туындатқан. Елу мыңдай маснауилер жазған.

Муслих ад-Дин Əбу Мухаммед Абдаллаһ ибн Мушриф ад-Дин Сағди, XIII ғасырдың ұлы ақыны (1203-1292). Шираз қаласында туған. Сонда білім алды. Сағдидің ақындық өнер мен ғылым жолына түсуіне əкесінің ықпалы мол болған. Бірақ ол он үш жасында əкеден айыры-лып, өмір талқысына ерте түседі. Шыңғысхан жорығына байланысты ол отанын тастап Бағдадқа келеді. Онда «Низамия» медресесіне түсіп, кейін «Мустансирияда» оқыды. Аталмыш оқу орнында Ислам дінінің негізі, мүбəрак Құран жəне оған түсініктеме, медицина, фило-логия, математика, тарих, зоология, логика, поэ-зия, т. б. пəндер оқытылатын. Сағди Бағдадтан қасиетті Құран мен хадистен, əсіресе араб поэ-зиясынан терең мағлұмат алып шыққан. Ақын касиетті Меккеге барып, одан дəруіш ретінде Үндістанды, Хижазды, Орта Азия мен Шығыс Түркістанды, Солтүстік Африканы аралайды. Құддыс құмында крест тағушыларға қарсы соғыста тұтқынға түседі, кездейсоқ Алеппоның (Сирия) саудагері оны сатып алып, қиқар мінезді қызына үйлендіреді. Одан ол қашып Шамға келеді. Содан 1257 жылы ғана туған еліне оралып, «Бустан» дастанын (бастапқы аты – «Сағдинаме») жазады.

Оны бітірісімен, 1258 жылы «Гүлстан» атты шығармасын жариялайды. Екі шығармасын да ақын Шираздың билеушісі Əбу Бəкір бин Сағдиге (1226-1260) сыйға тартқан. Сағдидің қарасөзбен өлеңді араластырып жазған «Бес мəжіліс» жəне таза ғазалдардан құралған «Таржибанд» атты жинағы да бар.

Ойшыл ақын шығыс поэзиясында лирикалық ғазелдің негізін салған. Шығармаларында озбырлықты, қанауды сынап, еңбек адамын мадақтайды, екінші жағынан көнбістікті, өмірге бейімделушілікті уағыздайды. Өлеңдері (қасида, ғазел, элегия) үлгі-өнеге сарынында жазылған. Жоғарыда айтылған «Бустан» («Жеміс бағы», 1257), «Гүлстан» («Гүл бағы», 1258) атты да-стандары ақын даңқын əлемге паш етті. Өлең мен қарасөз араласып келетін «Бес мəжіліс», «Сахиб кітабы» деген өлеңдер жинағы бар. Қазақ арасында Сағдидің өлең-жырлары ертеден таныс. Оның «Бустан» поэмасындағы адамгершілік жайлы пікірлері Абай Құнанбаевтың («Алла деген жеңіл сөз», «Əсемпаз болма əрнеге», «38-сөз», т. б.), Мəди Майлыкентидің (1868-1924; «Тухфа уа жумһурият») ойларымен үндес. «Бустан» дастанының үзінділері қазақ тілінде жеке кітапша болып басылған (1966, 1973; ауд. Ж. Нə жімеденов).

Əмір Хұсрау Деһлауи (1253-1325) Үндістан ның парсы тілді белгілі ақыны. «Ол талантты əдебиетші, тарихшы, музыкант та еді. Музыканың теориясы жайлы бірқатар зерттеу еңбектердің де авторы ретінде атағы шықты. Əмір Хұсрау жан-жақты жəне өзіндік ерекшелігі бар ақын-ды. Оның нəзік лиризм-ге толы шығармашылығында түрлі қоғамдық

топтардың ойлары мен арман-тілегі көрініс тап-ты. Деһлауидің терең философиялық поэзиясы көптеген елдер мен ұрпақтар оқушыларының жүрегін жаулап, өзіне баурады.

Əмір Хұсраудың əкесі Орта Азияның түркі текті тайпаларынан шыққан еді. Кеште (қазіргі Шахрисябз қаласы) тұрған кезде моңғолдардан қашып Солтүстік Үндістандағы Делиге қоныс аударған. Болашақ ақын осы кезде дүниеге келді. Өмірінің көпшілік бөлігін Делиде өткізгендіктен де Əмір Хұсрау өз шығармашылығын Деһлауи «Делилік» деген лақап атпен жазған. 1261 жылы болашақ ақынның əкесі моңғолдармен шайқаста қаза тапқандықтан, сегіз жастағы баланы атасы Имаду-л мүлік тəрбиелейді. Ол немересінің жан-жақты білімдар болып өсуіне, тəрбиесіне көп көңіл бөлген. Ол кездері білімдарлықтың бір белгісі көп тіл білушілік саналған. Сол себепті Хұсрауға Шығыстың белгілі тілдерін оқытқан. Ол жас кезінен өлең жазуды бастаған жəне ол дүниелеріне «Сұлтани» деген лақаппен қол қойып отырған.

Əмір Хұсраудың əдеби мұрасы өте бай. Ақынның өз деректеріне қарағанда, ол төрт жүз мыңдай бəйіттер жазған. Əбдірахман Жами оның 99 кітабы барлығын айтқан. Əмір Хұсраудың қаламынан сол тұстағы барлық əдеби жанрларға жататын шығармалар туған.

Ақынның лирикасы оның өмірінің бес кезеңін қамтитын бес өлеңдер диуанына (жинағына) біріктірілген. Олар: «Тухфат ас-сиғар» («Жастық сыйы»), «Васатул хаят» («Өмір ортасы»), «Гуррат əл-камол» («Кемелдік басы»), «Бакия ун-нақия» («Таңдамалардың таңдамалысы»), «Нихаят ул-камол» («Кемел ділік шыңы»).

Əлішер Науаи Əмір Деһлауиді Хафиз жəне Жами секілді кемеңгер жəне танылған лирик ақындар қатарына қосқан жəне Əмірдің ғазал-дарына жауаптан тұратын бірқатар жырлар жазған.

Деһлауидің классикалық тəжік-парсы əдебиет терінің ғазал жанрын қалыптастыру жəне дамытудағы алатын орны орасан. Академик А.Б. Крымский (1871-1941), неміс шығыстанушысы Герман Эте (1844-1917), чех шығыстанушы ғалымы Ян Рипка (1886-1968) секілді ғұламалар Əмір Хұсрауды Хафизге дейінгі данышпан ли-рик санаған.

1289 жылы Əмір Хұсрау эпикалық еңбектер жаза бастайды. Оның тарихи поэмалар деп атала-тын лиро-эпикалық шығармалары кеңінен белгілі. Олардың арасында «Кирон ас-сағдайн» («Екі бақытты жұлдыздың қосылуы»), «Мифтах ул-футух» («Жеңіс кілті»), «Дувалрани жəне Хазрхан», «Нух сихер» («Жеті қат аспан») жəне басқалар.

Əмір Хұсрау ұлы Əзербайжан ақыны Низами Гəнжəуидің «Хамсасына» («Бестігіне») ақындық жауап ретінде «Хамса» атты кітап жазған. Оған «Шамшырақтың шыңына өрлеу», «Шырын жəне Хұсрау», «Лəйла мен Мəжнүн», «Искандердің айнасы» жəне «Жəннаттың сегіз бағы» атты по-эмалары кірген. Əмір Хұсраудың «Хамсасының» тілі жеңіл, нəзік, ынтық-құмар. Олардың айқын да түсініктілігі жəне қарапайымдылығына бола ол дүниелер халыққа жақын болған.

Əлішер Науаи Хұсраудың шығармашылығын жақсы көрген, оны өзінің ұстазы жəне «үнді құмарлығы» деп санаған».

Қожа Шамс ад-Дин Мұхаммед Хафиз Ширази (1325-1390) ирандық əйгілі сопы ақын. Əкеден жастай айырылып, күнкөріс тірлігіне ерте араласқан. Өз бетімен сауатын ашып, кітап көшіру өнерімен айналысады. Хафиздің өз қолымен 1355 жылы көшірген кітабы сақталған. Бертініректе медресені бітіріп, діни білім алады. Ол қасиетті Құранды жəне өлеңдерді нақышына келтіріп жатқа айтатындықтан, халық арасын-да Хафиз аталып кеткен. Хафиз деп мүбəрак Құранды жаттай білген адамды айтады. Ақын шығармалары кейінірек осы атпен таралған.

Хафиздің өмірбаяны туралы нақты мағ-лұматтар сақталмаған. Ол жайлы деректер Дəулетшаһ Самарқанди, Əбдрахман Жами құрастырған антологияларда, тарихшы Мирхонд пен Хондамирдің еңбектерінде кездеседі. Хафиз парсы əдебиетінде ғазал жанрын биікке көтерген. Оның ақындық даңқы Əбу Исхақ Йанджудың билігі (1342-1353) кезінде мəшһүр болған. Хафиздің шығармалары өзі қайтыс болғаннан кейін жинақталып, «Диуан» де-ген атпен жарияланған. Ақын ғазалдарының бастапқы түпнұсқасы едəуір өзгеріске түскен. Оны қалпына келтіруде түрік филологы Суди (1591 ж.ө.) елеулі еңбек етті. Оның жүргізген ғылыми редакциясы бертінде Хафиз өлеңдерінің конондық тексті ретінде Еуропа тілдеріндегі басылымдарға негіз болды. 1928 жылы Иран əдебиетшісі Абдаррахим Хальхали Хафиз шығармаларының көне қолжазбасын (ақын қайтыс болған соң 35 жылдан кейін хатқа түскен) іздеп тапты. Хафиз өлеңдері 1854-1858 жылдары Г. Брокгауздың жариялауында 692 ғазал болса, А.Хальхали тапқан қолжазба басылымында 637 ғазал болып шыққан, Г.Брокгауз жинағындағы басы артық 55 ғазал Хафизбен замандас басқа ақындардың шығармасы делінеді.

Хафиз мұрасы дүние жүзінің көптеген ақындарына зор ықпалын тигізді. Немістің ұлы ақыны В.Гёте (1749-1832) «Батыс-Шығыс диуа-ны» атты он екі кітаптан тұратын туындысының

бір бөлімін «Хафиз наме» деп атаған. А.С.Пушкин (1799-1837) оның шығармаларын сүйіп оқып, ғазал дарының əсерімен өлеңдер жазған. Хафиз шығармаларымен қазақ халқы ертеден таныс. Мектеп-медреселерде Хафиз шығармалары ар-найы оқытылатын. Қазақ əдебиетінің клас сигі Абай Құнанбайұлы алғаш қалам тартып, жыр жазғанда, Қожа Хафиз есімін үлкен ілтипатпен атаған. Хафиздің көптеген ғазалдары қазақ тіліне аударылып, «Шығыс жұлдыздары» деп ата-латын кітапта (1973) басылды. Оның ғазалдар жинағын Құран Кəріммен қоса өлең сүйер əрбір ирандық өз шаңырағының төріне қояды екен. Тіпті, қарапайым халықтың оның өлеңдеріне жақындығы соншалық тіршіліктегі қиыншылык түйіндерін де Хафиздің «Диуаниі» арқылы бал ашып білуге тырыспақ болған.

Занд əулетінен шыққан Кəрім хан өзі билік құрған заманда Шираз қаласының гүлденуіне көп үлес қосыпты. Ол Хафиз қабірінің айна-ласын кеңейтіп дуалмен қоршатқан. Бірнеше бөлмелерден тұратын ғимарат салдырған. Батыс жағына хауыз салып, Рокнабад өзенінен су тартқызыпты. Хауыздың төрт тас ұстыны болған. Сондай-ақ, Хафиз қабірін бағалы мəрмəрмен көмкеріп, бəйіттерін нəсталиқ жазумен тасқа қашап жаздырыпты.

Кəрім хан Зандтан кейін де көптеген кісілер Хафиз зиратын жөндеуден өткізген. 1935 жылы Хафиз зиратының қазіргі жобасы жасалып, 1937 жылы осы ғимарат салыныпты.

Сағди кесенесі Хафиз кесенесінен онша алыс емес. Бірақ оның аумағы Хафиз зираты-на карағанда үлкендеу. Қақпадан кірген соң гүлге толы алаңқайды көресіз. Сағди де гүлдер мен гүлзарларды жақсы көріп, оларды жырлап өткен емес пе? Ақын кесенесі Хафизге қарағанда салтанаттырақ па деп қалдық. Кесене үй секілді етіп салынған. Оның жан-жағына ақын өлеңдері жинағының аттары жазылыпты. Өлеңдерінен үзінділер де өрнектелген.

Атаи. Кашмирде өлеңдер жинағы сақтаулы тағы бір ортаазиялық ақын бар. Ол Балхта туылған делінген. Ұлықбек (1394-1449) жəне оның ұлы Абд əл-Латифтің сарай ақыны болған. Негізінен түркі тілінде жазылған ғазел жанрындағы өлеңдерімен мəшһүр еді.

Осы ретте айта кететін жайт – 2006 жылы «Қазақ əдебиеті» газетінде (№16, 21 сəуір, 2006) жазушы Қалаубек Тұрсынқұлов Атоий туралы біраз ойларымен бөлісіпті. «Ақын туралы біраз мəлімет қалдырған бірден бір адам Əлішер Науаи. Ол өзінің 3 шығармасында Атоийдің атын атайды, түсінік береді, шығармаларынан үзінді келтіріп, өмірбаяндық деректерді де келтіреді. Ол Атоийдің əкесі Смайыл ата туралы «Насаим ул-мухаббат» атты еңбегінде «Исмоил ата Хужа Ахмет Яссавийнинг Иброһим ота отлик инсанинг уғлидир ва хужанинг муриди ва назар қилгандир ва унга мурид, асхаб (субхатдаш) булибдур» деп жазады. Ал оның ұлы Хусейн (Атоий деп түсіне беріңіз) – Қ.Т.) жөнінде дəл осы еңбекте – «Хусейн шайх Исмоил ота фарзандларидандур. Ғазал муаммалик» киши еди» деп жазады. Ал екінші бір «Мажалис ан-нафаис» («Ғуламалар кеңесі») атты еңбегінде: «Мавлоно Атоий Балхта булур еди. Исмоил ота фарзандидур. Дарвишваш ва хутуклук мунбаситочик кунгнили, нуроний киши эрди. Турки чуй эрди. Уз замонида шъери айрок (түркілер) аросида шухрат толдиа» депті.

Сонымен, Əлішер Науаи шығармашылығын зерттеушілер (ақын, жазушылар да) Атоийді қазіргі Ауғанстандағы Балхта туылған деп жаза-тынын байқаймыз. Өзбек ғалымдары оны өзбек ақыны ретінде түрлі хрестоматияларға кіргізген. Десе де Қ.Тұрсынқұлов: «Ол кісінің есімі – Смайыл, өмір сүрген жері де, өмірден өткеннен кейін жерленген жері де (Оңтүстік Қазақстан облысының) Қазығұрт өңіріндегі Турбат ауылы. Осында мемлекет қорғауына алынған күмбезі бар. Оны орнатқан ƏмірТемір деген ұғым бар», дейді.

Мен де Қазығұрт ауданындағы осы жерді əдейі барып көрдім. Ол Шымкент-Ташкент тас жолының шығысында, тау жағында. Кесене біраз жөнделген. Халық Смайыл ата кесенесіне оны əулие санап, көп келіп тұрады екен. Ба-сында шырақшы да бар. Қ.Тұрсынқұлов əрі қарай: «Жалпы Турбатта жеті Атаның бейіті бар. Смайыл атадан кейін бұл аймаққа иелік жасаған ұлы Исхақ атаның күмбезі де осында. Атоий – Смайыл атаның кенже баласы».

Атоий – лирик ақын. Ол махабатты барынша мол жырлаған əрі өмірмен ұштастыра жырлаған. Сезімді күнделікті өмірден бөліп қарамайды, керісінше, үйлестіре қарайды. Ол осы бағытын халық ауыз əдебиетімен сарындас етіп ұстанады. Көптеген шығармаларында халық арасында көп тараған «турки» жырларының үлгілерін пайда-ланып отырады. Ақынның осы қасиетін Ə.Науаи өзінің «Мезонул авзан» атты еңбегінде атап көрсетеді», дей отырып, «өзбек ағайындардың Атоийді өз классиктеріне балап, əдебиетіне үлкен тұлға ретінде енгізгеніне алғыстан басқа айтары-мыз жоқ», дей отырып, Атоийге қазақ халқының да үлесі барлығына көңіл аударады. Оның үстіне ол Қазақстанда туып-өскен жерлесіміз емес пе?» дейді.

Кашмир университеті кітапханасының қолжазба қорында Атаидің «Миғраж наме» жəне «Инша Атаи» атты еңбектерінің екі көшірмесі бар. Олар парсы тілінде. Онда шығармалардың авторы ретінде Атоий емес, Атаи жəне тағы бір жерде «Аталла» деп көрсетілген. Сонда Кашмирдегі Атаи басқа кісі ме екен? Бұған жа-уапты екі ақынның да (егер шынында да олар екі бөлек боп шықса) туындыларын салыстырып, шұқшия зерттегеннен соң беруге болар.

Маулана Нұр ад-дин Абд ар-Рахман Жами (1414-1492). Иə, ортағасырлық парсы тілді көрнекті ақындардың бірегейі атақты Абд ар-Рахман Жами. Ол 1414 жылы Хорасандағы Жам кентінде дүниеге келді. Ата-анасы Əлішер Науаи (1441-1501) де күн кешкен үлкен мəдени, əдеби, рухани да орталық Гератқа көшіп келгендіктен, болашақ ойпаздың бүкіл саналы өмірі Герат пен Самарқан шаһарларында өткен.

Герат Əмір Темірдің кіші ұлы Шаһруһтың (1409-1447) билігінде болатын. Ол кезде Орта Азия ислам дінінің нақшбандия орденінің əсерінде еді. Сол себепті Жами де осы орден əсеріне ұшырамай қоймаған. Абд ар-Рахман өмір сүрген кездегі Гераттың рухани, мəдени, əдеби ор-тасы туралы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашидидіңде» қызықты деректер келтірген. Абд ар-Рахман өлең өнеріне жас кезінен-ақ құмар болған. Сондай-ақ, ол фəлсафаға да ынтыққан. Əсіресе, оны Ибн əл-Арабидің (1165-1240) философиялық шығармалары қызықтырған. Ол өте қарапайым киініп, қарапайым өмір сүрген. Уақытының көпшілігін кітап оқумен өткізген. Гератқа келген Əлішер Науаи (1441-1501) Абд ар-Рахман Жамимен достасып, оны өзіне ұстаз тұтқан.

Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди-де» Абд ар-Рахман Жами жайлы естелік те қал-дырған.

Махмуд Таии (?-?). Өмірі мен шығарма-шылығы жайлы мағлұмат жоқ. Бірақ Кашмирден оның Абдалла Кашмиридің жоғарыда айтылған сұлтан Махмуд жайлы баяндайтын «Қисса Сұлтан Махмуд Газнауи» атты еңбегін көрдік.

ДЕРЕК

Газетіміздің 29 сәуір нөмірінде «Кашмирдегі қазына» атты мақала жарияланған

еді. Онда Сринагар кітапханасындағы түркі ғалымдарының тарихқа қатысты

еңбектерінен мәлімет берілген болатын. Енді төменде әдебиет, музыка, өнерге

қатысты дерек жарияланып отыр.

Əбсаттар қажы ДЕРБІСƏЛІ,Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор

Ғабит ІСКЕНДЕРҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Ж и ы н ғ а Қ ы р ғ ы з Р е с -публикасы Жогорку Кене-ш і н і ң д е п у т а т ы , Т ү р к П А ə л е у м е т т і к - м ə д е н и ж ə н е гуманитарлық мəселелер ко-миссияның төрағасы Са дық Шер-Нияз жетекшілік етті . Төраға өз сөзінде атап өтке-нін дей, комиссия ТүркПА-ға мүше-мемлекеттердің тари-хи тамырластығына, мəде-ни байланысына сүйене оты-рып, парламентаралық ықпал-дастықтың нығаюына, ең бас-тысы, халықтар арасындағы бауырластық қарым-қатынастың нығаюына ықпал етеді.

Отырыстың ашылуында сөз алған Парламент Мəжілісінің де-путаты Сауытбек Абдрахманов түбі бір түркі халықтарының ынты мақтастығы тереңде жат-қандығына тоқталды. «Біз сонау көне тарихтың терең түкпірінде тамырласқан, қанымызға қаны-мыз араласқан, жанымызға жа-нымыз жарасқан халықтармыз. Қанымыз араласқан дейтініміз – түркі халықтары этногенезінің қалыптасуына тілі ұқсас, діні ортақ ежелгі этностар қатысқан. Біз тарихтың қай бел-белесінде де жұбымыз жазылмай, қатар қадам басып келеміз. Жанымыз жарасқан дейтініміз – тілдің ұқсастығы, діннің ортақтығы, жер жақындығы біздің мүдделерімізді де əлдеқашан біріктіріп жіберген. Біздің достығымыз – тарихтың қатал сынынан өткен, ғасырлар қойнауынан жеткен ұлы достық. Біздің мұңымыз ортақ, біздің сы-рымыз ортақ, біздің жырымыз ортақ. Мұңымыз ортақ бола-тыны – тарихтың талай қатпар-қалтарыстарында бізге талай рет бірдей қиындықтарды бас-тан кешуге тура келді, жан-жа-ғымыздан төнген қауіптің сипаты да ұқсас еді. Сырымыз ортақ бо-латыны – сондай қилы кезеңдер халықтарымыздың бо йында ортақ арман-аңсарлар, ортақ мақсат-мұраттар қалыптастырды, осы-дан барып адамдарымыздың мінез бітімінде, өмір салтында, менталитетінде ортақ қасиеттер көбейе түсті. Жырымыз ортақ бо-латыны – еншіміз бөлінбеген ескі замандарда ата-бабаларымыздың ортақ мұңы мен ортақ сыры олар-ды жарыса жырлатты.

Біздің тарихымыз – тағылымды тарих. Қазіргі дəуірдің алтыншы ғасырында Еуразия құрлығының кең-байтақ даласын еркін жай-лаған тайпалар, халықтар бірігіп, алып империя – Ұлы Түрік қағандығын құрды. Біздің арғы аталарымыз кейінгі екі мың жыл бойында сонау Қиыр Шығыстан анау Батыс Еуропаға дейінгі, терістіктегі Сібірден түстіктегі Үндістанға дейінгі алып ау мақты алып жатқан жердегі алуан-алу-ан мемлекеттердің тарихында елеулі рөл атқарғанын Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Тарих толқынында» кітабында жеріне жеткізе жазған», – деп еншісі бөлінбеген түркі жұртының тарихи рөлі жөніндегі салмақты ойларын ортаға салды.

Өзінің сөзінде С.Абдрах манов отырыстың күн тəртібіне қойылып отырған мəселенің өзектілігіне де тоқталды. «Парламенттік Ассам-блеяның Əлеуметтік-мəдени жəне гуманитарлық мəсе лелер комиссиясының бесінші оты-рысы «Апат жəне дағдарысқа қарсы күрес жағдайында ТүркПА елдерінің ынтымақтастығы» та қырыбында өткізіліп отыр. Əлемдік алпауыттар арпалысқан, дағдарыс шиеленіскен жауапты шақта, жаһандық тұрақсыздықтың қазіргідей күрделі кезеңінде қаралып отырған бұл тақырып айрықша маңызға ие. Біздің

ойымызша, осы мəселе тек Түрк ПА мемлекеттеріне ғана емес, барлық мемлекеттерге де қатысты. Өйткені, апат та, дағдарыс та бір ғана мемлекет-те болып, басқаларда болмайды немесе оларға əсерін тигізбейді деп айта алмаймыз. Бұл пробле-малар баршамызға ортақ», – де-ген Мəжіліс депутаты ТүркПА елдерінің апат жəне дағдарысқа қарсы ынтымақтастығы бұдан əрі де жалғасын табады деген сенім білдіретінін жеткізді.

Отырыс барысында «Апат жəне дағдарысқа қарсы күрес жайында ТүркПА елдерінің ынты мақтастығы» туралы Түркия Ұлы Ұлттық Мəжілісінің депутаты Мұстафа Бозкурт баяндама жасады. Ол сөзінде түркітілдес елдер арасындағы ынтымақтастықты нығайту қа-жет екендігіне, оның болашақ ұрпақ алдындағы қасиетті борыш екендігіне тоқталды. Сондай-ақ, Мұстафа Бозкурт қазіргі кез-де əлемде болып жатқан апат-тар мен дағдарыстарда шека-ра жоқ екендігін айта келіп, оған қарсы ынтымақтаса күрес жүргізу керектігін еске салды. Ынтымақтастығымызға негіз бо-латын шарттар жеткілікті. Апат пен дағдарысқа қарсы күресу үшін жан-жақты қолдау керек. Əрине, олардың алдын алу ша-раларын жүргізудің орны бөлек, деді Мұстафа Бозкурт.

ҚР ІІМ Төтенше жағдайлар комитетінің төрағасы Владимир Беккер күн тəртібіндегі кезекті мəселе «Қазақстандағы апатты жағдайлардың алдын алу, төтеп беру жəне бұл мəселеде басқа ел-дермен, оның ішінде түркітілдес елдермен ынтымақтастық мүм-кіндіктері» тақырыбында сөз сөйледі. Төтенше жағдайлар комитетінің төрағасы еліміздегі табиғи апатқа бейім аймақтары төңірегінде айта келіп, апаттың алдын алу, азаматтарды апаттан қорғау мəселесіне жан-жақты тоқталды.

Баяндаманы талқылау ба-рысында сөз алған Əзербайжан Милли Меджилисінің депута-ты Севиндж Гусейнова радиа-ция, ядролық қарудың қолда-нылуы мен экологияның ласта-нуы мəселесін қамтыды. Ол жиын ға қатысушылардың наза-рын Əзербайжан мен Армения арасындағы Таулы Қарабақ қақтығысына аударды.

Ал Парламент Сенатының де-путаты Нұрлан Оразалин болса, қазіргідей қиын-қыстау кезеңде ТүркПА төрт мемлекеттің аты-нан, түркі жұртының атынан сақтандыру ретінде осындай мəжіліс өткізіп, жерімізде апат болып жатса, не істейміз деген сұрақтарға жауап іздеп жəне соған орай мемлекеттеріміздің алдарына осындай ұсыныстарды енгізу өте маңызды екендігін айрықша өтті.

Əзербайжанның Қазақс-тан дағы Төтенше жəне өкі-лет ті елшісі Рашад Маммадов ТүркПА тарапынан қабылданған шешімдердің маңызы жоғары екендігін атап өтті. Қазіргі за-мандағы техногендік жəне та-биғи апаттардың салдарынан дағ дарыстар белең алғандығына, осындай дағдарыс сəтінде қандай əрекетте болу керек, сол жағын қарастыру керектігіне баса назар аударды.

Сонымен қатар, жиынға қа-тысушылар апат жəне күрес жайында ТүркПА елдерінің ын тымақтастығы жөніндегі ұсыныстарды қабылдады. Ол ке-лер жылы өтетін Түркітілдес елдер Парламенттік Ассамблеясының Əлеуметтік-мəдени жəне гумани-тарлық мəселелер бойынша ко-мис сиясының алтыншы отыры-сына шығарылмақ.

Туыстық туы

Бірге, бірлесе әрекет етеді

Кеше Парламент Мəжілісінде Түркітілдес елдер Парламенттік Ассамблеясының Əлеуметтік-мəдени жəне гуманитарлық мəселелер комиссиясының бесінші отырысы өтті.

25 мамыр 2016 жыл

www.egemen.kz6 ТАҒДЫР

Өзінен кейін ұлағатты ұрпақ қал-дыру қай қазақтың да арманы. Шаңы-рақтың шаттығы, ертеңгі иесі – ұл. Сондықтан, алтын басты он қыздан бақа басты бір ұл артық. Атам заман-нан санаға сіңген түсінік бұл. Осы түсінікпен өскен Зейнеп əженің өмірдегі бір өкініші – перзент туралы тілегінде еді. Ол заманда қазақ қызы өз бақытын өзі іздеп сабылмайды. Қызды айтты-рып, құда түсіп, ескі дəстүрмен екі жақ құйрық-бауыр асасып дүбірлі той өтеді. «Əйел бақытын» іздеп сабылып жүрген ешкім жоқ, барған жерінде бағы ашылып, тастай батып, судай сіңіп жататын. Мінезіміз келіспейді екен деп, ажырасып жату атымен жоқ. Үйленген ұл да, тұрмысқа шыққан қыз да Алланың бұйрығы деп қосағымен қоса ағаруға бар күшін салатын. Зейнеп əжеміз де қазақтың көп қызының бірі секілді, атам заманнан жазылып қойған, осы сценарий бойынша құтты орны-на қонған. Барған жері дəулетті ауыл болатын. Түскен үйі де ауқатты адам-дар. Жалғызымның жалғасын осыдан

көремін деп, атасы да, енесі де кел-ген күннен қамқорлығына алып, келін екенін ұмыттырып жіберді. Күйеуі – бір атадан жалғыз ұл, əке мен шешенің көзінің ағы мен қарасы. Еңсегей бойлы, қақпақ жауырынды, соған орай ауыр мінезді, əдеміше келген жігіттің төресі еді. Бетінен қақпай өсірген еркелік ақылды ұлдың бағына айналған – кейбір ақымақтарша еркіндігі есерсоқтыққа емес, əділетке жаны құмар өткір мінезге ұласты. Жаратылысынан тірі жанға қиянаты жоқ Тілеужан айналасындағы əділетсіздікке де төзе алмайтын. Көп сөйлемегенмен, озбырлық көрсе, кім болса да бетіне қарамайтын, сөзге тоқтамаса, жұдырығына жүгінетін. Осы мінезі үшін кейбіреулер күңкілдегенмен, көптің алғысына бөленіп жүрген жігіт еді. Жар сүйіп, отбасылық өмірдің ғажайып əлеміне еніп кеткен Зейнеп бақыттан басы айналғанмен, есінен адасқан жоқ. Құдайдың өзі бере салған бақытты күндерінің əр сəтін бағалауға тырысты. Ата-енеге де, сүйген жарға да лайықты қылықпен ерекелей жүріп, бар-шаны бауырына тартты. Бүкіл ауылға «айналайын келін» атанып, айналаға жақсы атағы жайылды. Ендігі арман шекесі торсықтай, күйеуіне тартқан ұлдарды бірінен кейін бірін туып, осы əулетті біражола бақытқа кенелту. Бұл қуаныштың да ауылы алыс емес сияқты. Алғашқы аяғы ауырлықтың белгілері біліне бастады. Ата мен ене: «Е, Алла өзің қолдай гөр!» – деп, екі сөздерінің бірін жалбарынуға ар-нап алды. Осылайша айы-күні жетіп, алғашқы нəресте шыр етіп дүние есігін ашты. Шекесі торсықтай ұл емес, дүниеге қыз бала келді. Ауыл аймақ қуанып, бесік той жасалды. Ағайын: «Қыз баламен отбасына береке келеді, артынан ұл тусын!» – деп, бата-тілектерін жудырып тарасты...

Арада жылдар өтіп жатты... Зейнеп-тің құрсағы құр болған жоқ – жиі көтерді. Бəрі аман-есен өсіп, алды бойжетіп келеді. Жауқазындай көздің жауын ала-тын сүйкімді кілең қыз бала. Бірін-бірі ойнатып, шамасы жеткені шешесі мен əжесіне серік болып, отбасының дума-ны қызып, берекесі шалқып-ақ тұр. Тек жалғыз ұлдан қалар тұяқ болмағаны əке мен шешенің де, ердің де көңілінде түйін болып тұрып алғандай. Жиі күрсінетін болды. Əр жолы шыр еткен сəби дүние есігін қыз болып аттаған сай-ын үміт жібі бір үзіледі. Ол аз болғандай соғыс басталып, ұлына шақырту келіп тұр. Жарықтық шал: «Болып қалар..!» деген ұрпақтан біржола күдер үзді. Ендігі дəрмені тек сабыр етіп, іштей түйілуге ғана жетті. Ұлын қатты қысып құшақтап тұрып: «Ұлым, соңғы тілегім «қорқақ» деген атқа қалып жүрме!» – деген күрсініп. Соғыстың түрі жаман, кеткендерден тірі қалғандары аз. Енді іштей, əулеттің келешегі үзілер сəтте соңғы ұрпақ өмірін ерлікпен аяқтағанын ғана тілеп тұр. Сəл езу тартып жымиған Тілеужан: «Əке, алаң болмаңыз!» – деді. Буырқанып сезімге оранған айтылар ой мен тілек көп еді, бірақ соңғы сəтте əке мен бала екі ауыз сөзбен ғана түсіністі.

Арада алты ай, артынан зымырап бір жыл өтті. Немістер кері шегініп барады.

Тілеужан əлі тірі. Əуелгі үзілген үміт күн санап қайта жалғанғандай, шал өмірге араласа бастады. Дастарқан ба-сында отырып, көптен бері келініне алғаш рет тіл қатты: «Балам, Алладан үміт үзбейік, соғыстың беті қайтқан сияқты. Қаласа, қалың өрттің ішінен жалғыз қурайды аман алып қалатын Жаратқан біздің тілегімізді қабыл етер». Шай құйып отырған келін көзінен сорғалаған жасты жаулығының ұшымен сүрте отырып,«айтқаныңыз келсін!» – деді естілер естілмес үнмен. Атасының сөзі қуат беріп, Тілеужан қайтып кел-гендей, көңілі сергіп сала берді. Аман-есен келсе, кішілікке өз қолымен ұл туа-тын келіншек алып бермек. Бір əулеттің түтінін өшіру – қазақ үшін кешірілмес күнə. Ал сол күнəнің басында өзіңнің тұруың қандай ауыр. Міне, Зейнептің ұзаққа созылған азапты ойлардан кейінгі тоқтаған жері осы болды.

Тілеужаннан келіп тұрған хат бір кезде тоқтап қалды да, үй ішін басқан зіл тағы да ауырлай бастаған. Жалғыз дəтке қуат – қара қағаз жоқ. Осындай

күндердің бірінде пошта таситын шал үйге қуанып, сүйінші сұрай келді. Тілеужаннан хат əкеліпті. Бар сабыры-нан айырылған шал, Аллаға ақсарыбас айтып, сақалынан жас сорғалады. Ауыр жараланып, госпитальда жа-тыр екен, беті бері қараған көрінеді. Жарасы жазылып қалыпты, жақында елге қайтатынын жазыпты. Үзілген үміт жалғанып, өлгені тіріліп, отбасында бір-ақ күнде шаттық орнады да қалды.

... Соғыс аяқталғалы біраз жыл-дар өтті. Қыршынан қиылған талай боздақтың өмірі мен шаңырағы ортасы-на түскен бір ғана отбасы емес, жермен жексен болған талай ауылдарды көріп, от пен оқтың ортасынан келген Тілеужан «ұл туатын қыз» алуға келіспеді. Қара шаңырақтың иесін күте-күте арма-нына жете алмаған шал мен кемпір көрер жарығы таусылып, пəниден бақи дүниеге кете барды. Зейнеп тағы төрт қыз туды. Ұрпақ жалғастыратын ұл перзент əлі жоқ. Оныншы бала дүниеге келді – тағы да қыз. Тілеужан қуанғанмен, Зейнеп ішінен шыққан «шұбар жыланға» қарағысы келмеді. Ауылда қазақпен бірге өсіп, қазақ бо-лып кеткен Меңке (шын атының қандай болғаны белгісіз) дейтін жалғыз орыс бар еді. Ауыр соққаны сол: «Зейнеп ұл туса, менің өгізім де туатын шығар», деп қалжыңдапты. Соны естігенде қатты күйініп: «Иə, Алла, мына он қызыңды ала бер, жынды да болса бір ұл берші!» – деп, өміріне өкініші жоқ жанның, жалғыз əрі соңғы тілегін айтты...

Əлі де шау тартып тұрған жоқ, ұрпақтан үміт бар. Міне тағы да аяғы ауыр. Бірақ, «соңғы тілектен» кейін арада аз уақыт өткенде дүниеге кел-ген шарана шетінеп кетті, артынан көп өтпей, арбадан құлап, тілі тəтті Жібегі кетті. Айы-күні жетіп босанғанша екі бірдей перзентінен айырылып, өзі де, Тілеужан да қатты күйзелді. Жаратылыс заңы адамның дегеніне көне ме, айы-күні жетіп толғақ қыса бастады. Торғынды көрші үйге жіберген, шыр еткен баланың үнінен күйеуі жүгіріп кетіп, ұзақ бөгелді.

Картоп аршып отырған бала асығып қолындағы пышағымен кеткен екен, жүгіріп бара жатып жығылып, ішіне кіріп кетіпті. Екпінмен келіп жығылғанда бауырына қадалған пышақтан жан тап-сырды. Сол күні кеште дүниеге ұл келді. Қайғы жанына қанша батса да, көп кешікпей ұлдың қуанышымен бəрі ұмытылды. «Орнында бар оңалар», деп атын Орынхан қойды. Кескін-келбеті айнымай əкесіне тартқан екен. Үзілген үміт жалғанып, ата-бабаның аруағы бір аунап түскен шақ. Шаңырақтың иесін өмірге əкеліп, түтінін өшірмей, сақтап қала алған келінде арман бар ма?! Енді ол кісілерді еске алып, құран бағыштаса да беті жарық.

Орынхан мектепке барды – ұлан-асыр той болды. Темекі тартуды үйренді – жігіт болғанының белгісі, бұл да қуаныш.Алғаш үйге арақ ішіп келді. Шайтансудың адам өмірін тозаққа ай-налдыратын сиқырын бұрын көрмеген ауылдың аңқау жұрты оны да баланың ержеткендігі деп қуана қарсы алды. Орынхан осылай басынан «жігіттіктің

дəуренін» кешуге жарағанда, бірге туған қыз бауырларының соңғысы да өмірден өтіп үлгерген еді. Тілек қабыл болды. «Жынды да болса бір ұл» берді, берген қыздарын қайтып алды. Зейнеп сорлы енді ғана тілегінің қате болғанын түсіне бастады, бірақ бəрі кеш. Шалы екеуі қу жалғыздың тілегін тілеп, қаймағы бұзылмаған ауыл жұрты осы тілекті іштей түсініп, Орынханның адам төзбес қылықтарын ешқашан сыртқа шығармады. Орынхан үйленді. Алысырақ ауылдың бір сүйкімді қызын алып келіпті. Енді есі кірер деп, ауыл болып тойлады. Осы əулеттің өткенін біле тін көз көргендер жетпегенін жеткі-зіп, құданы ауыл аймағымен риза етіп жіберді. Алғаш есін жиып, біраз түзел-генмен, Орынхан бастапқы əдетін қайта тапты. Жалғыздың болашағына алаң көңіл мен əке өтті өмірден, артында қал-ған кемпірі мен келін, немерелері өмір бойы Орынханның азабын арқалап қала берді. Арман болған ұрпақ мəселесі осы келіні – Күлəш келгеннен кейін молы нан шешілген. Алты ұл, алты қыз барлы ғы он екі құрсақ көтеріп, бəрі аман-есен ер жетті. Балалар екі күннің бірінде үйдің астан-кестеңін шығаратын əкенің азабын көп тартты. Мас болған күні анам, жарым, балам демей бəрін қуады. Көрші лерге бара беруден ұялып, талай түн дер енесін жетектеген келін балаларын алып, ағаш тардың арасын-да, далада түнеді. Отбасы осылайша ұзақ жылдар қиын да, қыр сыққа толы күндерді басынан кешірді.

Орынханның жасы алпыс үшке жа қындады. Соңғы күндері өзінде үлкен бір өзгеріс бар. Арақты біржола қойға нына біраз уақыт болған. Бірде үйге кірді де, үнсіз жатып қалды. Сол жатқан нан ұзақ жатты, тек далаға шыққы сы келгенде болмаса. Ешкіммен тіл қатып сөй леспеді. Жарытып тамақ та ішпей ді. Алғаш мəн бермеген үй іші бір неше күннен кейін ойлана бас-та ды. Қан ша жерден жаман болса да, отаға сын балалары да, əйелі де жамандыққа қимай асты-үстіне түсіп

бəйек. Осының бəрі басқа біреуге жасалып жатқан қамқорлық секілді, Орынхан ешқайсысына назар аударған жоқ. Ұйықтағандай теріс қарап, бүк түсіп жата берді. Шақыртқан дəрігерге ауруым жоқ, менде нең бар деп жөнін айтпай қойды. Ақыры тура тоқсан күн өткенде басын көтеріп тілге келді.

Дастарқан басында үй тола жиналған адам. Алыс ешкім жоқ – өзінің ұлдары мен қыздары, олардан тараған немерелер мен жиендер. Көптен үйден шықпаған Орынханның арақтың уытымен бұрын үнемі қарақошқылданып жүретін реңі өзгеріп, жүзіне қан жүгіріп, бүгін ерек-ше нұрланып отыр. Жүзінен де, сөзінен де өмірінде болмаған ерекше бір мейірім шуағы көрінеді. Кішкентайлардың бірін қасына шақырып, бірін алдына алып, еркелетіп отыр. Ер жеткен ұл-қыздың бəрі мына жаңалыққа таңырқай қараса да, бəрінде: «Пайғамбар жасына келген-де ақылы кіріп, əкеміз ойланған шығар», деп көкейлеріне келе қалған үміттері басым еді. Тек бетіне бажайлап қараған Зейнеп, таудай болып отырған күйеуінің кескіні мен сөйлеген сөзінен марқұм атасын көргендей болды. Жүрегі шым ете қалды да, өмірден озар алдындағы енесінің соңғы сөзі есіне түсті. «Көсегең көгерсін, қарағым! Бүгінге дейін бəріне төзіп келесің. Алла екеумізді екі түрлі жолмен сынаққа салды. Маған бəрін бе-ріп, ұлды ғана кешіктірді. Сабырым тау-сылды да, қате тілек тіледім. Өмірімнің соңына дейін соның азабын тартып өттім. Сені маскүнем күйеудің қорлығы мен жоқшылықтың сынағына салды. Бірақ ұлды да, қызды да берді. Сен шыда, ашынарсың аузыңнан ауыр сөздер де шығар, бірақ тілегіңе абай бол. Көрген перзенттерің аман болса, өміріңнің кемін толтырар. Менің балам енді түзелер дей алмаймын. Өзімнің де көрер жарығым таусылар шақ тақалып қалды, көп кешікпеспін. Алла саған са быр берсін, жаным!» – деді де үнсіз қал ған. Қанша тауқымет тартып жүрсе де, ту бастағы əдебінен жаңылмаған Зей неп көзінен жас сорғалап отырып, отба сындағы үлкен тірегінен айырылды.

Орынханның мына мінезі мен келбеті, жаратылысымда мен осын-дай адам едім ғой деп тұрғандай. Алдыға келген ас желініп бола бер-генде жөткірініп, отырғандарға айна-ла қарады да, сөйлеп кетті. Əр сөзінде мəн бар, өзінің Құдайдан сұрап алған бала екенінің айналасында отбасының өткен тарихын біраз əңгімеледі.Əрқайсысының өз орнын тапқандарына шүкіршілік етті.Өмірдің мəні перзент екенін айтып, Құдайдың берген бағын бағалай біліңдер деп бір тоқтады. Күлəш шалының жүзінен көз алмай қарап отыр. Марқұм атасына ұқсамаған бір жері болсашы. Ертелі-кеш ауылдың үлкен-кішісі айналасынан шықпайтын еді. Жүрегіндегі парасат пен мейірім шуағы екен ғой үйіріп қоятын. Қазір төрде отырған Орынхан емес, марқұм атасы секілді. Артындағыларға өсиет айту үшін ана дүниеден келгендей. Гүрілдеген жуан дауыс, жағымды бір ырғақпен əрі қарай жалғап кетті. «Құлындарым, мына өмір түсініксіз құпиялардан тұрады. Мен соның бірінің де байыбына жете алмай кетіп барам. Əкесіне тартқан дейді жұрт. Əкемде ақыл да, күш пен жігер де болды. Мен ақылым мен жігерімді араққа бердім, өзімде тек қара күш қана қалды. Сол күшімді совхоздың жұмысына бердім, қалғанын бетіме келгендердің бетін түзеуге жұмсадым. Көзімді ашып, дүниені тани бастағаннан жынды суға құмар болдым. Болмысымның бір бөлшегіне айналып кеткені сонша, көзім жұмыларда бір жүз грамм ұрттап алып аттанармын деуші едім. Бірақ ор-нымнан тұра алмай жатқан күндерде басымнан қандай ойлар өтпеді. Əуелі менен қиянат көргендердің өлісі бар, тірісі бар тізіліп бір өтті. Кейін əкем мен шешемнің алдындағы орындалмаған па-рыз жанымды қыспаққа алды. Соңынан мына өмірдің мөлдіреген тұнық бейнесі көз алдыма келгенде соншалықты лас тəнімнен безініп, өзімнен өзім жирендім. Көңілімнен кетпей қойған сол тазалыққа деген құмарлық жан дүниемді өкінішке орады. Əттең..! Қазір алдарыңда өмірге қайта кел-гендей күй кешіп отырмын. Жұмыр бас ты пенденің бəрінде болатын бір өкініш, бір үміт менде де бар. Өкінішім – өздерің. Осы отырған бəріңе менің салған азабым аз болған жоқ. Өмірден жапа шеккен жерлерің болса, мені ай-налып өткені кем. Үмітім де – өздерің. Бəрің ержеттіңдер, менің жолыма түскендерің жоқ. Əке-шешем марқұм ұрпақ үшін дүниеден баз кешкенде, мен туыппын. Атадан жалғыз болсам да, сендерді көріп марқайып отырмын. Менде ұрпақтың уайымы болмады. Аллаға мың да бір шүкір!..»

