25136622 antonjina klosovska sociologija kulture 0

Biblioteka TRANSITUS

Knjiga 3Antonjina KloskovskaSociologija kulture

IzdavačAsocijacija nezavisnih intelektualaca

KRUG 99

Za Izdavača Prof. drMirjana MALIĆ

Recenzenti Prof. dr HidajetREPOVAC i prof. dr Božidar Gajo SEKULIĆ

Urednik, lektor i korektorSlavko ŠANTIĆ

Naslovna strana Paul KLEE:Freundschaft, 1938 Lady Apart

Antonjina Kloskovska

SOCIOLOGIJAKULTURE

Prevela sa poljskogSvjetlana Babić-Baranjska

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

316 . 7

KLOSKOWSKA, AntoninaSociologija kulture / Antonjina Kloskovska ; [prevela

sa poljskog Svjetlana Babić-Baranjska] . - Sarajevo :Krug 99, 2003. - 393 str. : ilustr. ; 21 cm. - (BibliotekaTransitus ; knj. 3)

Prijevod djela: Socjologia kultury. - [Ο prevodiocu] /Katažina Zjelonka: str. 389-391. -Bibliografija: str. 359-375 ; bibliografske i druge bilješke uz tekst. - Registar

ISBN 9958-9766-6-8I. Kloskovska, Antonjina vidi Kroskowska, Antonina

COBISS.BiH - ID 12315654KRUG 99

Sarajevo, 2003.

Naslov originala:

Antonina KLOSKOWSKASocjologia kulturyWarszawa, 1981Panstwowe Wydawnictwo Naukowe

S poljskog prevela ISvjetlana Babić-Baranska

Izražavamo našu veliku i iskrenu zahvalnost autorici Antonjini Kloskovskojkoja se rado saglasila da se "Sociologija kulture" objavi i u Bosni i Hercegovini

- Sarajevo, kao i Poljskoj Akademiji Nauka - Varšava, koja nam je u tompogledu pružila svestranu podršku.

Izdavač

Izdavanje ove knjige omogućeno je sredstvima roditeljaSvjetlane Seške Babić-Baranjske

PREDGOVOR

Sociologija kulture, u skladu sa stanovištem zauzetim u ovoj studiji,predstavlja jednu od oblasti koje su se izdvojile u toku specijalizacije iunutrašnje podjele opšte sociologije. Međutim, istovremeno može da budeshvaćena kao rezultat ujedinjavanja užih i podrobnijih socioloških istraživanja ikoncepcije koja se odnosi na umjetnost, znanje, zabavu.

Traganje za principima sociološke analize, koji bi bili zajednički zaizabranu kategoriju kulturnih fenomena, pokazuje da je poimanje sociologijekulture i određivanje predmeta istraživanja blisko opštem kolokvijalnomshvatanju kulture. Aktuelne tendencije, svojstvene humanističkim naukama,pokazuju da iz te podudarnosti proizlazi potreba za istraživanjem upravo tihproblema. Ovdje se principi njihovog izdvajanja traže drugačijim putem, štoopet ne znači da se omalovažava podudarnost sa kolokvijalnim mišljenjem.

Sociologija kulture je shvaćena kao različita od antropologije kulture, ipored niza dodirnih tačaka. Obje discipline imaju zajedničko polazište određenopretpostavkom da je nužno sužavanje određenog opsega kulture u odnosu nanjeno opšte, globalno poimanje. I zato se prva poglavlja studije baziraju naantropološkoj i etnografskoj literaturi koja je korišćena i u sljedećimpoglavljima. Ali, podjela između antropologije i sociologije kulture je izrazita, apostoji potreba da se sociologija kulture izdvoji iz cjelokupne sociološkeproblematike. Autorica ne pokušava da govori ο globalnoj kulturi, trudeći se daobjasni zašto to ne čini. I ako knjiga, pored ovih objašnjenja, razočara čitaocakoji očekuje potpunije informacije ο kulturnim oblicima društvenog života,jedno od opravdanja za učinjeni izbor može da bude tvrdnja da je to ο čemuautorica pokušava da govori dovoljno teško, složeno, široko i značajno.

Pokušavajući da da sintezu izabranog problema, autorica je često bilaprimorana da se zadrži na formulisanju problema, bez njegovog potpunijegpredstavljanja i krajnjeg rješenja. Na taj način je pokušala da obuhvati per-spektivu cjeline, čija podrobna prezentacija zahtijeva dalja istraživanja iteorijske analize. Predstavljanje takve perspektive može da podstakne na novaistraživanja i da, istovremeno, aktivnog čitaoca pobudi na razmišljanja.

5


Studija nastavlja razmišljanja sažeta u knjizi Masovna kultura i u kasnijimnaučnim radovima. To je nastavak didaktičkog procesa, u koji se uključuje kaoforma pomoćnog nastavnog sredstva, ali ne i zamjene neposredne i žive riječipredavača. Jer, u skladu sa jednom od ovdje razvijanih koncepcija, neposrednisimbolički kontakt neformalnog karaktera ima poseban značaj u procesusporazumijevanja ljudi i u njihovom uzajamnom djelovanju.

Na oblik predstavljenog problema sociologije kulture znatan utjecaj imaloje učešće autorice u dva istraživačka tima. S obzirom na dvojni karakterpredmeta, koji usko povezuje humanističku problematiku kulture sa njenimsociološkim aspektom, dio studije koji obuhvata analizu pojma kulture ikriterijume izdvajanja njenog opsega jeste rezultat učešća u radovima naučnogtima koji je istraživao temu Poljska nacionalna kultura, njene razvojnetendencije i percepcije. A inspiracija za predstavljenu kon-ceptualizacijusociološkog pristupa kulturi i pokazivanje rezultata istraživanja veze izmeđukulture i društvene strukture proistekli su iz učešća u istraživanju temePreobražaji u strukturi socijalističkog društva.

Samo je jedno poglavlje iz ove studije bilo ranije objavljeno, 13. poglavlje.Ali, pošto je knjiga nastavak prethodnih istraživanja, pojavljuju se u njojdijelovi ranije objavljenih članaka, a sa Masovnom kulturom dijeli polazište.Priložena bibliografija sadrži potpuni opis bibliografskih pozicija koje fusnotenavode u skraćenom obliku.