Сəл үнсіздіктен соң: «Мені ке шірің-дер! Қандай адам еді? деп сұраған кейін -гілер болса, бүгінгі күнді ғана еске алар -сыңдар. Өйткені, шын бейнем осын дай болса керек еді. Ал өң мен түс тің ара-сындағы ұзақ жылдар туралы еш теңе айта алмайтын», – деді үлкен өкініш пен. Сол күні ол демалайын деп жатты да, сол жатқаннан қайтып тұрмады.

АСТАНА

ЌАТЕ ТІЛЕКТІЅазабы мен єажабы

Бекжан ƏБДУƏЛИҰЛЫ,оқытушы.

Ол туралы Көкжелек ауы лын-дағы еңбек ардагері Мұқан Сартов ақсақал айтып берді.

– Өзім өнерді жақсы көрген соң өнер адамдары туралы айтылған əңгіме, жазылған мақалаларға құлақ түріп жүремін. «Егемен Қазақстан» газетінде Амангелді Сембин туралы жазылған мақала ойыма осыдан 54 жыл бұрын болған бір оқиғаны оралтып отыр.

Біздің Амангелді атындағы сов-хоз мал шаруашылығымен айна-лысты. Малға қажетті азық ре тінде 2 мың гектарға дейін жү гері өсіріп жүрдік. 1962 жылы қыр күйек айында Жамбыл мəде ни-ағарту училищесінен бір топ студенттер жүгері жинау науқанына көмекке келді. Олардың арасында əнші Амангелді Сембин де бар еді. Ауылда фельдшер болып жұмыс істейтін маған совхоз басшыла-ры студенттердің денсаулығын күнделікті бақылап тұруды тап-сырды. Күнде олар жұмыстан келгеннен соң жатақханаға барып, жағдайларын біліп тұрдым. Ауыл жастары студенттермен тез тіл табысып, клубта би кешін өткізе бастадық. Мен бұл кезде совхоз көркемөнерпаздар үйірмесінің жетекшісі болатынмын. Ауыл жастарының басын қосып, күнде кешкісін концертке дайындық жасап жүрдік. Студент жастарды да тарттық. Сонда байқағаным, Амангелдінің өнерге деген құштарлығы, əнді əсем орындай-тыны маған ерекше əсер етті. Бір күні Амангелдіге ауыл жаста-ры мен студенттер бірігіп кон-церт қою туралы ұсыныс айттым. Ол оған қуана келісті. Бір апта дайындалып, ауылға үлкен кон-церт қойдық. Ауыл тұрғындары Амангелді Сембиннің əн орындау шеберлігіне, дауыс диапазоны-на риза болып, таңдай қағысты. Өнерден хабары барлар «Мына бала түбі бір жерден шығады» деген ойларын да жасырмады. Совхоз басшылары концертімізді көріп, ризашылықтарын білдірді. Келесі аптада совхоздың №2 бөлімшесіне (қазіргі Күшаман ауылы) барып, концерт қойдық. Мұнда да өнерпаздарға алғыстар айтылып жатса, солардың ішінде Амангелдінің шоқтығы биік болғанын мойындауымыз керек.

Студенттерді совхозға бас тап келген сазгер Күнсайын Қуат баев еді. Концерттерде оның да бір-неше əндері орындалды. Студент-тер ауылдағы мəдени іс-шара ларға үзбей қатысумен бірге, совхоз дағы жүгері жинау, тазалау жұмыс-тарын да абыройлы атқарып жүрді.

Амангелді кенеттен жұмыста жүріп аяғын жарақаттап алыпты, оны ешкімге айтпаған. Бір күні Амангелді ауырып қалды дегенді естіп барсам, аяғы күп болып ісіп кеткен. Байқауымша, ауылда ем-деуге болмайтын тəрізді. Дереу өзімнің жеңіл-желпі көмегімді көрсеттім. Алдымен өзіне, содан соң совхоз басшыларына айтып, оның Жамбылда емделуі керектігін жеткіздім. Ал оны қалаға жалғыз жіберуге тағы болмайды. Сосын басшыларға айтып, ауылдық клубтың меңгерушісі Шотынбай Айдарқұловты қасына қосып жібердім. Оған Амангелдінің аяғы тəуір болғанша қасында болу ды табыстадым. Себебі, біз Аман гел-дімен жақын араласып кеткен едік.

Екі-үш аптадан кейін Шотын-бай ауылға келіп маған бар жай ды мəлім етті. Жамбылда дəрігер лер Амангелдінің аяғына ота жа сапты. Аяғы тəуір болған соң екеуі су-ретке түсіп, кейін Аман гелді сол суреттің сыртына: «Ескерт кіш Мұқанға Амангелді мен Шотын-байдан. 21/ХІ-1962 ж. Жамбыл қаласы», деп жазып, ескерткіш ретінде маған хатпен жіберген еді. (Суретте Амангелді сол жақта).

Жарты ғасырдан астам уақыт

сақталып, сарғайған суреттің сыры осындай. Бұл суреттегі күміс көмей тенор əнші Амангелді Сембин де, ауылдағы клубтың меңгерушісі болған өнерлі жан Шотынбай Айдарқұлов та бүгінде өмірден өтіп кетті. Екі досымның да жатқан жерлері жайлы болсын демекпін.

Мен Амангелдімен бір айға жуық бірге болғанымда оның адамгершілік қасиетінің жоғары екенін байқадым. Сол кезде ол бар болғаны 17 жаста екен. Соған қарамастан, үлкенді үлкендей, кішіні кішідей сыйлай білетін, тəрбиелі ортадан тəлім алған əдепті жан екені көрініп тұрды. Ал өнер десе ішкен асын жерге қоятын. Өзінің көсілте шырқайтын əсем дауысымен қоса, оның бойынан ұйымдастырушылық қабілетті де байқағаным бар. Газет, журнал, кітапты көп оқып, өз білімін көтеріп отыруды əдетке айналдырған.

Амангелді туралы белгілі қалам герлер Бейбіт Қойшыбаев, Қали Сəрсенбай, Жанарбек Əшім-жанның газеттерге жазған дарын оқып, əсем əндерін радио, теледи-дардан тыңдап жүрдім. Əсіресе, 1973-1981 жылдар аралы ғында оның «Біржан-Сара» операсын-да Біржан, «Қыз Жібек» опера-сында Төлеген, «Абай» опера-сында Айдар, «Айсұлу» опера-сында Əубəкір, ал əлемдік ре-пертуардан «Евгении Онегин» операсынан Ленский, «Князь Игорь» операсынан Владимир Игорович, «Фауст» операсынан Фауст, «Богема» операсынан Рудольф, тағы басқа опералардағы партияларды жақсы орындағанын да білемін. Қайталанбас бояуға қанық əсем дауысы мен биік орын-даушылық шеберлігі оны опера сүйер қауымның, барша жұртшы-лықтың сүйіспеншілігіне бөледі. Аман гелдінің «Ақбақай», «Бал-қурай», «Ай намкөз», «Қор ған», «Шəпибаяу», тағы басқа қа зақтың халық əндерін төгілте, ша бытпен, нақышына келтіре шыр қағанын естігенім бар. Міне, осын дай үлкен өнер иесі А.Сембин 1976 жылы «Қазақстанның еңбек сіңір ген артисі» деген атаққа қол жет кізді. Əттең, өмірі қысқа болды.

Шындығында да оның дауысы ерекше, сирек кездесетін дауыс болатын. Алайда, ауылымыздағы кішкене сахнадан басталған оның өнердегі жолы үлкен сахнаға ұла сып, Италияның атақты «Ла Скаласында» əуелете əн шыр-қайтынын ол кезде біле қойға ны-мыз жоқ. Міне, осындай өнердің шыңына шыққан, дауысы ерек-ше, сирек кездесетін хас талант Амангелді Сембиннің ізі бір кез-дері Амангелді атындағы совхоз атанған бүгінгі біздің Көкжелек ауылында да сайрап жатыр.

Ең өкініштісі сол, оның үлкен сахнада небəрі сегіз жыл ғана тер төгіп, бəйшешектей ерте солғаны. Тұла тойы тұнып тұрған талант егер тірі болғанда талай-талай биіктерді бағындырар еді. Қазақта: «Адам өлген күні өлмейді, ұмыт болған күні өледі», – деген сөз бар. Ендеше, өнердің шыңына шыққан шын талант Амангелді Сембин ешуақытта ұмытылмайды.

«Кезінде сондай бір əнші болған, сондай бір жұлдыз жарқырап туған, сол жұлдызды жабылып жүріп өшіргенбіз», – деген еді бірде белгілі жазушы, қоғам қайраткері Шерхан Мұртаза ағамыз Амангелді Сембин туралы. Ал бұған біздің алып, қосарымыз жоқ. Тек өкінгеннен басқа.

Əңгімені жазып алған Сүндетулла ƏБІЛОВ,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі

Жамбыл облысы,Мойынқұм ауданы

арєайєан уреттіѕ сырыС

25 мамыр 2016 жыл

www.egemen.kz 7ОЙЛАСУ

Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,Қарашаш ТОҚСАНБАЙ.«Егемен Қазақстан»

Ислам иірімі Балалықтың балдай тəтті шырынын мелдек-

тете құйып, алаңсыз да армансыз, əке-шешенің алдында құлдыраңдай еркелеп, адам баласының басына неше түрлі тірліктің тауқыметі түседі-ау деген сезіктің миыңа дəні себіле қоймаған қамсыз шақта əке-шешелеріміз: «Адамнан о дүниеге барғанда алдымен ата-анаңа қалай қарадың, екінші, ұстазыңды құрмет тұттың ба, үшіншіден, көршіңе не істедің, тату-тəтті тұрдың ба?» деген сұрақтар көлденеңнен тартылады, сондықтан ата-ананы ренжітпей, ұстаздарыңды барынша сыйлаңдар, көрші-қолаңмен тату-тəтті тұруды үйреніңдер, олардың шамасы жетпей жатқан жұмысына жүгіріп барып көмектесе салыңдар, сонда барлығының өтеуіне мəңгі бақи Алла тағала сендерді рахымына бөлейді», деген нақылдарын үзбейтін. Қарап отырсақ, осы қарапайым ғана үш қағидатпен-ақ жеткіншектің дұрыс адами келбетінің қалыптасуына үлкендер аса мəн берген екен. Бір-бірімен көңілдері суыспай, қатар қонған көршілер бара-бара туыстай болып, тілегі де, тірлігі де бір болып біте қайнасып кетеді емес пе?!

«Жаман көршің асыңды бағалар, жақсы көршің басыңды бағалар», дейтін қазақ баласы тіпті, «көршің үшін намазыңды бұз» деп те айта-ды. Көршінің үйіне келген мейманды іліп алып кетіп, қонақасы беріп, ер-азамат көршісі соғым соярда қолынан қасапшылық келмеген күнде соның басы-қасында болса, əйелдер жағы өз үйінің жұмысын ысырып тастап, сойылып жатқан малдың ішек-қарыны түскен замат білектерін түріп жіберіп, аязды күнге қарамастан жұмысты əп-сəтте бірлесіп атқарып шығатыны көрші хақысының жоғары екенін білгендіктің арқасы. Бала кезден ана сүтімен беріліп, əке-шешенің атқарған ісімен артындағы ұрпаққа ұласатын халықтық тəрбиеден қоңсы қонған шаңырақтың көршілік хақына қандай мəн берілгені көрінеді. Ғасырлардың ұзақ-сонар көшінде атадан балаға ұласып, көршіні қадірлеудің сыры: «Туыс – атадан, көрші – Алладан», дейтін ұлттық ділде жатқандай. Сонымен, қазақ «құдайы көршім» деп қастерлейтін ұғым жайлы ислам дінінде не дейді? Осы ретте белгілі исламтанушы Ершат Ағыбайұлын сөзге тарттық.

– Асыл дініміз исламда көрші хақысына үлкен маңыз беріледі. Бұл жайында қасиетті аяттар мен хадистерде көп өсиеттер айтылған. Құран Кəрімнің «əн-Ниса» сүресінің 36-ая-тында: «Аллаға құлшылық қылыңдар. Оған ешқандай да серік қоспаңдар. Ата-аналарың мен жақындарыңа, жетімдер мен міскіндерге, туысқан көршілерге, туыс емес көршілерге, жа-нашыр достарыңа жəне жолаушыға... жақсылық жасаңдар», делінген.

Əрбір мұсылман баласы үшін көршінің төрт түрі болады. Мысалы, сіз туысыңызбен қатар қоныстандыңыз дейік. Олай болса ол кісінің сізде, сіздің ол туысыңызда үш түрлі, бірінші, туыстық, екінші, мұсылман бауыр ретінде, үшінші, көршілік хақыңыз бар. Енді бір көршіңіз туыс емес, бірақ діндес, оның екі хақысы, ал келесі бір көрші мұсылман емес, бірақ туыс

көршіңіз, оның да екі хақысы болады. Төртінші, тек көршілік қана хақысы бар, бірақ өзге діндегі, туыс емес, тек қатар қоныс тепкен көршілер кездеседі. Бұл адамның сізде, сіздің онда көршілік хақыңыз бар. Көріп отырғандай, дініміз көрші хақысына айрықша мəн беріп, оның қуаныш-қайғысына ортақтасуды, қателіктеріне кешірімді болып, ішер асыңмен де бөлісуді уағыздайды. Көршің аш отырғанда, тойып ас ішіп, оған қараспауың күнə болып сана-лады. Əнəс ибн Мəлік (Алла оған разы бол-сын) жеткізген риуаятта Алла Елшісі (с.а.с.): «Жанындағы көршісінің аш екенін біле тұра өзі тоқ болып жатқан адам маған нақ иман келтірген емес», – дейді (Əл-Баззар).

Көршіге жиі бас сұғып, хал-жағдайын білу, қиыншылығы болса көмегіңді аямау парыз сана-лады. Тіпті, əлдебір шаруашылық жайыңызды, мысалы, монша, қора-қопсы салу болсын көршіңіздің келісімін алған жағдайда салу – мұсылмандық, ал егер көрші тарапынан оған қарсылық табылса, өз дегенім дұрыс деп бел-ден басу жарамайды. Жалпы, қазақ халқының тəрбиелік мəні бар мақал-мəтелдеріне үңілсек те ислам дінімен астасып жатыр. Мəселен, халқымызда: «Жаман атқа жал бітсе, жаны-на торсық байлатпас, жаман адамға мал бітсе, жанына қоңсы қондырмас», деп шенейді. Ал шари ғатта мұсылман баласы қоңсысы кəпірдің баласы, тіпті, дінсіз жан болсын көршісімен тату болуы тиіс. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) (Бұхари мен Мүслім риуаят еткен) бір хадисінде: «Сендердің біреулерің өзінің жапсарлас қабырғасына көршісінің бөренесін тіреуіне тыйым салма-сын», – деген. Яғни егер бір зиян келмейтін болса, көршінің құрылысы үшін өзінің үйінің, не сарайының қабырғасын немесе дуалын тірек етуге рұқсат беруі тиіс. Хадисте көршіңді ата-ананы қадірлегендей құрметте деген бар.

Мұхаммед пайғамбар (Оған Алланың салауаты мен сəлемі болсын) тіпті, үйді, жерді сатар да əуелі қабырғалас көршісімен ақыл-дасу ға бұйырады. Бұны шариғатта «əш-шуфға» басымдық беру деп атайды. Яғни, егер сіз үйіңізді немесе басқа да жылжымайтын мүлкіңізді сататын болсаңыз, бірінші кезекте көршіңізге хабарлауыңыз керек. Өйткені, көршіңіздің ақысы басқаларға қарағанда басымырақ.

Көрші ақысын беру жайлы Алла елшісі Мұхаммед (Оған Алланың салауаты мен сəлемі болсын) өзі үлкен өнеге көрсеткен. Пайғамбарымыздың үстіне терезеден күнде қоқыс төгіп жəбір көрсететін көршісі болған. Бір күндері əлгі кісі қоқыс төкпей қояды. Сол кезде ардақты пайғамбарымыз ауырып қалған жоқ па екен деп, оның хал-жағдайын сұрап барады. Сондай керемет жақсы қарым-қатынасты көрген көршісі кəлима айтып, иман келтірген екен. Сондықтан, ислам дінінде көрші хақысы өте жоғары қойылған, – дейді дінтанушы.

Кесте, кептер жəне көңілден өшпейтін əсер

Халқымызда: «Жақсы көрші – төрің, жа-ман көрші – көрің», «Жақсы болсаң көршіңмен, Кем қалмайсың еншіңнен», «Отты шұқысаң, өшеді, көршіні шұқысаң, көшеді», ал татарларда: «Көршіңе кілем сыйла, бір шетінде өзің отырасың»,

деген тəмсілдер бар. Осындайда, яғни көрші-қолаң жайында əңгіме қозғалғанда, марқұм анамыздың қазбауыр бұлттардың қиял қиянындағы балалық базарына алып ұша жөнелетін əсерлі естеліктері қандай ғажап еді деген ойға берілесің...

... Біздің бала күнімізде ауылға тілі де, діні де қазаққа ұқсамайтын бөтен ұлт өкілдерін мəжбүрлеп қоныстандырды. Үлкендердің əңгімесінен болжауымызша, молдаван отбасы болулары керек. Салқын саясаттың зардабы əлі толық жойыла қоймаған кез-тін. Кавказдан, Қырымнан, басқа да түрлі өңірлерден қаншама адамдардың еркінен тыс көшірілгені бізге тарихтан жақсы мəлім. Əлгі жаңа көршіміз кішкентай сəбиін сыртынан қамап, ал өздері таң алагеуімнен ымырт жабылғанша жұмыс істейтін. Ата-анасыз үйінде жалғыз өзі қалған бейшара сəбидің шырылдап жылаған үніне құлақ түрген біздердің мына сұмдыққа жанымыз түршігіп, тар бөлмеден тұншығып шыққан өксікті ести-ести өзіміз зорығатынбыз. Тағдыр-талайдың ащы демін ерте сезінген бейбақты жұбата алмай, терезеден ішке тесірейе үңілуден басқа амал та-былмайтын. Балапанның үні əуелгіде денесін əлдене осып жібергендей тым ащы, зор өксікпен басталып, əлден уақыттан соң бірте-бірте баяу-лап, қиындыққа мойынсұнған титімдей жүректің көз жасы солқылдай дамыл табатын. Біздің төзімімізді беймəлім күш сырттан сынап тұрған тəрізді, сай сүйегіміз сырқырайды. Шат күлкі мен қуаныш базарына толы өміріміз əлгі сəбидің шырқыраған шыбын жанының жанында ертегі əлемімен тең еді. Шаттықтан гөрі жанарға жас үйіріліп, мұңға торыққан кездің есте көбірек сақталатыны несі екен осы?!

Сəбиінің бақыты үшін ет жүрегі езілмейтін ата-ана бар ма? Қолдарынан басқа түк келмейтін болған дықтан байғұстар не істейді енді. Отансыз келім сектерді елеп-есіркеген ауыл адам дары ның сондағы мазасыз сəтін бала да болсақ ұмыт пауы-мызға не себеп екен? Бəлкім, ауылдан алыс қа ұзап шықпаған біздердің сырттағы бей мəлім тір шілікті біліп, көрмекке құштар балаң сезі-мі міздің əсерінен бе, əлде қиял-арман ға тым бері ліп кеттік пе, əлгі кісілердің мұң лы кескі-ні не мүсіркей көз тігеміз. Сұрапыл соғыс тың соң ғы қасіретін шеккен осы тағдырлар ар қы лы біз де өмірдің күн мен түннен, жарық пен қа раң -ғылықтан, бейбітшілік пен қасіреттен құ ра ла ты-нын санаға сабақтай бастағандаймыз... Қашып-пысып жүрген бейшаралар қайбір жетіс кен нен боздатып баласын қамайды дейсің... Мына дай сойқанға жаны шыдай алмаған анамыз бір де көршінің үйіне өзі барып, бас сұғуына тура келді.

– Айналайындар-ау, бейбақ баланы сонша-ма шырылдатып суық бөлмеге қамап қойғанша, маған-ақ беріңдер. Өзіміз де шиеттей бала-шаға-лы үйміз. Қолы бостықтан, жұмысы жоқ тықтан ай тып отырғаным емес, үйдегі шаруа бастан асып жатыр. Бірақ, мына жағдайды көріп оты-рып, мұнан əрі қарай шыдауға төзімім таусылып бара ды. Сорлы сəбидің не кінəсі бар еді осын-шама қорлықты бастан кешетіндей. Қазақта: «Көр ші ақысы – Құдай хақысы», деген сөз бар, мы нан ша бала сыйған кеудеме бір түйір дəнге орын жоқ деймісіңдер. Əлгі сорасы тыйылмай жы лай бе ретін бала мынау ма, алып кеткелі келдім, – дейді.

Мұндай тосын жайтты күтпеген ерлі-зайып-ты байғұстың зəре-құты қалмай, сəлден соң естерін жиып, тіл қатыпты:

– Баламызды бағып-қаққаныңыз үшін төлейтін сізге дəнемеміз жоқ. Ақысына не сұрайсыз ? – де-ген қос мұңлық көздеріне жас алыпты.

Анамыз сонда: «Сендердің үстеріңнен пай-да көрейін деп келіп отыр дейсіңдер ме мені, түге. Маған бір тиындарыңның да қажеті жоқ. Ең алдымен, қарақтарым, баланың жағдайын ойлау керек емес пе? «Байтал түгіл бас қайғы» мына заманда бала-шағаның жағдайын ой-лайтын шамаларыңның жоқ екенін əрине, көріп-біліп отырмын. Сондықтан, еш алаңсыз жұмыстарыңды істей беріңдер. Ал бірақ өз балаларымның аузына не тоссам, мынаған да соны беремін. Аштан қатырмаймын, отқа, суға түсірмеймін. Ботадай боздатпаймын», деп көршінің баласын аналық мейіріммен аялап, ба-лапандай бағып-күтеді.

Əлсін-əлсін уатып, əн салады. Əсем əн сəби жүрегіне махаббат ұялатып, биіктерге одан бе-тер самғатады... Бірде түн жарымында көршілер есік қағып тұр.

«Беймезгіл уақытта мазаларыңызды алып жатқанымызға ғафу өтінеміз. Ауылдарыңыздан көшіп бара жатқанымызды билік адамдары білмейді. Тек өздеріңізге ғана айтып отырмыз. Өйткені, біз үшін туыстан артық адамсыздар. Сондықтан, əдейілеп қоштасып кеткелі келдік... Туысқанға жасайтын жақсылықтарыңызды аямағандарыңыз үшін қимайтынымыз тағы рас. Бірақ амал қанша, жатсақ-тұрсақ атамекеніміз, ішкен құдығымыз ойымыздан еш шығар емес. Бізді сіздерге сыймай кетіп барады демеңіздер, көкірегіміз өксікке толып, қимай кетіп барамыз. Бізге көрсеткен көмектеріңізді, дос көңіл дері-ңізді ешқашан ұмытпаймыз. ...Ал, туғандар, қош болыңдар», деп аз күнде ағайынға айналған бейтаныс көршілердің егілген көз жасына біз де қосылып жылап, қимай қоштастық.

Осылай деп тұрып, келіншек: «Сіздер сияқты мейірімді, қайырымды жандар көп болсын. Татулық пен бейбітшілік жер бетінде мəңгі үстемдік құра берсін деген оймен мына көгершіндерді өз қолыммен бедерлеген сүлгіні сіздерге тарту етуге рұқсат етіңіздер. Өздеріңізге деген сүйіспеншілігіміздің үлкен белгісі бол-сын, қабыл алыңыздар», деп қанатын жайған қос кептердің бейнесі кестеленген аппақ сүлгіні сыйға тартты.

... Бала күнгі тұнық бастаулар жадыңның жапырағына оралады.

(Соңы 8-бетте)

Кейде айналамыздағы көп нәрсеге мән беріп, зейін сала қоймайтындығымыздан опық жейтініміз рас. Өкінішке қарай, қайырымдылықтың орнына қатыгездікті, адалдықтың орнына айлакерлік мен алаяқтықты, достықтың орнына дөрекілікті, бауырмалдықтың орнына жеке бастың қамын жеушілікті, елгезектіктің орнына есепке құрылған екіжүзділікті көргенде, халқымыздың байырғы салт-дәстүрінен, ұлттық тамырынан алыстап, асыл қасиеттеріміздің бүгінде көзден бұлбұл ұшып бара жатқанын мойындамасқа лажың қалмайды... Мәселен, адамды қасақана елемеу, ескермеу, көзге ілмеу, бір қарағанда, соншалық бір әңгімеге арқау ететіндей маңызды нәрсе болып көрінбеуі мүмкін, ал бірақ екінші жағынан ой-лап қарасаңыз, кісінің түбіне жетуге осының бір өзі-ақ жетіп жатыр. Жаһанданумен жағаласатын себебіміз сондықтан... Қалада екінің бірі өзімен көрші тұратын қоңсы-қолаңының түр-түсін, аты-жөнін толық біледі деп айта алмайсыз. Темір

есіктерден адам түгілі, жел өтпестей. «Көрші ақысы – Тәңір хақысы» деген қағидасы бар кешегі қазақтың бейнесі бүгін басқаша өзгеруіне заманы, қоғамы кінәлі деушілер табы-лар, алайда әсіресақтық пен өзімшілдік, оңаша оқшаулану мен жүрекке барар жолдағы «қорғаныс бекінісін» қатайту түбі адами қарым-қатынастағы киелі ізгі дәстүрлерді түбімен жұтып жіберетінін әсте естен шығармаған абзал. Сол се-бептен де біз халқымыз қашаннан құрметтеп, қадір тұтқан, ұлт мәдениеті мен ұрпақ тәрбиесінің үлгілері ұялаған – көршілік татулық пен қоңсылық парыз туралы әңгімеге ерек-ше тоқталуды жөн деп таптық.

...Сонымен, қоңсы-қолаңыңыз қандай адамдар? Араларынан қыл өтпестей тату-тәтті көршілер бар ма өзі? Көршіңізді әлденеге ренжітіп, көңіліне қаяу түсіріп алған жоқсыз ба? ...Қысқасы, ортаға салсақ, ойы мен ойпаңы көп дүние екен бұл шіркініңіз.

көршіңіз, оның да екі хақысы болады. Төртінші,

«Егемен Қазақстан»

Бай елмен байланысты ныєайтќан тиімді

Кеше СІМ-де Қазақстан Республикасының Катардағы Төтенше жəне өкілетті елшісі Асқар Шоқыбаевтың журналистерге арналған брифингі болды. Онда елші Катар елі туралы толымды ақпараттар берумен қатар, Қазақстан мен Катар арасындағы саяси, экономикалық жəне мəдени байланыстарға тоқталып өтті.

Жақсыбай САМРАТ,«Егемен Қазақстан»

Катар Парсы шығанағы аймағындағы ғана емес, əлемдегі жоғары дамыған елдердің бірі. Табиғи газ өндіруден жəне оның қоры жағынан əлемде үшінші орын алады. Сондай-ақ, мұнай мен мұнай өнімдерінің əлемдегі ең үлкен экспортерлерінің қатарына жатады. Жан басына шаққандағы ІЖӨ көлемі жөнінен əлемде бірінші орын (100 мың долларға жуық) алады. Елдің осындай жетістіктері барын айта келіп, елші Катардың аса ірі экономикалық əріптестері кімдер екенін де атап өтті.

Елде өндірілетін барлық мұнай өнімінің 54 пайызы Жапонияға тасымалданады екен. Одан кейінгі орындарда Сингапур, Оңтүстік Корея елдері тұр. Екі елдің де импортқа шығаратын тауарлары біркелкі болғандықтан, Катардың Қазақстанмен арадағы сауда-экономикалық байланысының көлемі шағын. 2015 жылы ол бар болғаны 463,5 мың АҚШ долларына тең болған.

Катардың Астанаға бөлген грантына салынған «Нұр-Астана» мешіті екі елдің арасындағы жылы қарым-қатынастың символы секілді болып тұрады. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Катарға 2015 жылғы ресми сапары барысында Астанада шейх Тамим атындағы мектеп салу үшін 13 млн. доллар бөлінетіндігі туралы келісім болған. Сонымен қатар, Катар тарапы Қазақстаннан қой етін, көкөністер мен жемістер жəне т.б. өнім түрлерін сатып алуға мүдделі екенін жеткізген.

Жақында Женевада өткен ақпараттық қоғам мəселелері жөніндегі дүниежүзілік форумға қатысушылар еліміздің «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» Заңын қарап, сарапшылық топ мүшелері барынша көп оң рецензиялар берді.

Ќазаќстан заѕы жоєары халыќаралыќ баєалауєа ие болды

Осы жайында Мəжіліске Халықаралық электр байланыстары одағының Бас хатшысы Хоулинь Чжао мырзаның атынан алғыс хат келіп түсті. Форумға қатысушылар Қазақстан Парламенті Мəжілісінің ел азаматтары үшін қолайлы ақпараттық орта құруға қатысты елеулі күш-жігерін ерекше атап өткен.

2015 жылғы 16 қарашада «Ашық үкімет» құру үшін заңнамалық база дайындаған «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» Заң қабылданды. Заңның негізгі идея сы азаматтардың ақпарат алудағы консти туция-лық құқығын іске асыру болып табылады.

Заңмен ақпарат беруге міндетті субъектілер тіз-бесі ұлғайтылды, ақпарат түрлері, оларды ұсыну тəсіл дері жүйеге түсіріліп, кеңейтілді, мемлекеттік органдар басшыларының жыл сайынғы ашық баян-дамалар жасау практикасы енгізілді.

Азаматтар мен заңды тұлғалардың ақпарат алуға құқықтарын іске асыру мақсатында «Электронды үкімет» веб-порталының тиісті компоненттерінде бірыңғай модуль жасалды, ол «Ашық деректер», «Ашық НҚА», «Ашық бюджет» сияқты үш компо-ненттен тұрады. Жыл соңында «Мемлекеттік орган-дар қызметінің тиімділігін бағалау» сияқты төртінші компонентті ашу жоспарланып отыр.

Тұтастай алғанда, «Ақпаратқа қол жеткізу тура-лы» Заң мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығын қамтамасыз етеді, азаматтардың мемлекетті басқару-дағы құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейтіп, сыбай-лас жемқорлықпен күресті күшейтеді.

«Егемен-ақпарат»

Қ а з а қ с т а н н ы ң б ү к і л өңірінде Олжас Сүлей менов-тің 80 жылдық мерейтойы асқан сүйіспеншілікпен ата-лып өтуде. Соның бірі – Ұлт-тық музейде ұйым дасты рыл-ған «О. Сүлейменов поэзия-сын дағы тарих жəне тағы-лым» атты ғылыми конфе-ренция.

Шараға алыс жəне жақын ше-телдерден мəртебелі қонақтар, белгілі мемлекет жəне қоғам қайраткерлері, қоғамдық ұйымдар-дың өкілдері, жоғары оқу орын-дарының басшылары, сонымен қатар ғалымдар мен студенттер қатысты.

Конференцияда Ұлттық музей-дің директоры Дархан Мыңбай ақын Олжас Сүлейменов тің шығармашылығы мен қаламгердің қоғамдағы орны туралы айта келіп: «Олжас Сүлейменов – біз үшін ғана емес, біздің ұрпақтарымыз үшін де мақтаныш болатын тұлға. Оның белсенділігін, қоғам үшін атқарған еңбегін ел-жұрты жақсы бағалайды. Ол Қазақстан үшін де, əлем үшін де еңбектері ең көп та-ралыммен шығып, көп оқылған ақын», – деді.

Олжас Омарұлының жазу шы -лығы, қайраткерлігі, «Не ва да- Се мей»

қозғалысының же тек шісі ре-тіндегі атқарған рөлі, ға лым д ы ғы, саясаткерлігі бүгінде дүние жүзі халықтарына мəлім жайттар.

«Халықаралық жиындар-да, ғылыми конференцияларда, сая сатта, поэзияда Олжастың бойы да, ойы да ешқашан ала-сарып көрінген емес. Ол үнемі ел мəртебесін көтерумен келеді. Олжас Сүлейменов азаматтық, адамзаттық биік поэзияны жаса-ушы», – деді жиында сөз алған қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбеков.

Ғылыми жоба аясында Олжас

Омарұлының жазған мұра ларын жаңа тың деректер негізінде зер-делеу, жастарды отаншылдық пен патриотизмге тəрбиелеу, сондай-ақ қазақ мемлекеттігі нің қалыптасуына жəне даму кезең-деріне қосқан үлесін ғылыми тұрғыда жүйелеу жайында ойлар айтылды. Ғылыми конферен-ция барысында О.Сүлейменовтің шығармашылығы мен өміріне арналған фото жəне кітап көр-мелері арқылы ғажайып сырлар шертілді.

Қаршыға КҮЛЕН

(Соңы. Басы 1-бетте)

Оның ішінде 351-і жоғары оқу орындарын, ал 169-ы колледж бітіреді. Өңірдегі жас мамандарға қажеттілікті қамтамасыз ету үшін білім басқармасы, аудандық жəне қалалық білім беру бөлімдерінің өкілдері Семей, Қарағанды, Астана, Алматы қалаларының жоғары оқу орындарының бос орындар жəрмеңкесіне қатысады. Нəтижесінде алдағы оқу жылын-да Семейдің Шəкəрім атындағы мемлекеттік университетінің 19 түлегі біздің облысымызға келеді деп жоспарлануда. Соңғы үш жыл ішінде облыс мектептеріне бір жа-рым мыңнан аса жас маман қызмет етуде. Ауылдық жерге жұмыс жасауға келген мамандарға мем-лекет кепілдендірілген əлеуметтік

топтама ұсынады – тұрғын үймен қамтамасыз ету (жалға беру, қызметтік, т.б.), баспана сатып алуға бюджеттік несие 1500 АЕК (3181,5 мың теңгеге дейін), 70 АЕК көлемінде көшерақы (148470 теңге). Бұл шаралар, əсіресе, жас мамандар – отбасылар үшін маңызды.

Үлгі етерлік жастар да аз емес, мысалы, Рүстем Сүлейменов пен Назерке Омарова екеуі де педагогикалық институт бітірген соң ауылға келіп еңбек етуде. Курчатов қаласының дəл жа-нында орналасқан алыстағы Ақжар ауылындағы қазақ орта мектебінде жас мұғалімдер Н а й м а Д у м а н , А р м а н г ү л Мұтан, Бұлбұл Аюпова, Гауһар Сыздықова – Шəкəрім атындағы университетті бітіріпті. Айна

Мыңжарасова Талдықорғаннан оқу бітіріп «Диплом мен – ауылға!» бағдарламасы аясында келіпті. Яғни, «Дипломмен – ауылға!» де-ген бағдарламасына үн қосқан па-триот жастардың бар екені.

Ақшиман ауылында жас мұғалімдер Гүлдана Амангелді, Ардана Қаймолдина, Ырысбек Ахметов те Ақжар ауылында ұстаздық етуде. Мектеп дирек-торы Мəдина Қабдырəсілова осыдан төрт жыл бұрын облыс орталығындағы педагогикалық оқу орнын бітіріпті. Көңіл қуантады. Негізінен, жоғары оқу орында-рын бітірген соң туған ауылда-рына қайта оралып, еңбек жолын бастайтын жастардың қатарын көбейту жобасы қолға алынса, бұл бастама жолын табар еді.

Бірақ, «Дипломмен – ауылға!» мемлекеттік бағдарламасы бары-сына бөлінген қаржының орнымен жұмсалу-жұмсалмау мəселесі де алаңдатады. Ауылда пəтер сатып алу, табу оңай емес. Əкімдер жас мамандарға үй салып жатқан жоқ. Соңғы жылдары өкінішке қарай, өңірдегі Май ауданында – 47, Ақтоғайда – 58, Қашыр ауданынан 25 жас маман кері қайтқан көрін еді.Бағдарлама бойынша 2009-2015 жыл дары облыс мектеп тері не барлығы 2 770 жас маман ауылға барғанын айтады облыстық білім басқармасының өкілдері.

Олай болса, жас мамандардың дипломдарын құшақтап, қайтып кетпеулеріне, ауылда тұрақтап қалуларына – жергілікті əкімдіктер қаладағыдай лайықты жағдай жа-саулары қажет.

Павлодар облысы

Тўєыры биік тўлєа

520 тїлек«Дипломмен – ауылєа!» барады

im9.

asse

t.yvi

mg.

kz

25 мамыр2016 жыл

www.egemen.kz8 ОЙЛАСУ

(Соңы. Басы 7-бетте)Аршын төс ақ кептер – анасын аңсап аңыраған

сəбидің ақ таңдарға ілінген кірпігін еске түсіреді. Оған əлі күнге дейін үнсіз үңілесің... Кестелі ора-мал төргі бөлмедегі жастықтың бетіне əсемдік үшін жабылды. Бірде сағыныш, бірде қимас сезімге айналған бір кестенің қысқаша тари-хы осы. Шын ниетпен сыйланған сол құнды сыйлық тозған жоқ. Жүрек жылуы қосылып тоқылғандықтан шығар... Көршілеріңді сағыну, іздеу, еске алу кісіге бір ғанибет екен-ау!

Қоңсының қоқысы Салықбек ақсақалдың ақыл-кеңесін, өсиетін

тыңдау бізге қайталап оқи бергің келетін қызық кітап сияқты өте бір ғанибетті сəт... Ағамыз Алматыдан елордаға атбасын тіреген сайын редакцияға арнайы бас сұғып тұрады. Жанға

жайлы жаңалығымен бөлісерде дариядай тасып ала жөнелетін əдеті. Жақында жаңа пəтерге қоныс аударыпты. Қуанышында шек жоқ.

– Таңертең ерте тұрған адамның ойы да, бойы да сергек болады, қарақтарым, сондықтан əрдайым ерте тұруға дағдыланыңдар, – деп өрбітті əңгімесін сексеннің сеңгіріндегі ақсақал. – Менің күнделікті жұмысым таңертең үйдегі қоқыс шелекті сыртқа шығарудан басталады. Жо-жоқ, бала-шағасы күн көрсетпей жүр екен мына кісіге деп ойлап қалмаңдар. Қарттық жеңіп, таяқтың көмегіне сүйеніп қалмау үшін солай істеймін. Денем соған əжептəуір сергіп қалады. Осыдан артық қандай спорт керек жасы үлкен адамға... Осы арқылы мен көршілеріме тағы бір қызық тəжірибе жүргізіп көрдім, – деп қария тың əңгіменің төбесін қылтитып, қызықтырып қойды.

– Қандай тəжірибе ол? – дейміз əңгіме айта алудың өзін зор өнер санайтын қарияның ойын сабақтастырғымыз келіп.

– Бұл тəжірибені əркім жасына қарамай қолдана берулеріне болады, – деп қуақыланды əңгіме иесі.

– Көршілерімнен бастадым алғашқы тəжірибемді, – деді ол.

– Жас отбасы болғандықтан көп нəрсеге үлгере алмай жата ма, əйтеуір күнде таңертең бір сөмке қоқыс əлгі көршімнің есігінің алдын-да буылып-түйіліп дайын тұрады. Өз үйімнің қоқысын төгерде əлгі көршіміздің қалдығын да білегіме іле кетіп жүрдім. Бір күн, екі күн, үш күн... санаған жоқпын, осы іс маған күнделікті əдетке айнала бастады. Ол сабаздар сыртқа шығарып қоюларынан танбайды, ал мен таңертең қоқысты тасуды тоқтатпаймын. Арада біраз күн өтті. Бірде олармен бетпе-бет жолығып қалдым.

Ерлі-зайыпты жастар мені көргенде қатты са-сып, не айтарларын білмей аңтарылды. Өмірлері жаңадан басталып келе жатқан жастар болғанмен, беттерінің ұяты бар екен. Жүздері қызарды. Хал-жағдайымды сұрап, өздерінің жұмыстан түннің бір уағында қайтатындықтарын айтты. Соған қарағанда, қолдары босай бермейтін көрінеді. Осы көмегіме шексіз ризашылықтарын жеткізіп, жақсылыққа қолдарынан келгенше жақсылық қайтарғысы келетіндіктерін білдіруде. Мен өзіме ешқандай көмектің керек емес екендігін, көршілеріме деген шынайы сыйластықтан, адамдарға аздап та болса қолғабысымды тигізу мақсатында істеп жүргенімді айттым. Бақытты отбасымыз дедім... Жалпы, неге осы адамдарға бір жақсылық жасай қалсаң, мұны міндетті түрде қайтарылуға тиісті қарыз деп ойлайды? Жақсылықты қарызға жасайтын болсаң, мұның онда несі жақсылық? Бір білетінім, айналасына шуақ шашып, көршілеріне əрдайым жақсылық, қуаныш сыйлап жүретін кісінің одан атақ-дəрежесі кеміп, абыройы түсіп қалады деп ойла-маймын, қайта араларындағы сыйластық, құрмет сезімі нығаяды, – деп өнегелі ой өрнектеген қарияның əңгімесінен біз де өзімізше сыр түйгіміз келген... «Арғы дүниеде: «Көршіңмен дестің бе, ыстық нан жестің бе?» деп сұрайды екен. Əсіресе, қалалық жерлердегі көршілердің бірінің үйіне бірі бас сұқпайтыны рас. Жаныңыздағы көршіңіздің қиындығына бірге күйзеле алмау, қуанышын бірге бөлісіп, тойламау салдарынан, көшеде кез-десе қалған жағдайда бас изеуден арыға аспай-тын міз бақпас қалыптан жүзіміздегі эмоция

мен сезім жоғалуда... Қоңсының қоқысын төгіп жүрген Салықбек ақсақалдың мына өнегесі шы-нымен бізді терең ойға батырып кетті. Менің осы көршілерім кім еді...Аты-жөндерін неге есімде сақтап қала алмағанмын?

Берен дегенше,береке десейші

...Берен есімді əжемізді ауыл адамдарының əлі күнге дейін ауыздарынан тастамай айтып жүруінің сырына тағы бір мəрте үңіліп көруге тура келді. Жарықтық, табиғаты таза, өте бір қызық адам еді. Ол кісіге ешкім «ананы істе, мынаны істе» деп əдейілеп бір жұмысты жүктемегенмен, апамыз өзінен гөрі жұрттың қамын көбірек жейтін нағыз əулие жан болатын. Өрістен мал қайтатын уақыт таяп қалды-ау дей бастағаннан ол кісі өзінің негізгі шаруасын ат қаруға кірісіп

кетеді. Маңайда жайылып жүрген бұзау ларды айдап əкеліп, ауылдастарының шар ба ғына кіргізетін. Мұндағысы өрістен оралған сауын сиырларды төлдері еміп, көршілерінің бала-шағасы ағарғансыз қалып қоймасын деген жанашырлығынан. Бұрынғының адамдарының бəрі неткен əулие деген ұғым негізі осы кісінің өмір өнегесі арқылы бала санамызға мықтап сіңіп кетсе керек. Онысына ол уақытта ешкім келемеж-деп күл мейтін, ауылда көптің жағдайын ой лай тын сон дай бір адам жүруі керек сияқты, бұзау ларды кеш кісін қораға Берен апа ғана əкеліп бай лауға тиіс сияқты, ауыл тіршілігінің күнделікті көрі нісі осы -лай өрілуі заңды сияқты көрінетін. «Мынау менікі, мынау сенікі», деп ала қойды бөле қыр қу ды білмей өткен жарықтық Берен апа есімі нің көр ші туралы əңгіме қозғалғанда алдымен ата лып жатуының себебі содан. Көптің игілігі үшін ат қар ған ша-руасына ол ешқашан ақы сұрап көр меп ті. «Мен сендер дің жұмыстарыңды тегін істеп жүр мін», деп міндет сі ніп, шаршы топта бəлсіне сөй леу ден мүлде ада жайсаң мінезді апамызды сол үшін де көпшілік қадірлеп, сый-құрмет көр сету ден сараң-дық танытқан жоқ. Əзіз апаның өне гелі өмірін кейінгі жастарға аңыз ғып жырлап, ел дің бірлігі мен ынтымағына қызмет еткізетін жақ сы дəс түр ге ай налдырды. Берен көрші-қолаңның бере ке сін кір-гізіп отыратын белді ана атанды. «Береке, бір ліктің иесі шіркін, Берен-ай!», деп алдыңғы толқын аға-апаларымыз тамсанып, табынатын ғажайып тағдыр жайында егер уақыт жетіп жатса, кейін жеке кітап етіп жазсақ та артық болмас еді-ау деп ойлаймын.

Балаң санамызда сары майдай сақталған кіршіксіз, мөлдір бастаулар сол Берен секілді ірі тұлғалардың өнегесі емес пе екен деген ой тағы қылаң береді. Қазір көршінің бұзауын байламақ түгілі, біреудің қорасына баса-көктеп ешкім кірмейді. Көптің жұмысын ақысыз-пұлсыз атқарған адамды бүгінде есі ауысқан бейбаққа балайды, ақымақ санайды. Өйткені, қазір нарық заманы, атқарған жұмысына қарай əр адамға ақы төленуі керек деп есептейді жұрт. Тіпті, туған бауырлардың өзі бір-біріне ақысыз көмек қолын созбайтын деңгейге жеткеніміз тағы шындық. Берен апамызды еске алғаннан кейін өмірден озған кешегі көптеген жақсы адамдардың жарқын бейнесі еріксіз көз алдыңа келеді. Марқұм туған əке-шешеміздің өзі мейірімге шөлдеп келген жандарға жан жылуын аямай, қолдарынан келгенше қолдау көрсететін, мұңын шағып жылап-сықтаған пенде-лермен қосылып егілетін қайырымды, жұмсақ жан-дар еді. Біз де олардың «анаған мынадай жақсылық жасағанбыз, мынаған солай көмек беріп едік», деп ауылдастарына, көршілеріне өткен-кеткендерін есептеп, еске алып отырғанын ешқашан көрген емеспіз. Қазақы қалыпқа, адами қарым-қатынасқа негізделген қағидалар қабырғасы сөгілмейтін. Сол тағылымнан тарыдай із таба алмайтынымызға қазір қарадай қамығамыз. Берен апалардың кезіндегі бе-реке қайда кеткен? Біреудің малы түгілі жанында ешкімнің жұмысы жоқ. Қазіргінің «қарияларынан» ақыл сұрасаң, ақша сұрайды. Ауылға барғанда Беренге ұқсас бейнелерді іздейсің. Сан түрлі тағдырлар кездеседі, өз шаруасына тастай мығым, жеке есебіне жүйрік жандар көп. Бірақ алды-мен көршісінің, ауыл-аймағының жағдайына алаңдайтын Берен үлгісіндегі бейнелер жоқтың қасы. Берендер болмаған соң, береке қайдан бол-сын?! Есесіне көре алмаушылық, бəсекелестік,

бақталастық, бақай есептік, балақтан тарту тəрізді жағымсыз қасиеттерге бой алдырған жетесіздік пен жігерсіздік үдеп бара жатқан жоқ па деген көңіл де күдік күшейеді. Қоңсылармен арадағы сый ластық туралы айтқанда, мал сойылса да, той-тома лақ өт-кізсе де, тіпті, монша жақса да, алдымен көр ші лері-не сый-құрмет көрсетіп, өздерін соңына қоятын даланың дарқан пейілінің өзі түсінгенге өмірдің бір үлкен белесі, тəрбие мектебі екен-ау. Ең басты-сы, сондай татулықты көріп өскен отбасындағы ұл мен қыз өнегелі тəлім алып өсетіні мəлім. Жақсы көршің туысыңдай жақын болып кететіні тағы бар. Заманның ерекшелігіне, дамуына қарай көршінің де түрі көбейді. Мысалы, ауылды жерлерде оң жағыңдағы, сол жағыңдағы көршілер, ұжымда кабинеттес көршілер, сауда нүктелеріндегі іргелес қоныс тепкен көршілер, көп қабатты үйлердегі бейтаныс, бірақ жиі кездесетін болғандықтан түрі таныс көршілер сияқты олар да саны мен сапасына қарай əрқалай бөлінеді. Бірін-бірі байқамағансып, амандаса қалса иегін ғана жыбырлатып, əзер ба-сын изеп өтетін көршіге мысалы, қуанғаныңыз да, қуарғаныңыз да бəрібір. Керісінше, бір-бірін көрмесе тұра алмайтын, жақсылығына жадырап, басқа іс түскенде жырақтағы ағайыннан бұрын көмекке келетін жанашыр да қимас көршілердің де бұл өмірдегі рөлі ерекше саналады. Ел аузындағы: «Алыстағы туысыңнан қасыңдағы көршің артық», деген нақыл сөз сондайда айтылған болса керек...

Сыйластық сызығы...Іргеңді ешқашан аудара алмайтын, сондықтан

қазақша айтқанда «жақсысын асырып, жама-нын жасырып», санаса отырып, өз мүддеңді де ұмытпай, мəңгілік қоян-қолтық күн кешетін көршіңді Құдай тағала шекарамен ғана бөліпті.

Азияның апайтөсінде созыла түсіп, беймарал жат қан қазақ даласының көршілермен арадағы жүргізілген сызығы 14 мың шақырымнан асады екен. Құдай басқа салмасын, жерге таласып, көрші-мен шеке қызғанша айтысып, соңы қару алып шыға тын қан майданға алып келген тайталастар көнер ген тарихты парақтасаң аз емес. Көнеден жет кен əфсана ғұндар патшасы Мөде қағанның көрші мен арадағы татулық үшін хас сұлу жарын, астын да ғ ы жел жетпес атын беріп, олар үшінші талап – жер сұрағанда: «Ел болса болашақта қаншама ару да дү ниеге келеді, сырты түк, іші боқ мал ішінен талай тұлпар да туады, ал ғұнның қай қатыны жер туып береді, жер береміз дегеннің бəрінің басын алың дар, жер үшін соғысамыз», деп қайратын қаһар лана ерттеп, мейманасы тасыған, əлсіз ел деп басын ған тасыр жауды жерге қаратып жеңіп, жасытқанын айтады.

Бағзының еншісінде, жылдар мен ғасырлардың қойнауына кетіп көнерген жылнамаларды жаңаламай-ақ, күні бүгінгі Палестина мен Израиль арасындағы жанжалдың қаншалықты тереңдеп кеткені бесенеден белгілі жайт. Көршімен тату болу, онымен бар-жоғыңмен бөлісіп, көз аларт-пайтын жайлы қоңсылық етудің салмағы жеке адамдар емес, тұтас мемлекеттер арасына келген-де салмағы зілдей ауыр, ал сақталған тыныштық пен тату көршілік аралас-құраластықтың берерін еш алтынға айырбастауға келмес сірə. «Өзіңе-өзің ие бол, қоңсыңды ұры тұтпа» дейтін қазақ баласы.

– XXI ғасырдағы көршілік мəселесі өзінің өркениеттік, құқықтық негізінде жүруі тиіс, – деп бастады бізбен əңгімесін, белгілі философ ғалым, қоғам қайраткері Ғарифолла Есім. – Бірақ елдердің, оның басшыларының пиғылдары əртүрлі болып келетіні тарихтан белгілі. Соның салдары көрші жатқан елдердің халқына ауыртпалықтар алып келетіні бар. Бүгінгі күні шектес жатқан Украина мен Ресей арасындағы қиын жағдай көршілікті қасиеттемеудің ең бір кісəпір хəлі. Көрші отырған елмен достық қарым-қатынас жасаудан гөрі оны жаулап алып, өзіңе кіріптар, тіпті, қас етіп, жаулық ниетке итеру саясаттың ең құйтырқы, лас жері. Сол саясат жер бетінде өзектілігін өкінішке қарай, жой-май отыр. Көршіге көз алартып, жеріне қызығу, өзінің əлдебір аузы жеңіл əпербақандарына мына жерлер бізге тиесілі деп айтқызып қою сияқты жиіркенішті жайлардың бар екені де рас.

Біз көршіміз, көршімен тату-тəтті тірлікке ұмтыламыз, бірақ көрші елдің саяси басшыларының пиғылдарының аяқ астынан өзгеріп қалулары мүмкін. Бір мысал, Ресей Федерациясы мен Украина ежелден ағайынды, бауырлас, ортақ тари-хы, ұқсас тілі, ортақ діні бар елдер. Ал Донбастағы, Луганскідегі оқиғалар екі көрші елдің арасын өте қатты кикілжіңге соқтырды. Сонда қараңыз, қандас, бауырлас славян халықтары өзара мəмілеге келе алмай, оған Францияның президенті, Германияның канцлері, тағы да басқа елдердің басшылары арала-суда. Егер орыстар мен украиндар арасында нағыз тату-тəтті көршілік қатынастар орнаған күнде, көршілік психология, идеология, дүниетаным орнағанда мұндай дүрдараздық болар ма еді?

Енді бір жапсарлас жұрт Қытайдың көршілік саясатын біраз қарадық. Бұл мемлекет қарым-қатынас жолдарында жаулап алу емес, өзге тəсілдерді қолданады. Миграциялық саясат, бейбіт жолмен дендеп ену сынды өз қалыптары, өздеріне оңтайлы ұстамды саясаттары бар. Көршіміздің осы өздеріне жақсы, өте бір қолайлы саясатын бізге де дұрыстап зерттеп білген жөн. Сол кезде ол көршімізбен де арадағы қарым-қатынастың қай тұсынан қапы кетіп, қай тұсынан ұтып жатқанымызды бағамдаймыз, –дейді.

«Апа, нельзя ұра береді» Жоғарыдағы бір əңгімемізде көршінің

кішкентай баласын анамыздың қалай бағып-қаққанын айттық емес пе. Сонда бара-бара біздің үйді өз үйіндей көріп, еркінсіген əлгі бала, бойы үйреніп, ес жиғанда өзімізді ұрып-соға баста-ды. Анамыздың көршінің баласын ренжітуге болмайды деген қатты ескертуінен кейін оған тырнағымыздың ұшын тигізе алмаймыз. Əлгі бала да мейлінше бұзық-ақ, сондай сəтте анамыз əлсін-əлсін: «Нельзя», деп ақырын ғана айтып қоятын. Нельзяның қандай мағына білдіретінін қайдан білейік. Мұны сол баланың есімі деп ұғыппыз. Бір күні таяқ жеп жылап келдік: «Мама, анау нельзя бізді ұра береді», – дедік жамы-рап. Жымия күлген анам: «Нельзя – баланың аты емес, менің көршінің баласын ешқашан ренжітуге болмайды дегенім, бірақ сендердің одан таяқ жеулеріңе болады деген сөзім емес. Сондықтан, бөтенге еселеріңді жіберіп, жылап-сықтаған мына түрлеріңді құптамаймын, оны өздеріңе қол жұмсамайтындай ету ақыл-пайымдарыңа байланысты, бірге ойнаңдар, бірақ көп екенбіз деп, сендер əлімжеттік жасамаңдар, бəрің отырып, жалғыз баладан жабылып таяқ жегендерің тағы жарамайды», деген болатын. Анамыздың сол сөзі бізге өмірлік сабақ болды. Қиянат жасамайтын, туралықтан аттамайтын достықтың негізін қалауды, көршіге қиналғанда қол созып, көрші хақысын адалынан өтеуге үйретті.

Достық дəнекері

Сатыбалды СƏУІРБАЙ,«Егемен Қазақстан».

Ақтөбеде Қазақстан Респуб-

ликасы Тəуелсіздігінің 25 жыл-

дығына орай «Айтқыш тар

А қтөбеде» VII республикалық

əзіл-сықақ театрларының фес тива-

лі өтті. Фестивальға əзіл-сықақ

жанрын насихаттап жүр ген 14 театр

мен 3 жеке орын дау шы қатысты.

Фестивальді ұйым дастыруға

облыс əкімінің, соны мен қатар,

облыстық мəде ниет, мұр а ғаттар

жəне құжаттама бас қар масының

қолдауымен Т.Ах танов атындағы

Ақтөбе облыс тық драма театры

мұрындық болды.Өнер додасының алдында

«Екі езу» сатира театрының

арнайы ұйымдастырған көлең-

келі қойылымы жəне өнер ма гис-

трі Елтай Кемалдың ре жис сер-

лығымен кешегі қазақы қал жың-

ның көсегесін көгерткен «Тама ша-

ның» тарлан дарын еске алу мақса-

тын да театрландырылған хорео-

графиялық көрініс ұсынылды. Фестивальға халықаралық

«Алаш» сыйлығының лауреаты,

«Ара» газетінің бас редакторы

Көпен Əмірбек, облыстық мəде-

ниет, мұрағаттар жəне құжаттама

бас қар масының басшысы Қанат

Айт баев, Т.Ахтанов атындағы об-

лыс т ық драма театрының дирек -

торы, «Екі езу» театрының негі-

зін қалаушы Нұрлыбек Жұбат-

қан, сатирик жазушы Төрежан

Мəн ді бай, Т.Ахтанов атын дағы

об лыс тық драма театрының

режис сері Мағзұм Бақытжанов,

сатирик Мұхтар Шерім, облыстық

«Ақтөбе» газетінің тілшісі Ардақ

Қонақбаева қазылық етті. Бас жүлдені «Менің күйеуім

қызғаншақ» комедиясын қойған

А т ы р а у қ а л а с ы н ы ң « А р а -

Аты рау» əзіл-сықақ театры

мен «Дəрігерлер əлемі» жəне

«Психолог» интермедияларын

қазылар талқысына ұсынған

Алматы қаласының «Керемет»

əзіл-сы қақ театры қанжығаларына

бай лап, əрқайсысы 150 мың теңге

ақша лай сыйлыққа ие болды.Екі бірінші орынды Тараз

қаласының «Талас таланттары»

əзіл-сықақ жəне Оңтүстік Қазақ-

стан əзіл-сықақ жəне сатира

театрлары иеленіп, əрқайсысы

100 мың теңге ақшалай сыйлық-

пен марапатталды. Фестиваль ға

қатысқан əзіл-сықақ театр лары-

ның қай-қайсы да сый-сияпаттан

құр қалған жоқ. Бұл көрерменнің

есінде қазақы қалжың мен əдемі

əзілдің ажарын ашқан шара ретінде

сақталары сөзсіз.

Ақтөбе облысы

Айтќыштар Аќтґбеде бас ќосты

«Шабыт-Мерей» шаттыќќа бґледі

Саха сахнагері

Байқауға қатысушылар жас ерекшеліктеріне қарай (І – 7-9 жас; ІІ – 10-13 жас; ІІІ – 14-16 жас) үш топқа іріктеліп, өнер көр сетті. Байқау Жамбыл атындағы кон-церттік залда эстрадалық əн салу жанры бойынша өткізілді. Атал-ған өнер байқауының аясы кең.

Бай қауға еліміздің түкпір-түк пірі-нен жиналған 25 үміткер өзара бақ сынасты. Онда, əсіресе, ел Тəуел сіз-дігінің 25 жылдығына орай, отан-шылдық, туған жер, бейбіт шілік жəне келісім, халықтар дос тығы, ізгілік пен мейірім тақы рып тарына ерекше басымдық берілген екен.

Байқау жеңімпаздарына Қазақ ұлттық өнер университетінің ректоры, Қазақстанның Еңбек Ері Айман Мұсақожаева жəне эстрада жұлдыздары, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерлері: Майра Ілиясова, Алтынай Жорабаева, Азамат Жылтыркөзов, сондай-ақ, Маржан Арапбаева, Арайлым Рақымқызы, Тельман Нүркенов, Димаш Құдайбергенов секілді белгілі өнер иелері өз аттарынан жүлделер тапсырды.

Бас жүлдені мүмкіндігі шек теулі балалар арасынан оқ бойы озық шыққан астаналық Хан Валерия иеленді. І орын Аллаберген Əбеуов, Алина Қасенова мен Данил Платицинге бұйырды.

Ал жетім балалар санатындағы Бас жүлдені павлодарлық дарын ды жасөспірім Карина Мамырова, І орынды «Нұр Астана» вокалдық тобы мен «Айгөлек» квинтеті жеңіп алды. Сонымен қоса, 2, 3, 4-орын иегер лері анықталып, арнайы жүлделермен марапатталды.

Байқауға қатысушылардың барлығына Алғыс хаттар мен бағалы сыйлықтар табыс етілді.

Игілікті іс-шарада балалар шаттыққа бөленіп, мерейлері тасыды. Көңілдері көтеріліп, мəз болысты. Алдағы уақытта да осындай сауабы мол шаралар жиірек өткізіліп тұрса, нұр үстіне нұр болар еді.

Раушан СҮЛЕЙМЕНОВА

Жалпы, əлемде өзара тəжірибе алмасу дəстүрі ежелден бар үрдіс десек, соңғы уақытта мұндай ортақ жобалар заманауи сипатқа ие бо-луда. Олардың ішінде іргелес рес-публикалар үлесіне тиетіндері де жетіп артылады. Бұл ретте көршілес Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан елдері режиссерлерінің Қазақстан театрларындағы қойылымдары са-рапшылар тарапынан өте жоғары бағаға ие болуда.Жақында М.Горький театрын-да көрермен көзайымына айналған спектакльдің режиссері, театр саласындағы «Золотая маска» сыйлығының лауреаты, белгілі театр жəне кино режиссері Сергей Потаповтың есімін (РФ, Саха Республикасы) жұртшылық оның А.Чеховтың «Шие бағы» пьса-сы желісінде Қ.Қуанышбаев

атындағы қазақ музыкалық-драма театрында сахналанған «Шие» қойылымы арқылы жақсы таниды.Сонымен қатар, қойылым мəтінінің авторы Софья Баранова-Сергучеваның өнер саласындағы даңқы да бүгін шығып отырған жоқ. Ол туралы театрдың баспасөз қызметі қысқаша мынадай мəлімет берген: Саха Республикасының (Якутия) еңбек сіңірген əртісі, Ресей Мемлекеттік академиялық Кіші театрының жанындағы М.С.Щепкин атындағы театр училищесінің түлегі. 1974-1978 жылдар аралығында П.А.Ойунский атындағы Якут мемлекеттік драма театрында драма əртісі ретінде еңбек жолын бастаған, 1978-1984 жылдары ЯАССР ІІМ қызмет істеген, араға біраз уақыт са-лып шығармашылық ортаға

қайта оралған оның 1984 жылдан бергі өмір жолы П.А.Ойунский атындағы Саха академиялық теа-трымен тікелей байланысты.Б ү г і н д е с а х н а с а ң л а ғ ы « С ы н о в н и й к о л о к о л » , «Пробуждение» , «Алгыс» , «Кэнчээри-1966» драматургиялық шығармалары арқылы əріптестері арасында үлкен құрметке ие.Премьераның ерекшелігі неде десек, треш-драма үш адам жайында қатар баяндайды. Əр кейіпкердің өмірі мен тағдыры бөлек көрінгенмен, оқиға барысын-да олардың жолы өзара қабысып, қаталдықпен қатар еріксіз езу тартқызатын тұстар кездесіп оты-рады. Ең бастысы, режиссерлік шешім көрерменге ой салдырады.Мистикаға толы оқиға соғыс ардагерінің ғұмырынан сыр шертеді. Қария өзіне қол жұмсап, бұл фəниден тезірек о дүниеге аттануға асығады, алайда, оны əлдене тұсаулап тұрғандай... Жұмбағы мол сансыз құбылыстың сырын ұғуға жаратылған пенделер бұл дүниеден тыс басқа да бөлек əлем барын, əр қилы тағдыр лар ғұмыр кешіп жатқанын сезе ме? Бірі қарияны о дүниеде күтсе, екін шісі керісінше, оның ғұмырын ұзар ту-ға барынша күш салып бағады. Не үшін адамдар өмір үшін жантала-сады, жанұшырады? Мына жалған дүниенің мəнін түсінетін жан бар ма өзі? Жер басып жүрген жұмыр басты пенденің бəрі бір сəт те болса жарық дүниенің нарқы мен парқы жайында осылай ойланса, ішкі түйсігіне тереңірек бойласа алапат апаттар мен қан қақсатар қасірет шегулер өзекті осыншама күйдіре өртер ме еді?!Қаршыға КҮЛЕН

Өнер

Таяуда Қазақ ұлттық өнер университеті Президент жанындағы əйелдер істері жəне отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссиямен бірлесе отырып, мүмкіндігі шектеулі жəне жетім балалар арасындағы дарынды жасөспірімдер шығармашылығының «ШАБЫТ-МЕРЕЙ» І республикалық байқауын өткізді.

Елордалық М. Горький атындағы орыс драма театрын-да сахналаған «Жандану» қойылымы көрерменге тылсым құбылыстың сырын баяндауымен құнды.

25 мамыр

2016 жылwww.egemen.kz 9АШЫЛМАҒАН

АРАЛДАР

Жұмырбасты пенденің көкті жеңген бірі жоқ,Бəрін түгел жұтады жер-жебірдің жігі кеп.Амансың ба сен қазір?! Шаттысың ба осыған?Айналарсың əлі сен құмырсқаның асына...

Омар ХАЙЯМ

Серік ПІРНАЗАР,«Егемен Қазақстан»Серік ПІРНАЗАР,«Егемен Қазақстан»«Егемен Қазақстан»

Бұдан бірқатар жылдар бұрын белгілі француз жазушысы Бернард Вер-бердің... құмырсқалар тура-лы трилогиясы орыс тілінде басылып шықты да, осы

тілде оқып-сөйлей алатын қа тар жатқан елдерге жаппай тарай бастады. Аттары «Құмырсқалар», «Құмырсқа күні» жəне «Құмырсқалар революциясы», деп аталатын үш кітап сол бойда осы аймақтағы бестселлерге айналып шыға келді. Жалпы, жазушының 16 жасы-нан бастап шиырлауды қолға алған бұл шығармаларының тырнақалдысы 1989 жылы толық жазылып бітіп, 1991 жылы 30 жасында баспа жүзінда жарық көрсе, тəматты-тəмəмі 1996 жылы оқырмандар ортасына жол тартқан екен. Былай қарағанда, түкке тұрғысыз көрінетін жəндіктерді кейіпкер етіп алған фолианттың та-тымды табысқа жете қоятын шамасы жоқ сияқты еді. Оның үстіне фран-цуз əдеби сыны кітаптардың əдепкі дебютін оншалықты жылы қабылдай қоймаған-тын. Бірақ кітап сүйер қауым ол сынды құлаққа қыстырмады. Соның арқасында құмырсқалар құжырасы мен құдіреті жөніндегі шырғасы шы-мыр шығармалар қысқа уақыттың қылтасында Еуропа мен Солтүстік Америка елдеріне толассыз тарап, бірден рекордтық көрсеткіш – 10 мил-лион таралымды көрсетті.

Жазушы Бернард Вербер осы цикл-дың алғашқы кітабына ғұмырының он екі жылын сарп еткен екен. Сол уақыт аралығында ол құмырсқалар өмірін зерттеуші мирмеколог-ғалымдармен ұдайы ақылдасып қана қоймаған, атал-мыш жəндіктің тыныс-тіршілігін зерт-теу үшін көп қабатты үйдегі пəтеріне илеу де əкеліп орналастырған. Сол ізденістердің арқасында ғаламдық деңгейде дүмпу туғызған əлгіндей кітаптар шоғырын дүниеге келтірген. Ал осы шығармаларды оқып шыққан соң адамдарға мына жəндікпен тіл табыса өмір сүру керек екен-ау де-ген тұжырым тұтанып сала берер еді. Өйткені, келешек кенересіндегі эволюцияның екпіні бізді қайда апарып соғатыны белгісіз. Бəлкім, адам бала-сына бір кездері Күн астынан орын алу үшін осы жəндікпен шындап айқасуға тура келіп те қалар...

Осы жайлы ойлансаң, ойың ойран болады. Ал оқымысты қауым ортасы Бернард Вербер кітабында келтірілген желілердің бəрі де шынайы шындыққа суарылып алынғанын ауызға алады. Расында былайынша момақан бо-лып көрінетін құмырсқалардың біздің планетамыздың нағыз қожайыны сана-латындай да реті бар екен. Олар Жер ша-рын мұнда адамдардың алғашқы нəсілі пайда болғаннан көп бұрын жаулап алғанға ұқсайды. Бұған қоса олар өзіне дейін де, өзінен кейін де жер бетінен біржола құрып кеткен басқа мыңдаған тіршілік иелері сияқты құрдымға құламай, керісінше тұрмыс жағдайына барынша бейімделіп алады. Онымен де тоқтамай, ғасырлар бойы өзінің өзгеше өркениетін қалыптастырады. Жəне бұл өркениеттің құрылымы адамдар қауымдастығын қатты еске түсіреді.

Құмырсқалардың да мемлекет-фе-дерациялары бар. Қарапайым жан олар жөнінде бірдеңе біле қоймас. Жұрттың көбі, мəселен, құмырсқалардың қызыл түсті үлкен, қара түсті шағындау, қоңыр түсті майда түрлері кездесетінін, ендігі біреулері қанатты болып келіп, ұшып жүре беретінін ғана пайымдай алады. Сол сияқты орманда жүретін құмырсқалардың ірілеу, қалалы жердегілердің кішілеу бо-латынын да біраз кісі білсе керек. Ал қазіргі таңда ғалымдар жер бетінде олардың 12 мыңнан астам түрі тіршілік ететінін анықтап отыр. Жəне бұл нақты тоқталған цифр емес. Бұл үшін осыдан санаулы жылдар ғана бұрын деңгейдің 6 мың түрмен шектелгенін айтсақ та жеткілікті. Осы күні де жоғарыдағы көлемнің тоқтап қаларына сенім жоқ. Себебі, жыл сайын əлгі тізімге 200-300 түр қосылуда. Негізінен олар тропикалық джунгли ормандарының арасынан табы-лып жатыр.

Құмырсқалар қауым дастығы қазіргі таңда 20 топқа, 54 омаққа, 378 текке, 12 470 түр мен 4515 түршеге бөлінеді. Осы құмырсқалардың көптеген түрі өзара орасан зор қауым болып бірге тіршілік етеді. Ғалымдар бұл колонияларды «федерациялар» немесе «мемлекеттер» деп атайды. Осындай əр федерацияның қамтуында бір-бірімен қаншама қайшыласқан соқпақтар арқылы жал-ғасып жататын əлденеше ондаған, жүздеген немесе тіпті мыңдаған илеу-лер болады. Бір ғажабы, бір федера-цияның құмырсқалары ешқашан бір-біріне шабуыл жасамайды. Мұның орнына олар бір-біріне тамақ ұсынып, бірге аңға шығады, өз аумақтарына кіріп кеткен бəсекелестерімен қатарласа соғыса келіп, ауыр заттарды ізбе-із жү-ріп тасысады. Ал осы федерация лар шегіне құмырсқалар аралық ұяларды, яғни бақылау бекеттерін қояды. Мұнда жауынгер жəне барлаушы құмырсқалар тұрады. Олар, əлбетте, қауымдас тықты сырттан келетін жаудан қорғайды.

Қазір əлемдегі ең үлкен федера-ция Жапонияның Хоккайдо аралы-нан табылды. Ондағы жалпы аумағы 3 мың шаршы шақырымды алатын 45 мың құжырада 300 млн. жəндік тіршілік етеді. Мұндай қауымның қызықты да жоғары ұйымдасқан бөлігі тропикалық аймақтарда өмір сүреді. Осы секілді «ойшыл құмырсқалар» біздің өңірлерімізде де кездесіп қалады. Мысалы, тоғайлы-орманды алқаптарды

Жұмырбасты пенденің көкті жеңген бірі жоқ,

Осы төрт жолды оқып шығуға керек болатын бірнеше секундтің ішінде:

– Жер бетінде 40 адам мен 700 миллион құмырсқа туылады. – Жер бетінде 30 адам мен 500 миллион құмырсқа өледі.Адамдар: бойы 1-ден 2 метрге дейін баратын сүт қоректілер.

Салмағы: 30-дан 100 килограмға дейін. Ұрғашысының жүктілігі: 9 ай. Тамақ талғамайды. Шамамен саны: 5 миллиард.

Құмырсқалар: бойы 0,01-ден 3 сантиметрге дейін бара-тын жəндік. Салмағы: 1-ден 150 миллиграмға дейін.

Жұмыртқа басуы: сперматозоид қорына байла-нысты, тілегіне орай. Тамақ талғамайды.

Шамамен саны: миллиардтан астам.

Бернард ВЕРБЕР. «ҚҰМЫРСҚАЛАР»

РОМАНЫ

Бұл көп миллионды қала жердің үстіңгі қабатының бар болғаны екі шаршы метрін ғана алады!

Оның тұрғындары – əлемдегі ең еңбекқор тіршілік иелері!

Олардың тəртіпке бағына білушілігі – кез келген диктатордың арманы!

Олардың ақыл-ойына тек қызығуға ғана болады!Олар – құмырсқалар!Жəне олар біздің арамызда тұрады. Немесе біз

солардың арасында тұратын шығар мыз?Кімнің өркениеті өмірге бейімдірек?

мекендейтін жалқын сары құ-мырсқалар сон-дай ақылдылар қатарына жататындықтан, көптен бері ға лым-дардың зерттеу ны санына айналып келеді. Құмырс-қалардың бұл түрлері қара топырақты құнарландыруға атсалысып, өсім-діктерді жұлдыз құрттардан сақтап қалады екен.

Құмырсқалар қауымдастығы темір-дей тəртіппен ұсталады. Бұл тəртіп əр құжыра мен илеуден федерация деңгейіне дейін түгел сақталады. Қауымдағы əрбір мүшенің өз міндеті жəне қызметі бар. Олар алға белгілі бір мақсат қойып, соны орындауға келгенде алдарына жан салмайды. Бұл қауымдастық қай жерде де ма-триархат болып табылады. Оларда негізінен амазонкалар тұрады. Кез келген илеудің басты тұлғасы, яғни топ бастар көсемі Ана-ханша бола-ды. Құмырсқаның кейбір түрлерінде мұндай жетекші Ана бірнешеу де бо-лып келеді. Осы аналық құмырсқа еркек құмырсқамен ғұмырында бар болғаны бір-ақ рет шағылысады. Бірақ сонда алып қалған шауқаты оның қалған бүкіл өміріне, яғни арғы жағындағы 10-15 жылға толық жетеді. Сол арқылы ол қайта-қайта жұмыртқа басып отырады. Мұнда барлық дерлік құмырсқалар түрлері ұрпақтарын касталық жүйемен өндіреді: бір жұмыртқадан болашақ аналық тар пайда болса, ке-ле сісінен аңшылар, бала күтушілер, құрылысшылар, ө л е к с е ж и н а у -ш ы л а р , к ү з е т ш і л е р , жұмысшылар, жауын-герлер жəне басқалар өріп шығады. Жəне олар осы алып шыққан қызметтерін қалыпты тұрмыс жағдайында ешқашан ауыс тырмайды. Аналық-ханшалар келбеті жағынан жұмысшылар то-бына ұқсайды. Оларды тек кеуделерінің үлкендігі ғана өзге-лерден ажыратып көрсетіп тұрады. Бұларда тағы екі қанат болады. Бірақ олар алғаш ұрықтанғаннан кейін-ақ түсіп қалады. Осындай қанаттар еркек құмырсқаларда да бар.

Ана-ханша басып шығаратын жұмырт қадан тек қана əйел құмырсқа-лар, яғни амазонкалар өреді. Осылайша қауым мүшелерінің дені ұрғашы құмырсқалардан құралады. Ал Ана-ханша бауырына баспаған жұмыртқа өмірге кіл еркектерді əкеледі. Саны ба-рынша аз болатын олар тек аналықтарды ұрықтандыру үшін ғана керек. Илеудегі еркек құмырсқалардың бар міндеті осылай өз қаласын салу үшін отба-сынан кеткісі келетін аналықтарды ұрықтандырып тұру болып табылады.

Тағы бір таңғалатын жайт, біздің планетамыздағы құл иеленуші қоғамды білетін екі ғана жаратылыс иесінің бірі – адам, ал екіншісі осы құмырсқалар бо-лып шықты. Бұл құрылыс құмырсқалар арасындағы амазонкаларда сақталып қалған. Ал амазонкаларда жұмысшы табы болмайды, олар қашаннан аналықтар жəне жауынгерлер болып екі топқа ғана бөлінеді. Қазақстанда осын-дай құл иеленуші құмырсқалардың үш түрі бар. Олар өз беттерінше қоректене алмайды, əлдекім ауыздарына əкеліп тамақ тосулары керек. Олар тіпті, илеу тұрғызуды да білмейді. Сондықтан, құл иеленушілердің аналық-падишасы басқа иеліктегі құмырсқалардың ұя-сына басып кіреді де, ондағы аналықты өлтіріп, жұмыртқаларын сонда қояды. Ал сол жұмыртқаларды бұрынғы қожайындардың бала күтушілері қарауына алады. Сосын құл иеленушілер құжыраны толық иемденіп біткесін, ондағы бұрынғы үй иелерін де түгел қырып салады. Осыдан соң ұсақтау иеліктері бар, көршілеріне шапқын

бас тайды. Ондағы бар мақсат бөгденің бала-піллəларын тартып алу болып табылады. Сол шара-наларды өз ұяларына əкеліп салғаннан кейін олардан амазонкаларға тамақ тасып, оларды асырап тұруды ғана білетін нағыз құлдарды өсіріп шығарады. Мұндай жағдай адамдардың тарихында да аз кездескен жоқ қой.

Амазонкалар құлдарының аңға шыққан сəттері де қызық. Олар алғаш-қы қауымдық құрылыс тұсындағы адамдардың тіршілігін қатты еске сала-ды. Олар жолай кезіккен жемтіктеріне барлығы жабылып, бас салады. Сол сəтте жабайы адамдардың мамонтты жарға жығатын көрінісі көз алдыңа ке-лер еді. Адамға ұқсас ақылдылығы мен айлакерлігі арқасында бұл жəндіктер дене тұрқы өздерінен екі-үш есе үлкен жəндікті торына оңай түсіре алады.

Алатын аңын аңдыған құмырсқалар өсімдіктер жапырақтарынан талшықтар қиып алып, олардан іші қуыс кішкене ғана үйшік жасайды. Үйшікті құрас-тырып болған соң ішіне көп жауынгер жасырынып жатып алады. Сол кезде іштеріндегі бірнеше ұсақ құмырсқа ба-старын қылтитып, жемтігін өздеріне шақырады. Сол арандатуға түсіп қалған ара, шегіртке, қоңыз секілді жəндіктер үйшікті өсімдіктің жапырағын не-месе сабағы деп ойлайды. Сосын сол өсімдіктің шырынынан татуға келеді. Ал олжасын күтіп отырған құмырсқалар сол кезде оларға ұйымдасқан түрде тарпа бас салады. Мұндай қауырт ша-буылды күтпеген жəндіктер қапелімде қарсыласа алмай, божырайады да қалады. Осыны күтіп жатқан негізгі жа-уынгерлер жан-жақтан лап береді. Біреуі тобықтан, біреуі аяқтан, енді біреуі кеу-деден тартып, қайшы тісті шақырлатып келіп салғанда, дөңкиген қоңыз бен шегіртке бірден шатқаяқтап кетеді. Ақырында көздері қарауытып, есеңгіреп сала берген жəндіктер құмырсқаның денесін ұйытып, дызылдатып бара жатқан уытына шыдай алмай, гүрс етіп жерге құлайды. Сол-ақ екен, жүздеген жылтыркөз жыртқыш көзді ашып-жұмғанша дөңкиіп қимылсыз жатқан құрбандықты жіліктеп, турап, қырқып, қидалап, боршалап, əп-сəтте түгін қалдырмай ұясына тасып əкетеді. Осы тəсілдің өзі грек аңыздарындағы Троя шаһары түбіне əкелінген жасанды ағаш атты есімізге салар еді. Сонда адам секілді ойлай білетін құмырсқаның құді-ретіне таңғалмасқа амалың қалмайды.

Колониядағы құмырсқалардың айтарлықтай басым бөлігін жыныстық жағынан пісіп-жетілмеген ұрғашы

топтан тұратын жұмысшылар қауымы құрайды. Бұлардың өзі кейде ұсақ мамандықтар бойын-ша сұрыпталады. Құмырсқалар құ-

жырасындағы жұмыс бөлісі де қатаң тəртіп

негізінде

ж ү з е г е а с а -ды. Əдетте, жас жұ-мысшылар бала күту-шінің міндетін ат-қарады. Олар есейе келе, құрылысшыға, со-сын тамақ табушыға айналады. Ал тамақ табуға қабілет-күштері қалмаған кəртаңдары азық-тү-лік қоймаларының сақтаушылары, қарауылдар мен бақылау шылар болып қызмет етеді.

Ендігі бір еріксіз жаға ұстататын жайт, құмырсқада да адам баласы секілді қолға үйретілген үй жануарла-ры болады. Былайша өсімдік биті са-налатын олар «құмырсқа сиырының» міндетін атқарады. Сол сиырлардың денесінен тəтті шырын бөлінеді.

Ақыл-ойы асқан жəндіктер оны негізгі асы мен сусыны ретінде ішіп, өздерінше рақат сезімге бөленіп, кейде мас боп жүреді.

Сиырларды асырау үшін олар да бақташы ұстайды. Олар «жануарды» мезгілімен суарып, тойындырып, са-уып, бөпелерін тап-таза ас-ауқатпен

асырайды. «Малдың» емін-еркін жайылуы мен өсіп-өнуі

үшін беретін құмырсқалар өз ішінен күзетшілер мен қорғаушылар тобын іріктеп шығарады. Егер жайылып жүрген əлгі «сиырларға» сырттан басқа бір жəндік келіп

тиісетін болса, қарауыл қ ұ м ы р с қ а л а р қ ы р ғ ы н

төбелеске кірісіп кетеді. Ал падашының міндеті табынға

құнарлы жайылым тау ып беріп, жаз жайлауға, қыс қыстауға көшіп-қонуын қамтамасыз ету болып та-былады. Күн түс əлетіне жетіп, ауа ысыған сəтте оларға шөп-шаламнан күрке жасап беріп, көлеңкелік пана келтіреді. Уақыты жетіп, қыс келген-де, бақташылар ұрғашы сиырларды кəдімгідей жылы да құрғақ қыстауға жайғастырады. Олар құмырсқалар денінің сау болып, ұрпағы жақсы өсуі үшін сиырдың күтімін дұрыстау керек екенін жақсы біледі. Сиыры семіз бол-са, құмырсқаның да күйі жақсаратыны оларға əбден мəлім. Сол себепті де, бақ-ташы қарауындағы сиырлардың қоңы өз бетінше жүргендерден əлдеқайда тəуір болады. Олардың өсіп-өнуі де тез. Сондықтан, айдалада жүрген өсімдік биті құмырсқадан қожайын тапса, бала-шағасына дейін қуанады.

Құмырсқалардың ұқыптылығында да шек жоқ. Олар əр жерде шашылып қалған шөп-шалам мен дəнді дақылдың бəрін ұқыппен жинап, ұясындағы құрғақ қоймаға əкеліп сақтауға бейіл. Қоймадағы қызметшілер даладан жиылған əр алуан дəн мен дəнекті та-залап, сұрыптап отырады. Жиналған астықты жемес бұрын қауызынан ар-шып, тазартып, ұн қылып ұнтақтайды. Біздіңше бұл диірменге тарттырып, ұн шығарғанмен бірдей. Дастарқанға жау-апты аспазшы құмырсқалар ұнтақ ұнды сілекей суларына араластырып, қамыр илеп, быламық жасап, құндақта жатқан «бөпелердің» ауызына апарып сала-ды. Сондықтан, тіршілік кепілі болған дəнді ұзақ мерзімге дұрыс сақтау үшін жанкешті еңбек етеді. Нөсер жауыннан соң «ас-ауқаттары» дымқыл тартып қалса, оларды тездетіп далаға шығарып, кептіріп, құрғатып алады. Ал кепкеннен кейін қайтадан үйлеріне тасып кіргізеді.

Бір қызығы, құмырс қалардың

тұра тын құрлығы мен жері-нің ауа райына байланыс-ты кəсіптерінің түрлері де бөлектеу болып оты-рады. Мəселен, Азия мен Африканы мекен ететін

қ ұ м ы р с қ а л а р н е г і з і н е н көш пенді тұрмыс салтын ұстанады. Олар кезекті қоныс еткен жерлерінде уақытша баспаналар салып алады да, ұдайы көшіп-қонумен болады. Бұлардың арасында дəн тұқымын жинайтын, сиыр сүтін сауа тын, аңға шығатын түрлері қауымға тамақ тауып берумен айналысады. Осындай тамақ табушылардың қатарына өз илеулерінің қабатында саңырауқұлақ плантация-ларын орнататын фермерлерді де жатқызған жөн. Жоғарыда айтылған Бернард Вербердің романында осындай егіншілердің Париж түбіндегі құжы-

расының өмірінен сыр шертіледі. Бірақ бұл жерде жазушы бір

нəрседен қателесіп кетіпті, мұн-

дай орасан зор саңы-

рау құ-лақ планта-циялары тек Оңтүстік А м е р и к а қ ұ м ы р с қ а -ларында ғана болады екен. Жерасты егіншілігін олар 3-5 метр тереңдікке орналастырады, бұл алқаптарды диаметрі 10 сантиметр келетін туннельдермен жалғастырып қояды. Сол сияқты тыңайтқыш ретінде шіріген жапырақтарды қолданады. Жақында белгілі болды, күллі Оңтүстік Америкада егінші-құмырсқалар саңы-рау құлақтың бір ғана түрін емес, оның тіпті, бірдей кескіндісін пайдаланады екен. Мұны аз десеңіз, əлемнің кез кел-ген құрлығындағы құмырсқа азық етіп отырған саңырауқұлақтың да түрлері бірдей көрінеді. Демек, бұл өркениеттің иелері сан миллиондаған жылдар бойы жасалған ұзақ тəжірибенің негізінде өздеріне керекті ерекше бір саңырауқұлақ түрін ойлап тапқан бо-лып шықты. Бұған қосарымыз, олар-ды ауыл шаруашылығы саласын да-мыту ісі адамдардан кем дегенде 50 миллион жыл бұрын қолға алыныпты. Құмырсқалардың егіншілікті ғылыми деңгейде дамытып əкеткені соншалық, əлгіндегі саңырауқұлақты құрамында калориясы өте жоғары, белогы бар етіп жасап шығарған.

Ақылы асқан құмырсқалардың тіршілігіне байланысты тағы бір мы-надай ғажайып дерек бар. Латын Америкасындағы Перу атты мемле-кет жеріндегі ит тұмсығы батпайтын қалың орманының ортасында ағаштың бір ғана түрі өседі. Жергілікті жар-тылай жабайы аборигендер оған жо-ламайды. Өздері «Шайтан бағы» деп атайтын бұл маңға барудан қорқады. Себебі, перулік үндістер өз тілдерінде «Чуайтаки» деп атайтын орман албас-тысы осы жерлерде тұрады-мыс. Кейін елдің биолог ғалымдары түбегейлі зерт-теп көрсе, бар гəп құмырсқаларда бо-лып шықты. Осы алапты қоныс тұтқан құжыра иелері бұл маңайда бүршік жарып өсе бастаған бөтен шыбық көрсе, бірден у шашып, көктемей жа-тып солдырып тастайды екен. Содан соң ғалымдар бақылауды одан əрі жүргізіп, əлгі «Шайтан бағының» жа-нына əртүрлі басқа талдардың дəнін егіп көреді. Сол дəнектен бірнеше өскін де өсіп шығады. Ал оларды көрген құмырсқалар үдере көтеріліп, небəрі бір тəуліктің ішінде бəрін тып-типыл етеді. Сөйтсе, олар шыбықтарға тиген жерін күйдіріп, ойып түсетін қышқылдарын сеуіп, бірден жойып жіберетін болған. Енді сол көшеттерді өзге бір жерлер-ге егіп көрсе, еш кедергісіз өсіп-өніп, жайқалып кете берген. Мұның себебін ғалымдар: «Құмырсқалар өздері мекен етіп отырған ағаштарға бақталас бол-мауы үшін бөтен шыбықтарды əлсіз кезінде аяусыз құртып отырады», деп түсіндірді. Сол «Шайтан бағындағы» ағаштар саны артық-кемі жоқ тура 328 түп болып шығыпты, ал осы құмырсқа құжырасының тіршілік етіп келе

жатқанына 800 жылдан асып кетіпті. Əлбетте, құмырсқа шаруашы лығын-

дағы мұндай таңғаларлық жетістіктерді түгел олардың инстинкіне теліп, табиғат-ана осылай жаратқан соң бəрі осылай жа-салып жатқанына илана салуға да болар еді. Бірақ зерттеушілер мұның тіпті, де олай емес екенін осы күні таңдай қаға отырып, баян етеді. Құмырсқалар күллі жəндік атаулының ішіндегі бір-бірінің тірлігін бағып, бірінен-бірі үйреніп іс жа-сайтын жалғыз жаратылыс иесі екеніне əлдеқашан көз жеткізген. Былайынша айтқанда, олар бірінің тəжірибесін бірі алып, жаңа технологияны ұдайы меңгеріп отыратын ақыл-ой иелері болып шықты. Бұл жаңалықты Ресейдегі Новосібір мир-мекология ғылыми мектебінің профес-соры Жанна Резникова əлемде бірінші болып ашты. Олардың зерттеуінде шалғынды жердің құмырсқалары өздерінен гөрі пысықтау құмырсқалардан тамақ дайындаудың тиімдірек жолда-рын үйренген көрінеді. Бір отбасындағы құмырсқалардың бəрінің ақылдары бірдей бола бермейтінін де осы ғалымдар тобы анықтапты. Олардың шамамен он пайыздай бөлігі айрықша алғыр, зерек келеді екен.