Opseg priložene bibliografije pokazuje da je studija pokušaj predstavljanjaglavnih savremenih pravaca analize kulturnih oblasti, koji odgovaraju ovdjepredloženom modelu poimanja simboličke kulture kao cjeline. Međutim, knjigaje, prije svega, izrasla iz tradicije poljske sociologije kulture i njenimpodsticajima sam dužna zahvalnost. Posvećujem je sjećanju na JuzefaHalasinjskog i Stanjislava Osovskog.

Decembar, 1979. Antonjina Kloskovska

* Iskorišćeni su opširniji dijelovi članaka: "Razvoj koncepcije kulture u poljskoj socio-logiji", Sociološki pregled 1968, broj 2 i "Proces simbolizacije i društvena interakcija" u knjiziDruštvo i moralnost, zatim članak "Koncepcija kulture u shvatanjima Karla Marksa",Filosofske studije 1968, broj 1. Poglavlje XIII pojavilo se u knjizi Marksizam i procesidruštvenog razvoja, red. Vesolovski, Varšava 1979.

6

I. IZDVAJANJE SOCIOLOGIJE KULTURE I POJAMKULTURE

Za razvoj sociologije u XX vijeku karakteristične su dvije međusobnopovezane tendencije: sve veća uloga empirijske orijentacije, koja vodi svevećem širenju kvantitativno i tematski određenih istraživanja, i sve većaspecijalizacija, koja se izražava u raslojavanju sociologije i izdvajanju nizasubdisciplina, od kojih se neke i unutar sebe dijele. Drugi fenomen možemo daprihvatimo kao rezultat prvog. Zajedno sa pojavom i razvojem pojedinihproblemskih empirijskih istraživanja teško je bilo održati jedinstvo discipline iopšti karakter njene orijentacije koja je bila karakteristična za period stvaranjavelikih socioloških sistema u epohi Spensera i Konta.

Kasniji predstavnici empirijski orijentisane sociologije bili su voljni da tesisteme svrstavaju u kategoriju prosocioloških teorija, koje su u sklopudruštvene filosofije. Kamen međaš tog pravca razvoja sociologije bila jeDirkemova teorija, koja je zadržala ambiciju i razmah velikog teorijskogsistema opšteg karaktera, ali je istovremeno naznačila pravce i pokazalaprimjere subdisciplinarne specijalizacije, određujući njene predmetne osnove ipokazujući primjere realizacije empirijskih istraživanja koja je započinjao iliinspirisao sam Dirkem.

Sociološke oblasti koje je izdvojila dirkemovska tradicija kodifikovane sutematski u časopisu "Annee Sociologique", koji je na nekoliko desetina godinaodredio interesovanje francuske sociologije. Naravno, to nije bio krajnji domettih interesovanja, niti specijalizacije u "nefrancuskoj" sociologiji, a prije svega uanglosaksonskoj. U ovoj posljednjoj glavno polazište nisu bile teorijskeinspiracije, nego praktički društveni problemi koji su se pojavljivali u tokuempirijskih istraživanja, često neposredno povezanih sa organizacionom,administrativnom i karitativnom djelatnošću.2 Brojne discipline, kao što susociologija grada i sela, sociologija omladine,

1 E.Durkheim et al, Essays on Sociology and Philosophy2 Kao primjer socioloških radova koji su rezultat povezivanja praktične djelatnosti i

istraživanja mogu poslužiti The Polish Peasantin Europe and America VTomasa (W.Thomas)i F.Znanjeckog (F.Znaniecki), ekološka istraživanja čikaške škole i brojna druga američkaproučavanja u meduratnom periodu.

7

Antonjina Kloskovska SOCIOLOGIJA KULTURE

delinkvencije i prava, sociologija porodice i vaspitanja, imale su bar dje-limičnou tome izvorište. Možemo da govorimo i ο dvojnom, pa čak i ο višestranomrodoslovu mnogih od tih oblasti.

Različitim putevima formirali su se, na primjer, sociologija prava L.Petrazickog, koja je izrasla iz poljsko-ruske tradicije, američka sociologijadelikvencije i devijacije ili dirkemovsko interesovanje za pravo kao elementdruštvene solidarnosti i mehanizma društvene kontrole.

Dirkemov podsticaj imao je poseban značaj za izdvajanje sociologijekulture kao subdiscipline u sociologiji. Njegov registar posebno važnihpredmeta socioloških istraživanja obuhvata, između ostalog, religiju, moral,nauku, vaspitanje, prosvjetu, jezik, umjetnost. Sve te oblasti sačinjavajuelemente opsega fenomena kojima treba da se bavi sociologija kulture. Ali, toipak ne znači da kod Dirkema možemo naći formulaciju koja eksplicitno govoriο izdvajanju sociologije kulture kao posebne oblasti, kao sinteze tih elemenata,odvojene od ostalih glavnih oblasti sociološke specijalizacije. Oblast koju jeDirkem definisao kao istraživanje kulture obuhvatala je, prije svega,antropološke studije primitivnih društava.

Sociologija kulture će ovdje biti tretirana kao posebna oblast sociologije,koja se izdvojila u procesu specijalizacije vezane za razvoj empirijskihistraživanja, koji je doveo do raščlanjivanja cijele oblasti. Ali određivanjekaraktera tako shvaćene sociologije kulture iz određenih razloga nije lako, kaoni određivanje oblasti subdisciplinarnih socioloških specijalnosti koje se odnosena druge predmete istraživanja, npr. na selo, grad, industriju, rad, na određenestarosne grupe ili društvene procese.

Teškoće u definisanju sociologije kulture proizlaze, prije svega, iz mno-goznačnosti samog pojma kulture, iz njegovog širokog i nekoherentnog opsega,iz posebno naglašenog vrednujućeg stava, koji se odnosi na fenomeneobuhvaćene tim pojmom i iz raznolikosti tih stavova. Svi navedeni aspektizahtijevaju analizu, koju će biti teško ograničiti samo na jedno poglavlje izaokružiti koherentnom teorijom. Svi ti aspekti uzajamno višestruko djeluju uraznim oblastima kulture sa sociološkog gledišta, pa se, dakle, moraju uzimati uobzir u analizama koje slijede, kao i u analizama brojnih problemskihistraživanja. Vezani su, prije svega, za osnovne teorijske i metodološkeprobleme sociologije kulture. Također se odnose na opšte, teorijske imetodološke osnove cijele sociologije, koje zbog toga moraju da budupredstavljene na način koji će dozvoliti da se objasne glavne pretpostavke ovdjeprihvaćenog prilaza sociologiji kulture.