Жақында құмырсқалардың өзде-рінің болашақ құрбандарына қалай қақпан құрып, тұзақ салатындары мəлім болды. Оңтүстік Америка ормандарында тіршілік ететін шағын денелі құмырсқа түрі ондай торды өсімдіктің сабағына са-латын болып шықты. Олар сол сабақты бірнеше жерінен үңгіп тесіп, соған шегіртке мен көбелек келіп аяқтарын тығып алғанша аңдып отырады екен. Ал жемтіктері сол жерге кептеліп қалған бойда сабақтың астында тығылып тұрған сарбаздар əлгілердің аяқтарына жабыса кетеді. Сол сəтте жоғарыдан жауынгерлердің үлкен жасағы лап қойып, аңшылардың тістегенінен он есе қатты келетін соққыны жаудыра-ды. Жемтік тордан шығып кетпес үшін құмырсқалар оның астынан арнайы тұтқыш та тоқып қоятынға ұқсайды. Осындай қақпанға түскен құрбандық құмырсқа талауынан құтылып кете ал-майды.

Бұл жəндіктер еңбек құралын жетіл-діруде де ұдайы тəжірибе алмасып оты-рады. Ғалымдар құмырсқаның бірнеше түріне бақылау жасау негізінде олардың сұйық тамақты тасу үшін жапырақтың қиындысын, ағаштың жаңқасын, кейде қатып қалған топырақты əдемі пайдала-на білетіндеріне көз жеткізген. Олар, мы-салы, өздері əкеткісі келетін бал тамшы-сын солардың үстіне тамызады да, əбден кепкенінше күтеді. Содан кейін барып,

үйлеріне сүйрелеп əкетеді. Олар осы-лай əртүрлі заттарды құрал ретінде пай-

далану

арқылы əдетте, өзі до мала тып алып ке-тетіннен он еседей ар-тық мөл шерде тамақ тасып əкете ала-ды. Мұның басқа құ жыралардағы құмырсқалармен арада жүретін қатаң бəсекелестік жағдайында тигізетін пай дасы зор. Осы жерде 1968 жылы Францияда жасалған мына эксперимент турасында айта кеткеннің артықтығы болмас. Онда құмырсқаларды екі жіпті тартуға үйреткен. Олардың бірін тар-тып қалғанда, қант сұйығы шығатын болса, екіншісінің соңында ештеңе де болмаған. Ал құмырсқалардың 70 пай-ызы сонда таңдауды дұрыс жасап, шы-рыны бар жіпке ұмтылған.

Əзірге адамдарға құмырсқаның өзін дік болжамды тілін түсіну аса қиын болып тұр. Дегенмен, оны ажы-рату жолындағы эксперименттің жүріп жатқанына біраз болды. Ал құмырсқа тілі негізінен иістердің, яғни феромондардың кешенінен, аяқтарды қозғалту жолы-мен жасалатын ымишара мен антена-лы байланыстардан құралатын сияқты. Құмырсқаны зерттеушілер бұл рет-те оған туыстас бал араларына бай-ланысты тəжіри беге жүгініп отыр. Тап осы аралардың сим волды би тілімен сөйлесетінін дəлелдеп шыққан австриялық зоолог Карл фон Фриш 1973 жылы Нобель сыйлығын алып еді. Аралар «тілінің» айрықшылығы жөніндегі тұжырымды өткен ғасырдың 90-жылдарының басында даниялық ғалым Бент Бах Андерсен толық қалыптастырып берді. Ол əр жерде тіршілік ететін аралардың адамдардағы сияқты өз диалектілері болатынын да айғақтап шықты. Осының негізіндегі тəжірибелер қазір АҚШ-тың Калифорния университетінде Аргентинадан алынған құмырсқалар негізінде жасалуда. Ал Ұлыбританиядағы Батыс университетінің интеллектуалды автономия зертханасын-да доктор Крис Мелхиш құмырсқаға жан-жақты ұқсас робот жасап əуреге түсуде. Осы елдегі Брисполь университетінің оқымыстысы Найджел Фрэнкс бұл жəндікті «ұжымдық ақыл-ойға» теңеп, құмырсқалар колониясын шағын пласт-масса қорапшалардың ауқымында зерттеп жатыр. Олардың бəрі зерттеу нысанының келешекте ғылым үшін ора-сан зор жаңалықтар əкелетіне сенімді.

...Шынында да əлі жұмбаққа толы құмырсқалар тіршілігіндегі өзі-мізге белгілі жақ-тар дың өзі нен біз-дің алатын тағы -лымымыз көп қой.

АСТАНА

25 мамыр

2016 жылwww.egemen.kz10 ҚАЗАҚ

ҚАЗЫНАСЫ

Сүлеймен МƏМЕТ,«Егемен Қазақстан»

Қазақта алдыңғы тол-қыннан үзілмей келе жатқан үлгі көп дедік. Соның бірі жөн-жосығы бөлек, кəделі тағамдар қатарынан орын алатын – ет дер едік. Əрине, əлемде ет жемейтін адам кем де кем шығар. Бірақ қазақтың ақ дас тарқанында ас атасы наннан кейін қадірлісі ет десек, қателеспейміз. Еттің қасиетін бабаларымыз баяғыда-ақ білген. Ұлттық тағамның ұлысына айналдыра алған. Адам ағзасына, үлкен-кішіге қарамай төрт түліктің еті пайдалы дегенді медициналық білімі болмаса да зерделілікпен тап басып тани алған.

Иə, қазақ қазы-қартаны, жал-жаяны қия-сы нан кесіп жеп, қиянды қыстап, көк жай-лауды жайлап, қозысын көгендеп, құлынын байлап, бұзауын арқандап жүре берген жұрт емес. Терең оқуы болмағанмен, су түбінен ақық тергендей көңілге тоқып, көкейге түйген тоқуымен төрт құбыласын түгендеп, барының бағасын біліп, жоғына жоқшы болып отырған. Мəселен, ұлтымыздың малды бата жасап сойғаннан бастап, ет жеудің өзіндік үрдісі салтына сіңген, тұрмысында орныққан. Оны кейінгілер үйреніп алып, бұлжытпай орын-дайтын дəстүр жалғасын тапқан. Қазыналы қарттар мен ел жақсыларының алдына бас-тан бастап, оның қасына қосылатын кəделі мүшелер, одан кейінгі орта буынға тартыла-тын, арадағы өзге де толқынға тиесілі, тіпті, иіліп тұрған күйеу балаға да, ақыр соңында шыбықты ат қылып мініп шапқылап жүретін балаға ұстататын сираққа дейін өзіндік жолы болған. Ол, əсіресе, сыйлы жерде бұзылса, күлкі болу өз алдына, қонақ күткендерге түрпі болып тиген. Ондайға жол бергендер «жаза-сыз» қалмаған. Анау замандардан қаймағы бұзыла қоймаған сол салт-сана бұл күндері жөн білетіндердің «қолына түссе» əдемі атқарылып, халықтық қалыпқа немқұрайды қарайтын бəкене тірлік кешкендердің «еншісіне» өтсе, жамбас пен жілік, тіпті кəделі бас пен шеке де орнын таппай, қойқаңдаған жастардың үлесіне тиіп, үлкендер жағына шабылған мойын мен сорайған қара қабырға тартылатын жайлар да аз кездеспейді. Білгендер бұл қалай деп тіксінеді, ұқпайтындарға бəрібір. «Ет етке, сор-па бетке» деп тарта береді. Бұл арада, бəрібір емес пе дейтіндер табылар. Бірақ қазақтың дастарқан басындағы пейілі мен ықыласы ұсынған тамағының жоралғысынан, дəм тату-ынан көрінеді. Отбасының берекесі, отағасы мен отанасының пиғылы, кісі сыйлай алаты-ны, салт-дəстүрді берік ұстайтыны табағынан да, тамағынан да білінеді. «Қырықтың бірі – қыдыр», деп арғы-бергіні болжаған кеңпейіл жандарды зерделілер жағы, «Тегі бар екен, ата жолын ұмытпапты» десе, бас жібі жоқ танадай тапырақтағандарды көргенде «Тамырына нəр тимеген жан болды ғой. Көргенсіз, тексіз де-ген сөз осындайларға айтылған-ау!» деп іштей түйіліп кететіндер де болады.

Иə, қазақтың сүйсініп жейтін сүйікті асының бастысы жылқы еті. Жылқыны қалай қадір тұтса, сойғанда да үлкен мəн береді. Жолды білетін үлкендер жаны қиналмасын деп қасапшылар шақырады. Бауыздар сəтте көзін көлегейлейді, «көзіне көзің түспесін» дейді. Жан шықпай жұлындатпайды. Осының арғы жағында көбіміз біле бермейтін құпияның бары анық. Сүйекті шығарғанда балтаны жолатпаған, пышақпен бұзған. Кереғарыс қабырғаны сөккенде қарымды пышақты қайыс белдігіне жанып алып, осып-осып жіберіп, омыртқаның екі жағына жайған дастарқандай түсіретін істің ығын білетін қасапшылар аз болмаған. Көргені көп он-дай кісілер жылқының ішін жарып жіберіп, шор-шор болып байланған қабырға етегіндегі қазыны байқағанда «бəрекелді!» деп, тас-падай етіп тіліп алып, қырандай шалқалап тұрып қылғытып жібереді. Жүрек майынан балалардың да аузына салып: «Қасиетті, қырық жылғы кеселді кеседі», дейтінін қайтерсің. Былбырап піскен қуырдаққа тіс тисін дейтіні жəне бар. Мұндай үлгіні үйретер үлкендер ауылда өмір кешіп жатқандардың арасында, ел ішінде осы күні де кездеседі. Сан мен қолды жіліктеуде, омыртқаны опы-руда, белдемшені бөлуде, қазыны тіле білу де – өнер. Кəделі сүйекті етсіз қалдырмау, қазы айналдырудың да өзіндік қалыбы жетіп-артылады. Бұрынғылар бабына келтіріп, əр жылқыдан қабырғасымен келістіріп отырып əрі кетсе 12 қазы айналдыратын болған. Қазір жылт еткен майы мен қазы санын көбейту əдеті қалыптаса бастады. Үйметабақ жылқы еті алдыңа келгенде мұны қалай таусылар екенбіз деген ой қаумалайды, артынан сұрпы ет пен қазы-қарта, жал-жаяны араласты-рып турап жіберіп кіріскенде – сəлден кейін табақ түбі көрініп қалатынын қайтерсің. Бұл жылқы етінің балдай сіңімділігін дəлелдейді.

Қазір жылқы өнімінің, оның ішінде сүті мен етінің адам ағзасына пайдасын өзімізден бұрын өзгелер тамсанып айта бас-тады. Осыдан он алты жыл бұрын неміс ғалымдары жылқы етінің жүрек, қан-тамыр ауруларына шипа екенін дəйектеген. Вердер қаласында жылқы еті мен сүті арқылы ем қолданатын шипажай ашқан. Ал таяуда ғана америкалықтар да қазақтың ұлттық тағамына ден қойып, Грейс Гарет деген азаматша

«америкалықты етпен сыйла» деген акция өткізіпті. Ақиқатына келсек, қазақтың табиғи тағамына төрткүл дүние көз тігіп қана отырған жоқ, күнделікті тірліктеріне қолдана бастады. Байқасаңыз, ұлтты таныту жолында қазаққа қазақ тағамының да жөн-жосығын терең білу, бұл менің халқымның қасиеті тағамы дейтін уақыт таяп келе жатқандай. Біз осыны қазірден бастап меншіктеп алмасақ, ертең басқаның қанжығасында кетері хақ. Бұл арада оған мы-сал іздеп əлек болмайық, кетсе келуі екіталай. Ондайда аяқастынан кең қолтық болып, өзіңді өзің жұбатып қалғанының берекесі деп оты-рып қаласың. Не болмаса, ұлттық дүниең «бесбармақтың», «бешбармақтың» кебін киіп, қойыртпақтанып шыға келуі де ғажап емес.

Шындығына келгенде, атам қазақ жылқы-ның еті мен сүтін ас деп қана білмеген, сырқатына ем, тірлігіне тыныс деген. Өнімінің дəрумендігін ерте танып, білген. Оташылар айқасып біткен сынықты жылқы майымен ажыратып алып, артынан қайта орнына келтірген. Заман жаңарып, ғылым дамығанда жылқы етінде минералды заттардың, темірдің молдығы, А1, В1, В12 секілді дəрумендерге бай екені де дəлелденген. Жылқының жүрегі ми жасушаларын жақсартып, есте сақтау қабілетін арттыратыны, жүрек талмасы (инфаркт) ауруына душар ететін холесте-рин мөлшерін кемітетін, сүйек пен буын-ды бекітетіні анықталып отыр. Халқымыз бүгінгідей суытқышы болмаса да, жылқы етін ебін тауып жыл бойы жеген. Түрлі жолмен сүрлеп сақтаған. Сүр қазыны кертіп-кертіп бір күн бұрын саумалға салып келістіріп піссең, майы еріп келесі күні қымыз бал татып тұрады. Оны халқымыз май, не бал қызым деп атаған. Бұл бүйрек жұмысын оңалтуға көп септігін тигізеді екен. Заманауи дəрі-дəрмектен де жақсы əсер ететінін ғалымдар айтып жүр. Сол секілді сүр еттің адам ағзасына ерекше жасар жақсылығын зерттеушілер соңғы кездері жиі тілге тиек ете бастады. Бұдан аңғарылатыны, бабаларымыздың жылқы етін сүрлей сақтап жеу арқылы да денсаулықты түзеуге бола-тынын атам заманда зердесінде түйіндегенін аңғару қиын болмаса керек.

Жылқы еті мен сүтін зерттеп жүрген оқымыстылармен ой бөліскенімізде , олар бұл тағам адамның есте сақтау қабі летін жақсартатынын алға тартады. Ақылмандарымыз мұны тасқа баспай-ақ, əкеден балаға, баладан немереге жалғап, тіл маржанымен ауызша тарих қалыптастырғанын көреміз. Соның жемісін бүгін олар емес, біз көріп жатырмыз. Ұлттық үлгіні алы-стан іздеудің қажеті жоқ. Ол жыраулардың жырында тайға таңба басқандай суреттел-ген. Солардың сарқытындай саналатын арамызда жүрген, сиреп бара жатқан, көне көз қариялардың зердесінде жазылған хат дерсің. Сөйлетіп, сөзін тыңдасаң көргені мен көңілге түйгенін, бабалар өсиетін, өнегесін, халық шежіресін айнадағыдай анық айтады. Олардың жады жазған кітаптан да тұнық. Ұмытшақтық оларға жат. Қазіргілердің жады жіңішке жіптей болып бара жатыр ма, қалай? Көбімізді ұмытшақтық «илеп» алғанын несін бүгіп қаламыз. Бұл да жұрт болып ойланатын жай секілді.

Жылқы етінің қызуын жылқышылардан естуге болады. «Ет жеп, құрт қатқан сорпа ішіп, қақаған қыста, ұйытқыған ақ боран-да күзетке шықсаң, тоңғанды қойып тершіп жүресің. Кейде денең қыз-қыз қайнағанда кеудеңді ашып қоюға тура келеді», дейді олар. Үлкендер аңыз етіп еске алатын бір əңгімені ортаға сала кетсек дейміз. Хантəңірдің баурай-ын мекен еткен Ерсары байға 3 мың жылқы біткен көрінеді. Қыста мал көздеп сыртқа шыққанда кеудесін ашып жүретін болған. Мұныңыз қалай дегендерге: «Денем оттай өртенеді. Ол кеселден емес, жылқының еті мен сорпасының құдіретінен ғой», дейді екен. Осы қасиетті ел болып ес кіргенде ұғып жатырмыз. Табиғи тамақтың құдіреті қашан да бөлек қой. Қаның да, жаның да таза болады. Бұл жағынан келгенде халқымыз, əсіресе, ауыл жұрты бұрынғыдай болмаса да көп жағдайда таза табиғи тағам тұтынып келеді. Алыс-жақын шетелден келгендердің қазақ дастарқанына сұғына кететіні содан шығар. Соңғы кезде соны жете білген көршіміз Қытай елі жасанды астың оңалтпайтынын ұғып, жерімізге қарай табиғи таза тағамымызға, өндірген өнімімізге, өрістегі малымызға сұраныстарын арттыра бастайтындарын айтуда. Тек оларға алдағы уақытта өзіміз өңдеген өнімді берсек, жұқа қалтамыз қалыңдап, дағдарыстан дағдарған тірлігіміз оңалар еді.

Қазір ауру түрі көбеймесе, азаймай тұр. Оған

жасық, жасанды тамақ та өз «үлесін» аз қосып отырған жоқ. Сонау өткен ғасырдың 90-шы жылдарындағы аласапырандағы бір жиын еске түседі. Девятко деген Денсаулық сақтау министрі болды. Ол баспасөз мəслихатын өткізіп, қалың журналист сұрақты жаңбырша жаудырды. Сондағы айтатындары: «Балалар арасында сырқат көбейіп кетті. Бұған не себеп?» дейді жа-рыса. Министр де ыға қоймайды: «Бұрын біздің балалар табиғи тамақ ішетін, оның өзі қатаң қадағаланып отыратын. Қазір коладан бастап, көзге əдемі көрінгенмен қуаты шамалы түрлі-түсті сусындар көбейді. Оны ішкен балалардың қарны қампиғанмен артынан өзегі қараяды. Бұған біздің бүлдіршіндердің ағзасы үйренбеген. Бұл балалар арасындағы сырқатты көбейтуде. Мұны халыққа жеткізулерің керек», деді. Ол тұста шенеуніктің сөзі құлаққа кіре қоймаған. Табиғи тағамның құндылығын енді біліп, қазір көзді алдаған сол сулы-суаннан құтыла алмай жатырмыз.

«Қолда барда алтынның қадірі жоқ» деп біз кейде жылқы өнімінің қасиетін бірде біліп, бірде білмесек сырттағылардың, алда айтқанымыздай керемет бағалай бастағанына көз жеткізіп келеміз. Оған бір мысал келтіре кетелік. «Қазақта не болса, бізде соның бəрі бар. Қазақтарда жылқы əлі де өте көп, бізде азайып кетті», деген атақты түрколог ғалым, түбіміз бір деп Еуропада қазақ рухын жаңғыртқан, өмірден озғанда мəңгілік жай-ын қазақ топырағынан тапқан Иштван Қоңыр Мондоки Мажарстандағы (Венгрия) үйінің бір бөлмесіне ертұрманы түгел ағаш ат жаса-тып, қазақ елінен алдырған жылқы етінің бір кескенін асып, соны ағаш аттың үстінде жеп, сорпасының бір тамшысын қалдырмай ішіп: «Менің бабаларым осындай аттың үстінде жүріп жерін қорғаған, елін ел еткен», дейді екен. Бұл деректі бізге осыдан он жылдай бұрын Астанаға ұлы Атланды алып келген, тек тамырын қадірлеген арыс азаматтың жары, қазақ қызы Оңғайша айтқан еді.

Жұрт түліктің төресі, есті делінетін жылқы туралы ақиқат əңгімелер, ырымдар мен тыйым-дар көп. Əсіресе, байтағымызда судың тұнығын ішіп, шөптің шүйгінін жеген жылқы өніміне не жетер дейсіз. Қазір жылқы семіртудің алуан жолдары бар көрінеді. Шіркін, жеріміздің жар-тысында алалы жылқы өсіре алсақ, таза тағам өндіріп, төрткүл дүниеге таратсақ – есеміз кет-пес еді. Осы арқылы қазақ еттің де абыройын асырып, оның иесі де, киесі де өзіміз екенін танытар еді. Жылқының басынан бастап, қара тұяғына дейінгі өнімдеріне патент алсақ, ұлт байлығына əр жылы емес, əр күні тасты тес кен тамшыдай табыс тамып, қоржындағы қорымыз молая беретініне де иманымыз кəміл.

«Қойдың еті қорғасын» деген қой етінің де қасиетін, қуатын айқындағандардың бірі біздің бабаларымыз. Оны да олардан қалған қазақ сөзі дəйектеп бере алады. Жеңіл-желпі жел-ғұзыңды қойдың сорпасымен, құйрық майымен емдеп алатын тəсіл де өткеннен қалған сабақ. Қимыл-қозғалыс барда, таза ауа, таза су қуатты тамақты сіңіріп жіберіп отырған. Сондықтан да қой етіне бұрынғылар ерекше көңіл бөлген. Осы күндері ғой, қой етінің ауырлығы сезіліп жүргені. Дегенмен, соңғы уақытта халық қой етіне қайта бет бұра бастады. Сорпасының сүйкімді екенін тамсана айтады. Тек жас күйінде, белгілі мөл шерде жесең зиянынан пайдасы мол дейді көнекөздер. «Қысқы соғым уақытында болмаса, үш маусымдағы қорегіміз қой мен ешкінің еті ғой» дейді үлкендер жағы. Амал қанша, ұлттық үлгіні ақша табуға бұрып алғандар, ақшаға құныққандар «бесбармақ» деп берекесін кетіріп жүр. Көнбіспіз ғой. Береке-бірлік бізге ғана керектей, еркіндікті еркелік деп ұққандарға тəйт деуге жарамай, тыйып тастау қолдан келмей – бұралқы сөзге де үйреніп барамыз.

Он үш мүшеге бөлінетін қой етінің де өзіндік жол жоралғысы жетіп-артылады. Қойдың басын бұрын езуінен бастап кесетін болған. «Езуіңді тілейін бе?» деген тіркес со-дан қалса керек. «Қойдың құлағында бере-ке бар», деп құлақты балаға берген. Мұның астарында береке балаға қонсын деген ниеттің жатқаны анық. Осы жерде мына бір нəрсені айта кетсек дейміз. Мал етінде без түйіндері болады. Оған халқымыз қатаң мəн берген. Бұрын кəделі сүйектен без шықса, иесіне ат-шапан айып салған. Себебі, безде адам улана-тын токсин болатынын ұлт жақсылары баяғы заманнан білген.

Соғымнан сыбаға сақтаудың өзіндік салты əлі күнге дейін жоқ емес, бар. Бірақ оның өзі сирексіп барады. Бұл бұрын сыйлы ағайын, қимас құда арасын жалғайтын дəнекер көпір іспеттес екен. Ең бастысы, бұл дəс түр дің ас та рында

телқозыдай тең жүрейік деген сыйластық жатқаны ақиқат. Жұртымызда бір атым на-сыбайдан көңіл қалатын, жоқтан бар жа-сап, бақытын табатын мінездер болғанмен, екеуінің ат байлар қазығы – береке-бірлікке ұюға тіреледі.

Мал етінен жасайтын тағам түрлерін тізсек өте көп. Жас қойдың етінен сірне, басынан мипалау, құдалықты бекітетін құйрық-бауыр, ет қосып өкпе-бауырдан пісіретін қуырдақ, төстік қақтау – осылай кете береді. Алдына келген етті тап басып тану жөнінен де қазақ алдына жан сала қоймаған. Мұны айтасыз, дұрыс бауыздалмаған, арам қаны толық кет-пеген мал етін дəмінен білетін зеректер де болған екен. Халқымыз арам етке жоламаған. Бұл да тектілігін көрсетсе керек. Етті қойып, сүйек сорпасы мен сүйек майының пайдасын жақсы ажыратқан халқымыздың қадірлі жан-дары қандай зерделі десеңізші. Мал еті өз ал-дына, бұғы, марал, бөкен, қарақұйрық секілді аң, қырғауыл, үйрек, қаз, ұлар тəрізді құс еттерінің де сіңімділігін білумен қатар, оны қай кезде аулау керектігін аналығын сақтап қалуды алдымен ойлағанын қайтерсің. Оған оқ атып жайратқандар мен жаралағандардың түбі оңбайтынын ескертіп отырған. Қазақтың өзіндік заңға бергісіз қағидаларын берік ұстасаң, жол-дан таймайсың. Теріс пиғылдан, жат қылықтан алыс жүресің. Қазақ жерінің кеңдігіне қарай əр өңірдің өзіндік ғұрпы, атаулы тамағы бола-ды. Мəселен, түйе етінің дəрілік, қодас етінің қуатты болатыны анықталған. Кешегі келмеске кеткен КСРО заманында Қазақ елінде 1 мил-лион 200 мыңнан астам түйе болған көрінеді. Шіркін, түйе өсіруден сондай биікке жетсек, ет-тен тау тұрмаса да халықтың қажеті біраз өтелер еді. Сүттен теңіз ағызбасақ та, емдік қасиеті бар тағам бастау суындай тұнып тұрар еді.

Шекшек ата түлігіне деген сұраныс қазір жыл санап артып келеді. Өйткені, ешкі өсімтал. Өткен ғасырдың басында ешкі қазақ даласында 19 миллионнан асқан екен. Отызыншы жылдардың ойранынан кейін ешкі шаруашылығы қатты дамыпты. 1950 жылдары қазынаға 20 мың тонна ет, 200 тонна жүн, 70 тонна түбіт өткізуге қол жетіпті. Жердің шөбін айтпағанда, тау-тастағы бұта гүлдерін, өзге де өсімдіктерді қосқанда 500-ге жуық шөп түрін теріп жейтін бұл жануар етінің құрамында холестерин көрсеткіші құс етінен де төмен екен. Қазір жұртшылық ешкі еті мен сүтіне ерекше мəн беруде. Қия жерлерді қия басып семірген ешкінің қабырғасынан атам қазақ қазы айналдырған. Семіз лақтың етінен былбыратып пісірген қуырдақтың адам ағзасына тигізер пайдасын бұл арада айтып тауыса алармысың? Бұрынғылар ешкінің етіне суық күздің желі кірген соң соймайтын болған. Біз бір азамат-ты білеміз. Жаз өтіп күз ортасынан ауғанда қыста, көктемде жейтін ешкі етін ерте қамдап, суытқышына толтырып қояды. Ол бұл тірлігін жыл бойы пайдаланатын менің дəруменім ғой дейтіні бар. Іргелес көршіміз Қытай мемлекеті тастақ келетін күнгейлі жерлерге ешкі өсіруді əдетке айналдырыпты. Мұның өзі жер пайдаланудың əдемі үлгісі десек болар.

Қазақтың байтақ даласы – астындағы кенімен ғана емес, үстіндегі байлығымен де қасиетті. Сол байлықтың бір парасы балық дер едік. Балықтың етін бабына келтіріп пісірсе керемет! Сорпасының да дəмі бөлек. Балық етіндегі амин қышқылдары адам ағзасына өте пайдалы. Бауыр ауруларының алдын алады. Балық белогында бой өсіруге ықпал ететін қышқыл да баршылық. Балық тағамдары жүректің қан айналысын жақсартуға септігі бар екені дəйектелген. Сөз түйініне келсек, ет тағамдары туралы таратып айта беруге бо-лар еді. Бірақ бір мақалада оның бəрін қамту мүмкін емес. Ең бастысы ниет, Отанымызда таза табиғи еттің бар екенін еске салу. Осының қадіріне жетсек, алдағы уақытта құндылығын жоғалтып алмай, қастерлесек қана. Жасанды тамақтың зия нынан əлем халқы қашып жатқанда, біз барымызды бағаласақ ұтылмаймыз. Бір қуанарлығы, анау жылдардағыдай емес, халқымыз өз өнімдерімізге ұмтыла бастады. «Өзің өндірмей өзегің жалғанбайды» деген ұғымды түсініп, түйсініп келеді. Дүкендерге барсаң сатып алушылар қызмет көрсетушілерден өнім қай жердікі дегенді сұрайтын халге жетті. Бұл бардың қасиетін танып-білу деп ойлаймыз. Тəңірім ұлтымыз қиналмасын, қысылмасын, өзгеге алақан жаймасын, кіріптар болма-сын деп барлық жақсылықты жасаған. Жаратушымыздың сол жақсылығын өзіміз ғана көріп қоймай, кейінгі ұрпағымызға еншілеп берсек, есесі кетпес еді.

Ғибрат

Қарауыл Бекше би кəдімгі Қанжығалы Бөгенбай батырдың Бапанынан туған немересі Саққұлақ (Сəбден) шешенмен үзеңгілес жүріп, сыйлас, сырлас дос болған деседі. Ағалары Көкшетау жаққа көшіп барып, мыңғыртып мыңды айдап күрсіп тұрғанда егде тартқан əкесі Дүйсенге қарайлап, алмас тілді алғыр жас Бекше Ерейментау өңірінде қалып қояды. Саққұлақ шешенге еріп, ел билігіне араласқан ол мұнда ертелі-кеш аттан түспей, ағайын арасындағы дау-да-майды шешіп жүріп өз шаруасын құнттамай, қоңыр-

төбел тірлік кешеді. Аш-арығын білдіртпей желке жүнін дүрдиткен арлан бөрі сияқты арлы бидің

іштей үңгіп жеп жатқан жай-күйін жан досы да онша елемей, қасынан екі елі қалдырмай ұдайы ертеді де кетеді. Шыдамның да шегі бар, бірде Бекше Саққұлаққа ер-

мей, үйінде жатып алады. Аузы дуалы, сөзі уəлі төкпе шешен до-сынсыз дау шешіп, жұртты бітімге келтіру қиын соғатынын сезген Саққұлақ би кезекті сапарын доғарып, бəйбішесіне: «Жарлының бір тойғаны шала байығаны» деуші еді бұрынғылар. Соғым еті таусылған шығар, сыбаға жіберіп, Бекшені шақыртшы», – дейді.

Сақаңның Нұралы атты баласы шешесі салып берген сыбағаны қанжығаға бөктеріп шешенді шақыруға келеді. Ұсынған қоржын басын ақтарып көрсе, арнайы жіберген сыбағаның ең тəуір деген мүшесі қойдың жауырыны болып шығады. Бекшенің зайыбы бəйек болып, əкелген сыбағаны қосып, қазан көтеріп, апыл-ғұпыл ет пісіреді де, табаққа са-лып, ері мен мейманның алдына қояды. Сонда шешен табақтан жауырынды алып, жас мырзаға күлімсірей қарап былай дейді:

Байқаңыз еттің азын жауырыннан, Бар болса, кім аяйды бауырынан.Жоқтық шіркін кісіге не істетпейді? Бұл-дағы келіпті өз ауылыңнан.Мынаны сүр ме десем, сірі екен ғой, Сараң бай өлді десем, тірі екен ғой. Дүниеге көзі тоймай, өзі өлмей,Бірі – көрде, бірі елде жүр екен ғой. Бетінен оты шығып, құлақ-шекесіне дейін қызарып кеткен

Нұралы табаққа қол салмақ тұрсын, үй иесіне тура қарай алмай, көзімен жер шұқып тас боп отырады да қалады. Іштей шешесінің қараулығына күйініп, жыларман болады. Тек аттанарда ғана əкесінің шешенді арнайы шақыртқанын айтады. Ділмəр Бекше тағы да тіл безеп тебірене тұрып: «Биге де, бəйбішесіне де сəлем айт» дей тұрып:

Мен Сақекеңнің Бекшесі едім,Сақтаулы алтын текшесі едім.Бүгінде кісі жіберіп шақыратынЕтігінің өкшесі ме едім?Керексінсе өзі келсін!.. – депті. Семсер сөз шымбайына батқан сұңғыла би Саққұлақ ізінше-

ақ өзі келіп, айыбына ат-шапан беріп, қайтадан төс түйістіріп, əр сөзі саф алтын Бекше шешенді ертіп кеткен көрінеді. («Ел аузы-нан», Жазушы, 1986).

Бұдан əрі Бекшенің Ереймен өрінде, Қанжығалы елінде қанша жүргені беймəлім. Зайыры, көп ұзамай айтқыр шешендігімен, алғыр көсемдігімен, ғаділ қазылығымен атағы алты Алашқа жайылған жайсаң биді əке тағына отырып, Орта жүздің ханы сайланған Уəли хан Көкшетауға шақыртып алып, мəмілегер елші етіп, өз жанында ұстайды. Елдің де, жердің де арғы-бергі тарихын жетік білетін, ұлт мүддесін қашан да ұлық тұтып, қай тараппен болсын терезесі тең мəміле жүргізетін ойы өрелі, тілі өткір, сөзі ұтқыр шешен ханға да, халыққа да жағады.

Елшіліктің елдестірер жолымен ол Омбы мен Орынборға, тіпті, Бейжіңге де барып, ойда орыс, қиянда қытаймен қазақ халқы атынан келіссөз жүргізіп, ел іргесін нығайтар пəтуалар жасайды. Сындарлы жазушы, сарабдал тарихшы Қойшығара Салғараұлының қытай мұрағаттарын ақтарып жариялаған «100 құжат» (Алматы, «Санат» 1998) кітабында мынадай бір дерек бар: «Қазақ ханы Уəли сұлтанның інісі Шығай сұлтан бастаған елшіліктің қатарындағы тоғыз адам Шианлинанның сыртында Ежен ханмен дидарласты. Оларға дəрежесіне қарай ұлықтық жыға, шен-шекпен жəне күміс сияқты сый-сияпат ұсынылды» (1782 маусым айы). Осы тоғыздың ішінде біздің Бекше би болғаны дау туғызбаса керек. Тағы бір деректе «Алдияр Жуан-ны деген жерде дидарласуға келген қазақтың Орта жүзінің ханы Уəлидің інісі Қазым басқарған бес адамды қабылдады» дейді. Онда да Бекше болғаны күмəнсіз. Ал «ХVIII-ХІХ ғасырлардағы орыс-қазақ қатынастары» құжаттар жинағының (2 том) əр жерінде Бекше бидің есімі қылаң береді. Терең үңгіп табандап зерттесе, би бабамыздың еңбегі тарихи құжаттардан аз ұшыраспаса керек.

Мəшһүр Жүсіптің «Есте тұтып, есте жоқ ескі күндерді əңгімелегенде Бекшеге байқап-байқап барған жөн шығар» деуінде де мəн бар. Айтулы би, адуын шешен, анау-мынау көптің бірі емес, тарихта сирек кездесетін біртуар тұлға. Оның өзін де, сөзін де, өрлігін де, ерлігін де саны көп, сапасы аз былайғы сөзуарлардан ажырата білу керек дегенді білдіреді. Амал нешік, кешегі қандықол қызыл саясаттың тұсында оның еңбегін зерде-леу былай тұрсын, есімін атаудың өзі қиямет-қайым болды ғой. Əйтпесе, бұл əулеттің атадан балаға мирас болып жалғасқан шешендік өнері, билік қабілеті сонау саятшы Дүйсен биден ба-стап күні кешеге дейін үзілмей келді ғой. Дүйсеннен Бекшеге, Бекшеден Өтегенге, одан Алтыбайға дейін кілең ғаділ би, ғұлама шешендер бəрі. Бекшенің тұңғышы Мардақтан туған немересі Алтыбай Орта жүздің соңғы ханы Ғұбайдолла Уəлихановтың кеңесшісі болды емес пе. Қазіргі Көкшетау қаласының іргетасын алғаш қаласқандардың бірі сол.

Өз басым Бекше тұқымымен баяғыдан бері таныс-біліспін. Бұл əулеттің біраз жастарымен бір мектепте оқып, əзіл-қалжыңымыз жарасып, тай-құлындай тебісіп бірге өстік. Ел ағасы болған Нұралы, Рақым қажының ұрпақтарымен құдандалы жекжаттығымыз бар. Олармен ауылы аралас, қойы қоралас Малдығұл əулеті əкемнің нағашы жұрты. Бəрінің ата қонысы – қазіргі Дөңгілағаш ауылы өнер сүйетін сауыққой ел. «Бек айдар-лы Бекшенің заманында бақ-қыдыр қонған екен əр ауылға» деп жас кезінде Үкілі Ыбырай бұл ауылға жиі келіп, айлап жатады екен. Оның біраз өлеңдерін алғаш мен осы ауылда естігенмін. Ақынның атын ауызға алуға тыйым салынған кезінде-ақ, оның «Қалдырғанын» осы ауылдың бір өжет азаматы Шəйке кез кел-ген жерде аңыратып қоя беретін. Қазір оны Қапаш қарындасым қалай шырқатады десеңші!

Бүгінде Бекше ұрпақтары даңқты бабасының Дөңгілден төрт шақырым жердегі Ақбейіт аталатын төбедегі зиратына ескерткіш құлпытас қойып, ас беруге əзірлік жасап жатқан сыңайлы. Əрине, ескерткіштің ең дөйі де, сойы да кітап болмақ. «Қаламмен жазғанды балтамен шауып өшіре алмайсың» деген сөз тегін бол-мас. Осынау қастерлі қарекетті қолына алып, жер-жерге қоңырау шалып, естелік жинап, кітап құрастырып жатқан профессор Қасымхан інімнің игі еңбегіне сəттілік тілеймін. Ата-бабасының аруағы қолдап, еңбегі жанып, жұлдызы жарқырай берсін!

Сарбас АҚТАЕВ, Қазақстанның құрметті журналисі

АЛМАТЫ

Шешенніѕ сґзісаф алтын

Кешегі ата қазақтан бүгінгі бала қазаққа қалған мұра молынан. Ата қазақ ұрпағына керектің бəрін əдемі үлгімен жіпке тізген маржандай етіп, шашып-төкпей, кітап жазбаса да кітапқа бергісіз ой-санада тиянақтап қалдырған. Сол үлгідегі тартымды сөз,ұлттық əдет-ғұрып, дағды-дəстүр қалыбын бұзбай халықтық жол-мен сабақтастыруды салтқа айналдырған. Оған тас падай тіліп, тасқа түсірмесе де көкейге тоқып кейінгіге қалдырған баға жетпес жауһарлар: бабалар сөзі, мақал-мəтел, тыйым-дар, тəлімі жетіп-артылатын əдет-ғұрыптар, үлгі-өнегелер. Əке мен бала, ана мен қыз, бау-ырлар арасындағы бауырмалдық – бəрі де сол халықтық қасиетке дəйек болады. Бір мақал, бір мəтелді, болмаса, бір тыйым сөзді – тара-тып жіберсең талай еңбекке алтын арқаулы жүк болып шыға келеді. Сондай асылдарымыз-ды таным-түсінігімізден өшіру, өрісін тарылту үшін жанталасқандар «пайдасызын» жойып жіберіп отыру секілді У.О.Дугластың жымысқы жұмысы – тəлейімізге қарай, тəуелсіздік алып орындалмай қалғанын еске сала кетсек дейміз.

25 мамыр

2016 жылwww.egemen.kz 11ТАРИХ

ТОЛҚЫНЫНДА

Əлекеѕніѕ анкетасы

Таң атқан, күн батқан. Өткінші жауындай өтіп бара жатқан өмір-ай! Осыдан сексен жылдай бұрын Мəскеудегі НКВД-ның Бутырка түрмесінде Алашы үшін азап шек-кен Əлихан атамыз тұтқын анке-тасын өз қолымен толтырыпты. Мамандығын журналист, аудар-машы деп көрсеткен. Туған жері – Қарқаралы уезінің Тоқырауын болысындағы 7-ауыл. Əлеуметтік тегін қазақтың ұлымын, əкем 1900 жылы, анам 1918 жылы қайтыс болған депті. Революциядан кейін қазақтың Алашорда Үкіметінің төрағасымын деп тайға таңба басқандай жазып кетіпті.

Тізесін бүкпеген, ешкімнен айы-лын жимаған, ешкімнен қаймықпаған. Қазақтың талай арысы жапон шпио-ны деген жаланы азапқа шыдамай мойындағанда, жалғыз Əлекең ғана сынбапты. Рухы тасты да тіліп, қақ бөлетін алдаспандай болғаны ғой. Шыңғыс ханнан, Жошыдан тамыр тартатын асыл қаны бүлкілдеп соғып тұрғаны ғой.

Мен білетін саясаткерлерден СССР деген алып державаның іргетасын қалап кеткен Ленин мамандығын ан-кетасында «журналист» деп жазған. Сталин «марксист» деп жазыпты. Бұл екеуі де негізгі мамандықтары басқа бола тұра, журналист болған. Ленин «Искра» газетін шығарып, өзі редактор болса, Сталин бүкіл мақалалары мен сөйлейтін сөздерін өз қолымен жазған. Осы екі тұлғамен де Əлихан атамыз кездескен. Сөйлескен. Олардың ал-дында өзінің тегін адам емес екенін дəлелдеген. Əлекеңді Бутыркаға қамап тастағанда ескі марксист, Сталинге сөзі өтетін қарт большевик, Карл Маркстің өзін көрген В.Шелгунов: «Əй, Коба, кімді тұтқында ұстап отырсың?» – деп босаттырыпты. Əлихан атамыздың үйқамақта бо-луы содан. Бірақ, ақырында НКВД Нығымет Нұрмақов екеуін қосақтап, бір күнде атып тастаған.

Əлихан Бөкейхановтың Ленин-нің де, Сталиннің де алдында кіші-

реймегеніне тағы бір дəлел бар. Ленин Алашорданы ақтап, кешірім жасағаннан кейін Қазақ елінің атынан Ресеймен келіссөз үстеліне Алашорда Үкіметі отырады. Əлекеңнің өзі баратын жөні бар ғой. Бармайды. Алаш арыстарының ішіндегі ең жасы Əлімхан Ермековті жібереді. Ленинмен төрт сағат ырғасқан Ə.Ермеков Қазақстанның осы бүгінгі шекарасын алып, басқа да көп шаруа-ны тындырып шығады. Сонда Ахмет Байтұрсынов айтты деген сөз бар. «Сақау Ленинің біздің Əлімханмен төрт сағатқа сөйлесуге жарады. Осал емес екен», деп.

Біз университетте оқығанда марк-сизм-ленинизм классиктерінің талай еңбектерін мүжідік. Сонда Ленин алты тіл біледі деп оқытқан ұстаздарымыз – ғылым докторлары. Біздің Əлихан Бөкейханов атамыз тоғыз тілде еркін сөйлеп, көсіліп жазған. Францияның күні бүгінге дейін шығып келе жатқан «Фигаро» газетіне француз тілінде 1930 жылы екі мақаласы жарияланған дейді. Шіркін, тауып əкелсе ғой.

Амал нешік, бəрі НКВД-ның қы-зыл қасабында құрбан болды. Не дейміз? Өткенге – салауат, бүгінге – барақат. Қазіргі ұрпақ осы Алаш арыс-тарындай болса екен деп армандай-мыз. Ұлы Абай: «Болмасаң да ұқсап бақ», деген сөзді бекер айтпаған ғой.

Мағауия СЕМБАЙ,Қазақстанның еңбек сіңірген

қайраткері, «Орталық Қазақстан» газетінің бас редакторы

ҚАРАҒАНДЫ

Беркін ƏКЕБАЕВ,өлкетанушы

Осындай қиыншылық кезінде пат шаның əйгілі «июнь жарлығы» шығады. Бұл 1916 жылғы 25 мау-сым еді. Сол жылдың 2 шілдесінде аталмыш пəрменді орындау үшін Кеген, Нарынқол өңіріне жауапты пристав Александр Подворков Қар-қараға келеді. Осында өтіп жатқан жəрмеңкедегі барлық болыстарды жинап,үш күннің ішінде армиядағы қара жұмысқа баратын 19 бен 43 жас аралығындағы ер-азаматтардың тізімін əкелуге бұйрық береді.

Жағдай елдің бас қосып, ақыл-дасуын қажет етеді. Ел азамат-тары Қабанқарағай деп аталатын құрман болысының ықпалды адамы Ұзақ Саурықұлы ауылында кеңес құрады. Жазушы Мұхтар Əуезов өзінің «Қилы заман» повесінде оны: «Кішілеу дөңгелек денелі, бурыл сақалды ер Ұзақ қажымас қайрат иесі, ержүрек батыр иесі болатын», деп көрсеткен еді. Шынында, Ұзақ бойына құлдық мінезді дарытпаған ер болатын. 1884 жылғы Ресей патшасының салық төлейтін жарлығына қарсы шыққаны үшін 1896 жылы 12 жылға бас бостандығынан айырылған. Түрмеден босаған соң Ұзақ патшаға қарсы ашық түрде үгіт жүргізген. Сол себепті оны қайта қамамақ болған полиция өкілі Прусаков пен Беделбай деген болысты сабағаны үшін 1899 жылы 27 қаңтарда екінші рет түрмеге жабылған. 1902 жылы ғана бостандыққа шыққан. Ғалым-жазушы Тұрсын Жұртбай «Бейуақ» кітабында: «Отаршылдық жəне əкімшілік қанауға ғұмыр бойы күрескен Ұзақ Саурықұлының та-рих аренасына шығуы – тарихи қажеттілік. Халық оны сол өжет қимылы, өткір мінезі, ел үшін көрсеткен қайраты үшін батыр атады. Қайсарлығы үшін қамауда болып, түрмеде отырған болатын. Соның ешқайсысына мойымаған. Ақыры ел үшін құрбан болған Ұзақ шынында батыр атағына сай, солай аталуға тиісті тұлға», – деп жазды.

Жоғарыдағы айтқан Қабан-қарағайда болған кеңесті Жəмеңке Мəмбетов бас қарған. Онда: «Үкі-меттің қатаң шара көруі мүмкін екендігін жасырмай елге жеткізу, ел басына қандай күн туса да бірлігін ыдыратпай, қолда бар мүмкіндікті пайдалану, дес бермеу керек», – дескен. Жиналыстың шешімі бой-ынша Жəмеңке Мəмбетұлы, Ұзақ Саурықұлы, Серікбай Қанайұлы, Қазыбек Шорманұлы сияқты ел ағалары патша жарлығын орындамау ісіне жауапты болады.1916 жылғы 11 шілде күні Жəмеңке, Ұзақ, Жаңабай, Серік бай, Қазыбек, Əубəкір, тағы басқа бас көтерер ел азаматтары Айттөбеге келіп жиналады.Осы үлкен жиынға Прежевальск, Верный жəне Қапал уездері қазақтарының уəкілдері, сондай-ақ ұйғырдың Кетпен, Ақсу-Шарын болыстары-нан адамдар қатысқаны тергеу ма-териалдарында атап айтылады. Сол жиында: «Соңғы кесімді жауапты ұлыққа кім айтады?», – деген мəселе бойынша екіұшты пікір жазылып жүр. Бірінде Жəмеңке: «Атасы Тазабек казак-орысқа бағынбаймын деп жанжал шығарған, соның бала-сы Əубəкір ғой, Əубəкір берсін», – дейді. Сонда Əубəкір тұрып: «Жоқ, Жəке, жауапты Ұзақ батыр берсін, бұған, жұрт, не дейсіңдер?» деп көпке қарағанда жұрт: «Дұрыс, Ұзақ батыр берсін!» – депті.

Мұхтар Əуезовтің «Қилы за-ман» кіта бында бұл былайша баян-далады. «...Ертең орысқа жауап беретін болыстар. Мына қария сөздерінен соң болыс атаулы не ай-тады, соны естілік? ...Неге айтпайды, неге ұйлығады?!» – деп Тұрлықожа болыстарға қадалды. «...Аяғында,

ертең ұлыққа жауап беру үшін, қариялардың бойын көрсетпей, жасырақ басшыларын жібермек бо-лып, Серікбай, Тұрлықожа, Айтбай үшеуін сайлады. Ең ақырында, Жəмеңке албанның Райымбек ба-тыр жəне Саурық бастатқан қадірлі ұлы əруақтарының бəрін атап тұрып: «Солардың оң сапарын бер!» деп мойнына бұршағын салып тұрып тілек қылып, бір əкенің баласындай бір ниетке тас-түйін болып, жиылған елге ақ батасын берді. Қалың жұрт күңірене қостап: «Иə, құдай, Иə, Райымбек ата, жар бола гөр!» – деп ақ тілек тілеп, ұйыған пішінмен беттерін сипады. Көтерілістің тас іргесі орнығып, алғашқы бір буын, бір сатысы осыдан басталып еді».

Жетісудағы осындай жағдайды бі ліп отырған патша өкілдері алдын ала Жаркент қаласына полковник Ветлицейн басқарған 6-атқыштар полкін орналас тырады. Артынан Қарқара жəрмеңкесін қоршауға алып, төрт жағынан 12 пулемет, 4 зеңбірекпен атқылайды. Осы кезде қазақтың екі топ жасағы пристав Подворковтың кеңсесіне басып кірмек болған кезде оларды екі пуле-метпен атқылап, 40 қазақ жігіті ажал құшады. Жендеттер жағынан 15 адам өледі. Ертесі қаза болған қазақ жасағының саны одан көп болғаны анықталған. Бұл қанды қырғынды естіген Нарынқол, Кеген, Жаркент, Шонжы, Шелек, Есік, Алматы, соны-мен қатар, Қырғызстандағы Қарақол, Ыстық көлдің шығысындағы елді мекендердегі халық ереуілге шығады. Дəл осы күндерде көтерілісшілердің басшылары Жəмеңке, Ұзақ, Əубəкір, Серікбай, тағы басқалары алдағы уақыттағы шабуылдау жоспарын жасап, нысаналарын белгілейді.Патша армиясы қазақтарды қанша қырып жатса да олардың қайтпасына көздері жетіп, əскерлерінің санын көбейтеді.

Патша үкіметі қазақтардың көтерілісін басуға 8750 найзалы 35 рота, 3900 қылышты 24 жүздік, 16 зеңбірек пен 24 пулемет, 21 жаяу əскер ротасы, 22 жүздік, тағы 43 зеңбірек пен 17 пулемет жібереді (ОММ, 39-том, 1-тізбе, 1120-іс, 30-бет). 17 шілдеде өкімет 126 адам-нан тұратын казак-орыс жүздігі, жасы 40-45 арасындағы казактар-дан қосымша 1106 адам жүздік құрады. Көтерілістің аумағының кеңейіп бара жатқандығынан сес-кенген губернатор 19 шілдеде қазақ көтерілісшілерінің басшыларын ұстауға бұйрық береді. Бұл пəрменді алысымен пристав Подворков өзіне бағынышты болыстарының ішіндегі күдікті деп танылған Жəмеңкені – Ақбейіттен, Ұзақты – Таңбалытастан «шұғыл əңгіме бар, кеңесеміз» деген сылтаумен Қарқараға шақыртады. 20 шілде күні губернатордың бұйрығымен «ереуіл жасаушыларға тез арада шара көрмегені үшін» Подворковты орнынан алып, қызметін кіші рейтеді. Оның ор-нына сол күні Фольбаумның жеке бұйрығымен Жаркент уезіндегі жаза-лаушы күш командирі Кравченконы тағайындайды. Қарқараға 22 шілде күні Подворковтың шақыруымен «кеңесуге» келген Жəмеңке Мəмбетов, Ұзақ Саурықов жəне Əубəкір Сұлтанбеков дереу қамауға

алынады. Оларды сол күні уақыт озғызбай 10 солдат түнделетіп айдап, 23 шілдеде Прежевальск түрмесіне қамайды. Бұ дан арғы жағдай жұртқа белгілі. Оны Т.Ілиясұлы мен Ж.Қарабайұлы «Қарқара көтерілісі» кітабында жан-жақты айтқан.

Көп күн өтпей көтерілісшілердің 13 басшы адамдары қолға түсіп, олар ды да Қара қол түрмесіне қа-майды. Бұлар: «Естібайұлы Нүке, Құдиярбек, Жанпейіс, Шор ман-ұлы Қазыбек, Қаңтарұлы Кəрібоз, Жансеркеұлы Тұрлықожа, Құдай-бергенұлы Жаңабай, Сұлтан құлұлы Бекайдар, Арғын ұлы Сы банқұл, Əділбекұлы Құр ман, Разақов Білəл, Бектенұлы Жайшыбек жəне Төбеұлы Саза» (І.Жансүгіров, 4-том,.145-бет).Олардың ұсталған күні тамыздың 4-і болатын деп көрсетеді қырғыннан тірі қалған Білəл Разақұлы. Ұсталған-дарды тергеуді Жаркент уезі про-курорының жəрдемшісі Болотников пен 3-ші бөлімше сотының бастығы Коношенко қатар жүргізген.

Жауап алу кезінде Жəмеңке де, Ұзақ та тайсалмай жауап бер-ген. Сұрақ кезінде бірге болған Əубəкірдің естелігінде Жəмеңке: «...Біз дің де еркегіміз еркек, ұрғашы емес. Қара жұмысқа бала бермейміз. Қолымызға қару бер, соғысқа ба-рамыз. Егер қазақ халқын адам қатарына санайды екенсіңдер, онда елдің адал тілегіне, əділ та-лабына құлақ асыңдар» десе, Ұзақ 10 шілде күні өзінің ауылында халықтың жиналғанын растайды, «Қара жұмысқа бала бермейміз. Өлсек ел үшін өлеміз. Ел-жұртты кім жылатса, соған қарсымыз», – де-ген. Бұл дерек С.Тəнекеев кітабында көрсетілген.

Жергілікті халықты «бұратана» деп есептеген патша үкіметінің со-дырлары ойларына келгенін істеп үйренген ғой. Олар қазақтарды сұрауы жоқ, іздеуі жоқ тобыр деп санаған. Онық анық мысалы Қарақол түрмесінде 12 шілдеден 13-іне қараған түні болды. Онда болған Əубəкірдің естелігінде: «Түн орта-сында қарауыл сығалайтын тесіктің шиқылдап ашылғанынан оянып кеттік. Сол сəтте дереу мылтық атылып, түрме гүрсілге толып кетті. Қазақтар қа мал ған камераның екі терезесінен төрт солдат келіп, нарда жатқандарға бесатардан оқ жаудыр-ды. Үсті-үстіне еселеген атыстың демі басылмады. Нардың терезе-ге тірелген жерінде жотасы қан-қан Құдияр бек етпетінен сұлап жатыр», – дейді. «Түрменің орта-сында, – делінген екінші куəгер Разақов, – шалқасынан құлаған беттерін қан жапқан Кəрбоз, Жанпейіс, Құрман, Қағазбек қаз-қатар жатыр». Осы кезде Ұзақ: «Ақыр өлетін болдық, ең болмаса жастығымызды ала жатайық», деп Қазыбек пен Бекайдар үшеуі жəне тірі қалған басқалары көмектесіп нардың қалың тақтайын жұлып алып, камераның есігін қойғылап, ұрып құлатады. Ашылған есіктен Ұзақ, Қазыбек, Сыбанқұл, Бекайдар, Жаңабай, Əубəкір, Тұрлықожа жəне Жайшыбек сыртқа шығады да, мылтық атқан төрт солдатты ұрып жығады. Төрт бесатарға Қазыбек, Бекайдар, Сыбанқұл жəне Жаңабай ие болып, келе жатқан солдаттармен

атысады. Сөйтіп, түрмеден қашып шыққандарды Ұзақ бастап, дуал-дан секіре бастайды. Сол кезде Ұзақ ба тырға оқ тиіп, жарақаттанады. Қазыбек атысып жатқан Тұрлықожа, Жайшыбек, Əубəкір үшеуіне жара-лы болған Ұзақты елге жеткізуге міндеттейді. Алайда əлсіре ген Ұзақ дуалдан аса бере жан тапсы ра ды. Қашып шыққандардан Əубə кір Сұлтан беков, Тұрлықожа Жан-серкин, Жəйшібек Бектенов пен Білəл Разақов қана аман қалады. Басқалары өздерінің қазағының болашағы үшін Қарақолда пат-ша үкіметінің озбырлық сая-сат кес ір інен опат болады.

Кейін түрме бастығы Хромых облыс прокурорына: «Түрмеде жатқандар бүлік шығарды. Сол себепті қарауылдар амалсыздан қару жұмсауға мəжбүр болды», деп өтірік баяндаған. Тергеу кезінде Хромыхтың ойдан шығарылған жа-уабы əшкере болған.

Жалпы Қарқара өңірінен үкі-метке қауіпті қылмыскерлер деген атпен 67 адам ұсталған. Олардың ішінде Жəмеңкенің туған інісі Шойбек пен үлкен баласы Садық та болған. Ұсталғандар Ресей заңы бой-ынша үш топқа бөлінген. Олардың 15-і аса қауіпті қылмыскер ретінде сол кездегі кодекстің 263-бабының 1-бөліміне жатқызылып ату жазасына,екінші топтағы 13 адам 15 жылдан 25 жылға, ал үшінші топтағы 38 адам 15 жылға түрмеге қамалуы тиісті қылмыс жасағандар деп пайымдалған. Түрмеде айуандықпен атылғандардың ішіндегі Садық 34 жаста болса , Құрман Əділбеков небəрі 29 жастағы жігіт еді.

Архивтегі құжаттарға қарап отырсақ Қарқара өңірінде патша содырлары жа зықсыз адамдарды түрмеде де, далада да сұраусыз ата берген. Бұл кездейсоқ жағдай емес. Оны арнайы орындардың тікелей берген тапсырмасы екенін айқын байқауға болады.Оның бір мыса-лы, Қара қол түрмесінің бастығы, қамаудағы адамдарды себепсіз атқан Хромыхтың ісіне байланысты кодекстің 309-бабымен қозғалған іс созылып ақыры аяқсыз қалған.

Қарқара қазақтарының патша армия сымен жай ғана шекісу емес, нағыз сойқан соғысы Жетісудан асып Əулиеатаға дейін, Іле мен Шу өзені алабындағы халықты түгел шарпыды. Бұл көтеріліс көршілес жатқан Алатаудың арғы бетіндегі Ыстықкөл, Талас аңғарындағы қырғыз ағайындырға дейін барды. Жағдайдың бақылаудан шығып кеткенін білген патша үкіметі 1916 жылдың 14 тамызында Жетісу облы-сында, ал 24 тамызда бүкіл Түркістан өлкесі бойынша төтенше жағдай жариялауға мəжбүр болды.

Қарқара көтерілісінің кең етек алып бара жатқанын көрген Жетісу генерал-губернаторы Фольбаум 13 қыркүйек күні Лепсі уезінің бастығына берген жеделхатында: «Барлық əскерлер мен крестьяндарға жеткізіңіз: Бүлікті жылдам басып, басбұзарларды тəубесіне келтіру тек бір жолмен ғана іске асады. Ол үшін тəжірибе ретінде ең бүлікшіл болыстың тас-талқанын шығарып, бірнеше жүз адамын қырып салу арқылы өзгелерге сабақ беру

керек». Міне, жендеттерінің қылығы. Орталық мемлекеттік мұрағат-

тың 46-қор, 1-ші тізбесінде сол кездегі ішкі істер министрлігінің өлке басшыларына жіберген же-делхатында: «Көтерілісшілерге байланыс ты істі тездетіп қарау үшін уақыт ша ерекше құқылы əскери сот ұйым дасты рылсын. Жауапты адамдар сотқа беріліп,тергеудің аяқталуын күтпестен дереу соттау тəртібі орнатылсын.Егер өлке де соғыс жағдайы жариялана қалса, ерекше сот тек саптағы офицер-лерден жасақ талатын болсын... Шуваев», деп көрсетілген.

Осы жеделхатты басшылыққа алған Фольбаум Жетісу облысының əскер басшыларына жіберген бұйрығында: «Барлық уездер-де, жазалаушы отрядтарда дереу дала сотын құру туралы, олардың шешіміне қарсы кассациялық арыз қабылдамай, үкімді дереу орын-дау» тапсырылды. Қазақтың кең-байтақ бейбіт даласы осы «Дала сотының» айуандық қантөгісінің талай куəсі болды. Түркістан өлкесінің губернаторы Куропаткин көтерілісті басу үшін жүзеге асырған шараларының бірі ретінде «1917 жылдың 1 ақпанына дейін өлке бойынша 347 адам ату жазасына, 168 адам каторгалық жұмысқа, 129 адам түрмеге отыруға кесілді», деп көрсеткен (ҚРОММ, 46-қор, 1-тізбе, 385-іс). Бұл «Дала сотының» істеген жат əрекеті. Жазалаушы отряд-тар көтерілісте шегінуге мəжбүр болған кезде қолға түскендерді қыра берген. Ал сотсыз атылған бейбіт адамдардың саны əлі белгісіз. Патша əскерлерінің тағы бір айуандық ісі – көтерілісшілерді баспанадан жəне ішетін астан аластатып, аштан қаңғып өлетін халде қалдыру еді. Ол үшін көтерілісшілерді ең алдымен малынан айырып, үйлерін өртеді. Бұл өте қатыгез шара еді. Оның азабын ең алдымен кəрі адамдар мен үйдегі əйелдер жəне балалар тартқан.

Қарқара өңірінде осындай істі жүзеге асыру сотник Волков пен Чадовтың отрядына жүктелген. Олар Кеңсайға шабуыл жасаған кезде көтерілісшілерді кездестіре алмай, үрейден қашқан 600 отбасы үйін өртеп жіберген.

Көтерілістің қауіп туғызғаны соншама, өлке губернаторы Куро-паткин Ташкенттің түбіне полков-ник Алатарцев бастаған тағы бір жасақ ұйымдастырады да Жетісуға жібереді. Сөйтіп, қауіпті аймақ деп саналған Қарқара өңіріне оның бір бөлігін күшейтілген күш ретінде жібереді. Ол полковник Гейцигтің ерекше жасағы еді. Жалпы Қарқара-Қарақол бағытына Алматы мен Жаркенттен бұрынғы бар отрядтан басқа 4500-ден астам қарулы күш аттандырылған екен. Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілісті басу үшін ұзын саны 30 мыңға жуық қарулы күш жіберіліп, Қапал, Жаркент, Қарқара, Верный, Қарақол, Бішкек, Əулиеатаға дейін біртұтас соғыс майданы құрылған.

Иə, қаруы жоқ қарапайым халық тың шайқас тəсілін жетік білетін, сол заманғы жетілген қару-жарақпен қаруланған күшке төтеп берерлік мүмкіндігі жоқ еді. Қазақтар ат үстінде жүре соғысып, жер жағдайын жақсы білгендіктен, сай-салалар мен жыраларды пана-лап, бас сауғалауға мəжбүр болған. Үкіметтің көтерілісті басуға арнайы жіберілген қарулы күштері қазақ жасақтарымен соғыспай, оларды айналып өтіп, қарапайым отырған ауылдарға соқтығып, қарттар мен балаларға жауыздық жасаған. Оған генерал Ефремовтың: «Отряды пре-жде всего атакавали ущелья, где прятались женщины и дети», деп жазғаны мысал болады.

Қыркүйектің соңы мен қазан айында көтерілісшілердің негізгі күштері жеңіліске ұшырады. Патша жендеттері бас көтергендерді ғана емес, сонымен бірге, халықты да аяу-сыз жазалады. 1917 жылы «Қазақ» газетінің 254-нөмірінде жарияланған Мұхаметжан Тыныш баевтың мəліметтері бойынша «албан тай-пасында 69440 жан бас көтерген, соның 35100 адамы қырылған». Ал есепке алынбағандардың шығыны бір құдайға ғана мəлім. Жыр дүлдүлі Іляс Жансүгіров: «Орыстардың қазақ-қырғыздарды топырлатып ата беретіні көпке созылды. Қаладан бір орыс мылтықпен шықса, онымен жолыққаны: «Қайда барасың? – десе: «Екі аяқты киік атам» дейтінді», – деп жазған. Сонда қазақтар олар үшін адам емес, аң есебінде болған демеске шараң жоқ.

Қарқара көтерілісінің негізгі күштері жеңіле бастаған шақта қиындыққа тап болған халық Қытайға кетуге мəжбүр болды. Жақуда Оспанов өзінің «Мен өскен орта» атты кітабында: «...Енді не

істеу керек, халық қайда барып күн көреді, қалай жан сақтайды, бұған бір-ақ амал бар. Сөйтіп, 1916 жылдың қыркүйек, қазан айла-рында Кеген, Нарынқолдың халқы түп көтеріле көшіп, Қытай жеріне өтіп кетті. Мұны тарихта албан үркіншілігі дейді», – деп жазады.

Сол «шекара бұзуды» басынан өткізген Самсалы Қожабековтің 1991 жылғы «Парасат» журналының 6-нөмірінде шыққан естелігі-нен қысқаша үзінді келтірейік. «...Осы атыста Кеңсу өзенінің арғы жағасына өткенде Егімбай деген кісіге оқ тиіп қаза бол-ды... Бұрынғыдай емес енді түнде көштік. Екі-үш күн тау сағасына, өзен жағасына келіп қоныстандық. Сөйтіп, қазіргі Райымбек ауданы, Сүмбе ауылына келдік. Қытай мен біздің жерімізді Сүмбе өзені бөліп тұрады екен. Ендігі əңгіме Қытайға өту еді. Ол да бір бас қатырар шаруа болды. Өйткені, өз бетімен өткен адамдарды қалмақтар тонап жатыр деген қауесет тараған.

Мұны естіген əкелеріміз Текес бойын дағы қалмақтардың басшысы Қарға деген біздің Дəулетбайдың інісі екенін біліп, соны іздеп тауып алды. Қарғаның ағасы Дəулетбай жас кезінде шапқыншылықта қазақтардың қолына түсіп қалады. Оны біздің атамыз мұсылман жасап, үйлендіріп өзіне бала етіп алып-ты. Қарға 70-ке келіп қалған ағасы Дəулетбайды бірден танып, біздерді аман-есен өткізіп, Аттың тауы деген жерге орналастырды.»

Шекара асып кеткендер саны күннен күнге көбейе бастайды. Орталық Мемлекеттік мұрағаттың 76-қорындағы 1-тізбедегі деректе Байынқол болысындағы 863 түтіннің 863-і, Иванов болысындағы – 787 түтіннің 787-і, Құрман болысындағы 927 түтіннің 847-і, Қожбанбет болысындағы 1189 түтіннің – 1139-ы, айт болысындағы 902 түтіннің 822-і, алжан болысындағы 903 түтіннің 803-і шекарадан өтіп кеткен екен. Жалпы, Жаркент уезі мен Верный уезінен барлығы 15145 түтіннің 10740 түтіні Қытай асқаны жөнінде мəлімет бар.

1916 жылғы Қарқарадағы ал-бан көтерілісі қазақ халқының с а н ғ а с ы р л ы қ ұ л т - а з а т т ы қ қозғалысының тарихында ерек-ше орын алады. Бас көтеру отаршылдыққа жəне империализм-ге қарсы бағытта болды. Қарқара көтерілісі – үш жүз жылға созылған патшалық империяның отарлау бұғауын тас-талқан еткен, жазықсыз жандарды, бейбіт тұрғындарды қырып жою шараларын үздіксіз жүргізген патшалық Ресей əрекетінің астарын ашып берді. Халық қаһары оңай емес екенін көрсетті.

Көтерілістің барысын байқап қараған адамға оның негізгі төрт кезеңнен тұраты нын көруге бо-лады. Бірінші кезең – жарлықтың шығуына байланысты жер-жерде өткізілген жиындар. Сонымен қатар, болған толқулар. Осындай жиындар мен толқулар елді «қалың ұйқыдан» оятқан еді. Екінші кезең – белсенді жетекшілердің тұтқынға алынуы, оларды Қарақол түрмесіне қамап, ешбір тергеусіз, сотсыз, яғни себепсіз атып баста-уы. Мұндай бассыздық халықтың ашу-ызасын туғызып, көтеріліске шығуды тездетті. Сондай-ақ, пат-ша жендеттерімен ешқандай да ымыраға келудің мүмкін еместігін білдірді.

Үшінші кезең – халықтың қару лы көтеріліске баруы. Көтеріліс басшы-ларының қарапайым халықтың ара-сынан шығуы. Елдің бай-кедей де-мей бірігіп, отаршылдыққа қарсы саналы түрде ұйымдасуы.Олардың халық арасынан жігерлі жасақтарды шығарып, ел қорғау мақсатында патшаның жазалаушы отрядтары-мен қарулы қақтығыстарға ашық түрде шығуы болды. Төртінші кезең – жергілікті қазақтардың патша үкіметінің қолдан жасаған зорлық-зомбылықтарынан көрген қиындықтарының əсерінен үркін-шілікке ұшырауы. Болашақ ұрпақты аман сақтау мақсатында Қытай асула-ры. Осы төртінші кезеңге елде қалған қазақ жасақтарының қазақ ауылда-рына шабуыл жасаған казак-орыс-тар мен өзге де басқыншылардың біріккен күштеріне қарсы жойқын шайқастары жəне сол алапатта өз халқының азаттығы үшін тайсалмай табан тіресулерін қосуға болады..

Иə, 1916 жылғы Қарқарадағы албан көтерілісі жеңіліске ұшы-рағанымен, оның ұлт-азаттық жолындағы қозғалыста алатын та-рихи маңызы зор. Қазақ ұлтының сана-сезімін оятты. Патша үкіметінің отаршылдық жəне басқыншылық саясаттың құпия сыры ашылды. Қазақтың малын, бар жақсысын талапайға салу арқылы баюды ойлағаны да əшкере болды. Оған генерал-губернатор Фольбаумның өзінің бағынышты шенеунігі Ивановқа берген мына жеделхаты дəлелдейді. «Прощу передать пол-ковнику Боброву чтобы он приказал Бурзи и Кахановскому отбитый ими скот у мятежников при первой воз-можности передать уездной адми-нистрации для продажи аукциона...» (ОММ,46-қор,1-ші тізімдеме,254-іс)

Қайталап айтсақ, бұл көтеріліс бұқараның саяси белсенділігін ояту-мен бірге, олардың қиын-қыстау кез-де ұйымдаса білетінін де дəлелдеді.

АЛМАТЫ

алынады. Оларды сол күні уақыт атысады. Сөйтіп, түрмеден қашып

ҮРКІНШІЛІК

1914 жылы бірінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейінгі екі жыл ішінде патша үкіметі экономикалық және техникалық салада арт-та қалған ел екенін түсінді.Ұрыс кезіндегі Ресейдің кейбір жеңістері жалпы жағдайын жақсарта ал-мады.1915-1916 жылдары бұл ел өзінің батыс жақтағы біраз иеліктерінен айырылып қалды.Соғыстағы сәтсіздіктердің орнын толтыру үшін армияға және тылдағы қара жұмысқа адам күші мен материалдық ресурс тар қажет болды. Әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз ету қиындай түсті. Осындай жағдайдан шығу үшін халыққа салынатын салық түрлері көбейді.Соғыс басталғаннан кейінгі екі жылда қазақ даласынан жиналған алымда есеп болма-ды. Оның ішінде Жетісу өңіріндегі 16 болыс албан елі тұратын бір ғана аймақ тұрғындарынан салық жинау шылар 3 мың бас ірі қара,80 мың бас қой, 2 мың таңдаулы ат,144 киіз үй,80 мың жұп байпақ,500 ке-сек киіз және 16 мың патша рублін алды.

25 мамыр

2016 жылwww.egemen.kz12

Республикалық меншік объектілерін сату Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 9 тамыздағы №920 қаулы-сымен бекітілген Жекешелендіру объектілерін сату қағидасына сəйкес жүзеге асырылады.

Аукционның өткізілу күні мен уақыты: 2016 жылғы 10 маусымда Астана қаласының уақыты бойынша сағат 10.00-ден 17.00-ге дейін.Батыс Қазақстан мемлекеттік мүлік жəне жекешелендіру департаменті бойынша (Орал қаласы, Достық

даңғылы, 208) Сауда-саттықтың бағасын көтеру

əдісімен аукционға қойылады:Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Рес-

пуб ликасы Ішкі істер министрлігі Қыл-мыстық-атқару жүйесі комитетінің «РУ-170/2 мекемесі», мекенжайы: Орал қ., Широкая к-сі, 2.

1. «КамАз-55111» маркалы автокөлік, м/н L619AX, 1990 ж.ш. Бастапқы баға – 941 000 теңге, кепілдік жарна – 141 150 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Респуб-ликасы Жоғарғы Сотының жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаметі (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының аппараты) Батыс Қазақстан облысы бойынша соттар əкімшісі, мекенжайы: Орал қ, Достық д-лы, 204.

2. «Mersedes Benz S350L» марка-лы автокөлік, м/н 020CS07, 2003 ж.ш. Бастапқы баға – 2 619 000 теңге, кепілдік жарна – 392 850 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Респуб-ликасы Жоғарғы Сотының жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаметі (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының аппараты) Батыс Қазақстан облысы бойынша соттар əкімшісі, мекенжайы: Орал қ., Достық д-лы, 204.

3. «Уаз-315100» маркалы автокөлік, м/н 846AF07, 2002 ж.ш. Бастапқы баға – 104 000 теңге, кепілдік жарна – 15 600 теңге.

4. «Газ-3102» маркалы автокөлік, м/н 848AF07, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 200 000 теңге, кепілдік жарна – 30 000 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Рес-пуб ликасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысы ішкі істер депар-таментінің емханасы бар госпиталі, мекенжайы: Орал қ, Достық д-лы, 168.

5. «Ваз-21043» маркалы автокөлік, м/н L218KP, 2000 ж.ш. Бастапқы баға – 131 000 теңге, кепілдік жарна – 19 650 теңге.

6. «Уаз-2206» маркалы автокөлік, м/н L219KP, 2000 ж.ш. Бастапқы баға – 363 000 теңге, кепілдік жарна – 54 450 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Респуб ликасы Ұлттық қауіпсіздік коми-тетінің Батыс Қазақстан облысы бойын-ша департаменті, мекенжайы: Орал қ., Сейфуллин к-сі, 24.

7. «Ваз-21122» маркалы автокөлік, м/н L037NS, 2002 ж.ш. Бастапқы баға – 305 000 теңге, кепілдік жарна – 45 750 теңге.

8. «Ваз-21099» маркалы автокөлік, м/н L796AP, 2002 ж.ш. Бастапқы баға – 242 000 теңге, кепілдік жарна – 36 300 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Респуб-ликасы Əділет министрлігінің Батыс Қазақстан облысы əділет департаменті, мекенжайы: Орал қ., Сарайшық к-сі, 47.

9. «Volkswagen Passat» маркалы авто-көлік, м/н 778AF07, 2003 ж.ш. Бастапқы баға – 924 000 теңге, кепілдік жарна – 138 600 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Рес-пуб ликасы Энергетика министрлігі «Мұнайгаз капиталы» ММ, мекенжайы: Батыс Қазақстан облысы, Бөрлі ауданы, Ақсай қаласы, өнеркəсіптік аймақ.

10. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H620429, 1999 ж.ш. Бастапқы баға – 866 000 теңге, кепілдік жарна – 129 900 теңге.

11. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H620432, 1999 ж.ш. Бастапқы баға – 866 000 теңге, кепілдік жарна – 129 900 теңге.

12. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H620433, 1999 ж.ш. Бастапқы баға – 866 000 теңге, кепілдік жарна – 129 900 теңге.

13. «Toyota Hi Lux» маркалы автокөлік, м/н H730147, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 888 000 теңге, кепілдік жарна – 133 200 теңге.

14. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H730149, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 888 000 теңге, кепілдік жарна – 133 200 теңге.

15. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H730153, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 888 000 теңге, кепілдік жарна – 133 200 теңге.

16. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H730155, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 888 000 теңге, кепілдік жарна – 133 200 теңге.

17. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H730156, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 888 000 теңге, кепілдік жарна – 133 200 теңге.

18. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H730157, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 888 000 теңге, кепілдік жарна – 133 200 теңге.

19. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H730160, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 888 000 теңге, кепілдік жарна – 133 200 теңге.

20. «Toyota Hi Lux» маркалы авто-көлік, м/н H730163, 2001 ж.ш. Бастапқы баға – 888 000 теңге, кепілдік жарна – 133 200 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Рес-пуб ликасы Инвестициялар жəне даму министрлігі Көлік комитетінің Батыс Қазақстан облысы бойынша көліктік бақылау инспекциясы, мекенжайы: Орал қ., Досмұхамедов к-сі, 16.

21. «Газ-3110 121» маркалы автокөлік, м/н 066АН07, 2003 ж.ш. Бастапқы баға – 222 000 теңге, кепілдік жарна – 33 300 теңге.

Анықтама үшін телефондар: 8(7112) 53-42-11, 50-47-53.

Аукционның өткізілу күні мен уақы ты: 2016 жылғы 22 маусымда Астана қаласының уақыты бойынша сағат 10.00-ден 17.00-ге дейін.Қызылорда мемлекеттік мүлік жəне жекешелендіру департаменті бойын-

ша (Қызылорда қаласы, Қонаев көшесі, 7А)

Сауда-саттықтың бағасын төмен-дету əдісімен аукционға қойылады:

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Рес-пуб ликасы Білім жəне ғылым минис-трлігінің «Қорқыт ата атындағы Қы-зылорда мемлекеттік университеті» шаруашылық жүргізу құқығындағы РМК, Қызылорда қаласы, Əйтеке би көшесі, 29А, тел: 8 (7242) 27 84 51.

1. Жанар-жағармай сақтау қоймасы (опера торлық жəне 8 дана сыйымдылық), жер учаскесінің есебінсіз. Объектінің ме-кенжайы: Қызылорда қаласы, Ақмаржан шағын ауданы, Тəуелсіздікке 20 жыл көшесі, 9. Алғашқы бағасы – 7 622 000 теңге, бастапқы бағасы – 7 622 000 теңге, ең төменгі бағасы – 3 811 000 теңге, кепілдік жарна – 1 143 300 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Респуб-ликасы Ұлттық экономика министрлігі Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетінің «Қызылорда облысы тұты нушылардың құқықтарын қорғау департаменті» ММ, Қызылорда қаласы, П.Чайковский көшесі, 10, тел: 8(7242) 23 79 26.

2. Жаңақорған аудандық тұтыну-шылардың құқығын қорғау басқармасы орналасқан ғимараттың бір бөлігі, ауда-ны 92,5 ш.м., 1980 жылы салынған, жер учаскесінің есебінсіз. Объектінің мекен-жайы: Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Жаңақорған қыстағы, Қорасан ата көшесі, 8А. Алғашқы бағасы – 4 900 000 теңге, бастапқы бағасы – 4 900 000 теңге, ең төменгі бағасы – 2 450 000 теңге, кепілдік жарна – 735 000 теңге.

Жылжымайтын мүлікті жекеше-лендіру кезінде Қазақстан Республи-касының Жер кодексіне сəйкес жер учаскесіне құқық сатып алушыға өтеді.

Жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құнын сатып алушы Қазақстан Респуб-ликасының Жер кодексіне сəйкес бөлек төлейді.

Анықтама телефоны: (87242) 30 11 64.

Маңғыстау мемлекеттік мүлік жəне жекешелендіру департаменті бойын-

ша (Ақтау қ., 9-шағын аудан, №23 ғимарат)

Сауда-саттықтың бағасын төмен-дету əдісімен аукционға қойылады:

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Рес-пуб ликасы Жоғарғы Сотының жанын-дағы Соттардың қызметін қамта масыз ету департаменті (Қазақстан Респуб-ликасы Жоғарғы Сотының аппара-ты) «Маңғыстау облыстық сотының кеңсесі» ММ, Ақтау қ., 3-ш/а., №10 ғимарат, тел: 8(7292) 701429.

1. «Ваз-21214» автокөлігі, м/н 017CS12, 2007 ж.ш. Бастапқы баға – 347 000 теңге, ең төменгі баға – 173 500 теңге, ке пілдік жарна – 52 050 теңге.

2.Hyundai Minibus автокөлігі, м/н 009CS12, 2007 ж.ш. Бастапқы баға – 1 377 000 теңге. ең төменгі баға – 688 500 теңге, кепілдік жарна – 206 550 теңге.

3. «Ваз-21214» автокөлігі, м/н 013CS12, 2007 ж.ш. Бастапқы баға – 393 000 теңге, ең төменгі баға – 196 500 теңге, кепілдік жарна – 58 950 теңге.

4. «Ваз-21214» автокөлігі, м/н 016CS12, 2008 ж.ш. Бастапқы баға – 382 000 теңге, ең төменгі баға – 191 000 теңге, ке пілдік жарна – 57 300 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Мемсараптама» РМК, Ақтау қ., 3 «б»-ш/а., тел: 8 (7292) 404501.

5. Subaru Outback 2.5 ats автокөлігі, м/н 413AK12, 2006 ж.ш. Бастапқы баға – 1 890 000 теңге, ең төменгі баға – 945 000 теңге, кепілдік жарна – 283 500 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Қазақстан Респуб ликасы Инвестициялар жəне даму министрлігі Техникалық реттеу жəне метрологиялық комитетінің «Маңғыстау облысы бойынша департаменті» РММ, Ақтау қ., 9-ш/а, №23 ғимарат, тел: 8 (7292) 420288.

6. «Ваз-21213» автокөлігі, м/н 534AR12, 2006 ж.ш. Бастапқы баға – 292 000 теңге, ең төменгі баға – 146 000 теңге, кепілдік жарна – 43 800 теңге.

7. «Газ-2734» автокөлігі, м/н 139AT12, 2005 ж.ш. Бастапқы баға – 400 000 теңге, ең төменгі баға – 200 000 теңге, кепілдік жарна – 60 000 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Индустриялық даму жəне өнеркəсіптік қауіпсіздік комитетінің Маңғыстау облысы бойын-ша департменті» ММ, Ақтау қ., 3-ш/а, №74 ғимарат, тел: 8 (7292) 526693.

8. «Ваз-21310» автокөлігі, м/н 421AN12, 2007 ж.ш. Бастапқы баға – 526 000 теңге, ең төменгі баға – 263 00 теңге, кепілдік жарна – 78 900 теңге.

9. «Ваз-212500 Шевроле» автокөлігі, м/н 424AN12, 2004 ж.ш. Бастапқы баға – 592 000 теңге, ең төменгі баға – 296 000 теңге, кепілдік жарна – 88 800 теңге.

10. «Ваз-21310» автокөлігі, м/н 408AN12, 2007 ж.ш. Бастапқы баға – 569 000 теңге, ең төменгі баға – 284 500 теңге, кепілдік жарна – 85 350 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Маңғыстау об-лысы бойынша көліктік бақылау инспек-циясы» РММ, Ақтау қ., 28-ш/а., №65 ғимарат, тел: 8 (7292) 605551.

11. «Ваз-21213» автокөлігі, м/н 594AT12, 2004 ж.ш. Бастапқы баға – 324 000 теңге, ең төменгі баға – 162 000 теңге, кепілдік жарна – 48 600 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Рес-пуб ликасы Ұлттық қауіпсіздік коми-тетінің «Маңғыстау облысы бойынша департаменті» ММ, Ақтау қ., 24-ш/а. №3 ғимарат, тел: 8 (7292) 460018.

12. Skoda Octavia F4 автокөлігі, м/н R604NS, 2005 ж.ш. Бастапқы баға – 899 000 теңге, ең төменгі баға – 449 500 теңге, кепілдік жарна – 134 850 теңге.

Теңгерім ұстаушы – Қазақстан Рес-публикасы Ішкі істер министрлігі Төтенше жағдайлар комитеті «Маңғыс-тау облысы төтенше жағдайлар депар-таментінің өрт сөндіру жəне авариялық-құтқару жұмыстары қызметі (Ақтау қаласы)» ММ, Ақтау қ., 23-ш/а., тел: 8 (7292) 303210.

13. «Зил-431412» автокөлігі, м/н R036KS, 1986 ж.ш. Бастапқы баға – 91 500 теңге, ең төменгі баға – 45 750 теңге, кепілдік жарна – 13 725 теңге.

14. «Зил-131 Ал 30» автокөлігі, м/н

R022KS, 1991 ж.ш.Бастапқы баға – 102 000 теңге, ең төменгі баға – 51 000 теңге, кепілдік жарна – 15 300 теңге.

15. «Зил-131а» автокөлігі, м/н R038KS, 1975 ж.ш. Бастапқы баға – 91 500 теңге, ең төменгі баға – 45 750 теңге, кепілдік жарна – 13 725 теңге.

Анықтама үшін телефон: 8(7292) 421657.

Сауда-саттыққа қатысушыларды тіркеу хабарлама жарияланған күннен бастап жүргізіледі жəне аукцион басталғанға дейін екі сағат бұрын аяқталады, содан соң қатысушылар бер-ген өтінімдерін кері қайтара алмайды.

Сауда-сатыққа қатысу үшін ке-піл дік жарналар мемлекеттік мү-лік ті есепке алу саласындағы бір-ың ғай оператордың шотына тө-ленеді: кепілдік жарнаны алушы – «Ақпараттық-есептеу орталығы» АҚ; банк атауы – «Қазкоммерцбанк» АҚ; ЖСК КZ529261501102032004; БСК: KZKOKZKX; БСН:050540004455; КНП: 171; Кбе:16.

Назар аударыңыз! Қатысушының хабарламада көрсетілген талаптар-ды сақтамауы, сондай-ақ бірыңғай оператордың арнайы транзиттік шотына сауда-саттықты өткізу туралы хабарла-мада көрсетілген кепілдік жарнаның сауда-саттық басталғанға дейін екі сағат бұрын түспеуі тізілім веб-порталының өтінімді қабылдаудан бас тартуы үшін негіз болып табылады.

Аукционға қатысу үшін мына-ларды:

1) жеке тұлғалар үшін: жеке сəйкес-тендіру нөмірін (бұдан əрі – ЖСН), тегін, атын, əкесінің атын (бар болса);

2) заңды тұлғалар үшін: бизнес сəйкестендіру нөмірін (бұдан əрі – БСН), толық атауын, бірінші басшының тегін, атын, əкесінің атын (бар болса);

3) кепілдік жарнаны қайтару үшін екінші деңгейдегі банктегі есеп айырысу шотының деректемелерін;

4) байланыс деректерін (почталық мекенжайы, телефоны, факс, е-mail) көрсете отырып тізілімнің веб-порта-лында алдын ала тіркелу қажет.

Жоғарыда көрсетілген деректер өзгер ген кезде қатысушы бір жұмыс күні ішінде тізілімнің веб-порталына енгізілген деректерді өзгертеді.

Аукционға қатысушы ретінде тіркелу үшін объект бойынша қатысушының ЭЦҚ қойылған сауда-саттыққа қатысуға өтінімді тізілімнің веб-порталында тіркеу қажет.

Тізілімнің веб-порталы автоматты тек-серу нəтижелері бойынша тізілімнің веб-порталында көрсетілген қатысушының электронды мекенжайына өтінімді қабылдау не өтінімді қабылдаудан бас тарту себептері туралы электрондық хабарлама жібереді.

Аукционға жіберілген қатысушыға тізілімнің веб-порталы беретін аукцион нөмірі бойынша аукцион залына кіруге рұқсат етіледі.

Аукционға қатысушылар аукцион басталғанға дейін бір сағат ішінде ЭЦҚ мен аукцион нөмірін пайдалана оты-рып аукцион залына кіреді. Аукцион жекешелендіру объектісінің бастапқы құнын аукцион залында автоматты түрде орналастыру жолымен сауда-саттықты өткізу туралы хабарламада көрсетілген Астана қаласының уақыты бойынша басталады.

Аукционды өткiзу кезiнде жекеше-лендiру объектiсiнiң бастапқы бағасы жекешелендіру объектісінің алғашқы бағасына тең болады.

Бағаны көтеру əдісін қолданып аук-цион өткізу тəртібі:

1) егер аукцион залында аукцион басталған сəттен бастап жиырма ми-нут ішінде қатысушылардың бірде-біреуі қағидаға сəйкес белгіленген қадамға жекешелендіру объектісінің бастапқы бағасын арттыру жолымен жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін растамайтын болса, онда осы жекешелендіру объектісі бойынша аук-цион өткізілмеді деп танылады;

2) егер аукцион залында аукци-он басталған сəттен бастап жиырма

ми нут ішінде қатысушылардың бі-реуі қағидаға сəйкес белгіленген қадамға жекешелендіру объектісінің бас тапқы бағасын арттыру жолы-мен жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін растайтын болса, онда бастапқы баға белгіленген қадамға артады;

3) егер ағымдағы баға артқаннан кейін жиырма минут ішінде қатысушылардың бірде-біреуі жекешелендіру объектісінің ағымдағы құнын арттыру жолымен же-кешелендіру объектісін сатып алу ниетін растамайтын болса, онда жекешелендіру объек тісін сатып алу ниетін соңғы рас-таған қатысушы жеңімпаз болып таны-лады, ал осы жекешелендіру объектісі бо йынша аукцион өткізілді деп таны-лады.

Жекешелендіру объектісі бойын-ша бағаны көтеру аукционы қатысу-шылардың біреуі ұсынған ең жоғары бағаға дейін жүргізіледі.

Жекешелендіру объектісінің бастапқы бағасы бағаны арттырудың кемінде екі қадамына өскен жағдайда ғана жеке-шелендіру объектісі бойынша бағаны көтеру аукционы өткізілді деп таны-лады, бұл ретте бастапқы бағаның екі қадамға көтеруді кемінде екі қатысушы жүзеге асырады.

Бағаны төмендету əдісін қолданып аукцион өткізу тəртібі:

1) егер аукцион басталған кезден бас-тап екі минут ішінде қатысушылардың бірде-біреуі аукционда жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін растамай-тын болса, жекешелендіру объектісінің бастапқы бағасы қағидаға сəйкес белгі-ленген қадамға азаяды;

2) егер баға азайғаннан кейін екі ми нут ішінде қатысушылардың бірде-біреуі жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін растамайтын болса, жеке-шелендіру объектісінің соңғы жария-лан ған бағасы белгіленген қадаммен азаяды.

Жарияланған баға бойынша жекеше-лендіру объектісін сатып алу ниетін бірін ші болып растаған қатысушы баға-ны төмендету аукционының жеңім-пазы болып танылады жəне осы жеке-шелендіру объектісі бойынша аукцион өткізілді деп танылады;

3) егер жекешелендіру объектісінің бағасы белгіленген ең төменгі мөлшерге жетсе жəне қатысушылардың бірде-біреуі жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін растамаса, онда аукцион өткізілмеді деп танылады.

Əрбір сатылған жекешелендіру объект ісі бойынша аукцион нəтижелері сауда-саттық нəтижелері туралы элек-трондық хаттамамен ресімделеді, оған сатушы жəне жеңімпаз ЭЦҚ-ны пай-далана отырып сауда-саттық өткiзiлген күнi тізілімнің веб-порталында қол қояды.

Аукцион нəтижелері туралы хаттама аукцион нəтижелерін жəне жеңімпаз бен сатушының жекешелендіру объектісін сату бағасы бойынша сатып алу-сату шартына қол қою міндеттерін белгі-лейтін құжат болып табылады. Жеңім-пазбен сатып алу-сату шартына аукци-он өткізілген күннен бастап күнтізбелік он күннен аспайтын мерзімде қол қойылады.

Аукционның жеңімпазы сатып алу-сату шартына қол қойған кезде сатушыға салыстырып тексеру үшін мынадай құжаттардың:

1) жеке тұлғалар үшін: паспорттың не-месе жеке тұлғаның жеке басын куəлан-дыратын құжаттың;

2) заңды тұлғалар үшін: заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куəліктің не анықтаманың;

заңды тұлға өкілінің өкілеттіктерін куəландыратын құжаттың, сондай-ақ заңды тұлғаның өкілі паспортының не-месе оның жеке басын куəландыратын құжаттың түпнұсқаларын міндетті түрде көрсете отырып, олардың көшірмелерін не нотариат куəландырған көшірмелерін ұсынады.