Mnogoznačnost je karakteristika kulture od samog početka uvođenja teriječi u humanistiku. Već je Herder u predgovoru za Misli ο filosofiji istorijenapisao: "Ne postoji nešto što je više neodređeno od riječi kultura."3 To je jasnoako se uzme u obzir da su se poimanje i koncepcije koje su se na kulturuodnosile pojavili više vijekova prije uvođenja samog termina. To potvrđujeciklus studija posvećenih problematici kulture u istoriji evropske filosofije odantičkog doba do početka racionalističke misli prosvjetiteljstva.4 Te studijepokazuju, prije svega, raznovrsnost filosofskog prilaza kulturi, od krajnjegPlatonovog idealizma i hrišćanske tomističke misli, do Bekonovog naturalizma iMontenjevog relativizma.

Prihvatajući potrebu i značaj sličnih analiza koje se odnose na kulturuavant la lettre, tj. prije primjene u naučnoj literaturi termina koji je definiše, nesmije se potcijeniti važnost izdvajanja kulturne problematike u filosofskoj inaučnoj refleksiji kroz uvođenje i širenje pojma koji se posebno odnosio nakulturu. Naravno, to nije bilo djelo individualne naučne invencije, nego dugistorijski proces, u kojem su se pojavile brojne propozicije individualnihstvaralaca u raznim epohama.

Najtemeljitiju, iako ne potpunu, analizu tog procesa sadrži knjiga A.Krebera i K. Klakhona objavljena 1952. godine.5 Autori počinju analizupodsjećanjem na uzgredno upotrijebljenu Ciceronovu sintagmu cultura animi uRaspravama u Tuskulu, izlažući etimologiju tog termina. Sistematska analiza seodnosi, prije svega, na XVIII vijek, koji je u naučnoj literaturi evropskihzemalja donio širenje pojma kulture ili istovjetno shvaćenog pojma civilizacije.

Ne vraćajući se tim dijelovima njihovog rada, već iskorišćenim na drugommjestu, vrijedi se zadržati na koncepcijama dvojice mislilaca kojima Klakhon iKreber ne posvećuju posebnu pažnju. Riječ je ο Pufendorfu i Herderu.Pufendorfovo djelo De iure naturae et gentium (1688) objavljeno je sto godinaprije Herderovih Misli ο filosofiji istorije (1784-1791). U oba djela poimanjekulture sadrži probleme koji su još i danas aktuelni u naučnim i opštimdiskusijama i koji zahtijevaju jasne formulacije u uvodu u svaku sociološkuanalizu kulture.

3 J.G.Herder, Misli ο filosofiji istorije, tom 1, str. 44 Istorija filosofii i voprosi kuljturi5 A.L.Kroeber, C. Kluckhohn, A Critical Review of Concepts and Definitions. Istoriji ter

mina "civilizacija", koji u romanskoj tradiciji djelimično ima isti smisao kao i pojam kulture,pažnju posvećuje grupni rad pod redakcijom L.Fevra (Febvre). Uporedi sa diskusijom ο ovimradovima: A.Kloskovska, Masovna kultura. Kritika i odbrana.

89

Antonjina Kloskovska_____________________________________________________

Pufendorfova teorija predstavlja pravac racionalističkog razmatranja stanjai zakona prirode, ali, ipak, u poredenju sa brojnim koncepcijama koje idealizujuto stanje, za njegovu teoriju su karakteristični empirijska orijentacija i realizam.Prirodno stanje, koje se najizrazitije iskazuje u slici ponekad nađene djecevaspitavane izvan utjecaja ljudskog društva, određivao je Pufendorfsuprotstavljajući ga kulturi. A u nju je ubrajao sve pronalaske i uređaje koji seprimjenjuju u ljudskom životu, dakle: odjeću, jezik, običaje, umjetnost, a prijesvega cijelu organizaciju civüizovanih građanskih društava "kroz čije jeformiranje ljudska vrsta uvedena u okvire određenog poretka".6

Ta prva definicija kulture ima karakter kvantitativne definicije, samodjelimično vrednujući, kvalifikativni. Ali, dalje Pufendorf uvodi Ciceronovtermin cultura animi, koji se odnosi na moralni postulat, u okviru čovječanstvauniverzalan, ο racionalističkom karakteru kulture. Kultura duha, koja je moralnaobaveza čovjeka, zasniva se na tome "da odluke koje se odnose na njegoveobaveze budu donesene pravilnim putem, da sudovi i mišljenja ο problemimakoji izazivaju njegovo interesovanje budu pravilno formirani i da nagoninjegovog duha budu regulisani i upravljani pomoću principa pravednograzuma".7

U Pufendorfovim razmišljanjima ο kulturi, koju on ponekad definiše kaoUniversum vitae humanae cultum, izdvajaju se nekolike oblasti kulture, međukojima je najizrazitija, sfera društvene organizacije i moralne obaveze,racionalistički obilježena. U Pufendorfovom djelu se prepliću kontradiktornetendencije deskriptivnog i vrijednosnog prilaza kulturi, a u Herderovojdruštvenoj filosofiji još se više kristalizuju.

Herder upotrebljava pojam kulture mnogo svjesnije i misaonije odPufendorfa. Pojavljivanje kulture smatra za etapu evolucionog procesa bitkapovezanog sa rađanjem ljudske vrste. Herderova razmišljanja ο kulturi, sasociološkog stanovišta važna i široka, mogu se sintetizovati i sumirati ovako:kultura je univerzalna karakteristika ljudi kao vrste. Najbliže čovjeku suživotinjske vrste, ali tek ljudske biološke crte, zasnovane na raznolikosti,bogatstvu instinkata, na posebnim anatomskim i fiziološkim odlikama, stvarajupotpuno dovoljnu osnovu kulture. Kultura razmatrana sa genetskog gledištaostvaruje se putem tradicije - prenošenjem kulturnih

6 S.Pufendorf, De iure naturae et gentium (libri octo), knjiga II, odjeljak 2, paragraf 17 Isto, knjiga II, odeljak IV, paragraf 1

SOCIOLOGIJA KULTURE

dostignuća između jedinki i pokoljenja. Organskom prilazu tradiciji odgovarasposobnost preuzimanja naslijeđenih elemenata. Kultura predstavlja posebanisključivo ljudski aparat prilagođavanja na sredinu, zahvaljujući kojem čovjekdominira nad životinjskim svijetom koji ga okružuje, a ta prilagođenost seostvaruje u borbi, u permanentnom sporu protivurječnih interesa i stremljenjavrste ka samoodržanju. Posebnu ulogu u sveukupnoj kulturi igra jezik: "umijećeizražavanja ideja pomoću zvukova, označavanja predmeta pomoću glasova iumijeće vladanja svijetom pomoću riječi koja teče iz usta". Od jezičkog umijećazačeo se čovjekov razum, "božanska umjetnost ideje, majka svih umjetnosti".8

Evolucionističke osnove koncepcije kulture kod Herdera zahtijevale su dase prihvati univerzalnost tog fenomena u okviru ljudske vrste. Opštost neisključuje njenu raznolikost, raznovrsnost, pa čak i gradaciju i u okvirimajednog društva, zajednice, kao i na ljestvici istorijskog razvoja čovječanstva. Jer,Herderov stav nije naturalistički, nego istoricistički. Razlika izmeđuprosvijećenih i neprosvijećenih naroda, kulturnih i nekulturnih, nije, po njemu,razlika u suštini, nego jedino u stepenu. Na taj način Herder je uspio da pomiriopisni, nekvalifikativni, karakter pojma kulture kao instrumenta naučnespoznaje humanističkih fenomena, sa ocjenom istorijski promjenljivih iraznolikih oblika kulture izraženih u istoriji čovječanstva. Širina poimanja iumijeće razlikovanja aspekata kulture bez vrednovanja i koji ne podliježuvrednovanju daje Herderovoj koncepciji posebno mjesto uosamnaestovjekovnim pokušajima stvaranja filosofije kulture. U tim pokušajimadominira selektivno i apsolutno vred-nujuće tretiranje kulture. Selektivnost seogleda u uvrštavanju u kulturu samo pojedinih oblasti ljudske djelatnosti, prijesvega onih koje će kasnije u filosofskoj terminologiji teorije kulture biti nazvanemanifestacijama duhovne kulture. U njemačkom rječniku Johana Adelungakultura je definisana kao sublimacija i usavršavanje moralnih i umnihsposobnosti čovjeka. U rječniku Francuske akademije taj termin se odnosi naljudsku umnu i umjetničku djelatnost (Soin qu'on prend des arts et de 1'esprit).Taj pojam slično upotrebljava i razumije Volter.9

U Poljskoj se termin "kultura" našao nešto kasnije u leksikografiji. Nebilježi ga još ni Lindeov rječnik (1807-1814), koji također ne bilježi ni

8 J.G.Herder, Misli ο filosofiji istorije, str. 1619 Uporedi: A.L.Kroeber, C. Kluckhohn, Culture, kao i PH.Chombart de Lauwe, Image

de la culture.

10 11


odrednicu "civilizacija" kao imenicu. Ipak, Lelevel u svom Predavanju iz opšteistorije (1822-1824) formuliše mišljenje važno za interpretaciju smisla togpojma i piše: "Informacije ο kulturi trebalo bi da budu suština istorije."10 Istorijakulture kao dio istorije "koja priča" treba da obuhvata, po Lelevelu, istorijureligije, morala, običaja, društvene organizacije, fizičkog i umnog rada, nauke iumjetnosti. Treba istaći široki opseg i opisni, vrijednosno neutralni karakterpojma kulture, koji istovremeno - slično kao i u Herderovom prilazu - neisključuje hijerarhiju stadijuma razvoja, već pos-tulira i istraživanje procesausavršavanja prihvaćenog za odliku kulture koja se ostvaruje u njenoj istoriji.

Počevši od druge polovine XIX vijeka razvijala se specijalistička nauka οkulturi, koja je na početku imala glavnu osnovu u etnologiji kao novoj graniuporednih istraživanja primitivnih zajednica. Najčešće (i do danas) citiranadefinicija koja u tome ima izvorište je formulacija Edvarda Tejlora u njegovomdjelu Primitivna kultura iz 1871. godine: "Kultura i civilizacija su složenacjelina, koja obuhvata znanje, nauku, vjerovanja, umjetnost, pravo, moral,običaje i sva druga umijeća i navike koje je stekao čovjek kao član društvenezajednice".11

Tejlorova definicija u svom prvom dijelu ima karakter nabrajanja.Nabrojani elementi kulture imaju prilično jednorodan karakter. Ali, drugi diodefinicije, koji uopšteno opisuje prirodu kulturnih fenomena, stvara okvire kojidozvoljavaju da se u nju uključe najraznovrsnija i osnovna društvena umijeća iljudske navike, dakle, način rada i organizacije zajednica, koje je u gorenavedenoj definiciji uvrstio i Lelevel. Dakle, Tejlor razumije kulturuneselektivno i bez vrednovanja. Kriterijum po kome jedne elemente ubraja unjene okvire, a druge, opet, izdvaja, nije pozitivna ili negativna ocjena ljudskedjelatnosti i stavova, već jedino naučen, stečen i društveni karakter kulture. Akose to uzme u obzir, Tejlorova definicija može biti prihvaćena kao prototip onevrste definicija koja će u našim razmatranjima biti nazivana globalnomantropološkom definicijom kulture.

10 J.Lelevel, Predavanje iz opšte istorije. Lelevelova tačka posmatranja predstavlja okretanje od političke i vojne istoriografije koje doprinose herojskoj interpretaciji istorije. U njojse mogu vidjeti anticipacije novijih tokova istoriografije, koji istoriju prilagođavajuretrospektivnoj verziji kulturne antropologije. Uporedi: H.S.Hughes, History as Art and asScience: Twin Vistas on the Past.