Құжаттардың түпнұсқалары салыс-тырып тексерілгеннен кейін бір жұмыс сағаты ішінде қайтарылады.

«Мүлікті жария ету туралы» ҚР Заңына енгізілген өзгерістер туралы Сіз білесіз бе?

Мүлікті жария ету мерзімі 2014 жылғы 1 қыркүйекте басталып, 2016 жылғы 31 желтоқсанға дейін ұзартылды. Мүлікті жария ету дегеніміз заңды экономикалық ай-налымнан шығарылған немесе тиісті емес тұлғаға ресімделген мүлікке құқықтарды мемлекеттік тану рəсімі. Осы акцияға қатысу құқығына ие тұлғалар – Қазақстан Республикасының азаматтары, оралмандар жəне Қазақстанда тұруға ықтиярхаты бар адамдар.

Сонымен қатар, жария етуге келесі мүліктер жатады:1. ақша;2. бағалы қағаздар;3. заңды тұлғаның жарғылық капиталына қатысу үлесі;4. басқа адамға ресімделген жылжымайтын мүлік (Заңда белгіленген объектілерді

қоспағанда);5. құрылыс нормалары мен қағидаларына, сондай-ақ өздері орналасқан, жария

ету субъек тісіне меншік құқығымен тиесілі жер учаскесінің нысаналы мақсатына сəйкес келетін, Қазақстан Республикасының аумағында тұрған үйлер (құрылыстар, ғимараттар);

6. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлердегі жылжымайтын мүлік жария етуге жатады.

Мемлекет басшысы Н.Назарбаев Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 13 қарашадағы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының азаматтарына, оралмандарға жəне Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты бар адамдарға олардың мүлікті жария етуіне байланысты рақымшылық жасау мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу тура-лы» Заңына қол қойған болатын.

Осы аталған Заңмен «Қазақстан Республикасы азаматтарының, оралмандардың жəне Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты бар тұлғалардың мүлікті жария етуіне байланысты оларға рақымшылық жасау туралы» 2014 жылғы 30 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңына біраз өзгерістер енгізіліп толықтырылды.

Қазір ақшаларды екі тəсілмен заңды етіп алуға болады.Бірінші: Ақшаларды заңдастыру оларды банктік шоттар арқылы көрсету жəне өз

мұқтаждығына қолдану, мысалы: кəсіпкерлікке салу, жылжымайтын объекті сатып алу, немесе қарапайым шешіп алу.

Жəне де барлық жинақ 10 пайыз төлемсіз шығарылады.Екінші мүмкіндік: Қолма қол айналымдағы немесе шекараның ар жағындағы ақшаны

заңдастыру үшін, арыз беру арқылы олардың банктік шоттарын көрсетпей-ақ, 10 пайыздық жинақ бюджетке төленеді.

Қандай жағдайда болсын, заңдастыру с убъектісі мемлекеттік кірістер басқармаларына декларация табыс етеді.

Ақша ұлттық жəне (немесе) шетел валютасында екiншi деңгейдегi банкте, Ұлттық пошта операторында ашылған ағымдағы шотқа салу (аудару) немесе салмай (аудармай) жария етілетін ақшаның сомасынан алымды төлеу жəне тұрғылықты жері бойынша мемлекеттік кіріс органына арнайы декларацияны тапсыру арқылы жария етілуге жа-тады. Бұл ретте алым мемлекеттік кіріс органына арнайы декларацияны тапсырғанға дейін төленуге тиіс.

Сонымен бірге анықтаманы немесе 10 пайыздық төленген түбіртектің көшірмесі қоса жалғанады.

Мүлікті рақымшылық жасау процедуралары маңызды түрде оңайлатылды. Ендігі жерде мүлікті заңдастыру үшін, Қазақстан Республикасы аумағында жəне

тиісті құжаттармен дайындалған мүліктер бойынша, мемлекеттік кірістер басқар-маларына ілеспелі құжаттарымен бірге декларация табыс етіледі. Сондай ақ шекараның ар жағындағы орналасқан мүліктерді заңдастыру үшін де қатысты. Яғни мемлекеттік кірістер басқармалары жанындағы керексіз буын комиссиялар алынып тасталды.

Қазақстан Республикасы аумағындағы мүлікті жария етуге қатысты заңдастыру субъектісі жергілікті əкімшілік жанындағы құрылған комиссияға жүгінеді.

Елбасымыз 2015 жылғы 30 қарашадағы «Қазақстан жаңа жаhандық нақты ахуал-да: өсу, реформалар, даму» атты Жолдауында «Үкімет салықтық əкімшілендірудің тиімділігін қамтамасыз етуі керек. Бүгінде мүлікті жария ету мерзімдері 2016 жылдың 31 желтоқсанына дейін ұзартылды.

Мүлік пен ақшаны заңды айналымға қайтару үшін қосымша ынталандырулар қабылданды. Құпиялылық пен сот қудалауынан қорғауға кепілдік беріледі. Үкіметке жария ету жағдайларына тағы бір рет талдау жасауды жəне қажет болған жағдайда, оған қатысушыларға кепілдікті күшейтуді тапсырамын. Мен мүлікті жария етуге қатысу жөнінде əлі де ойланып жүргендердің барлығын осы мүмкіндікті пайдаланып қалуға шақырамын. 2017 жылдың 1 қаңтарынан кірістер мен шығыстарды жаппай декларациялау күшіне енеді. Одан кейін, олар қайда болса да, олардың шығу төркіні мен салық салынуын анықтау үшін, соның ішінде Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының көмегімен, есепшоттар мен активтерді анықтау бойынша шаралар қабылданатын болады», деген болатын.

Сондықтан, осындай үлкен мүмкіндік беріліп тұрған кезеңде мүліктеріңіз бен ақшаларыңызды уақытында заңдастырып алуға шақырамыз.

Абат БЕКМУРЗИН, Ақтөбе облысы бойынша мемлекеттік кірістер

департаментінің бөлім басшысы

ХАБАРЛАМАКокурсқа қатысуға берілген өтініштер саны аз болғандығына жəне оны өткізу

пайдалы еместігіне байланысты Қазақстан Республикасы Инвестициялар жəне даму министрлігі (бұдан əрі – Министрлік) 2016 жылғы 19 сəуірдегі «Егемен Қазақстан» газетінде жəне Министрліктің: www.mid.gov.kz веб-сайтында жарияланған жер қойнауын пайдалану құқығын беруге арналған аукцион түріндегі конкурстың (бұдан əрі – аукцион) күшін жою туралы хабарлайды, соған байла-нысты аукционға қатысу өтініштерін қабылдауды тоқтатады.

Аукционның күшін жоюға байланысты аукционға қатысу үшін төлем қайтарылуға тиіс.

Анықтама үшін телефондар: 8 (7172) 75 44 67, 75 44 68, 75 44 72.

«Базис» АҚ атқарушы органы (бұрынғы – ИПФ Актобе-инвест №074) 2016 ж. 17 мамырда болған акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сəйкес, 2015 жылғы таза табыстың болмауына байланысты дивидендтер төленбейтіндігі туралы акционерлердің назарына жеткізеді.

Барлық сұрақтар бойынша хабарласу мекенжайы: Ақтөбе қ., 101-атқыштар бригадасы к-сі, 2А, 304-офис, телефон: 8 (7132) 511586.

ИЗВЕЩЕНИЕВ связи с недостаточным количеством поданных заявок на участие в конкурсе

и, как следствие, нецелесообразности его проведения Министерство по инве-стициям и развитию Республики Казахстан (далее – Министерство), объявляет об отмене конкурса в виде аукциона на получение права недропользования (да-лее – аукцион) объявленного 19 апреля 2016 года в газете «Егемен Қазақстан» и на веб-сайте Министерства: www.mid.gov.kz, в связи, с чем приостанавливает прием заявок на участие в аукционе.

В связи с отменой аукциона, взнос за участие в аукционе подлежит воз-врату.

Телефоны для справок: 8 (7172) 75 44 67, 75 44 68, 75 44 72.

Ќўрметті салымшылар! «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ (бұдан əрі

– Банк) I кезекте «Жағалау-4» ТК жобасына қатысу үшін өтініштер қабылдайтынын хабарлайды (Астана қ.).

Нысан: ««Жағалау-4» тұрғын үй, Полигон №1 (бірінші ке-зек блок-секция 1-7)», Астана қаласы, Есіл ауданы, Е11 көшесі (Ш.Бейсекова көшесі, Сығанақ көшесінің оң жағында) мекенжайы бойынша орналасқан.

Құрылыстың жоспарлы аяқталу мерзімі: 30.05.2016 ж.Тұрғын үйдің 1 шаршы метрінің бағасы : 185 000,00 «таза» əрлеудегі теңге. Жайлылық класы: IIIПəтер саны: 284, оның:1-бөлмелі пəтер түрі: 145 пəтер, 2-бөлмелі пəтер түрі: 139 пəтер.I кезекте «Жағалау-4» ТК жобасына қатысу үшін өтініштер қабылдау мерзімі (Астана қ.):

30.05.2016 ж. бастап 12.06.2016 ж. дейін.Баллдарды есептеу күні: 13.06.2016 ж.Төлем қабілеттілігін бағалаудың бағдарлы мерзімі: 16.06.2016 ж. бастап 11.07.2016 ж. дейін.Өтініштерді Банктің www.hcsbk.kz интернет-ресурсында «Клиенттің жеке кабинетінде» беруге

болады. Өтініш беру күні мен уақыты берілген балл санына жəне өтініш берушілердің кезектілігіне əсер етпейді.

Өтініштер Банктің www.hcsbk.kz интернет-ресурсында орналасқан тұрғын үй құрылыс жинақ шартының жалпы талаптарына қосылған Банк салымшыларынан ғана қабылданады.

Банктің www.hcsbk.kz интернет-ресурсында құрылыс нысанының сипаттамасымен толығырақ танысуға, əсіресе, ғимараттың қасбетін жəне пəтерлердің жобалануын көруге болады.

Бөлу тəртібі мен төлем қабілеттілігін бағалау үшін тапсырылатын құжаттар тізімі Банктің www.hcsbk.kz интернет-ресурсында көрсетілген.

«Сəулет-құрылыс қызметінің тəуелсіз сарапшыларының ассоциациясы» заңды тұлғалар бірлестігі «Мемсараптама» РМК бас директоры

Асқар Сұлтанұлы СМАНҚҰЛОВТЫҢмезгілсіз қайтыс болуына байланысты марқұмның отбасына қайғыларына ортақтасып шын ниеттен көңіл айтады.

«Мемсараптама» РМК ардагерлер кеңесі «Мемсараптама» РМК бас директоры Асқар Сұлтанұлы СМАНҚҰЛОВТЫҢ

мезгілсіз қайтыс болуына байланысты марқұмның отбасына қайғыларына ортақтасып шын ниеттен көңіл айтады.

Тұз технологиясы ғылыми-зерттеу орталығының ұжымы «Арал Сода» ЖШС ди-ректоры Анвар Тұрсынұлы Əбделдіновке анасы

Тамара Рахымқызы БЕКҚҰЛОВАНЫҢдүние салуыны байланысты қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

Егер сіз «Егемен Қазақстан» газетіне жарнама бергіңіз келсе, мына телефондарға хабарласыңыз:

Астана тел/факс 37-64-48, 37-60-49. Электронды пошта: egemen_adv@mail.ru.

Алматы 273-74-39, ф. 341-08-11. Электронды пошта: gulnurekkz@mail.ru.

АҚПАРАТТЫҚ ХАБАРЛАМАҚазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік мүлік жəне жекешелендіру комитеті аумақтық департаменттерінің республикалық меншік объектілерін

сату бойынша www. gosreestr. kz Мемлекеттік мүлік тізілімінің веб-порталында аукцион өткізетіндігін хабарлайды

Астанада бокстан əйелдер арасында өтіп жатқан əлем чем-пионатын-да кеше Қазақстан құрама-сынан алты спортшы жартылай финалға шықты.

Асқар ТҰРАПБАЙҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Жалпы жанған алқап тардың аумағы 180 мың гектар болса, келтірілген шығын көлемі 230 миллион теңгені құрап отыр. Комитет төрағасының айтуынша, орман өрттерінің 80 пайызға жуығы адамдардың ке леңсіз іс-əрекеттерінен орын ала-ды. Əсіресе, көктем кез де рінде орман өрттерінің туындауы азаматтардың жəне ауыл шаруашылығы өнімін өнді-рушілердің құрғақ шөп пен өзге де орақтан кейінгі қалдықтарды жағудан туындайтыны ерекше аталды. Бұл рет-те жыл басынан бері орын алған 27 ор-ман өртінің төртеуі шөп өсімдіктерін жа ғудан туын дағанын айта кету керек. Яғни, жағу кезінде өрт қауіпсіздігі та-лаптары сақ талмаған. Владимир Бе к -кер өрттің қауіпті кезе ңі нің басталуына орай ТЖ ко митетінің аумақтық бөлім-шелері жергілікті полиция қызметімен жəне атқарушы органдармен бірлесіп, демалыс жəне мереке күндері орман мен далалы жерлердегі өрт қауіпсіздігін бұзушыларды анықтау мақсатында рейдтерге шығатындығын ерекше атап кетті. Алайда, комитет төрағасы қа-жетті техникамен қамту мəселесі ақсап тұрғандығын, нақ ты айтқанда 60 пай-ыздан аспайтындығына назар аударт-ты. «Рейдтік іс-шаралардың арқасында

б ірлескен мобильді топтар рұқсат берілмеген жағудың, ауыл шаруашылығы далаларында құрғақ шөпті бақылаусыз жағудың, аңыз бен өткен жылғы сабан қал дықтарын жағудың, сондай-ақ Ақмола, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Павлодар жəне Қостанай облыстарының орман жəне дала алқаптарында өрт қауіпсіздігі қағидаларын сақтамаудың 40 фактісін анық тады», деп мəлімдеп кетті Вла димир Робертович.

Комитет төрағасының сөзі нен мəлім болғандай, қазіргі таңда мемлекеттік өртке қарсы қызмет бөлім шелері жоқ елді ме-кендердегі өрттерге ден қою үшін жергілікті ат қарушы органдар 4367 ерікті өртке қарсы құрылым құрылған. Олардың жа рағында 7621 бірлік техника болса, соның 348-і өрт сөндіру автомобилі, 7273-і қарапайым құралдар жəне 755 өрт сөндіру мотопомпа-сы бар. Ерікті өрт сөндіру құрылымының құрамында 48201 адам бар екендігін де атап кеткен орынды. Реті келгенде комитет төрағасы Қазгидромет РМК мəліметтеріне жүгіне отырып, еліміз аумағында ыстық (30 С дейін жететін болады) ауа райының өршуі шілде айында орын алатындығын тілге тиек ете келіп, батыс жəне оң түстік өңірлерде жауын-шашынның тапшылығы болжанатындығын жет кізді. Сондай-ақ В.Бек кер жазғы кезеңдегі су айдындарын-да азаматтардың қауіпсіздігі туралы да сөз етті.

Тіршілік түйткілдері СпортЖыл сайын еліміз аумағында төрт мыңға тарта табиғи өрт пен жану фактілері орын алатыны белгілі болып отыр. Бұл жөнінде кеше Орталық коммуникациялар қызметінде «Табиғи өрттердің алдын алу жəне суға шомылу маусымындағы қауіпсіздік қағидалары» тақырыбында өткен брифингте Ішкі істер министрлігі Төтенше жағдайлар комитетінің төрағасы полковник В.Беккер мəлім етті.

Ґртті ґршітпеу ґзімізден

Алты боксшы бойжеткенЌазаќстан ќўрамасынан жартылай финалєа шыќты

Дастан КЕНЖАЛИН,«Егемен Қазақстан»

Ширек финалда Назым Қызайбай (48 кг) үнді қызы Саржубала Шамжет сабам-ды, Жайна Шекербекова (51 кг) германиялық Азиза Ниманиді, Дина Жоламан (54 кг) жапон Ая Шин мотоны жеңсе, Айман Қожабекова (57 кг) Қытай боксшысы Мейлин Гаоны, Валентина Хальзова (69 кг) ирландиялық Грэйнни Уолшты, Лəззат Күнгейбаева (-81 кг) үндіс тандық Симой Поонианы тізе бүктір ді. Жекпе-жектерде отандастарымыз қарсыластарын айқын басымдықпен ұтты. Əсіресе, Хальзованың айқасы қызық ты өтті. Кездесуде Валентина Уолшты техникалық нокаутқа жіберді.

Ширек финалда Зарина Цолоеваның (64 кг) жолы болмады. Ол чемпионат-ты жақсы бастағанымен, осы кезеңде қарсыласынан айласын асыра алмады.

Соның алдында Римма Волосенко (60 кг) мен Юлдуз Маматкулова (-81 кг) жа рыс жолынан шығып қалған болатын. Қазақстан құрамасында жартылай финалға шыққандардың барлығының алтын медаль алуға мүмкіндігі бар. Əсіресе, чемпиондық атаққа Назым Қызайбайдың үміті мол. Бұл қызымыз – 2014 жылғы əлем чемпионы. Содан кейін ол 51 килоға дейінгі салмаққа ауысып, біраз уақыт көлеңкеде қалып қойған еді. Əлем чемпионаты алдында Назым салмақ қуып, 48 килоға қайта ауыс-ты. Осы салмақта Қызайбай жарыс бас-талысымен, қарсыластарын аса қиналмай жеңіп келеді.

Кеше кешкісін Виолетта Князева (75 кг) шаршы алаңға шықты.

Астанада өтіп жатқан əлем чемпиона-ты елімізде алғаш рет өткізіліп жатыр. Бұл додада боксшылар Олимпия ойындарына лицензияны сарапқа салады.

25 мамыр 2016 жыл

www.egemen.kz 13– Келдің бе? – деді Нілжан жеңешем.

– Қайып ағаң сені көп күтті. – Иманды болсын. Бұлай болар деп кім

ойлаған. Ауырғанын да, қайтыс болғанын да кеш естідім ғой.

Көңіл айтып, Нілжан жеңешемді құшақ тағанда кеңсірігім жыбырлап, көзіме жас тығылды. Уақыттың тоқтау-сыз, өмір дің соншама тұрлаусыз, өткінші, жыл дам екенін жан дүниеммен барынша айқын сезінгендей болып, кеудемді мұң кеуледі. Ауыл дегенде, ел-жұрт, туған жер дегенде еске алатын жақыным Қайып аға, Нілжан жеңешем емес пе еді? Əке-шешем де, бірге туған бауырла рым да өзімнің туып өскен Шу өңірінде жоқ бүгінде. Ағайын, туыс бар, əрине. Бірақ он бір жасымда əкем өліп, интернатқа алын ғаннан кейін сол ағайын-туыс дейтін дердің өзімен де тиіп-қашып, жүз көрісіп, сəлемдескенім болмаса, араласа алма ғанмын. Он алты жасымда мектеп бітірдім. Комсомолдың жолдамасы мен сонау алыс шалғайдағы Қостанай облысындағы Рудный қаласын салуға аттандым. Бүкілодақтақ екпінді құрылыстағы таңның атысынан күннің батысына дейін өліп-өшіп атқарған ауыр жұмыс, суық түсіп қар жауғанша па-латкада жатқанымыз, екі жылдан кейін Алматыға келіп, емтихан тапсырып, конкурстан өтіп, ҚазМУ-дың журналис-тика бөліміне түскенім, төртінші курс-тан соң «Лениншіл жас» газеті жұмысқа шақырғаны... бəрі-бəрі күні кеше ғана сияқты еді. Енді бүгін қарасам, одан бері де қырық жыл зу етіп өте шығыпты.

Мен Нілжан жеңешемнің бетіндегі əжімдеріне, ағарған шашына қараймын. Ол да менің көзімнің қиығындағы əжімдер мен бурыл тартқан басыма қарайды. Жеңешеммен дəлізде құшақтасып көріскен соң, іштегі бөлмелерге өттім. Менің келе жатқанымды естіп, Нілжан жеңешем осындағы ағайын-туысты жи-нап қойыпты. Олармен де көріспегелі көп болған. Бұл кездесу олар үшін де, мен үшін де осыдан көптеген жылдар бұрынғы, жасырақ кезіміздегі ақырын-ақырын жылыстап ұзап кеткен күндерді тағы бір еске түсіруімен құнды шығар. Адамдардың алыста қалған жылдары мен күндерін жүрегі сыздай сағынатыны анық. Мына тұрған Төлепберген Бекназаров, сонау кездегі Шу аудандық партия комитеті ұйымдастыру бөлімінің бастығы, кейінірек Красногор аудандық атқару комитетінің төрағасы. Жанында əйелі Ұзақкүл. Оның жанындағы Əбжаппар Жəкібаев, бір кездерде осы аудандағы жастар ұйымының бірінші хатшысы, кейін біраз совхоздарда парторг болды, аудандық кəсіподақ комитетін басқарды. Қазір ауданның құрметті азаматы. Жа-нында жұбайы Тұрғанкүл. Одан əрі – Жақыпбек Демеуов, қай жерлерде істесе де өмір бойы бас бухгалтер болумен өтті, осындағы ағайындардың туысқандық жолымен өз іштерінен сайлап алған президенті екен, жанында жары Зейнеп. Одан əріректе Жұмажан Асылбеков, көп жылдар бойына директор болып совхоз-дарды басқарған. Əрқайсымен амандасқан сайын көз алдымнан алыста қалған, өткен жылдар елесі көшкен бұлттай көзге елес-теп өтіп жатты. (Одан беріде Əбжаппар Жəкібаевтың дүниеден өткенін естідім, иманы жолдас болсын).

Нілжан жеңешем де өзінің қашанғы əдетінен жаңылмай, ағайындар ең бол-маса бір-бірінің бет-жүзін көріп қалсын деген ниетпен, бүгінгі аяқ астынан ора-йы келе қалған асығыс кездесудің өзіне мұқият даярланыпты. Жеңешемнің тамаққа бап екенін бұрыннан да білемін ғой. Қазір де үстел үсті жайнап-ақ тұр. Əсіресе, қаладан елді сағынып келген-де оның дəмі тіл үйіретін ірімшігі мен жентінің орны бөлек. Басқа тамақтың барлығын қалада да жеп жүр ғой деп, жеңешем бұл жолы мен үшін таңсық ас, қазақтың осы күні ұмыт бола бастаған «қарын бүрме» деп аталатын тағамын əзірлепті. Энциклопедиялық кітаптан, сөздіктен оқығаным бар, «қарынбүрме – қарынның ішіне ұсақталған ет, май, пияз, тағы басқаларын қосып пісіретін тағам» деп жазылған сияқты еді. Жеңешем оны көктемде туған қозының қарнының ішіне етін, қабырғаларын шауып-шауып, құйрықмайын қоса, картоп, сəбіз, пияз, қара бұрыш, болғар бұрышын, шомыр са-лып пісіріпті. «Шомыр» деген не деп ем, «редька» деген сөз ғой деп ұғындырды ол.

Менің көңілімнің түкпірінде осыдан жарты ғасырдан астам уақыт бұрынғы Нілжан жеңешемнің бейнесі қайта тірілді. Ол кезде Қайып аға ауылшарушылығы инс титутында, Нілжан жеңешем ҚазПИ-де оқиды. Əлдекімнің қуықтай ғана кішкене бөлмесін жалдап тұрады. Алматыда біздің ауылдан, ауданнан оқып жатқан біраз студенттер бар. Кейде сенбі, жексенбі күндері біразымыз топыр-лап Қайып ағаның үйіне келеміз. Нілжан жеңешеміз жайраңдай күліп қарсы алады. Шай қояды. Тамақ істейді. Тамағы жəне тəтті болады. Қамырды тез ғана илеп, созып жіберіп, бір қора жанға дұнған кеспесін пісіріп бере қоятын. Ашқұрсақ студент кезіміз, рахаттанып, сүйсініп жеп аламыз. Артынан шай ішеміз. «Ол кезде қойдың басы арзан. Бір қойдың басының етімен бір қора жанға дұнған кеспесін пісіріп беруші едім» деп кейініректе бір еске алғаны есімде. Осы күні ойлағанда мені таң қалдыратыны, ауданның студент жастары қашан, қанша адам болып келсе де Нілжан жеңешемнің сондағы қабақ шытпайтыны.

* * *Жұрт аяғы басылып, мен Қайып

ағаның совхоз директоры болып тұрғанда кіріп, кейін тағы да сəулеттендіріп, кеңейтіп салып алған құтты шаңырағының қонақ қабылдайтын, жиһазы жарқыраған үлкен залында, жұмсақ диванда, дауы-сын басыңқырап қойып, телевизор көріп отырғанмын.

– Ана көрші бөлмеге төсегің салынып қойылды. Шаршаған шығарсың. Барып, демалуыңа болады, – деді жеңешем.

– Демалу қайда қашар дейсіз. Одан да сізбен Қайып аға туралы, өздеріңіз

туралы əңгімелескім келіп отыр, – дедім мен. – Баяғыда сіз де, аға да Алматыда оқыдыңыздар. Біз де студентпіз. Сіздер жалдап тұратын кішкене бөлмеге анда-санда келіп тұрушы едік қой. Сол уақыт, содан кейінгі жылдар туралы əңгімелеп, айтып беріңізші.

Нілжан жеңешемнің жүзі жады-рап сала берді. Диванның жанындағы креслоға келіп отырды. Шамасы, шешіліп бір əңгімелесетін осындай сəтті ол да көптен күтті ме екен.

– Қайып ағаларың оқуға менен үш жыл кейін келіп түсті ғой. Ол ауыл шаруашылығы институтын мың тоғыз жүз алпыс үште, мен ҚазПИ-ді алпы-сыншы жылы, одан бұрын бітірдім. Мені Көктеректің, немесе Қордайдың он жылдық мектептерінің біріне бар деді. Аудан орталықтарына. Қайып əлі оқуда болған соң мен «бара алмаймын» деп, еркін диплом сұрадым. Пəтерде тұрамыз. Ағаң өзі тамақ істеп ішіп, жатақханада тұра алмайтын адам. Пысықтығы жоқ. Содан тағы үш жылға қалдық Алматыда.

– Сіз ол кезде жұмыс істеген жоқсыз ба?– Істедім. Əуелі «Қазақстан пионе-

рін де» корректор болдым. Сол кездерде мен газеттің беттерін оқып отырған да редакция қызметкерлері Ілия Жақа-нов, Оспанхан Əубəкіров келетін. Қыл-шылдаған жас кездері. Кезекші болатын болулары керек. Менің онда күйеуім, үлкен балам Құрмаш бар. Аяғым тағы ауыр. Сол кездегі бір таңырқағаным – Ілияның ысқырып «Қаламқасқа» сала-тыны. Баспалдақпен түсіп келе жатып та, шығып бара жатып та ысқырып, əн салып жүргені. Ойлаймын, мына жігіт əнді өте жақсы салады екен деп. Сөйтсем, композитор болайын деп жүрген кезі екен ғой. Оспанханның тілі удай ғой. Маған бірдеме деп əзілдер айтады. Мен үндемеймін. Артынан ол жерден кеттім де, 5-ші теміржол мектеп-интернатына тəрбиеші болып орналастым...

Содан Қайып оқу бітірді. Оны өзіміздің Шу ауданына, осы «Алға» совхозына жіберді. Сол кезде ауыл шаруашылығы басқармалары құрылып жатыр екен. Соған Ыбыраев деген кісі бастық болып келіпті. Ол кісі:

– Мамандығың не? – деп сұрайды ғой Қайыптан.

– Агроном. Мына «Алға» совхозына барсам деп едім, – десе:

– Өй, бас инженерлер жетпей жатыр. Сен институтқа дейін Талғардың ауыл шаруашылығы механизациясы технику-мын бітіріпсің ғой. Мойынқұм ауда нының бір совхозына, қазір аты есім де жоқ, бас инженер етіп жіберейік, – дейді.

Білесің бе, Елагин, Нұркеев деген кісілер Хрущевтің кезінде Павлодардың бірі обком хатшысы, екіншісі облыстық атқару комитетінің төрағасы болып тұрға-нында «көзбояушылық жасады» деген айыппен орындарынан алынып, Елагинді Жаңашардағы ауыл шаруашылығы институтының учаскесіне директор етіп, Нұркеев Хасенді жаңа құрылып жатқан «Алғаға» директор етіп жібереді. Совхозды құрған сол кісі.

– Егер ренжімесеңіз, мен «Алғаға» барып, Нұркеев ағамен жұмыс істегім келеді. Бұл кісі өмірді көрген, тəжірибелі, ауыл шаруашылығын жақсы біледі. Жақсы адам деп естідім, – дейді Қайып.

– Онда бас инженер дəрежесіндегі жұмыс жоқ. Тек учаске агрономы деген ғана орын бар.

– Жарайды. Сол учаскеге-ақ барайын.– Мейлің. Сен бір болайын деп тұрған,

келешегің бар жігіт екенсің. Лауазымға қы зықпадың. Үлкен жұмысқа қызықпай, кө ңілің қалаған кіші жұмысқа барғың келеді екен. Онда бара ғой, – дейді Ыбыраев.

Қақаң келіп, учаске агрономы болып жүргенде Петренко деген бас агроном өзі тіленіп, ауданға кетіп, екі айдан соң Қақаң бас агроном болып бекіді. Сол жұмыста жүргенде Нұркеев ағайдың ісі ақталып, қайтадан өлкедегі басшы қызметке ау-ысты да, орнына Қабышев Қаден де-ген кісі директор болып келді. Ауыл шаруашылығының тəжірибелі на ғыз ма-

маны, бірақ білімі жоқ. Анкета толтыр-ғанда «мамандығыңыз» деген жеріне «ма-мандығым – директор» деп жаза ды екен. Сол кезде Қайыпты енді «Шоқ пар» сов-хозының директоры Қаб жан Жұмағалиев өзіне қайта-қайта сұрап жатқан. Ол кісі Шоқпардағы көкеме (Қайып тың əкесі) келіп, күнде айтатын көрінеді:

– Жағдайымызды көріп отырсыз ғой, Дөпе. Түк өнім ала алмадық қой. Ана бала ңыз оқу бітірген білімді агроном. Біз-ге керек, – дейтін көрінеді. Ол жылдарда жоғары білім алған кадрлар əлі аз еді ғой.

«Шоқпардың» директоры Жұмағалиев ол тілегін аудан басшысы Жапар Түйе бе-ковке де айтатын көрінеді. Түйебеков сөй-лесіп көрсе, Қабышевтің жібергісі жоқ.

Сол кезде Əнуарбек Жүнісəлиев – аудандық партия комитетінде екінші хат-шы. Содан көкем Əнуəрбекке айтыпты.

– Сенің қолыңнан келе ме, келмей ме, анау Қайыпты ауылға, Шоқпарға жі берт-ші, – деп. Əнуəрбек Түйебековке айтса, ол:

– Сендер ол жігітті өнім шықпайтын қу тақыр жерге жіберуге неге құмар бол-дың дар. Əне, қызылшаның жағдайын жақсартып, жұмысты дұрыс істеп жа-тыр, – дейді.

Содан Əнуəрбек түс кезінде Қайыпқа: – Қақа, үйге жүріңізші. Тамақтанып

алайық. Түстен кейін бастықпен қайта сөйлесіп көрейік, – депті. Əйелі Əзиза ғой, Қайыптың туысқан қарындасы. Сөйтіп, түстен кейін қайтадан бірінші хатшыға барып:

– Жапеке, бұл жігіттің əке-шешесі Шоқпарда. Бұлар мұнда мал ұстамайды. Дəрігерлер бұл жігітке өне бойы ақ ішуі керек депті, – деген сияқты сөздермен ұқандап-сұқандап, бірінші хатшыны ақыры көндірсе керек.

Сөйтіп, Қақаң «Шоқпарға» ауысты. Совхоз соған дейін ондағы суарылмай-тын жерлерден, бидайдан небəрі екі жарым центнер ғана өнім алып кел-ген ғой. Қайып барып байқап көрсе қырдағы жыртылған жерлер тым саяз екен. Оны қайта жыртқызады. Басқа да агротехникалық шараларын жасай-ды. Ақ егіс бригадаларының бірінде – Əукенов Айдай, екіншісінде – Швензель, үшіншісінде – Дрих бригадир, соңғы екеуі – немістер. Тана мен Тілек деген жерде управляющий – өзің білетін Толықбай ағай, мүмкін, есіңде бар шығар, ол кісінің үйіндегі «бидай көже» дəмділігімен бүкіл ауданға əйгілі болған. «Шоқпар» – баяғыда, мектеп оқулығында айтылатын-дай «тауды бұзып, тасты жарып» Түрксіб темір жолын салғанда өткел бермей, көп қиындықтар келтірген əйгілі Шоқпар асуында, тың жерде құрылған совхоз ғой. Тракторшылар да, комбайншылар да жан-жақтан келгендер. Солардың ішінде Сатановский деген тракторшы бар екен. Осы жерде Толықбай ағайдың да бір кішкене əңгімесін айта кетейін енді. Күзге қарай зябь жыртады ғой. Жұмыс қауырт. Күндіз де, түнде де тоқтамауы керек.

Содан Толықбай ағай түнде де барып тексеретін көрінеді. Сөйтіп, барып қараса, Сатановский деген қу ол кісі келеді-ау де-ген кезде алысыраққа апарып, тракторына от алдырып, малый оборотқа қойып қояды екен де, өзі кабинада ұйықтайды екен. Ана кісі қосқа барып, орысшасы нашар ғой, бəрін жинап:

– Əй, адин Сатановский тр-р-тр-р, дру-гие не тр-р-тр-р, не істеп жатырсыңдар? Неге бұлай? – дейді ғой. Аналар бəрі күледі дейді.

Сонымен, өнім күрт көтерілді. Бұрын совхоздың қырманы бір-ақ жерде болып-ты. Енді Байбике, Қаратөбе деген жерден жəне Шоқпардан үш бірдей қырман ашы-лады. Қақаң совхозда біраз жыл істеді. Кейінгі жылдарда егіс алқабына само-летпен тыңайтқыш та шашқызып жүрді. Сөйтіп, совхоз миллион пұтты екі жыл қатарынан алды ғой. Сол кезде «Правда» газетіне шықты, Жамбыл облысы Шу ау-даны «Шоқпар» совхозының диқандары самолетпен тыңайтқыш сеуіп, мол өнім алып жатыр деп. Радио саңқылдап, ол да айтып жатыр. Соның бəрін істеген Қайып ағаң еді.

* * *Шоқпарда бас агроном болып, милли-

он пұттар бергеннен кейін енді Қайыпты «Алға» совхозына директор етіп жіберетін болды. Сол кезде ондағы Қабышев ағай жасы келіп, пенсияға шығып жат-ты. Осы екі ортада біреулер Қақаңның үстінен облыстық партия комитетіне домалақ арыз түсіріпті. Сосын сол арыз-ды тексеруге адам келеді. Ол кісінің аты Рахым екен, фəмилиесін ұмытып отыр-мын. Ол кісінің арыз тексеріп келгенін ешкім білмейді. Ауылда қонақ үй жоқ қой. Арыз тексеруші қонатын үй іздесе, деректірдің үйінде Зəуірбеков жатыр, облыстық атқару комитетінің кəсіподақ жағындағы бастықтарының бірі. Содан кеңседегілер оған «бас агрономның үйіне барып қоныңыз» дейді. Мен өмір бойы күркетауық асыраймын ғой. Соны қуырып, армян коньягін құйып, қонақ еттік. Аузының салымы бар екен, өйткені армян коньягі – ол кезде дефицит. Соның біреуі үйде тұратын. Мəз-мəйрам болып,

əңгімелесіп отырды. Сөйтсек, ол кісінің «Волгасы» біздің аулада тұрғанын сель-совет бастығы келіп байқап көреді де, енді тексеріп келген кісінің үстінен жоғарыға арыз жазып жібереді. «Тексеруге кел-ген кісі айыптының үйінде қонақ болды, пара да алған болуы керек» деп. Оны Қайып та, мен де білмеймін. Ертесіне тексеруші бізге айтпай, жұртты жинап, біразынан Қақаң туралы сұраған ғой. Олар: «Бейнетқор адам, арақ ішпейді, темекі шекпейді, ертеден кешке дейін жұмысында жүреді» деген. Содан соң «Алғаға» барады, олардың арызы бойын-ша бұл арақ ішкіш, əйелі педагог, соған қарамастан əйелін талай сабаған, андай да мұндай деген сияқты. Соны «Алғаға» барғанда жұртты жинап алып айтса, бір звеношы əйел, өзі мұрнынан сөйлеуші еді:

– Мынаны қандай ақымақ жазды екен? – дейді. – Ол жігіт Шоқпарға бар-май тұрып, осында істеп кетті ғой. Əйелі мұғалім екені рас. Əйелін ұрмақ түгілі, екеуі сондай жарасып, тату-тəтті болып тұрды. Екеуі де үріп ауызға салғандай адамдар. Ақ адамды бұлай да қаралайды екен-ау. Бұған кімнің қолы барды екен? Бұлай қаралауға кімнің қақысы бар екен? – деп. Өзгелер де қостайды. Содан арыздың жала екені белгілі болады ғой.

Облысқа барған соң тексеруші обкомның бірінші хатшысы Хасан

Шаяхметұлы Бектұрғановқа айта-ды. «Мына жігіт таза екен. Істі біледі. Миллион пұттан өнім алғанын білесіз. Үстінен жазылған арыз өтірік, жала екен. Облыста болатын шараларға да белсе-не қатысып, киіз үй əкеліп тігіп, қызмет көрсетіп жүрген азамат» дейді.

– Бұл өзі домалақ арыз ғой?– Иə, аты-жөні жоқ арыз. Мақсаты –

Кененбаев Қайыпты деректір қойғызбау.Содан Қайыпты бекіту үшін енді

облысқа шақырады. Бектұрғановқа кірсе:– Əй, сен өзің бір əп-əдемі жігіт

екенсің ғой. Айналайын, бүгін самолетке отыр да, ұшшы Алматыға, – дейді. Ол кез-де Жамбылдан Алматыға «ЯК-40» деген кішірек самолеттер қатынайды.

Барса, Мұстақым Ықсанов деген кісі, өзі бұрын Жамбыл облысында хатшы болған, ешқандай сұрақ та қоймайды, қағаздарға бірден қол қойып береді.

Қайып қайтып келген соң аудандық атқару комитетінің төрағасы, Социалистік Еңбек Ері Галина Андреевна Адаменко мен аудандық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы екеуі Қақаңды «Алға» совхозына алып барады.

Қақаң мансапқор емес қой. Совхоздың бұрынғы деректірі:

– Деректір болып келдің ғой. Отыр-майсың ба, мына орныңа, – десе:

– Қабеке, орныңызда отыра беріңіз. Мен кейін отыра жатамын ғой, – дейді Қайып.

– Шыныңмен айтып отырсың ба? – деп, бетіне қарайды да: – Жарайды, қарағым. Саған табыс тілеймін, – деп ба-тасын береді.

Сол кезде «Алға» совхозының бас инженері Сырғабай Тұрғанов деген жігіт Қайыптың кластасы болатын. Орта мектепті де бірге бітірген. Ол да Қайып сияқты, Талғардағы ауыл шаруашылығы механизациясы техникумын тауысқан. Ол кезде, айттым ғой, совхоздарда инс-титут бітірген инженерлер мүлдем жоқ. Сондықтан, техникум бітіргеннің бəрі бас инженер. Қақаң алғаш біраз уақыт сол үйде жатты. Қақаңның асқазаны сол жыл-дарда да ауыратын. Жағдайын жасайтын мен ғой. Содан:

– Алғаға көшейік, – деді. Бұрынғы де ректірдің үйін жөндетіп, қыстың күні, ақпанда осы «Алғаға» көшіп келдік. Шоқпардағы оқушыларым жылап-еңіреп қалды. Қызық болғанда, жəшік-терге салып бір мəшине үйрек, қаз, күрке тауық əкелдік. Мұнда келген соң күркетауық тарым жүзге жетті. Қазымыз қырықтан асты. Сонда құрылыстағы немістер айтатын: «Сіздің қолыңыз жеңіл екен. Қаздар мынадай өсім бермейді. Күркетауықтың көбеюі оңайырақ» деп. Бірге жүрген жолдастардың бəріне екі ұрғашы, бір еркек қаздан беремін, сендер де өсірсеңдерші деймін. Еті күркетауықтікіндей емес, төс еті қап-қара, қойдың етіндей деп.

Сөйтіп жүргенде Қақаң, бір жыл қызмет атқарған соң Еңбек Қызыл Ту орденін алды. «Алға» совхозы барлық көрсеткіші жағынан үнемі алда бол-ды. «Шу өңірі» газетінің бетінде үнемі «Алға» жүреді. Қозыдан мұнша, жүннен мұнша, қызылшадан бір гектардан 126-130 центнер өнім… Жүнді қойлардың өзінен 113-116-дан қозы алды. Мақтаулы қойшылары, жылқышылары көп. Слет болады. Қайыптар төрде отырады. Ол кездегі сыйлықтың мықтылары телеви-зор, кілем ғой. Ана жақта да слет, мына жақта да слет… «Алғаның» қойшылары мен жылқышылары қарық болады. Бес

жылдық социалистік жарыс болушы еді ғой. Медальдар береді, «5 жылдық социалистік жарыстың жеңімпазы» де-ген. Конрат деген тағы бір деректір бол-ды, «Далақайнар» совхозында. Осы екеуі Шу ауданының озаттары. Ана кісінің де қойшылары жақсы. Ол кісілер би-дайдан алады бірінші орынды. «Алға» – қызылшадан. Гектарының санын білмеймін. Совхоздың жүз жетпістен аса түйесі бар. Үш жүз елудей жылқысы бар. Екі мыңнан аса сиыры бар. Бұлар сүт өткізеді. Сиырды күніне екі сауады. Қызылшаның жапырағы бар емес пе. Оны да сиырға береді. Сөйтіп, сүттен де бірінші орын алады. Сонымен, совхоз үнемі бірінші орында болды да жүрді.

Сонымен, 86-жылдың аяғында, 87-жылдың басында ауданға басқа бірінші хатшы келді. (Оның алдында Жүнісəлиев, Əспетов, Торғаев деген хатшылар болған). Сол хатшы келген соң, неге екені белгісіз, Қақаңды қырына ала бастады. Əлде, оған «мынау деректір қашанғы отыра береді, 15 жылдан артық отырды» деп Қақаңды жамандаушылар болды ма деп ойлап жүрдік. Содан ол тексерушілерге тапсыр-ма беріпті. Бірде Қайып аупарткомға бар-са прокурор Ыбыраев хатшыдан терлеп шығып келе жатыр екен. Қақаң:

– Неғып терлеп шықтыңыз? – деп сұраса:

– Қақа, тым болмаса бір қойды жазғызбай, ақшасын төлемей жеген уақытыңыз болды ма? Мына хатшы менің қанымды ішті ғой. Сіздің үстіңізден қалайда іс қозға дейді. Қайтіп қозғаймын, қылмысыңыз жоқ болса, – дейді.

Ақыры, ол бəрібір қоймай жүріп Қақаңды нақақтан нақақ орнынан алды. Сөйтсек, мұның орнына Қайыптың қол астында істеген бір қызметкерін қоймақшы екен. Ол қызметкерінің алдын-да əйелі қайтыс болған. Содан соң Қайып оған жанашырлық жасап Алматыға оқуға жіберткен, қой қырқу, тағы басқаларын реттейтіндердің оқуына. Өзі үйренген Алматысы ғой, оқу орындары көп, со-лардан үйленетін қыз тауып келуіне де болады ғой деп. Бірақ ол əлгі курсты бітіріп келіп, қызды бəрібір ауылдан алды. Сөйтсе, жаңа хатшының руласы, ағайыны, туысқаны екен. Қолыңнан келіп тұрғанда мені деректір етіп қойсаңшы десе керек. Бұл уəде берген деседі. Өмірі ешкіммен соттасып, жүз жыртысып көрмеген Қақаң арыз айтып та ешқайда бармады. «Жарайды, пенсия да алыс емес қой» деді өзін де, мені де жұбатқандай болып.

Сол кезде əлгі өздеріңмен мектеп-те бірге оқыған Советхан Мырзаханов аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі бо-латын. Сол айтыпты: «Қақа, осындағы мектепке механизациядан сабақ берсеңіз қайтеді» деп. «Берсем берейін» депті Қақаң. Өзі де кеуде көтерген адам емес еді ғой. Қарапайым еді ғой...

* * *Кейін Қайып жұмысты қойған соң

үйдің жанында отырамыз. Қой келетін уақыты болады. Қақаң айтады:

– Бар, қойларды қайырып кел, – деп. Мен айтамын:

– Мен күні бойы жұмыс істеп келдім.Сен демалып үйде отырсың. Сен бар, – деймін.

– Əй, сенің менен жасың кіші. Сен бар, – дейді ол. Сөйтіп отырып: – Қап, мына Гүлмираның бізге жасаған қиянаты-ай, – дейді.

– Неге олай дейсің? Тамағыңды істеп, жағдайыңды жасап отыр, – десем:

– Егер ол Емілден кейін бір-екі бала тапса, ана қойларды қайырып келетін еді ғой, – дейді. Кенже немереміз Жəнияны келініміз Емілден соң он төрт жылдан кейін туды ғой.