111 E.Telor, Primitive Culture

Kreber i Klakhon su, na osnovu analize sto šezdeset osam antropološkihdefinicija kulture, predložili tipologiju, izdvajajući šest opštih vrsta: 1.Definicije koje nabrajaju, a primjer je, djelimično, i Tejlorova definicija; 2.Istorijske definicije, koje naglašavaju nasljedstvo, tradiciju kao mehanizamkulture i koje je definišu kao dostignuće; ovdje pripada u poljskoj sociologijinajpoznatija definicija S. Carnovskog; 3. Normativne definicije, kojenaglašavaju imperativne funkcije kulture - tu možemo uvrstiti shvatanje kultureΤ Parsonsa; 4. Psihološke definicije, koje ističu psihološke mehanizme uformiranju kulture, ulogu procesa učenja i funkcije prilagođavanja; toj vrstiodgovara već opisani Herderov prilaz kulturi; 5. Strukturalističke definicije,koje naglašavaju cjelovitost svake kulture, sjedinjenje njenih elemenata kojedobija oblik sistema; njihovo prih-vatanje najčešće je povezano sa prelaženjemod analize kulture uopšte na karakterizaciju kultura pojedinih društvenihzajednica; najbolji su primjer Obrasci kulture R. Benedikt; 6. Genetičkedefinicije, opet, naglašavaju društvene izvore kulture, shvaćene kao proizvoddruštvene koegzistencije i dio sredine koji je stvorila kultura; elementi takvogprilaza mogu se naći u drugom dijelu Tejlorove definicije.

Već primjeri navedeni kao ilustracije vrsta definicija pokazuju da tedefinicije treba tretirati jedino kao idealne tipove, koji dozvoljavaju da se sredi,klasifikuje ogromna masa literature ο kulturi, imajući u vidu jedino određeneaspekte teorijskog stanovišta pojedinih autora. Te vrste ne mogu biti prihvaćenekao osnova klasifikacije, jer definicije koje odgovaraju jednoj vrsti susreću sevrlo rijetko. Bile bi nepotpune i ne bi bile u stanju da adekvatno predstavesloženi karakter fenomena kulture.

Dobra strana Kreberove i Klakhonove tipologije je to što nam skrećepažnju na nekoliko vrlo važnih aspekata moguće analize kulture. Ali, ne dajeključ kojim bi bila određena sama osnova kulturnih fenomena, kojim bi semogao izdvojiti načelni termin koji bi odgovarao raznim teorijama što seodnose na suštinu kulture. Tim problemima se autori bave u narednimpoglavljima svog rada. A svaki od njih uzimao ih je u obzir u svojim brojnimindividualnim radovima. Njihova zajednička analiza odnosi se na raniju fazurazvoja antropologije kulture, na sredinu XX vijeka i kon-centriše se, prijesvega, na anglosaksonske teorije. Od početka šesdesetih godina počeo je usvjetskoj antropologiji da se razvija novi pravac, koji je nalazio inspiraciju usociologiji nauke i jezika, a koja je, opet, bila pod utjecajem fenomenologije ievropskog strukturalizma. "Starija" antropologija

12 13


kulture donijela je, ipak, određen fond znanja i pojmova, koji treba prihvatitikao pravilno polazište za sociološku teoriju kulture.

Na tom fondu zasniva se opšta antropološka karakteristika kulture koju jeformulisao Mardok. Obuhvata slijedeće definicije: Kultura je naučena; navikekoje ulaze u njene okvire formiraju se pod utjecajem iskustva. A to iskustvo imadruštveni karakter. Dakle, kultura se stiče putem društvene transmisije.Posljedica tog je zajedništvo kulture u okviru širih ili užih društvenih cjelina.Kultura ima ideacijski karakter, tj. prihvaćena je kroz norme i obrasce. Postojeipak grupne navike, koje nemaju ekvivalent u obliku svjesno prihvaćenihzakona i principa. Kultura predstavlja aparat podmirivanja ljudskih potreba, alije, također, instrument kočenja impulsa. Podliježe promjenama prilagođavanja,čiji je karakter različito određen u raznim teorijama. I, na kraju, je integrisanakultura. Ona ima oblik sistema, koji ipak treba shvatiti kao otvoren, usmjeren kaintegraciji, koju nije dostigao u potpunosti.12

U osnovi ovakvog razumijevanja kulture stoji pretpostavka da je kulturadjelo čovjeka, proizvod raznih oblika njegove društvene djelatnosti. U skladu sadefinicijom Herskovica, analizirajući kulturu otkrivamo uvijek ljude kojireaguju, koji se ponašaju na određen način. I tek istraživač kulture, zapravo,reificira forme svojstvene tom ponašanju, "daje im konkretan karakter,objektivizuje i stavlja u određen oblik individualno iskustvo ljudi koji žive uzajednici, u određenom vremenu".13

Dominantno stanovište u antropologiji kulture zasniva se na relativi-zacijiodnosa kulture i čovjekove djelatnosti u društvu. Jasno je da upravo ovakvostanovište posebno odgovara sociološkom shvatanju kulture. I ako se bar touzme u obzir, ono se približava marksističkom shvatanju kulture. U sovjetskojetnografiji, filosofiji kulture i sociologiji mogu se naći brojni primjeri definicijekulture u kojima je osnovni termin "čovjekova djelatnost".14

Marks, opet, u svojoj koncepciji ljudske jedinke smatra da je jedan odnjenih osnovnih faktora "ljudski svijet", dakle, cjelokupna kultura, čiji

12 A.L.Kroeber, C. Kluckhohn (Culture) oslanjaju se na članak G.EMurdocka TheCros-Cultural Survey.

13 M.Herskovits, Man and His Works, str. 2814 C.G.Arzakanian, Kuljtura i civilizacija: problema teorii i istorii; A.I.Arnoldov,

Socialism i kuljtura, E.A.Baler, Pejemstvenost ν razvitii kuljturi; Hudožestvenaja kuljtura.Ponjatija. Termini, red. L.N.Dorogova

učesnik-satvorac je čovjek shvaćen ne kao apstraktan primjerak biološke vrste,nego kao odraz društvenih odnosa.15 Treba ipak istaći da pojam globalne kulturenije karakterističan za Marksov misaoni aparat. Čini nam se da je pravilno da seza marksizam rezerviše taj pojam u užem smislu, koji će u daljim razmatranjimabiti glavni predmet sociološke analize. Ali, Marksova teorija nesumnjivo sadržiosnove za umjereni redukcionizam, koji objašnjava da se kultura i u užem, kao iu globalnom, antropološkom shvatanju odnosi na djelatnost, iskustva iaspiracije čovjeka kao društvene jedinke. Te osnove iziskuju širu analizu uslijedećim poglavljima, kada budu predstavljene ontološke i metodološkepretpostavke sociološke teorije kulture i odnos pojmova kulture i društva.

Prilikom pregleda definicija i opštih koncepcija kulture utvrđeno je da usavremenoj antropologiji kulture, koja predstavlja, prije svega, njenu "stariju"verziju, dominira shvatanje da se kultura odnosi na ljudsku djelatnost iponašanje. Na primjer, Linton jednu od svojih mnogobrojnih definicija sažima utvrdnji: "Kultura je konfiguracija naučenih ponašanja i rezultata tih ponašanja,čiji su sastavni elementi zajednički članovima date društvene zajednice iprenose se unutar nje."16

Ipak, većina određenja ima složen karakter i uvodi u definiciju kulturepojmove normi i obrazaca, vrijednosti i simbola. Kao primjer može da poslužidefinicija koju su zajednički stvorili Kreber i Parsons. Oni definišu kulturu kao"prenesene i stvorene sadržaje i obrasce vrijednosti i drugih simboličkihsistema, koji formiraju ljudsko ponašanje i, također, proizvode (artefacts) kaorezultate ponašanja".17

Dakle, definicija sadrži pojam ponašanja; podrobna analiza njenih ostalihtermina, kao što su uzori, vrijednosti i simbolički sistemi, dozvolila bi, također,da se proširi na činove ljudske djelatnosti u bilo kom širokom i stvarnobiheviorističkom značenju. U novijoj antropologiji kulture, koja se ponekadnaziva i "spoznajna antropologija", interesovanje istraživača je okrenuto, prijesvega, ka sferi značenja i simbola. Razmatranje tog dijela kulture i za njegavezanih orijentacija biće predmet drugog dijela ove knjige. Razumijevanjekulture isključivo kao sfere značenja i simbola ovdje je, ipak, odbačeno. Uskladu sa stanovištem "starije" antropologije, evropske etnografije i sovjetskefilosofije kulture, smatra se neophodnim

15 K.Marks, F.Engels, Njemačka ideologija; M.Frichand, Čovjek, humanizam, moralnost16 R.Linton, Kulturološke osnove ličnosti, str. 4517 A.L.Kroeber, T.Parsons, The Concepts of Culture and of Social Systems, str. 583

14 15


prihvatanje širokog, globalnog pojma kulture, koji obuhvata djelatnosti što tekupo društveno prihvaćenim obrascima, ostvaruju se u svim oblastima ljudskogživota, kao i proizvode i predmete takvih djelatnosti.

Robert Redfild, utvrđujući razlike stanovišta u istraživanju kulture iodvajajući predstavnike društvenih od predstavnika čisto humanističkih nauka,došao je do zaključka da se ovi posljednji interesuju jedino za svjesne,stvaralačke, originalne aspekte ljudske djelatnosti, a prvi se, opet, bave onim štoje prosječno, opšte i svakidašnje. Da bi predstavio razlike, upotrijebio jesljedeću metaforu: "Istraživači književnosti i umjetnosti interesuju se jedino zanajljepše cvjetove na drvetu, čije korijenje istražuje antropolog."18

Prihvatajući da Redfildova definicija odgovara opravdanim tendencijamaspecijalizacije u oblasti istraživanja kulture, treba ipak reći da antropološkiprilaz, prije svega u istraživanju primitivnih zajednica, obuhvata cjelokupnukulturu.

U okviru te cjeline, antropološke teorije često razlikuju nekoliko aspekata,koji u nejednakoj mjeri bivaju predmet interesovanja istraživača različitihorijentacija, a morali bi, ipak, da budu uzeti u obzir u sveobuhvatnoj analizikulture. To je, dakle, aspekt internalizacije kulture, tj. prih-vatanja njenihobrazaca i normativnih modela ili vrijednosti koje ljudi svjesno, kroz iskustvo inavike prihvataju. Taj aspekt naglašavaju posebno sociologizirajuće teorije,koje podvlače činjenicu relativizacije elemenata kulture u odnosu na čovjeka idruštvo. Taj aspekt dobija posebno značenje u novijim antropološkim isociološkim teorijama, koje se inspirišu fenomenologijom, a ο kojima će kasnijebiti više govora.

Drugi aspekt kulture predstavljaju samo norme, pravila i kulturne vri-jednosti koje se analitičkim putem mogu odvojiti od ljudske djelatnosti, posebnokada su trajno zabilježene u vidu zapisa ili u drugim objektivizova-nimformama simboličkog izraza. Sličnim putem može se izdvojiti predmetni aspektkulture, u kome se nalaze predmeti i proizvodi, drugim riječima, artefakti. Kaoposeban aspekt kulture nabrajaju se, ponekad, institucije, ali čini nam se da onepredstavljaju sintezu sva tri aspekta.

Prihvatanje osnovanosti izdvajanja internalizovanog, normativno-aksiološkog i predmetnog aspekta kulture može nametnuti pitanje da li jepravilan prethodno prihvaćeni stav, po kome je kultura uvijek povezana sadruštvenim djelatnostima ljudi. I normativno-aksiološki aspekt, kao i

18 R.Redfield, Human Nature and the Study of Society, str. 56

predmetni, čini nam se obilježenim autonomnošću. I jedan i drugi su posebnorazmatrani, bez obzira na društvene uslovljenosti oba ova vida kulture.