– Қой, өйтіп айтпа. Біреу естісе ұят болады, – деймін. Сөйтіп күліп отырамыз.

Осылай екеуміз далада, үйдің жанын-да отырғанда анау да, мынау да келіп:

– Апа, халіңіз қалай? – дейді. Мəшинемен кетіп бара жатқан балалар да: «Тəте, халіңіз қалай?» деп амандасады. Атпен кетіп бара жатқандар да жақындап келіп, аттан түсіп амандасады. Сондағы Қақаңның айтқаны ғой:

– Ту-у, неғып мұғалім болмадым екем. Баласы да, əкесі де, баласының баласы да сенімен амандасады. Өй, бар болғырлар. Менің бір управляющиім, немесе мен жұмысқа қойғандардың бірі келіп, «Аға, ата, халіңіз қалай» демейді ғой, – деп ренжиді.

Енді қазір ойлаймын, ол тірі болғанда үлкен ұлымыз Құрмаштың салған фа-зендасына екеуміз барып отырар едік қой деп. Малға да қарап, қаз, үйрек, күркетауықтарды да асырар едік...

* * *Нілжан жеңешемнің айтқан əңгі-

месі өткен ғасырдың алпысыншы жыл-дарының басында институт бітіріп, ауыл шаруашылығы саласы бойынша ғылымға, білімге, тəжірибеге сүйенген жан-жақты жоғары, толыққанды білім алып, алғашқы агрономдар, инженерлер, мал дəрігерлері, зоотехниктер болып елге аттанған, республикамыздың ауыл шаруашылығын көркейтуге, өркендетуге өлшеусіз үлес қосқан тұтас бір ұрпақтың өмірін көз алдыма əкелгендей болды. Олар алған білімдерін өздері еңбек етіп жүрген салаларда қолданып, тəп-тəуір нəтижелерге жетті, шаруашылық жүргізу мəдениетін жаңа сатыға көтерді. Алайда, уақыт деген сынап сияқты. Уысыңда ұстап тұра алмайсың. Олардың біразы бұл күндерде бақилық болды, біразы – зейнеткер, əдемілеп айтқанда «құрметті демалыста». Бірақ өмірде олардың тындырған істері, іздері, өнегесі қалды. Халқымыздың ғасырлар бойғы арманы орындалып, тəуелсіз мемлекет болған Қазақстанымыздағы бүгінгі таңдағы мерейлі істерді енді олардың ұрпақтары жалғастырып жатыр.––––––––––––––

Суретте: 1. Қайып Кененбаев зайы-бы Нілжанмен; 2. Д.Қонаев Шу ауданы-ның озат шаруашылығы – «Алға» сов-хо зының директоры Кенен баев пен (сол жақтан екінші) сөйлесіп тұр

ӨМІР ӨРІМДЕРІ

(Эссе-элегия)АЄА, ЖЕЅЕШЕ

Болат БОДАУБАЙ,жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері

25 мамыр

2016 жылwww.egemen.kz14 ӨМІР-ӨЗЕН

О дүниелік болайын деп жатқан ана-дан төрт айлық мені өзіне аманат етіп алып, қанат тыға қақтырмай,

тұмсықтыға шоқыттырмай мəпелеп өсірген сүт анам туралы кезінде «Егемен Қазақстан» газетінде көлемді мақалам жария ланған еді. Ал əкем Əуке қандай адам болды? Шынын айтсам, оң мен солымды танып ер жеткенше осы сауалға тұщымды жауап таба алмай, ол маған бір жұмбақ жан болып келді. Олай дейтінім, бала кезімде асыққа таласып бір құралпасыммен шекісіп қалғанымда оның: «Сенің əкең ұры, кəззап болған, сен де сондайсың», – деп сөккені бар. Осы сөкет сөздерге намыстанып үйге қатты ренжіп келгенімде анамның:

– Күнде ішкені арақ, жиғаны – жүн-жұрқа, сүйек-саяқ, сөйтіп жүріп таразыдан жейтін оның əкесі ұры емес пе екен?! Жұрттың бəрі əуелі сенің əкең дей болып алсын, – деп сонда мені жұбатқаны бар.

Сол жағымсыз сөздердің түп төркінін əкемнің өзі нен білуге бата алмай анамнан сұрағанымда ол:

– Сен қазір ненің байыбына жетіп жатырсың, одан да сабағыңды оқып адам болуға тырыс, – деп мені тыйып тастаған еді.

Əділін айтсам, əкемнің жамандыққа қиятын-дай ешбір теріс қылығын көрмеген едім. Сол кезде ол туралы бар білетінім – оның 1906 жы лы туғандығы, кезінде саф алтынымен бүкіл Одақ қа аты дүркіреп шығып тұрған Степняк кенішінде шахтада үңгірлеуші болып жұмыс істеп, соғыс басталғанда осы жерден майданға аттанғаны. Өзінің ағайыны əрі бөлесі Есім Қабылбаев екеуі бір күнде əскерге шақырылыпты. Олар алдымен екі айдай Омбы қаласында əскери даярлықтан өткен. Қарашаның басында барлығын сапқа тұрғызып қойып арасынан денелі, қайратты деген алпысшақты жігітті таңдап алып, ішінде əкем мен Есім де бар, сол күні Мəскеу жаққа аттандырып жіберген екен.

– Бала кезімізде «Тескен таудан да əрі астық қой» деген сөздерді естіп таңданып отырушы едік, – деп əңгімелейтін əкем, – сөйтсек, ол Орал тауын үңгірлеп тесіп салған ұзындығы бір шақырымнан асатын теміржол туннелі екен. Содан өтіп екі күн дегенде Мəскеуге жеттік. Бізді пойыздан түскен соң жүк машинасына мінгізіп астананың оңтүстік-шығысындағы бір шағын қалаға алып келіп, бос тұрған мектепке орналас-тырды да, сапқа тұрғызып түгендеген капитан шеніндегі орыс өзін:

– Егор Сахновпын, – деп таныстырды. – Бүгін-нен бастап сендер, Омбы қаласында жасақталған арнайы саперлер тобы, тек маған бағынып, айтқанымды бұлжытпай орындайтын боласыңдар. Сендердің міндеттерің – бомбалаудың салдарынан істен шыққан теміржол тораптарын, сондай-ақ тас жолдарды да тез жөндеп, көліктердің Мəскеуге үзіліссіз əрі-бері қатынауын қамтамасыз ету.

Алдында ғана жау самолеттері қала арқылы өтетін теміржолды бомбалап кетіпті. Бірден соны жөн деуге кірістік. Ауыр-ауыр шпалдар-ды, сом болат рельстерді көтеріп, жерге төсеп жайғастыруға көп күш керек екен. Неге бірыңғай қарулы жігіттерді таңдап алғанын сонда ғана аңғардық. Ширақ қимылдап теміржолды қалпына келтіргеніміз сол еді, тұтқиылдан қанаттарында кресттері бар самолеттер шыға келіп бомбалады-ай келіп. Азан-қазан, гүрс-гүрс жарылыс. Мен, Есім жəне 3-4 жігіт бар, жан дəрмен тақау тұрған жүк вагонына тығылдық. Іші толған киім екен, соның арасында бас сауғаладық. Жау самолеттері кеткен соң тысқа шықсақ, маңайдың бəрі астан-кестен, жаңа ғана төсеген рельстеріміз əр жер-де шашылып жатыр. Тағы да бел бүкпей тез-тез қимылдап, 2-3 сағатта жолды қалпына келтірдік. Жауынгерлерді түгендегенде он жігіттің қаза тапқаны анықталды.

Əкемнің айтуына қарағанда, сол 41-ші жылдың қара күзі мен қысында, немістер қайтсем де Мəс-кеуді аламын деп ентелеген кезде, теміржол дар-ды күні-түні бомбалаумен, алысқа ататын зеңбі-ректерден оқ жаудырумен болған. Соған қара-мастан саперлер тобы жанкештілікпен қимылдап, жауған оқ астында жүріп, жолдарды тез қалпына келтіріп отырған.

Фашистер Мəскеу түбінде жеңіліс тауып кері шегінгенде саперлік топ Ресейдің Вязьма, Орша, Белоруссияның Могилев, Гомель, Солигорск, Жобинка сияқты қалаларының арасындағы əбден істен шыққан қатынас жолдарын жөнге келтірген. Сол кездерде де талай рет бомбалаудың астында қалып əкемнің біраз жолдастары қаза тауыпты. Саперлер үшін ең ажалды сəт біздің əскерлердің Березина өзенінен өтер кезінде болса керек.

– 1944 жылдың жазында Минск бағытындағы жолды жөндеп жатқанбыз, – деп еске алатын əкем, – Кенет басшымыз Сахнов келіп бəрімізді сапқа тұрғызып, шұғыл жиналып бір жерге атта-ну керектігін айтты. Сол арада тізіліп келе қалған машиналарға мініп жөнеп бердік. Діттеген жерімізге түс ауа жеттік. Басшымыз бізді жағалауы тоғайлы, ені 80-100 құлаштай бір өзеннің жанына алып келді:

– Мынау Березина деген өзен, ал анау Борисов қаласы, – деді ол оң жағындағы 4-5 шақырым жерде көрініп тұрған елді мекенді нұсқап. – Немістер онда мықтап бекініп алған, көпірді де жарып тастаған. Біздің міндетіміз – тез арада осы өзеннен танк, зеңбі-ректер өтетін көпір салып, біздің əскерлерге жауды ту сыртынан соққы беретіндей етіп жағдай жасау.

Сол сəтте-ақ кірісіп кеттік. Жуан-жуан ағаштарды жығып, өзенге əкеліп тоғытып, оларды бір-біріне сым-мен байлап-матап, астына тіреу қойып көпір сала баста-уымыз мұң екен, бізді байқап қалған жау зеңбіректен оқ жаудырсын кеп. Біздің жақтан да оларға қарсы оқ атып жатыр. Соған қарамастан жұмысымызды істей бердік. Жолдастарыммен бір жуан қарағайды жығып, бұтағын аршып өзенге əкеле жатқанымызда бізге тақау тұсқа ысқырып келіп бір снаряд жарылды. Оң жақ бүйіріме қызған темірді сұғып алғандай болды. Одан əрі не болғанымды білмеймін, есімді палаткада жидым. Жан-жағым ыңырсыған жаралылар. Біреулері су сұрайды, енді біреулері «сестра, сестра» деп айқайлайды. Менің де тамағым құрғап, бауыр тұсым қатты ауырып шыда-тар емес. «Əйтеуір, тірі екенмін, соған да шүкіршілік», – деп іштей тəубе айтып, тістеніп алып шыдап жат-тым. Біраздан кейін кезегім келіп, дəрігерлер ішімдегі жарықшақты алып, жарамды тазалап, тікті.

Əкемнің жарасы тез біте қоймай госпитальда үш ай жатқаннан кейін ғана тəуір болып қатарға қосылған. Сол жолы Борисов қаласы үшін ұрыс қатты жүріп, қаза тапқандар да, жараланғандар да көп болған. Қойылған міндетті тез əрі сапалы атқарғаны үшін саперлік топтың барлық жауынгерлері, ішінде əкем де бар, «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапат-талыпты.

Ұлы Отан соғысына қатысушы ретінде алған барлық марапаттарының ішінен əкем Сталиннің Алғыс хатын ерекше бағалайтын. Оны маған қайта-қайта оқытып:

– Көп боздақтар қыршын кетті-ау, енді мұндай алапат бола көрмесін, – деп күрсініп, кейде жүзін мұң басып, оң жақ бүйірін басып жатып қалатын.

Біз, балалары, əкеміздің соғыстан алған жан жара-сы мен тəн жарасын түсінетінбіз. Мұндайда оның ба-сына жастық салып, үстіне көрпе жауып, өзін жалғыз қалдырып бөлмеден шығып кететінбіз.

Əкем соғыстан келе сала ағаш дайындаушылар бри-гадасын басқару сияқты ауыр жұмысқа жегіледі. Жазда гулеген маса, сонаға таланып, қыста аязға тоңып, боранға тұншығып, көбіне үйге келе алмай орманда қонып қалып жүрген. Соның бəрі бізді, үш ұл мен бір қызды өсіріп жеткізудің қамы болған ғой. Майданда алған сол жарақаты толық жазыла қоймай, ауырғанын бізге білдіртпей жүріп, 65-ке қараған шағында көз жұмды.

Желтоқсанның қақаған аязында көзімнен жасым

сорғалап əке қабіріне топырақ салып тұрып: «Əке, сен ғажап жансың, өз заманыңның барлық бейнетін көріп, соған төзіп, бізге, балаларыңа, əулет туын тапсырып кеттің. Сенің өмірің маған үлгі, оның барлық беймəлім тұстарын біліп, жазып, кейінгі ұрпаққа жеткіземін», – деп іштей серт беріп едім сонда өзіме.

Əке қазасы бізге, оның артында қалған бала-шағасына, оңай соқпады. Онымен бар əлем бірге көшіп кетіп, бүкіл дүние бос қалғандай

дел-сал күйде жүрдік. Осындай қиын сəтте біздің қайғымызды бөліскен көрші-көлем, ағайын-туыстар аз болған жоқ. Солардың ішінде əкемнің немере туысы болып келетін Құрманғалидың пейілі ерекше еді. Бұл кісі де Сталинград шайқасына қатысып, елге жарала-нып оралған. Ол жұма күндері шаңырағымызға келіп құран оқып, бізге жұбату айтып отыратын. Тағы бір келгенінде əкем туралы мен білмейтін жайларды айтып сауал қойғанымда, ол қолындағы тасбиғын тартып, біраз уақыт үндемей отырды да:

– Қарағым, тысқа шығып біздің үйге таман баралық, сол жерде асықпай əңгімелесейікші, – деп батасын жасап дастарқан басынан тұрды.

Құрманғалидың үйі біздің жайдан жоғары қыраттың басында. Екеуіміз соның алдына орнатылған сəкіге келіп жайғастық. Осы жерден күншығыс жаққа көз салсаң ен далада көсіліп жатқан Намазғұл жотасы, оңтүстік бетте етегін қайыңды шоқ көмкерген Шоқы төбесі, ба-тыста қарағайлы орман басқан Мақпал тауы мұнартып көз тартады. Күн көкжиекке еңкейген кешкі тымық шақтарда əкемнің осы жерде Құрекең екеуі отыратынын жиі көретінмін. Сөйтсем, дала көркіне көз сала отырып əңгімелесуге нағыз ыңғайлы орын екен ғой.

– Əукенің қайтқанына да, міне, жарты жылдай уақыт болыпты. Тумаса да туған інімдей еді, мүлде жалғызсырап қалдым, – деп бастады əңгімесін Құрманғали.

Əкем кезінде бұл туралы əңгімелеп отыратын, бірақ Құрманғали тағы қандай тың деректер айтар екен деген ниетпен үнсіз ғана басымды изедім.

– Артықтық етпес, мен де саған өз білгенімді айтып берейін, – деді ол алда көсіліп жатқан дала көркіне көз сала отырып. – Біз бір атаның баласымыз. Арғы атамыз – Есей. Оның алты ұлы болған. Əуке, шын аты Əбутəліп, солардың ең үлкені Бекқараның шөбересі де, мен екінші ұлы Шоңғараның немересімін. Əукеден 9-10 жастай үлкенмін. Оның ағасы Қабдолла менімен түйдей құрдас əрі сырлас дос еді. Ол жамбасы жерге тимеген палуан, саятшы, атбегі болды. Сол кезде адамды əйгілейтін оның ерен күші, ақындығы, əншілігі, күйшілігі, жүйрік аты, құмай тазысы, қыран бүркіті еді ғой. Асып кеткен ақын, əнші демесе де, Қабдоллада осы игіліктердің бəрі бол-ды. Əсіресе, оның Бəйгекөк деген аты 30-40 шақырымға алқынбай шауып, бəйгенің алдын бермей жүрді.

Біздің аталарымыз Бурабай тауының теріскей жағын жайлады, қыстауы Үлкен Шабақты мен Кіші Шабақты көлдерінің арасында. Былайғы жұрт бізді қысқа ғана Қарақыстақ атығайы деп атайтын, ал жаз жайлауымыз қазіргі Фрунзе совхозының аумағы (Тəуелсіздік алғаннан кейін Абылайхан ауылы деп өзгертілді) болды. Со кездегі əулетіміздің тұрмысы нашар еді деп айта алмай-мын. Дүрілдеген байлардың қатарынан табылмасақ та, əр шаңырақта жүзге тарта жылқы, он-он бес сиыр, екі жүздей қой, төрт-бес түйе болды.

Əулетіміздің бірқалыпты тұрмысы патшаның 1916 жылы қазақтан солдат аламын деген кезінде бір шайқалса, кейін ол қызылдар мен ақтардың соғысына ұласып, жалғыз біз емес, бүкіл елден береке қашты. Ол аздай, 18-19-шы жылдардың қысында елді оба жайлады. Екі күннің бірінде кісі өлімі. Қабдолла, мен жəне ауылдың басқа да бас көтерер жас жігіттері, қайтқандарды жерлейміз деп күні-түні қабір қазамыз. Сөйтіп жүргенде Қабдолла қалпақтай түсіп, қатты ауырып, үш-ақ күн жатып қайтыс болды. Мен

де ауырдым. Шешемнің қарамай дəмі бар бір сұйықты ауызыма құйып қыстап ішкізгені есімде, əйтеуір, содан жарты ай дегенде басымды көтердім-ау.

Арқа сүйер тұңғышы Қабдолланың қазасы сенің Шəйкен атаңа қатты батты. Ол аздай, көп ұзамай жай-нап өсіп келе жатқан кенже ұлы Мүтəллап та қайтып кетті. Сол екі өлімді көтере алмай ауыр қайғы жеңіп, атаң да о дүниелік болды. Əжептəуір жай-күйі, ағайын арасында беделі бар шаңырақта үш-ақ жан қалды. Əукенің шешесі Қазине, төркін жұрты ақсары керей, қажырлы, қайратты жан еді. Сол кісі тез есін жиып ұлы мен қызына бас-көз бола білді. Қызы Үріпжан менімен қатарлас Шəкидің Əшкені деген жігітке ұзатылғаннан кейін үйдің бар тірлігі енді Əукенің мойнында қалды. Жас болса да ол ерте есейді. Əрине, біз туыстық жасап көмектесіп жүрдік, бірақ ол қыстауды жөндеу, қысқа отын-шөп дайындау, малға қарау сияқты жұмыстарды үлкендермен бірдей атқарып, бəрін өзі істеуге тырысты. Ағасының атбегілік өнерін тоқып жүрген болуы керек, Қабдолланың Бəйгекөгін өзіне тез үйретіп алды. Əукенің басына келетін қырсықтың бəрі кейін осы Бəйгекөкке байланысты туындайтынын сол кезде білмеппіз.

20-шы жылдан кейін барлық жерде бірыңғай кеңес өкіметі орнап, заман тынышталып, тұрмысымыз қалпына түсіп келе жатқан сияқты еді, бір уақта колхоздастыру науқаны басталды. Осыған дейін үкімет біресе жан басына, біресе мал басына салық салып, қолдағы түліктің қарасы азайып та қалған-тын. Енді ол өз уəкілдерін ауылдарға жіберіп, қалған малды ортақ шаруашылықтар ұйымдастыра бастады. Шынын айту керек, біздің Есей əулеті мұны құп көрген жоқ. Өйткені, өзінің жайылымдық жері, малы бар, тиісті салығын уақтылы төлеп, ешкімге тəуелсіз өз күнін өзі көріп жатқан болатын. Енді сол жерден де, малдан да айырып, сенікі де емес, менікі де емес, бəрін ортақ қылуға кірісті. Сондай тəркілеу тобы біздің ауылға да келді. Олар əр шаңыраққа тоқтап ортаққа алынатын мал басын тізіп, Əукелердің үйіне жақын келгенде, белсенділердің жанында жүрген бір пысықай белдеуде байлаулы тұрған Бəйгекөкті нұсқап, топ басшысының құлағына бірдеңелерді сыбырлап айтып жатты. Ол бірден Қазине шешемізге:

– Мына ат енді үкіметтікі, ол бізге керек болады. Жаз оны тізімге, – деді жанындағы хатшысына бұйрық беріп.

Оған Қазине шешеміз:– Басқа малды ала бер, ол ат кешегі Қабдолламның

көзі, оны біреуге бермек түгілі, жалынан да сипатпай-мын, – деп жауап береді еш қаймықпастан.

Осы сөздерді естіп тұрған Əуке жүгіріп барып Бəйге-көкті тез шешіп алып, қарғып мінді де, жөнеп берді. Топтың салт атты екі-үшеуі оны соңынан қуып кетті. Бурабай өңірін бес саусағындай білетін Əукені ұстау, ауызымен құс тістейтін Бəйгекөкке жету қайда, қуғын-шылар біраздан соң аттарын босқа терлетіп қайтып келді.

Осыны көрген топ басшысы:– Балаң Кеңес үкіметіне қарсы элемент екен. Қара да

тұр, оны ұстатып түрмеде шірітпесем бе?! – деді Қазине шешейге қамшысын білеп.

Əуке сол кеткеннен үйге жоламай нағашыларын сағалап жүрді. Бұл кезде елді күштеп колхоздас-тыру əбден белең алды. Бұған көнбегендердің ма-лын тартып алып, өздерін жер аударып жатты. Осыдан қорғанған біздің отбасы бар малдан төрт-бес жылқыны, үш-төрт сиырды жетекке алып, ол-пұл зат-тарымызды арбаға тиеп бір түнде көшіп кетіп, Омбы облысы, Шарбақкөл ауданының Москаленко деген жерінде тұратын аталастарымызға барып паналадық.

Біз қоныс аударғаннан кейін елде екі жыл қатарынан егін шықпай ашаршылық болып, халық қатты қиналған, көп адам аштан өлген. Елге сол нəубет тыйылды, тұрмыс түзеліп келе жатыр деген кезде ғана оралдық. Ұзынқұлақтан жеткені болмаса, Əуке туралы нақты ешетеңе білмейтінмін, келісімен бəрін Қазине шешейдің өз аузынан естиін деп сол үйге бардым. Мені көрісімен ол дауыс қылып жылап қоя берді. Содан-ақ Əукенің хал-жайы бапты емес екенін бірден аңғардым.

Қазине шешей біз көшіп кеткеннен кейінгі баста-рынан өткен бар жағдайды айтып берді. Бəйгекөкті өз еркімен бермегенге ерегіскен озбыр уəкіл Əукені күні-түні аңдытып соңына түскен. Ол қуғыншылардан жа-сырынып, қалың орман ішінде өзіне үйшік жасап алып, Бəйгекөкті шідерлеп жанында ұстап, сонда паналаған. Сөйтіп жүргенде, жылқы деген үйірсек мал емес пе, бо-санып кетіп өзінің үйреншікті жайылымына келген. Сол уақытта шаруаға ықыбы жоқ өң шең белсенділер «сен салар да мен салар, атқа жемді кім салардың» кебімен тəркіленген малды, əсіресе, жылқыны, дұрыстап жайып бақпай, күні-түні қоршауда ұстап шетінеткен. Қамауда тұрған өз үйірін таныған Бəйгекөк соның тұсына келіп кісінеген кезде жылқылар қоршауды бұзып шығып оның соңынан еріп кете барған.

Бəйгекөктің қайда жүретінін жақсы білетін Əуке түнде келіп оны ұстап мініп, айғырының соңынан қалмаған үйірін ертіп қалың орманға кіріп кеткен. Ол сол ілесіп келген жылқылардың күйлісін ұстап сой-ып, етін мүшелеп бөліп, ашығып отырған ауылдаста-рына түнде жасырынып келіп, таратып кетіп отырған. Сол етті талғажау етіп, үнемдеп жеп, көп отбасы аштықтан аман қалған. Бірақ тағы да сол уəкіл Əукені енді Кеңес үкіметі үшін аса қауіпті қылмыскер деп көрсетіп, үстінен іс қозғатып, оның соңынан шам алып түскен. Аңдыған жау алмай қоймайды ғой. Елдегі тыңшылардың айтуымен қуғыншылар, ішінде əлгі уəкіл бар, Əукенің дəл үстінен түскен. Уəкіл бірден байлаулы тұрған Бəйгекөктің шылбырынан ұстағанда ол бөтен адамды тістеп, тарпып, теуіп бой бермеген. Осыдан кейін уəкіл:

– Олай болса, саған да жоқ, маған да жоқ, – деп алтыатарымен Бəйгекөкті бастан атып өлтірген.

Осыны көрген Əуке:– Жазықсыз жануарда нең бар, оңбаған, жауыз?!

Одан да мені атсаңшы?! – деп жабылып ұстап тұрған милиционерлерді лақтырып тастап уəкілге ұмтылған. Сол жерде оны мылтықтың дүмімен желкеден ұрып, есінен тандырып, қолын байлап, Шучинскінің ми-лициясына апарып қамап, бір күннен кейін қатерлі қылмыскер ретінде Ақмоланың түрмесіне жөнелткен. Оның сонда қамауда жатқанына жылға жақын уақыт болып қалыпты. Тергеушілер содан бері бүкіл жоғалған, өлген-жіткен малды Əукенің мойнына жа-зып, соны дəлеледейміз деп куəлар жинап, олардан жауап алып жүрген көрінеді.

Осы жағдайларды айтып Қазине шешей көз жасы көл болып жылады.

– Бұған шыдап отыра бергенмен болмас, – дедім ол кісінің қатты қиналғанын көріп.

– Кеше келіп кеткен күйеу балам Əшкен де со-лай дейді. Ол бір амал істеп жүр ғой деймін, барып мəн-жайды біліп, оған қолғабыс етсең жақсы болар еді, – деді менімен сыртқа ілесе шыққан шешей.

Əшкен Бурабайдың оңтүстік шығыс бетінде 15-20 шақырымдай жерде тұратын. Сол күні-ақ оған барып істің анық-қанығын сұрап білдім. Ол осының алдын-да ғана Ақмолада болып тиісті лауазымды адамдар-мен жолығыпты. Оларға колхоздастыруды жүргізген уəкілдің, оның жанына ерген топтың озбырлығын, жұрттың бəрін қорқытып, үркітіп Кеңес үкіметінен бездіргенін, өз өкілеттілігін жеке мақсатына пайда-ланып, қарапайым ауыл тұрғындарын қудалағанын, Əукенің ешқандай да ұры еместігін, оның тек аштықтан тарыққан адамдарға көмектескенін жеткізіп, куəларға қол қойғызып шағым жазып, оны облыс басшыларының қолына тапсырып келіпті. Енді сол арыздың нəтижесін білуге тағы да Ақмолаға жүрмекші болып отыр екен. Жездең Əшкен өзі де, сөзі де өтімді, алғыр адам еді ғой. Ай жарым уақыт жүріп, ақыры, Əукені түрмеден босатып елге алып келді.

Есей əулетінің колхоздастыруды қолдамағаны, соған қарсылық ретінде шет жаққа көшіп кеткені бар, елде бізді ешкім құшағын жайып қарсы ала қойған жоқ. Содан күнкөрістің қамымен ата жұртымызды тастап, біразымыз Щучинскідегі қиыршық тас шығаратын комбинатқа, қалғанымыз – 6 шаңырақ осы ал тынды Степняк кенішіне келіп орын тептік. Əуке əуелде сол комбинатта жұмыс істеп жүрген. Сенің туған анаң Дəрішке үйленгеннен кейін ол да осы біз тұрған жер-ге келіп шахтаға түсті. Міне, осы жерде тұрып жатқанымызға да 40 жылдай болып қалды.

Əк е м т у р а л ы ə ң г і м е с і н а я қ т а п Құрманғали ойлы қалпы үнсіз біраз отырды да:

– Қарағым, əкең өмірінің саған беймəлім тұстары осы. Əуке ешқашан ұрлықты, оңай пай-да табуды кəсіп еткен жоқ. Ол өз шаңырағының намысын, берекесін қорғады, қара басын емес, жұрттың да қамын ойлады. Ешқашан жалған сөйлеп жұртты алдаған емес. Адал жүріп, ақ тұрды, өмірдің бар сынына төзіп дүниеден өтті. Сен де сондай болуға тырыс, оны ешқашан ұмытпа. Біз аштықты да, жазықсыздан жазықсыз ұсталып атылып кетуді де, қырғын соғысты да көрдік. Қазақтың өз тізгіні өзінде болғанда мұндайға, мүмкін, ұшырамас па едік, бірақ жаз-мыштан озмыш жоқ қой. Біздің көргенімізді енді сендердің бастарыңа бермесін, қарағым. Өткенге – салауат, тіріге – береке, – деп қолын жайып ба-тасын жасап, орнынан тұрып үйіне кіріп кетті.

Мен атайдың сөздеріне қатты толқып, оларды ой елегінен өткізіп біраз отырып қалдым.

Содан бері, міне, аттай 46 жыл өте шығыпты. «Елу жылда – ел жаңа», – дейді халқымыз. Еліміздің тəуелсіз даму жолына түскеніне де 25 жыл толайын деп отыр. Тарих үшін бұл қас қағым ғана уақыт, бірақ еліміз осы қысқа мерзім ішінде Президентіміздің біліктілігінің, сындарлы саясатының, көрегендігінің, парасаттылықпен басқаруының арқасында ғасырға пара пар жолдан өтіп, күн санап көркейіп, экономика-сы мығым 50 мемлекеттің қатарына қосылып, жедел дамып келеді. Ата-бабаларымыз арман еткен егемендік, сол үшін күресіп өткен Қазақ елі, мəңгі жаса, Көк байрағым, мəңгі желбіре!

Орынбай ШƏЙКЕНОВ, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі

АСТАНА

Тұсаукесер

Ќайта тїлеген Тґлеубек

Сүлеймен МƏМЕТ,«Егемен Қазақстан»

Шапқан аттай, атқан оқтай өмір екпініне біреу шыдайды, біреудің басы шыр айналады. Мұндай болжауы қиын сəттер қулық-сұмдықтан ада, болмысы таза, бірде дана, бірде бала таланттарға, тіпті, қиын соғып жатады. Сондай тағдырлы таланттардың бірі өмірден ерте кеткенімен артына өлмес мұра қалдырған қаламгер Төлеубек Жақыпбайұлы еді. Ұмытылып бара жатқан тіл мəйегі хас шеберінің қайта түлеуіне, «Қы ран» атты кітабының жарық көруіне ұйытқы болған айтулы ақын Несіпбек Айтұлы, жинақты дайындаған Елдос Тоқтарбай, қаржылай демеген қаны бар қазақ Жəнібек Елекбаев екенін еске сала кетейік. Бүгінгідей толғауы тоқсан уақытта іздеушісі жоқтар, кім де болса қалтарыста қалып қоя берері анық.

Тума талант Төлеубек Жа қып-байұлы туралы сексеннің сеңгіріне көтерілген қабырғалы қаламгеріміз, Қазақстанның халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов: «Ол əдебиетке жол-жөнекей қосылған көлденең көк атты емес, ес білгеннен тартып сөз өне рінің «дертіне» шалдыққан, əдебиет үшін дүниенің өзге көп қызықтарын тəрк еткен өнердің нағыз белбаласы болатын» дей келіп, ол Шығыс Түркістан қазақ-тарының жаңа бағыттағы жазба əдебиетін бастаушылардың бірі екенін айтып, «Төлеубек творчество-сында қыран құс – қашанда ерлік пен қайсарлық символы. Жаралы қыран қапыда мерт болған ерлер бейнесін танытады.

Өнер киесін, сөз иесін бағалаған халық өкілдері өткен жұма күні елордадағы Сəкен Сейфуллиннің мұражайында Төлеубек Жақып-байұлының алда айтқан «Қыран» атты бір томдығының тұсаукесерін өткізді. Алғашқы сөзді Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Несіпбек Айтұлы алып, ақынның өмір жолына тоқталып, артында қалған мұрасының жарық көруіне ілти пат танытқан Ж.Елекбаев пен Б.Қасымбековтерге алғысын білдірді. Бұдан кейінгі сөз бүгінгі қазақ прозасының көрнекті өкілі, Мемлекеттік сыйлықтың ла-уреаты Төлен Əбдікке берілгенде ол: адам өмірінің балалық шағынан кемелдік кезеңге жеткенге дейін-гі кезеңдерін тарата айтып, Төлеу-бекпен жоғары оқу орнында бірге оқығанын, «Жалын» журналын басқарып жүргенде бір туындысын жариялағанын тілге тиек етіп, сол шығармасында салт-дəстүрді əдемі суреттегенін жеткізді. «Өмірде жақсы адамдар өлмесе екен деп тілейсің, артында ұрпақ, мұра қалса екен деп ойлайсың. Міне, Төлеубекті өлді деуге бола ма? Жоқ. Артында мұра да, ұл да, қыз да қалыпты. Тəубе дейік осыған. Өлгендерді ұмытпайық, жақсы сөзін, жақсы ісін еске алайық!», деп сөз аяғын түйді.

Мемлекеттік сыйлықтың лау-реаты, айтулы қаламгер Қажығали Мұханбетқалиұлы Төлеубектің туын-дыларын тарата айтып, кейіпкерлері лашын, сұңқар, қыран болса, өзі де сондай сүйкімді мінезі бар азамат болғанын, ойлау жүйесі таза қазақы екенін атап айтты. «Лашын» деген əдемі əңгімесі бар. Сонда суреттелетін лашын қандай болса, өзі де сондай келісті еді. Ал қызметтес болған, қатар жүрген жазушы Қазтай Əбішев аты ұмытылып, шығармасы естен қалып бара жатқан тұста Төлеубекті түлеткен азаматтарға алғысын білдіріп, қазақ сөзінің інжу-маржаны əдемі көрініс тапқан повестері мен əңгімелеріне тереңдеп барып, тағы бір талант иесі, жолы бұралаң болып өмірден жарқ етіп өте шыққан Төлеужан Ысмайылов екеуінің арасындағы достықты да еске түсіріп, қатарда жүргенде қарапайым шығарма жазғанда қырандай шырқау биікке көтеріліп кететініне де дəлел-дəйектер келтірді.

АСТАНА

25 мамыр

2016 жылwww.egemen.kz 15

Қара желден бұтақтары дiрiл қаққан төрт түп сексеуiлдiң жанына жеткенде сəл кiдiрдiм. Қарауыта түнергендей өңiрдiң

кеспiрi ерте көктемде сұрықсыз бояуға енетiнiн дəлелдейтiндей, əйтпесе, өңменiңнен өтетiн қара суықтан əбiгерге түскен жолау-шы айналаға қарап қара күз деп те ойлауы мүмкiн-ау.

Айғайқұм... Талайды өзiнiң жұмбақ сы-рымен ынтықтырған шағыл төбе, əншейiнде уiлдеп, беймəлiм əуенiмен тамсандыра, кей-де өн бойыңды үрейiмен тiтiркендiрер құм төбе үнсiз, үнсiз, үнсiз, сол жылтылдаған сан түйiршiк алақанымнан сусып төгiледi. Айғайқұмның момақан мiнезiне де таңырқай қарайды екенсiз.

Құм, қып-қызыл құм сусиды, сол сусып жатып əлдебiр мұңға берiлгендей сыңсып əн салады;

Құм, қып-қызыл құм сусиды, сол су-сып жатып, əлденеге қосыла жарысқандай гүрiлдей айналаны жаңғырықтыра түседi;

Құм, қып-қызыл құм сусиды, сол сусып жатып, əлдекiмге қырыс қабақ танытқандай айқайлап дауыс көтередi...

Ендi сол сыңсыған əндi, сол жаңғырық болып маза кетiрер гүрiлдi, сол жүрек дүр-сiлдетер беймəлiм дауысты сағынғандай елегізи iздеп Айғайқұмның басында жападан жалғыз отырмын.

Айғайқұм... Шағыл төбенiң басына ирелеңдей көтерiлген ойдым-ойдым iздерiм сайрап жатыр. Əншейiнде көсеп қана бiр уыс құм алсаң болды дегбiрi қаша уiлдеп аласапыран күйге түсетiн əншi тау маңғаз кейiпте, түксиген қалың бұлттың астында ағараңдаған қалыпта, желтоқсанның орта-сында қоңырқай тартқан өңiрге оқшаулана өң берiп, өзгешелене түскендей. Əдемi суреттi сымбатымен қос үйме құм төбе айналадағының бəрiн өзiне ынтықтыра түскендей. Алабөтен мiнезiне таңырқағанда не, қос қолдап көсей алдым да тағы суыр-дым, нам тартқан шағыл жылт-жылт етiп марғау сусиды. Тосын мiнез танытар деген үмiт алыстай бердi. Алақанымды қақтым да орнымнан тұрып, iлгерi адымдап төбе басына қарай өрлей бердiм.

– Мыңбұлаққа ма, əзiлдiң де жөнi бар, – дедi қағiлез келген ақ құба өңдi жiгiт аманда-сып жатып, көкшiл көздерiн қадай бəрiмiзге бажайлай қарап алды, – кеше түнде келдiм сол жақтан, оның үстiне Қалқанның желi де құтырынып тұр ...

Александрдың сарғыш шашын тарағыш-таған желге қарсы жүзiмiздi бере тұрған бiз шаңды боранның ыңғайланып келе жатқан кейпiн көрiп, абыржығанымыз анық. Шофер жiгiт соны бiлiп айтқандай, көзiне түскен шашын кейiн қайыра қолымен бастыртып үнсiз қалды.

АТАМЕКЕН

Əншi тау... Шағыл төбенiң беймəлiм үнi. Қалқан тауының қойнауындағы құм төбе əн са-лады, сенесiз бе, бiрде гүрiлдеп, бiрде айқайлап, бiрде əдемi əуеннiң қайырымын қайтала-ғандай... Əншi тау... Айғайқұм жұмбақ сы-рын iшке бүге түседi, қызық-ай, шағыл төбе əн салып жа-тыр... Айғайқұм

Сапарбай ПАРМАНҚҰЛОВ,«Егемен Қазақстан»

– Жүрiңiз, – дедi əлден уақытта барып, – жүрiңiз, осындай кездерге мен тап келемiн, сосын, өтiнiш айтқан кiсiнiң сөзiн далаға тас-тай алмаймын.

Мана əзiрде қабақ шытқандай болған шофер жiгiт ұзақ үнсiздiктi өзi бұзды. Жоқ, əңгiмешiл екен. Ауылдың жай-күйiн таныс-тырып жатыр. Шаруашылықтың «1 мамыр» бөлiмшесiнен Мыңбұлаққа қарай бұрылғанда жел қарсы алдымыздан ысқырына үдей түскен едi. Желдiң ызыңы күшейген тұста əңгiме де үзiлдi. Жаңбыр мен жел айғыздаған қара жолда машина селкiлдеген қалпы теңселiп алға қарай ышқынады.

– Бүгiн күн батқанша Айғайқұмға iлiге ал-маймыз, – дедi Александр жолдан көз алмаған күйi, – қорықшының үйiне түнделетiп жетсек те жарады, жол тiлiмденiп кетiптi, жылдамдыққа мүмкiндiк бермейтiн де сол.

– Былтыр жазда ғой Мыңбұлақ жақтағы кардонда отырған шопан ауылына бара жатып, Алтынемелдiң бiр жотасында арқаларына жолқапшық асынған бiрнеше кiсiнi кездестiрдiм, латыш ғалымдары екен. Қолдарында карта, жаяулап тартып барады. Жөн сұрасқанда бiлдiм, осы Айғайқұмды iздеп тау асып кететiн шамасы бар. Сосын, мəн-жайды айтып Айғайқұмның оң қабатта қалып қойғанын түсiндiрiп едiм, əлгi кар-таларына шұқшия ұзақ үңiлiп, соңынан жымия бас шұлғып арқамнан қақты. Ендi, мiне, араға бiраз уақыт салып өзiңмен келе жатырмын, сонда деймiн-ау, Айғайқұмның не қасиетi бар. Жер түбiнен iздейтiндей əлдебiр құпиясы болды ма, шамасы. Мен осы Айғайқұм, Ай ғайқұм дегеннен басқа ештеңе естiмеппiн. Бiреулер айтады, Айғайқұм құдды адамға ұқсап айқайлайды деп, сонда оның бойындағы нендей сиқыр екен?! – Уiлдеген желге маши наның маңдайын берiп, шоқалақ жолдан əбiгерге түсiп əбден шаршады ма Александр бiр уақытта осы сауалды қойды.

Ал мен əлi көрмеген Айғайқұм жайында не дейiн. Тек бiлетiнiм, санкт-петербургтік ғалым-геолог Б.С.Русиновтың құм төбенi зерттеу барысында кездескен оқиғаны көз ал-дыма əкелдiм. Жер мен ауа арасындағы электр потенциалының айырмасын зерттеп жүрген ғалым шағыл əн салғанда қандай өзгерiс пай-да болатынын анықтауды мақсат тұтып осын-да келедi. Келе салысымен жұмысқа кiрiскен зерттеушiлер бiр-екi күн күтедi, əйтсе де құм өзiнiң құпия мiнезiн бiлдiрмей, жұмбақ күйiнде жал-жал қалпы жата бередi. Əншi құм дегенiмен əлденеше күн бойы өзгерiссiз, дауыс көтерiп не болмаса гүрiлдемейтiнiне таңданып, бiр жағы тағатсыздана отырып, ақыры мынау төбенiң басына шығып көрейiк деп шағылды жiтi қимылмен бетке алады. Ешқандай өзгерiс жоқ, үн қатпайды. Болмаған соң Русинов шағыл төбенiң беткейiндегi құмды қолмен көсей сусытып көредi. Сусыта бастағаны сол, құм төбеде соны күткендей екен. Шағылдың бетiндегi түйiршiктер төмен қарай сусып, гүрiлдей жөнелгенде тəжiрибе жасауды асыға күтiп жүрген мамандар абды-рап, не iстерiн бiлмей сасқалақтайды. Тосын құбылыс олар үшiн де үрей ұшырардай едi. Аңтарылып қайда қашарын бiлмеген, жан-жағын бажайлай алмай, тым-тырақай жүгiре жөнеледi. Құм гүрiлдеген сəт төбе басында

шағылды қолмен сусытып жатқан геолог ай-налада не болғанын аңғармай қалады. Дүние астан-кестен, айнала алапат гүрiлге көмiлдi. Құлағы шыңылдағандай ма деген, төс сүйегi мен асқазанының үштасқан тұсы шымыл-дай ауырып, шыдатпай бара жатады. Осы оқиғадан кейiн лаборанттардың бiрi «тұла бойымның не болғанын бiлмей қалдым», – деп таңданған.

Сауал тастағанымен жауабын күтпеген Александрға жол бойы осы əңгiменi баян-дағанымда ойланып қалды. Айғайқұмды көз жұмып табамын деп келе жатқан жолсерiгiм баранканы үнсiз қысымдай ұстаған күйi маған жаңа көргендей ауық-ауық қарап қойды. Қас қарайып келе жатыр. Манадан жеткiзбей қойған Қалқан тауы алыстан қарауытты. Ал-ды мыздағы жол ағараңдап қалыпты, Алек-сандр жарықты жақты.

Қалқанның бораны уiлдей соғады. Ойдым-ойдым жолда тербетiлген машинаның iшiнде екеуден екеу – өзiмiзбен өзiмiз болдық. Сан тармақталған ой жетелейдi.

Қалқанның бораны уiлдеп тұр, жол жеткiзер емес. Құлаққа əншi таудың дау-ысы ызыңдап жеткендей. Бəлкiм, желдiң ызыңы ма, жоқ əлде мынадай айқұш-ұйқыш жолда теңселiп келе жатқан машинаның гүрілi ме – ажырата алмадым. Айғайқұм – əншi таудың үнiндей болып бiр əуен құлақ түбiнде тұрды. Жұмыр жерде өз жұмбағымен

құпияланып өн бойына сыр бүккен, сол сырды ашуға шақырғандай үн қатқан əншi таулар, шағыл төбелер, құмды қолаттар көп. Əрқайсысы жайлы əрқалай əңгiме тыңдаушысын жалықтырмайды, айтылар аңыздар желiсi де сан-саққа жүгiртiледi. Құмтөбеге көтерiлгендей аяғыңның астын-дағы шағыл сусып, ысқырады, гүрiлдейдi... əйтеуiр түрлi дыбыс шығарады. Қабул маңын дағы дiрiлдек тау Рег-Реванның қа-сиетi қызық, сусыма құмдарға табаның тисе болды, əлдекiм барабан соққандай айнала жаңғырыға жөнеледi. Аяқ астындағы құм сусыған сайын Рег-Реван дiрiлдегендей. Дiрiлдеп тұрғандай əсердi жаңғырық байы-та түседi. Жергiлiктi тұрғындардың дiрiлдек тау деп атауы да сондықтан болар. Ал, Чили жерiндегi Коппано аңғарында ұлығандай дыбыс шығаратын шоқы Эль-Брамодор деп аталады. Қызыл теңiз жағалауындағы Синай түбегiнде Джебель-Накуг жота-сы бар. Оның дыбыс шығару өзгешелiгiне қарай жұртшылық Қоңыраулы тау деп атаған. Жотаға көтерiлгенде бөлтiрiктiң қыңсылындай бiр үн естiледi. Оған төбе басы-нан қоңыраудың сылдыры қосылады. Сөйтiп Джебель-Накуг – Қоңыраулы тау сыңғырлата қоңырау шалып тұрады. Оны арабтар астын-да ертеден қалған көне ғибадатхана жасырын жатыр деп түсiндiредi. Жота басынан естiлген беймəлiм үн сол ғибадатхананың адамдар төбеге аяқ басқан сəттен тербелiп дыбыс шыға ратын қоңырауларының жаңғырығы еке нiн айтып, дəлелдей түседi. Бұл əңгiмеден кейiн төбе басына шығып көр. Аталмыш ша-ғыл төбелердiң құпия сырын ғалымдар əзiрге тек сан алуан жорамалдармен ұқтырған бо-лады.