Među savremenim antropolozima Lesli Vajt u principu odbacuje društvenurelativizaciju kulture, prihvatajući njene elemente za fenomene sui generis, kojimogu i treba da budu istraživani jedino u sopstvenoj ravni. Kao osnova opšteantropološke teorije ovakvo stanovište je neprihvatljivo ne samo za sociologa,već je neprihvatljivo i zbog ograničenja metodološke i ontološke perspektive.Ali, zato u specijalističkim humanističkim naukama, koje istražuju izabraneoblasti kulture, imanentna analiza nor-mativno-aksiološke sfere ili slojaartefakata je, naravno, moguća i široko primjenjivana. Imanentni prilaz je timviše opravdan u oblasti istraživanja artefakata, kojima se bave tehničke nauke.Antropologija kulture ipak se ubraja u društvene nauke i iz takvog njenogkaraktera proizlaze određene teorijsko-metodološkekonsekvence.

Predstavnici novije antropologije kulture, koji su se usredsredili nasimboličke fenomene i vrijednosti, u potpunosti su svjesni nedostatakaimanentne analize, pa čak i predstavnici tipičnih humanističkih nauka, takvihkao što su teorija književnosti, teorija umjetnosti, naginju ka sociološkomstanovištu, jer ne vide mogućnosti cjelovite spoznaje činjenica, fenomena kojeistražuju bez analize njihovog funkcionisanja u društvenoj svijesti i ljudskojdjelatnosti. U procesu razvijanja i usavršavanja raznolikih metoda analizekulturnih fenomena, u prvi plan izbija lingvistika, koja daje podsticaje i obrascei sociologiji kulture, pošto sve potpunije obuhvata društvene izvore i funkcijejezika i društvenu slojevitost govora.

U svjetlu te dominantne orijentacije treba potražiti uzajamnu korelaciju triglavna aspekta kulturnih fenomena i određivanje njihovog odnosa prema pojmudjelatnosti kao osnovnom terminu savremene teorije kulture. Dublja analiza obaobjektivizovana aspekta kulture, tj. ispoljenih i prihvaćenih normi i simbola iartefakata, dovodi mnoge istraživače do zaključka da ti aspekti, kao elementikulture, predstavljaju vrijednosti, a vrijednosti su jedino ako su im privrženiljudi koji ih stvaraju, upotrebljavaju i ostvaruju. Dakle, neodvojivi, neraskidiviaspekt svih kulturnih fenomena je unutrašnji, internalizovani sloj. Jedinopomoću njega stvari se preoblikuju u vrijednosti kulturne stvarnosti.

Tako široko razumijevanje vrijednosti, koje ima izvorište u evropskojhumanističkoj filosofiji na prelazu iz XIX u XX vijek, bilo je karakteristično

16 17

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

za Znanjeckog. Polazeći od drugih, različitih filosofskih i socioloških tradicija, iOsovski je, također, glavnu sferu postojanja kulture vidio u stavovima idispozicijama. Težeći da postigne veću jednorodnost i preciznost tog pojma, bioje sklon da iz njegovog okvira izdvoji sferu predmeta, definišući tvorevine ipredmete kulturnih stavova ili dispozicija kao kore-late kulture.19

Pojam korelata u mnogo čemu je bolji od pojma artefakta, jer može da seodnosi, kako pokazuje Osovski, ne samo na predmete koje je stvorio čovjek, veći na elemente svijeta prirode, kojima se daje značenje objekata koji vrednujuprocese. Dakle, korelati mogu biti uvedeni i u simboličku sferu, kao i upraktičnu kulturnu djelatnost, ne pretvarajući se tako u dijelove kulture. U manjerigoroznim teorijama ne nalazimo slična raz-graničavanja. Uvijek seinternalizovana sfera stavova, dispozicija, vrednovanja ili navika shvata kaoneodvojivi aspekt kulturnih fenomena.

Pri površnoj analizi spomenutih aspekta kulture moglo bi da se učini kakopostoji protivrječnost između priznate uloge njenog internalizova-nog sloja iprincipa povezivanja kulture sa ljudskom djelatnošću. Ta protivrječnost je, ipak,samo prividna. Iako djelatnosti predstavljaju objek-tivizovani element, dostupaninter subjektivnom iskustvu, nemoguće ih je tretirati kao suprotnostiinternalizovanom sloju.

Taj sloj se upravo izražava u raznim oblicima djelatnosti, između ostalog uintrospektivnim relacijama, koje predstavljaju pokazatelj neophodan u analizikulture. Taj stav ne treba smatrati istovjetnim sa biheviorizmom. Ne smatra sesuvišnim pozivanje na unutrašnja stanja jedinke, ali se pretpostavlja da je jediniput do njih, osim sopstvenog iskustva istraživača, analiza djelatnosti koje imodgovaraju, a koje se tretiraju ili kao pokazatelji ili kao elementi stavova. Satakvim shvatanjem odnosa djelatnosti i dispozicija slagao se Osovski, iako jeimao kritički odnos prema biheviorizmu.

Naglašavanje uloge internalizovanog sloja kulture ne treba da vodinivelisanju različitosti procesa internalizacije, koja proizlazi iz složenosti samekulture obuhvaćene globalnim antropološkim pojmom. Tu složenost djelimičnopredstavlja u antropologiji prihvaćena dihotomija javne i skrivene kulture ilijavnih i skrivenih kulturnih obrazaca (overt, covert, culture). Ta podjela sepojavljuje kod mnogih anglosaksonskih naučnika, ali ipak ne u istovjetnomznačenju. Za neke od njih, npr. Lintona, javna kultura

SOCIOLOGIJA KULTURE

označava objektivizovane aspekte kulture dostupne u intersubjektivnomiskustvu, a skrivena je, opet, totalitetu internalizovanog aspekta. Po Klakhonu,opet, javna kultura obuhvata one obrasce kulturne djelatnosti kojih su svjesničlanovi zajednice koja stvara datu kulturu. A skrivenu kulturu čine obrascidjelatnosti ostvareni u praksi, ali kojih učesnici kulture nisu svjesni, tj. oviobrasci nemaju ekvivalente u normativnim modelima i zakonima koje oniformulišu. Učesnici kulture su ponekad svjesni zakonitosti sopstvene djelatnostiza koje ipak ne nalaze normativne ekvivalente u riznici sopstvene kulture. Diotih zakonitosti potpuno izmiče njihovoj spoznajnoj refleksiji. Na tu pojavuobraćao je pažnju takođe Levi-Stros, razlikujući mehaničke i statističke modelekulture.20

Polazeći od svoje prakse terenskog istraživača, Levi-Stros je usvojio kaoosnovu opisa i uopštavanja etnografa svjesno prihvaćene obrasce, koje jenazvao modelima ispitivanih zajednica koje one same proizvode. Stanovištekoje preporučuje, da se posegne za društvenom i kulturnom samospoznajomispitivanih zajednica, dobilo je poseban značaj u fenome-nološkoj sociologiji ietnometodologiji, kao i u spoznajnoj etnografiji koja prihvata njihove obrasce.Za predstavnike tih pravaca kolokvijalno znanje "članova", tj. učesnikaispitivane zajednice, prvi je predmet interesovanja i važna osnova u stvaranjusopstvenih koncepcija.