– Мыңбұлаққа таяу жердегi қорықшының үйiне тастаймын, ертең сол қорықшы Əншi тауға өзi алып барар, – деген Александр.

Мен бас шұлғыдым. Əйткенмен қорықшы үйiнде болмай шықты.

Екiншi рет Əншi тауға жете алмай жол-дан қайтамын ба?! Осы сауал маза бермедi. Айдалаға тастап кетуге Александр тағы қима-ды. Машинаны қайта от алдырды.

– Мейлi, Айғайқұмды мен де сенiмен бiрге көрейiн, отыр, кеттiк...

Айғайқұм... Ай астында ағараңдап жатқан қос төбе өздерiн күзеткендей түнере мүлгiген Қалқан тауынан түнде де айрықшаланып жататынын қараңыз. Машинаның мото-рын өшiргенде желдiң ызыңымен қабаттаса əлдебiр дыбыс жеттi. Тау iшiнде əуездi əуен жаңғырықты. Кейде оны беймəлiм гүрiл көмiп кетiп отырды.

Əлден уақытта Александр əңгiме бастаған. – Бiздiң ауылдың шалдары баяғыда,

баяғыда бiздiң бала кезiмiзде айтып, Айғайқұмға баруға болмайды, онда шайтан бар деп отырушы едi. Шайтан кiмге ұнаған, сол шайтанның мiнезi ұнамай, ақыры құдай осында айдап əкелiп құммен көмiп тастаған екен. Əншi таудан естiлетiн дауыс шайтанның үнi көрiнедi дейтiн. Бала кезiмiзде аузымыз-дан сiлекейiмiз аға отырып тыңдаған соң əңгiмеге бас шұлғи отырып сендiк. Сенбеске тағы болмайды, өйткенi жата қалып ертегi оқитын бiздер қиял-ғажайып оқиғаның бiр тармағы осы Əншi тауда жатқандай көрiндi. Ал, қазiргi балаларды ештеңеге сендiру қиын, ертегi де оқымайды, – темекiсiн құшырлана сорған Александр үнсiз қалды. Əншi тау

құбыладан соққан желмен дауысын сан өзгертiп бiзге сыр айтқандай. Əуезденiп, құбылып тұрып алды да, сəлден соң гүрiлдей жөнелгенде денең тiтiркенiп, айналаға се-кемдене қарайсың. Бiр уақытта желдiң, Қалқанның желiнiң ызыңынан басқа ештеңе естiлмейдi. Аңтарылып тұрғанда желдiң ызыңын жаңғырыға жеткендей күмбiрлеп əлгiндегi гүрiл қайта көмедi.

Əншi тау туралы тағы бiр аңыз ойға оралады. Ол аңызды журналист Сахария Бозымбеков «Жас қазақ журналы» басылы-мында жарияланған «Қыз Мақпалдың əншi тауы» мақаласында əсерлi жеткiзедi:

– Баяғы заманда осы маңда сендердiң бабаларың, бipaз ел боп тұрды бiлем. Бip күнi шығыстан қаптаған жау келiп, елді шауып, түгелдей тұтқынға алады. Жау қарсы келген адамды өлтiрiп тастап отырған. Құдай дегендi бiлмеген, тiлдерi түсiнiксiз бip жабайы жау болса керек, сол заманда мына Берiкқара жағындағы жердiң бip пұшпағында бip шал мен кемпiр тұрыпты. Олардын бip ұл, бip қызы болады. Ұлының аты – Матай, ал қызының аты – Мақпал едi. Жау тiмicкiлeп жүрiп, əлгi шал мен кемпiрдi ұстап алып кетедi. Аңнан келген Матай əке-шешесiнiң жау қолында екенiн бiлiп, жаудан босатып алмақ болып соғысады. Ақыры, Матайдың аты жарала-нып жығылғанда, батырды жаулары тор тастап ұстайды да, тұтқындап, шығыстағы

елiне алып кетедi. Ал, Мақпалды жау iздеп келгенде, ақылды қыз Берiкқара тауының бip бұрышындағы үңгiрге тығылып, ұстатпай қояды. Сөйтiп, жау өздерi келген шығыс жаққа қарай кетедi. Жалғыз қалған Мақпал мына бүгiнгi «Мақпал» атты таудың оңтүстiк бөктеріндегi шилepдiң түбінен күнде бip бұлақтың көзiн ашып, Iледен құманмен күнiне бip құман құм тасып, Аяққалқан тауының қасына əкеліп үйедi. Əке-шешесi жəне бауы-рынан айырылған күннен бастап, ай-күннен жаңылып қалмас үшiн осылай iстейдi. Содан бepi бөктердегi бұлақтарды «Мыңбұлақ» деп, ал мына төмендегi Құмтауды «Əншi құм» деп атайды. Мақпал түске дейiн құмның қасында бiрде күлiп, бiрде мұңайып отырып əн салады.

Сондықтан да, бұл Құмтаудың қacиeтi талтүске дейiн уiлдеп жылап, құмды шығыстан батысқа қарай үрлейді, ал түс ауа батыстан шығысқа қарай үрлейдi; тек ешқайда көшпей орнында тұрады. Сөйтіп, ару Мақпалдың жылағанын, күлкiсi мен əнiн келтiредi, – деп қария көзден аққан жасын cүpтiптi.Сəл дем алып көңiлiн жинақтаған соң, əңгiмесiн одан əpi жалғай түстi: – Елдi айдап кеткен жау Матайды апарып зынданға салады, оның күшi мен қайратына таң қалысады.

– Күндердiң бip күнiнде Матайдың əкесi мен шешесi өледі. Матай оларды өз қолымен жерлейдi. Батыр жiгiт бұдан былай көп сөйлемейтiн томаға-тұйық болып алады. Бip күнi Матайдың қолына жүйрiк ат түседi, сол атқа мiнiп бip түнде «ел қайдасың», деп кашады. Артынан жеткен қуғыншылармен бiрнеше рет соғысып, қару-жарақтарын, ат-тарын тартып алып, алдына салып айдаған күйi бip кездегi өзi бекiнiп соғысқан Қалқан тауларына келедi.

Қалқан тауларын аралап қараса, бұрын болмаған үлкен Құмтөбе пайда болыпты. Оны көрiп таңғалады. Айнала қарап жүрiп, көзiне адам жүрген болар-болмас бip соқпақ түседi. Не болса да, осы Мақпалдың iзi деп ойлап, Мыңбұлақты аралап, бұрын болмаған көп бұлақтың пайда болғанына таңғалады.

Матайдың ойына өздерiнiң бала кезiнде ойнайтын Берiкқарадағы үңгiрi түciп, соған барады. Үңгiрге келсе, Мақпал осында екен, тауып алады. Жүзiнiң сынық екенi, шашының ағарғаны көpiнeдi. Ағайынды бауырлар көpiciп, жылайды, өткен өмiрлерiн естерiне алады.

Мақпалдың бұлақтары мен үйген Құм-тауын күн санау үшiн жасағанына Матай да таңғалады...»

XIII ғасырдағы италиялық саяхатшы Марко Поло Венециядан Ханбалыққа бара жатып, жол бойы кездескен əншi құм жайлы былай деп жазады: «Ол жақта мынадай да ғажайып бар: шөл далада түнде келе жатып, əртүрлi себеппен жолдастарыңнан қалып қойып, ендi қуып жетуге асықсаң аруақтардың күбiрлескен дауысын естисiң, достарың атыңды атап шақырып жатқандай болады, кейбiр беймəлiм дыбыс өзi естiлген жаққа қарай шақырады». Айғайқұмның ғажайыбы сол, оның жұмбақ сыры үлкен жазушымыз Ғабиден Мұстафинді де қызықтырған, бұл жайында профессор Досмұхамед Кiшiбеков былай баяндайды:

«Бұл 1957 жылдың шiлдесi болатын. Алматы облысы, Шелек ауданына жататын Iле өзенi жағасындағы «Аяқ қалқан» деген жерде терi, буын ауруларына емдiк қасиетi мол жылы су табылып, соған емделуге ел барып жататын. Бiз де сол жерде болып, азды-көптi ем қабылдап жатқанбыз. Бiр күнi кешкi салқынмен дем алып, əңгiмелесiп отырғанымызда Мəжiкен (М.Е. Бутин) де-ген кiсi: «Осы жерден онша алыс емес сонау «Орта қалқан» маңында екi құм бар. Ыстық, ашық күнде басына шықсаң болғаны шулай-ды. Өзiнше əн салып жатқандай. Сондықтан

да орысша оны «Поющая гора» дейдi. Бұл бiр табиғат ғажайыбы ғой», – дегендi айтты. «Бүгiн де солай ма?» – дегенiмiзде, «əрине, бүгiн де солай», – дедi. Содан бiздер жатып қолқа салдық. «Сол тауға ертiп барып, бiзге көрсет», – деп жалындық. Ақырында əлгi кiсi көндi. Сонымен күнара моторлы қайықпен келiп, бiздерге балық сататын қайықшымен де келiстiк, баратын кiсiлер де iрiктеледi. Сөйтiп, Ғабиден Мұстафин, Əбдiлда Тəжiбаев, Мəделхан Дəрiшев, мен жəне жол бастаушы-мыз Мəжiкен Бутин жолға шығатын болдық.

...Баратын жерiмiзге əрең жеттiк. Сөйтсек, əлгi тау деп келгенiмiз тiп-тiк, бетiнде бiр тал шөп шықпаған, қызыл-сұрғылт қатар тiгiлген екi киiз үйдей құм екен. Құмды бiреу əдейi шошайтып, үйiп қойғандай. Байқасақ, əлгi «Аяқ қалқан» мен «Орта қалқан» тауының дəл ортасы екен. Ол екi тау бiрiмен бiрi қосылып, тұтас жатқан жоқ. Арасы пышақпен кескендей бөлек. Құмға жеткенде үш ағамыз: «Бiз шаршадық мына сексеуiл көлеңкесiнде дастарқан жайып, отыра тұрайық, сiздер жас-сыздар ғой, құмға шығатын шығарсыздар», – дедi... Содан құмның бiрiне қайықшы, екiншiсiне бiз – Мəделхан екеумiз шығатын болдық. Бұл күндiзгi екi шамасы едi. Құм тiп-тiк, шығу қандай қиын, төбеден құйылған құм қойын-қонышымызға кiрiп, күйдiрiп жатыр. Бiз де тырбаңдап жылжып бара-мыз. Анда-санда тыңдап, байқаймыз. Ешбiр шу жоқ, тек аңызақ желдiң ызыңы ғана құлағымызға естiледi. «Дыбыс бар ма?» – деп жердегiлерден сұраймыз, олар «жоқ», – деп жауап қатады. Сөйтiп, бiз жартысы-нан жоғары көтерiлдiк. Күн шыжып тұр, оның үстiне таудың күнгей бетiнен шықтық, өйтпесе де болмайды, көлеңке жақтан шықсаң құм қызбайды, шуламайды деген. Ендi бiршама ұмтылсақ төбе басына жетуге жақын қалдық. Күн өтiп, қалжырай бастадық. Бiрақ ұят күштi. Мақсат қайтсек те төбеге шығу. Осы кезде төменде отырған ағалар:

– Жарайды, жiгiттер, түсiңдер, шай iшейiк, – деп шақырды. Соны естуiмiз мұң екен, құмға өрмелеп бара жатқан мен де-реу тез қимыл жасап, орнымнан тұрмақ бо-лып едiм, бiр нəрсе дүр ете қалды. Менiң жасағанымды Мəделхан қайталап едi, одан да дүрiл шықты. Бiз сырғып, төмен түспек болдық. Дүрiлге дүрiл қосылып, үлкен бiр шуға айналды...

Бiз дастарқан басына келiп, шөлiмiздi қандырдық, жүрегiмiздi бастық. Сонда да құм шулап жатты. Содан Ғабең, бұл жағдайды жазамын, – дедi...» Ғабекеңдi тамсандарған табиғаттың тосын құбылысы – əншi тау жайындағы бiр оқиғаны, естен кетпейтiн сол бiр күндi профессор Досмұхамед ағамыз осы-лай əңгiмелейдi.

Бiз машинадан түстiк. Жел əлi басылған жоқ. Қайта желдiң екпiнiн əншi таудың гүрiлi үдете түскендей. Гүрiл ме əйтеуiр, жаңғырық па əйтеуiр, əуен бе əйтеуiр – алма-кезек сырнай сазындай болып құбылады. Оған Қалқанның желi қосылып алып елiккендей, елiккендей, елiккендей екiлене соғады. Сондай мынау уiлдеп бiрде, гүрiлдеп бiрде, əуезденiп бiрде əн салып жатқан шағыл төбе нiң құпиясы неде деген сауал бүйiрден түртедi.

Əншi тау көп зерттелдi, жұмбақ жайттың сырын ашуға ықыластана кiрiскен ғалымдар түрлi жорамалмен, өз шешiмдерiмен түйiндедi. «Құм түйiршектерi бiрiмен бiрi үйкелiп, соның нəтижесiнде үн шығады», – дейдi ғалымдар. «Сол құм түйiршiктерiнiң аралығындағы ауаға байланысты, құм төмен сырғығанда əлгi ұсақ түйiршiктер арасындағы саңылау кейде азайып, кейде көбейiп оты-рады. Ауа осы саңылауға бiрде кiрiп, бiрде шығып жатады. Дыбыстың дiрiлдеп шығу себебi сонда болса керек», – дейдi екiншi бiр ғалымдар. Жазушы Владимир Мезенцев Айғайқұмды зерттеген ғалымдардың болжа-мын осылай екiге бөледi.

Бұндай болжамдарға барғысы келмеген Я.В.Рыжко өзен жағасынан құм алып экс-перимент жасауға кiрiседi. Құмды кептiрiп, шаң-тозаңнан жақсылап тазартқаннан кейiн электрофор машинасы арқылы құмға тоқ жiбередi. Сонда құмнан үн естiледi. Дегенмен, елiктiре түскен табиғаттың тосын құбылысы бар жұмбағын алдымызға жайып салды ма?! Сауал қойып таңданатынымыздай бар екен. Себебi, Айғайқұмнан əкелiнген құм əлгiндей тəжiрибенi мойынсынбады ма, үн қатқан жоқ. Желдiң ызыңына қосылғандай гуiлдеп кеп бергенде, əн салғандай болып əуездi қайырымды қайталап кеп бергенде, ұшақтың ұшар алдындағы дауысына салып гүрiлдеп кеп бергенде – шағыл төбенiң жылдар бойғы жасырып келген құпия сыры ашылды деп қол шапаттап қуанар едi. Шағыл төбенiң шөкiм құмы ғылыми зертханада да тырс етiп сыр аш-пады. Ғалымдар бас шайқаған күйi ойға кеттi.

Əншi тауды алматылық ғылым про-фессор Павел Иустинович Мариковский көп зерттедi. Осы бағытта нендей нəтиже шығар ды, соны бiлгiмiз келген ғалымға телефон шалғанымызда, əңгiмеге келген жоқ, бiрден үйiне шақырды. Сонда Павел Иустиновичтiң жұмыс кабинетiне ене бергенiмде таңданғаным бар. Ғажайыбы сол, Əншi тау қарсы алдымда тұрғандай таңырқап, есiк аузында тұрып қалыппын. Ғалым күлiмсiреген күйi төрге шақырғанда барып, сурет екенiн бiлдiм. Зерттеу бiр басқа да, Əншi таудың суретiн сол қалпында полотноға түсiру екiншi нəрсе ғой.

Айғайқұм... Шағыл төбенiң басында тұрмын. Өзiнiң өзгеше мiнезiмен ынтықтырған əншi тау қытымыр суыққа мойынсынғандай үнсiз жатыр. Табиғаттың ғажайып құбылысы ретiнде талайдың таңдайын қақтырған қос үйме құм. Тау мен даланың төсiнде өзгеше сұлулықты сездiргендей əдемi əсерде қалдырар қызық бiр көрiнiс.

Алматы облысы

Бїгінгі ќазаќ ќызы. Сіз ќандайсыз?

Тараз мемлекеттік педаго гикалық инсти-тутында «Жалпы пе-дагогика жəне психо-логия» кафедрасының ұйымдастыруымен қазақ қызының болмысын, бейнесін, адамгершілік, рухани құндылықтарын қалыптастыру мақсатында «Бүгінгі қазақ қызы. Сіз қандайсыз?» тақырыбында Оn-line республикалық cеминар-пікірталас өтті. Сейсекүл КӨШІМБЕТОВА, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент

– Жер бетіндегі кез келген халықтың өз алдына ұлт бо-лып ұйысуына, жеке халық, егемен ел, дербес мемлекет болып қалыптасуына əйел-ана лардың сіңірер еңбегі орасан зор. Ендеше, ұрпақ тəрбиесі, соның ішінде қыз бала тəрбиесі – ұлттың тағдыры. Өз ұрпағына дұрыс жол көрсете алған ұлт қана өз тағдырын өзі ойдағыдай қамдай алмақ, – дейді бұл жөнінде аталмыш институттың жалпы педагогика жəне психология кафедрасының меңгерушісі К.Бұзаубақова.

Қазақтар əдетте елге келін болып түскен қыз ауылы ның барлық жақсы қасиет терін, рухани-моральдық құнды-лықтарын өзімен бірге ала келіп, табалдырығын аттаған босағасының игілігіне, қала берді бүкіл елге сіңірген. Сон-дық тан қыз тəрбиелі болса, келін өнегелі болары анық.

– Бүгінгі қыз бала тəрбиесі қоғамда өзекті мəселелердің біріне айналып отыр. Себебі, ұлттың намысы, абыройы қыз баланың тəрбиесіне ке-ліп тіреледі, – дейді Қазақ мемлекеттік қыздар педаго-гикалық университеті педаго-гика жəне психология факуль-тетінің деканы, профессор С.Жиенбаева. – Қазіргі қазақ қызы туралы сөз қозғағанда, қазақ халқы қыз баладан не күтеді? Қандай мақсат қояды? Ата-бабамыз қыздарын қалай ардақтаған? Халқымыздың қыз балалар тəрбиесінің алдына қойған мақсаты – ұлттың арын сақтайтын арулар тəрбиелеп өсіру. Демек, «қызға қырық үйден тыю» деген мақалды ұстана отырып, бойжеткеннің тəрбиесіндегі талапқа, бүкіл қоғам болып атсалысуымыз қажет.

Иə, шынында қыз бала-ның əдептен озбай, инабат-ты болғаны жақсы. Ата-ба-баларымыз қызды жақсы кө-рудің, қадірлеудің ғасырлар бойы қалыптасып қалған өзіндік менталитетін сақтап, «мың өліп, мың тірілсе» де игі дəстүрден айнымай, келер ұрпаққа соны аманаттаумен келген.

– Қыздың болашақ рөліне қарай, «қыз – болашақ жар», «қыз – ауыл ажары», «қыз – үйге құт», «қыздың жолы жіңішке», «қыз – жат жұрт-тық», «қыз – қылығымен сүй-кім ді», «қызы бардың назы бар» деген сияқты əлеуметтік мəселелермен ұштастырып отырған. Мұның өзі қыз ба-ланы əр кезде адал жар, аб-зал ана, əлеуетті əже болып қалыптасуына себін тигізері даусыз, – дейді еңбек ардагері, ардақты ана К.Қойкенқызы.

Семинарда «Жалпы педаго-гика жəне психология» кафе-драсының аға оқытушылары, педа гогика магистрі С.Бөпе-таева, Ж.Күмісбекова, сондай-ақ, Қ.Жұбанов атындағы Ақ-төбе өңірлік мемлекеттік уни-верситеті жалпы педагогика жəне психология кафедрасының меңгерушісі Ж.Жүсіпова жəне басқа да ұстаздар, студенттер өз ойларын ортаға салды.

ТАРАЗ

«Егемен Қазақстан»

кандидаты, доцент

www

voxp

opul

i.kz

25 мамыр

2016 жылwww.egemen.kz16

Сөйле, сурет!

Ал керек болса...

Алыста жүрген ағайын Талбесік

www.egemen.kzwww.egemen.kz

ХАБАР-ОШАР

Меншік иесі:“Егемен Қазақстан”

республикалық газеті”акционерлік қоғамы

Басқарма төрағасыЕркін ҚЫДЫР

Басқарма төрағасының орынбасары – бас редактор

Жанболат АУПБАЕВ

МЕКЕНЖАЙЫМЫЗ: 010008 АСТАНА, “Егемен Қазақстан” газеті көшесі, 5/13. 050010 АЛМАТЫ, Абылай хан даңғылы, 58 А.

АНЫҚТАМА ҮШІН: Астанада: АТС 37-65-27, Алматыда: 273-07-87.БАЙЛАНЫС: Астанада: факс (7172) – 37-19-87 Электронды пошта: egemenkz@maіl.ru Интернет-редакция: ekazakhstan@mail.ruАлматыда: факс (727) – 273-07-87, электронды пошта – egemalm@mail.ru

МЕНШІКТІ ТІЛШІЛЕР:Астана – 8 (717-2) 37-54-21;Ақтау – 8 (701) 593-64-78;Ақтөбе – 8 (713-2) 56-01-75;Талдықорған – 8 (728-2) 27-05-70;Атырау – 8 (712-2) 31-74-13;

Көкшетау – 8 (716-2) 25-76-91;Қарағанды – 8 (777) 949-64-77;Қостанай – 8 (714-2) 21-01-42;Қызылорда – 8 (701) 772-70-74;Орал – 8 (775) 336-47-57;

Өскемен – 8 (778) 454-86-11;Павлодар – 8 (718-2) 54-31-56;Тараз – 8 (726-2) 43-37-33;Шымкент – 8 (701) 362-63-76;Петропавл – 8 (715-2) 50-72-50.

ЖАРНАМА-АҚПАРАТ БӨЛІМІ: Астанада – 8 (717 2) 37-60-49, факс – 37-64-48, egemen_adv@mail.ru Алматыда – 8 (727) 273-74-39, факс – 273-07-26, gulnurekkz@mail.ru

Материалдың жариялану ақысы төленген. Жарнама, хабарландырудың мазмұны мен мəтініне тапсырыс беруші жауапты.А

Газетті есепке қою туралы №01-Г куəлікті 2007 жылғы

5 қаңтарда Қазақстан Республи касының Мəдениет жəне

ақпарат министрлігі берген. «Егемен Қа зақ стан» республикалық газеті» АҚ ҚР СТ ИСО 9001-2009

Сапа менеджменті жүйесі. Талаптар» талаптарына сəйкес сертификатталған.

Индекс 65392. Аптасына 5 рет шығады. «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ компьютер орталығында теріліп, беттелді. Көлемі 8 баспа табақ. Нөмірдегі суреттердің сапасына редакция жауап береді. «Егемен Қазақстанда» жарияланған материалдарды сілтемесіз көшіріп басуға болмайды. Тапсырыс 8921

Таралымы210 932 дана.

Газет мына қалалардағы:010000, Астана қ., Сілеті к-сі, 30, «ERNUR» Медиа холдингі» ЖШС,050000, Алматы қ., Гагарин к-сі, 93 А, «Дәуір» РПБК ЖШС,100008, Қарағанды қ., Сәтбаев к-сі, 15, «Типография Арко» ЖШС,110007, Қостанай қ., Мәуленов к-сі, 16, «Қостанай полиграфия» ЖШС,120014, Қызылорда қ., Байтұрсынов к-сі, 49, «Энергопромсервис» ПФ» ЖШС,130000, Ақтау қ., 22-м/а, «Caspiy Print» ЖШС,030010, Ақтөбе қ., Рысқұлов к-сі, 190, «А-Полиграфия» ЖШС, 060005, Атырау қ., Ж.Молдағалиев к-сі, 29 А, «Атырау-Ақпарат» ЖШС,160000, Шымкент қ., Т.Әлімқұлов к-сі, 22, «Ernur prіnt» ЖШС,140000, Павлодар қ., Ленин к-сі, 143, «Дом печати» ЖШС,080000, Тараз қ., Төле би д-лы, 22, «ЖБО «Сенім» ЖШС,090000, Орал қ., Достық-Дружба даң., 215 А, «WESTA» ЖШС,040000, Талдықорған қ., Алматы қаласы, Мұқанов к-сі, 223 В, «Алматы-Болашақ» АҚ,070002, Өскемен қ., Абай д-лы, 20, «Печатное издательство-агентство Рекламный Дайджест» ЖШС баспаханаларында басылып шықты.

Газет Астана қ., Сілеті к-сі, 30, «ERNUR» Медиа холдингі» ЖШС-те басылды, тел. 99-77-77. Тапсырыс №98 ek

Нөмірдің кезекші редакторларыБерік САДЫР,

Асқар ТҰРАПБАЙҰЛЫ

Не көріп жүрсіз?

Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ,«Егемен Қазақстан»

Б ү г і н д е кез келген қа ланың əр бір тұрғыны дер лік «ка бель-ді теледидар» деп ата ла тын теле-ди дар ларды тамашалайды. Тура мағынасында айтар болсақ, ол ақылы теледидар дегенді білдіреді. Олай болатын себебі, телехабар-лар таратудың бұл түрі бұрынғыға қарағанда əлдеқайда сапалы бо-луы тиіс. Əйтеуір, осы бизнесті кəсіп қылған компаниялардың үйлеріңізге кабельді теледидар тартыңыздар деп халықты үгіттеген кезде солай деп илан дырғандары рас. Бірақ, бір қы зығы, іс жүзінде ахуал дəл олар мақтағандай болып шыға қойған жоқ.

Айталық, теледидар қарап отырған кезіңізде белгілі бір ар-надағы бейнекөріністердің не бір орында тұрмай, селкілдеп кететін немесе керісінше, қимыл сыз қатып қалатын кездері жиі орын алып тұрады. Ондайда экранда «нет сиг-нала» деген жазу шыға келеді. Сонда біз ақысын төлеп қойған ол «сигнал-ды» кімдер «ұр лап» алып кетеді?

Қазақстандық теле арналар-дың өздері жасаған қызғылықты хабарларының аз болуынан, эфир уақытын толтыру үшін ертеден қара кешке дейін шетелдердің жақсы деуге келе бермейтін фильм-дерін көрсететіндігі туралы бұрын да, бүгінде де айтылып жүр. Ал енді бір арналар əншілердің, компози-торлар мен күйшілердің өткізген шығармашылық кештерін дүркін-дүркін қайталап көрсетуді дағдыға айналдырған. Бұл да көрермен мүддесі үшін емес, эфир уақытын толтыру үшін жасалған амал.

Тағы бір телеарналар бастан-аяқ бірыңғай жарнама көрсетуге көшіпті. Мəселен, «ТВ Азия» мен атауы түсініксіздеу тағы бір телеарна сақина, білезік, сырға, алқа сияқты əйелдердің əшекей бұйымдарын көрсетуден əрі аса алмайды. Айтқандай, сағаттап көрсететін «жұлдыз жорамалы» тағы бар. Осы орайда, бұл жер-де əңгіменің түрлі телехабарлар мен кинофильмдердің арасын-да беріліп тұратын жарнамалар жөнінде емес екендігін де ескер-те кеткен лəзім. Əңгіме бүкіл эфир уақытын тек жарнамаларға ғана арнайтын, басқа ештеңе көрсетпейтін телеарналар тура-лы болып отыр. Ал егер жаңағы жүріп жатқан хабарды үзіп тастап көрсететін жарнамаларға келсек, оларға да белгілі бір шектеу болуы тиіс. Мəселен, өркениетті елдерде жарнама беру үшін жүріп жатқан хабарды 30 секунд, əрі кетсе 1 ми-нуттан артық уақытқа үзуге тыйым салынады екен. Баяғыда бір шал үйде бір қызым бар, ол бұдан да сорақы депті ғой. Сол айтқандай, жаңағы кісінің жүйкесін тозды-ратын, адам баласына тигізер пайдасы жоқ, кіржуғыш ұнтақтар мен сусабындар сияқты кəкірбай-шүкірбайдан құралған жарнамала-ры біте бергенде көріпкелдер, яғни экстрасенстер шығады экранға небір қияли əңгімелерін ойқаста-тып. Айт қандай, көріп кел дер туралы хабарлар бас қа арналар-да да бар. Олар «Экс тра сен с тер шай қа сы» деп аталады. Бұл қалай сонда? Ондай алдау мен арбаудан тұратын сəуегейлікке кім дер зəру болып отыр екен біздің елімізде? Жеткіншек ұр пақ үшін ондай хабарлардың та нымдық, өнегелілік сипаты қандай? Əлде, оларды көр-се тушілер қазақстандықтар тек кө-ріпкелдердің айтқандарымен ғана өмір сүрулері керек деп ойлай ма?

Ол аз десеңіз, «Иллизион» деп аталатын телеарна сөзжұмбақ жа сыруды ойлап тауыпты. Тор көздердің ішіне кəдімгі əріптерді толтырады да, осы əріптерді пай-даланып бір сөз құрастырып шы-ғарыңдар дейді əлгі хабарды жүргізуші. Сонда сен 5 мың неме-се 10 мың Ресей рублін ұтып алатын

көрінесің. Сол сияқты, сіріңкенің талын қолдана отырып көрсететін тағы бір құпия жұмбақтары бар. Ол баяғы бала кезімізде ойнайтын ойын. Қарапайым тілмен айтқанда, белгілі бір цифрлар ретінде қойылған сіріңке талдарының біреуін өзгерту немесе мүлде алып тастау арқылы жасырылған есепті шығару керек. Сөйтсек мұндай хабарлардың арғы жағында кəдімгі алаяқтық, яғни халықты алдау амалы жатыр екен. Қалай дейсіздер ғой. Ол былай. Сіз теле-хабарды жүргізушінің сұрағына жауап беру үшін экранның төменгі жағында көрсетілген телефон нөмірлеріне қоңырау шалуыңыз керек. Жауабыңыз дұрыс болса, ұтысқа шығасыз. Бірақ, одан ақша ұтады екенмін деп дə меленбей-ақ қойыңыз. Өйткені, бəрі де əншейін көз алдау. Сіздің шалған қоңырауыңызға ешкім де жау-ап бермейді, оның орнына «күте тұрыңыз, желі бос емес» деген тəрізді сөзді естисіз. Ақша ұтамын деп үміттенген адам əрине, күтеді. Аңқау ағайындардың айлакерге жем болатыны да дəл осы тұс. Сіз телефон құлағын ұстап күтіп тұрған кезіңізде ол болса халықаралық байланыс тарифі бойынша сіздің ақшаңызды «жеп» жатады. Жаңағы ойынды ұйымдастырушыларға да керегі осы – көрерменнің ашық ауыздығын, сенгіштігін пайдала-нып пайда табу.

Кейбір телеарналардың бү-гінде халыққа көрсетіп отыр ған сапалы қызметтерінің сиқы міне, осындай. Тіпті, кең танымал деген телеарналардың өзі бір көрсеткен хабарлары мен киноларын айлар бойына қайталап көрсетумен бо-лады. Бұл да көрермен құқығына қиғаш келетін көріністер. Неге дейсіздер ғой? Мəселенің мə-ні сі мынада. Кабельді теледи-дар дегеніміздің ақылы теледи-дар екенін жоғарыда айттық. Олай болса, «клиенттің айтқаны əркезде де дұрыс» деген нарықтың жазылмаған заңына сəйкес ақысын төлеген адамның дұрыс, өзі үшін де, отбасы үшін де пайдалы хабар-ларды талап етуге толық құқығы бар. Ал жаңа айтып кеткендей, ешқандай мəн-мағынасы жоқ, одан қалды, өзімізді алдайтын немесе шексіз қайталана беретін теле-хабарлар үшін біз неліктен ақша төлеуіміз керек? Кабельді теле-дидар операторлары келісімшарт жасасқан кезде 69 арна көрсететін болады деп уəде еткен-ді. Өкінішке қарай, жоғарыда айтылған себеп-терден жаңағы 69 арнаның 4-5-еуі көрермен көңілінен шықпайтын дүдəмал дүниелерге айналып, саны бар да, сапасы жоқ арналар болып тұр. Бұл жерде біз тіпті, кейбір жас-тар үшін қажет шығар деген ой-мен, таңның атысы, күннің батысы мəдениеттілікке жанаса қоймайтын клиптері бар, желөкпе музыка ой-нап жататын «RU TV», «Музыка», «МТV» сияқты телеарналар-ды, «жұлдыз» деген аттары бар, шындығында əннен де, музыкадан да еш хабары жоқ жас жігіттер мен қыздардың сыңсыған дауыстары-мен тал ғамы жоғары көрерменнің нара зылығын туғызып, телеэкран-нан түспейтіндіктері туралы ай-тып та жатқан жоқпыз. Əлгі əн-шісымақтардың таландарына қа-рай біздің ағайындардың да та-лабы мен талғамы онша жоғары емес. Сондықтан, олар теледи-дардан естілген «əлаулайлардың» бəрін шайнамастан «жұта» береді. Сондықтан ұсыныс та сұранысқа лайық.

Жарайды, мəселе онда емес. Мəселе біздің ақысын төлей оты -рып, теледидардан өз таң да ға-нымызды емес, қалта қамын ой-лаған пайдакүнемдер алдымызға тосқан түкке тұрғысыз бей не-көріністерді қарауға мəжбүр бо-луымызда. Сонда дейміз ау, олар көрермендерді қашанға дейін ба-сына бермекші?..

Теледидар дидарыќандай?

Айнаш ЕСАЛИ,«Егемен Қазақстан»

Кеңес Одағының Батыры, Халық қаһарманы, тəуелсіз Қазақ-станның тұңғыш Қорғаныс ми-нистрі туралы түсірілген деректі фильм таяуда Севастопольде өткен ХІІ халықаралық деректі фильмдер кинофестивалі мен «Победили вмес те» телебағдарламасының үздік портреттік телеочеркі ретінде мойындалды.

Шəкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы» АҚ түсірген «Сағадат Нұрмағамбетов. Соңғы сұхбат» деп аталатын карти-на режиссері Сатыбалды Текеев.

Сонымен, 14-19 мамыр аралы-ғында өткен деректі фильмдер фестивалінде армия генералы Сағадат Нұрмағамбетов жайлы лен-та көрермендеріне көп əсер сыйлай отырып, кинематографтар тарапы-нан тамаша бағаға ие болған.

Аса мəртебелі саналатын атал-мыш кинофестиваль 2006 жыл-дан бері Қырымда тұратын Кеңес Одағы Батырларының бастама-сымен үздіксіз өткізіліп келеді. Майдандас достар мен екінші дүниежүзілік соғысты жəне онда қан төккен қатысушы елдердің қаһармандарын ұмыттырмау мақсатында ұйымдастырылып келе жатқан кинофестиваль қоржынына 24 мемлекеттен 150 жұмыс келіп түскен. Оның ішінде АҚШ, Канада, Куба, Қытай елдерінен қатысқан деректі дүниелер де бар.

АЛМАТЫ

Ғалым ОМАРХАН,«Егемен Қазақстан»

Сағат кешкі сегіздер шама-сы. Жұмыстан шаршап-шал-дығып келе жатқан бетім. Үйдің подъезіндегі кірер есік-ке жақындасам жасы сегіз-тоғыздарға келіп қалған қыз бала тұр. Алғашында: «Ішке ене алмай тұрған шығар», деп ой-ладым. Сөйтсем, ол ойым əдіре қалды. Қыз өткен-кеткенді елер емес, мойын бұратын түрі де жоқ, асықпай-саспай домофон-мен сөйлесіп тұр. Жанына келген

мені байқаған шығар десем, жоқ, түк болмағандай кейіп таныт-ты. Əрі тұрдым, бері тұрдым, бірақ олардың əңгімесін одан əрі тыңдап тұруға дəтім жетпеді, домофонның «С» нүктесін басып, магнит кілтті тақап, темір есікті аштым. Сол-ақ екен кішкентай қыз көзі шарасынан шығатындай шатынап: «Неге біздің əңгімемізді бөлесіз?», деп тап бермесі бар ма? Шынын айтайын, одан мұндай ерсі қылық күтпеген едім. Бар болғаны ішке енейін, сонан соң əңгімелерін жалғастыра береді ғой деп ойлағанмын.

– Қарағым, бұл телефон емес, домофон, – дедім мен де қарап тұрмай.

Оны түсінетін қыз ба, ішке қарай енгенім сол еді, темір есікті теуіп жіберіп, тарс еткізіп жапты.

Шаршап келе жатқаным жай-ына қалды, амал жоқ, қайтадан сыртқа шығуыма тура келді. Шықтым да біраз «ақыл» айттым.

– Қызым, сенің бұл ісің көр-ген сіздік... Кешірім сұраудың ор нына теріс мінез көрсетіп тұрсың...

Ол түсіндім де деген жоқ, ке-шірім де сұраған жоқ, міз бақпаған күйі бедірейіп тұра-а-а берді.

АСТАНА

Атағы Саха еліне кеңінен танылған қазақ қызы Яна Байғожаеваны екінің бірі біле бермес. Ол – Якутияның кино əлеміне өзіндік қолтаңбасын қалдырған танымал про-дюсер, ақын, журналист жəне қоғам қайраткері.Талғат РАЙЫМБЕК,«Егемен Қазақстан»

Яна Алматы облысы, Қап-шағай қаласында 1977 жылы туған екен. Оның балалық шағы Саха Республикасының Бейдинге ауы-лында өткен. Жастайынан қара сөздің қадірін ұғып, айтар сөзін жырмен жеткізе білген ақынның 1995 жылы алғашқы жыр жинағы, ал 2003 жылы «Менің өткенімнің ұзақ жаңғырығы» деген атаумен тағы бір кітабы басылып шыққан.

Бүгінгі таңда қандасымыз саха жəне орыс тілдерінде еркін жазатын ақын. Ол – Ресейдің

жазушылар жəне журналистер одақтарының мүшесі, түрлі жас жа зушылар байқауының жеңім-пазы.

Таяуда Яна Ерболатқызының «Муммуттар» («Адасқандар») атты көркем фильмінің премье-расы Қазақстандағы барлық

кинотеатрларда болып өтті. Оның продюсерлігімен түсірілген кино-туынды өмірден алынған оқиға желісінен өрбіген. Екі жігіттің тайга орманында адасып, тірі қалу жолындағы тіршілігі суреттелген. Шынайылығы басым. Ит тұмсығы батпайтын орманның ирелең жо-лынан өздері адасқан із кесушілер жігіттерді ақырында «өлдіге» са-найды. Алайда, араға ай салып барып екеуі елге жетеді...

Міне, осындай шым-шыты-рыққа толы фильм əп-сəтте Яна-ның атағын алты қырдан асы-рып, танымал етті. Бұл туынды халықаралық кино байқауында қазылардың көңілінен шығып, жүлдегер атанды.

Бүгінде Саха елінің саңлағы атанған қазақтың аруын көпшілі-гіміз біле бермейміз. Сондықтан да, алыстағы ағайынды сіздерге таныстыру, жетістігін алқалап жеткізу – негізгі мақсатымыз. Олай болса, кіндік қаны Қапшағайда тамған қыздарыңыздың тілекшісі болыңыздар!

Темір ҚҰСАЙЫН,«Егемен Қазақстан»

Əрине, бұл халықтық күнтіз-бенің дəлдігі мен нақтылығына əрі ақи қаттығына ешкім күмəн келтіре алмайды. Осы тұрғыда «дала аруының» қазіргі жай-күйі жө нінде бірер ауыз сөз қозғағанды жөн көрдік. Атап айтқанда, бұл ақбөкендердің Ақжайық айма-ғындағы бүгінгі санына байла-нысты, яғни əр жыл сайын сəуір айының соңғы апталарының бірінде республиканың барлық өңірлерінде киіктердің нақты са-нын есептеу үрдісі енгізілген.

Бұл аса жауапты іс-шара əуе санағы деп аталады. Яғни киік-тер санағы қазіргі кезде жерде емес көкте тікұшақтың көмегі арқылы жүргізіледі. Мұны атқа-ратындар – «Қазақстан биоалуан түрлілігін сақтау қауымдастығы» республикалық қоғамдық бірлестігі ғалымдары мен «Охотзоопром» ар-найы кəсіпорны жəне облыстардағы орман шаруашылығы, жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының мамандары екенін де айта кет-кеннің артықшылығы жоқ. Батыс Қазақстан облысындағы аталған инспекцияның бөлім басшысы Талғат Ілиясовтың айтуынша, Ақжайық алабы аумағында бүгінде 51 мыңнан астам ақбө кен бар. Алдағы кезде киіктердің саны қан ша бол-мақ? Жер гілікті ғалымдар мен ма-мандардың тұжы-рымдауынша биыл Орал өңірінде дала еркелерінің белгілі б ір мөлшердег і

өсімі күтілмек. Ал осы əуе сана-ғының нəтижесі қашан əзір бола-ды деген сауалға келсек, жетекші мамандардың айтуынша, бұл кез тұтастай республика бойынша жаздың соңғы айына сəйкес келеді. Соған дейін барлық есептеу лер мен түсірілімдер өңдел мек.

Қазір ел аумағындағы ақбө-кендер тұтастай төлдеп болды. Бүгінгі күннен бастап дала арула-ры лақтарын өргізе бастады дейді мамандар. Киіктің лағын құралай дейді. Ақбөкендер лақтаған кезді халқымыз құралайдың салқыны деп атайды. Өйткені, салқындық ақбөкендердің төлдеуі үшін өте қолайлы жағдай екен. Қайран табиғаттың жаратылысы-ай де-сеңші. Сол салқындық бұған дейін даламыздың əр қиырында болды да. Енді сірə күн ыситын шығар. Өйт кені, синоптиктер алдағы күн-дері ауаның температурасы 30 гра-дустың үстіне шығады деп отыр.

Даламыздың сəні, əлбетте, киіктер. Ендеше, оның саны көбейе түскеніне не жетсін? Осындайда ақбөкендерді аялайық, киелі жа-нуарлар санатындағы сахараның ботакөздеріне мылтық көздемейік дегіміз келеді.

Батыс Қазақстан облысы

«Орнында бар оңалар» дегенді жетімге ғана емес, жетімнің күйін кешкен көне жұртқа да айтуға болатындай. Ежелгі Ақ орданың орталығы болған Сауран қаласының көне жұртына көз тіге отырып, осындай ойға қаласың...

ХІІ ғасырда ірі сауда ор-талығы ретінде іргетасы қаланған Сауранда өркениеттің ізі бол-ғандығын құжат тар əйгілейді. Қала туралы алғашқы деректер Х ғасырдағы еңбектерде кездеседі. Араб тарихшысы Мақдиси өз шығармасында «Сауран – жеті

қабат дуалмен қоршалған үлкен қала, оның ішінде рабат, мешіт бар», деп жазған екен. Халық ара-сына ислам дінінің кеңінен тара-луына қала ортасындағы іргелі сол мешіт ықпал еткен көрінеді.

Қазіргі кезде Сауран қабыр-ғалары мен мұнараларының қал-дықтары бар, ауданы 550-800 метр болатын дөңгелек алаң. Қаланы қоршаған дуалдың сырт жағында көптеген каналдардың іздері сақталған. Жүргізілген зерттеу жұмыстары қаланың VII-XVIII ғасырларға жататынын

дəлелдейді (Қазақ мəдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2005).

«Мың өліп, мың тірілген» қазақ, Құдайға шүкір, тəуелсіздікке қол жеткізіп, үзіліп кете жаздап барып аман қалған үміт қайта жалғанды. Бір кездері Сауранда қоныстанған халықтың ұрпағы енді жаңа жұртқа – Арқаға қоныс тепті. Сарыарқаның төсінен жаңа елорда бой көтерді. Байырғы Ақ Орданың атауы қайта жаңғырды. Елорданың төріне Елбасының

Ақордасы орнықты. Заманында Сауранның ортасында бір мешіт болса, бүгінде бас қала ның өн бой-ында іргелі үш мешіт жама ғатына имандылық нəрін сіңіріп жатыр...

Кездейсоқ ештеңе жоқ те-гінде. Сауран мен Астана ара-сында ғасырларға созылған та-рихи-рухани сабақтастық бар екендігіне, сірə, талас болмаса керек. Сауранның өткен тари-хынан, Астананың қазіргі бол-мысынан осыны аңғардық. Ен-деше, тарихтың тереңінен бастау алған сол сабақтастық алдағы ға-сырларға да жалғасты болғай.

ШОЛУШЫ мен СУРЕТШІ

Сауран ћəм сабаќтастыќ

Зерде

Домофон мен «телефон»

Сахара сўлуы – саха саѕлаєыХалқымыз əр жылдағы мамырдың 20-25 жұлдызы аралығын осы шағын хабардың тақырыбына шығарып отырғанымыздай киік лағын өргізетін кез деп санайды.

Ќўралайдыѕ салќыны

«Соѕєы сўхбат»Саєадат Нўрмаєамбетов туралы деректі фильм Севастопольден жїлдемен оралды

«Егемен Қазақстан»

Сур

етт

і сал

ған

Айда

рбек

ҒАЗ

ИЗҰ

ЛЫ