Razmatrajući teorijska svojstva društvenih nauka, Sic tvrdi da društvenazbilja, svijet kulture podliježe teorijskoj refleksiji njegovih učesnika, kojumožemo prihvatiti kao prvostepenu teorijsku konstrukciju. Tek na takvimkonstrukcijama istraživač treba da gradi svoju verziju teorije, stvarajući na tajnačin konstrukciju drugog stepena.21 Takvo stanovište je široko zastupljeno uetnometodološkom pravcu sociologije, a prije svega u njoj srodnoj grani -sociologiji nauke. Ali, takvo stanovište stvara komplikacije, kojih je svjestan diozagovornika nove spoznajne antropologije. Te komplikacije su vezane upravoza funkcionisanje skrivenih obrazaca kulture, a osim toga za fenomen lažnesvijesti u marksističkom smislu. Drugi element, uopšte uzevši, ne pojavljuje seizrazito u metodološkoj refleksiji istraživača kulture koji su pod utjecajemfenomenologije. Po ugledu na Sica, oni skreću pažnju na brojnost predstavakulturne stvarnosti u društvenoj svijesti.

19 S.Osovski, Društvena veza i naslijeđe krvi, Djela, tom 220 K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija21 A.Schütz, Concept and Theory Formation in SocialSciences

18 19

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________

Svijest ο postojanju skrivenih obrazaca kulture i "mnoštvo stvarnosti",zapaženo čak i u primitivnim zajednicama, dovode antropologe kulture dometodoloških konsekvenci izraženih u relativističkim tendencijama ili upokušajima da se prebrodi relativizam putem komplikovanih operacijazasnovanih na rekonstrukciji modela kulture koje su stvorili njeni učesnici. Natim modelima antropolog stvara totalni model, a kasnije, na sintezi raznovrsnihmodela drugog stepena, pokušava da stvori opštu teoriju kulture. Sličnuproceduru, po uzoru na antropologe, pokušavaju da stvore istoričari kulture.22

Taj put prevazilaženja relativizma ne obezbjeđuje pouzdane rezultate. Cakimeđu antropolozima kulture, koji su daleko od stanovišta istorijskogmaterijalizma, rađaju se sumnje prema toj metodi internalističkog poimanjakulture, koje suviše omalovažava njene objektivne aspekte, utemeljene, prijesvega, u predmetnim faktorima društvene makrostrukture, u sferi interesa iuslova društvenog bitisanja.23 Naravno, svi ti faktori imaju svoj odraz uinternalizovanom sloju kulture. Može, ipak, da bude ona obrnuta predstava, kojase rađa u camera obscura društvene svijesti, koju je Marks nazvao izrazomlažne svijesti. Taj odraz često ne predstavlja najbolju osnovu, a sigurno je da netreba da bude jedina osnova za analizu kojoj je cilj dopiranje do totaliteta cjelinauslovljenosti kulture. Pošto taj skriveni sloj kulture predstavlja glavni izvornastajanja lažne svijesti, mora, dakle, biti priznat za predmet, ali ne zaadekvatan instrument spoznaje. Sicov radikalni internalizam rađa mnogesumnje.24

Istraživač kulture i društva treba da upozna spoznajne konstrukcije iklasifikacione kategorije koje grade članovi date zajednice; takvi "modeli kućneproizvodnje", po Levi-Strosu, moraju da operišu humanističkim koeficijentomkao jednim od instrumenata svoje metodološke aparature. Ali cjelinaistraživačeve teorijske koncepcije ne mora da ima karakter "konstrukcije drugogstepena" ili "empirijskih" modela.25 To bi označavalo odustajanje od spoznajnihkompetencija njegove discipline u korist kolokvijalnih pojmova ο kulturi idruštvu.

22 Uporedi: R.F.Berkhofer, Clio and the Culture Concept.23 L.Schneider, The Idea of Culture in Social Sciences24 Uporedi: T.Ejbel (Abell), Modeli u socijologiji.25 Definicija modela kao "emičkih" (fonemičkih) koristi se u odnosu na modele koje

tako doživljavaju oni koji ih sprovode, nasuprot "etičkim" (fonetičkim) modelima koje kon-struišu istraživači. Ove termine uveo je K.Pajk, po uzoru na lingvističku terminologiju.

SOCIOLOGIJA KULTURE

Antropološka ili sociološka teorija kulture ima zadatak ne samo dasintetizuje kolokvijalne pojmove ο kulturi, već da popuni nedostatke i korigujetumačenja tih pojmova putem istraživanja faktičkih zavisnosti koje uslovljavajukarakter kulturnih fenomena. Princip relativizacije kulture ljudskom djelatnošćutreba da brani istraživača od stvaranja hipostaza kojima može da vodi posebnousredsređivanje na simboličko-aksiološki sloj kulture.

Interesovanje za predmetnu sferu kulture donosi, opet, druge metodološke iteorijske probleme. Razumljivo je i opravdano da tehničke nauke, koje se baveispitivanjem i primjenom proizvoda, a prije svega oruđa, kao široke i praktičkiposebno vezane oblasti te sfere kulture, shvataju kulturu na imanentan način,bez ulaženja u njenu filosofsku i društvenu bit. Te nauke spadaju u prirodnediscipline i ne ulaze u okvire humanistike. Slično stanovište, koje se djelimičnomanifestuje u tradicionalnoj etnografiji i istoriji materijalne kulture, izazivaogradu, jer te dvije discipline spadaju u društvene nauke. Ta ograda ne odnosise na poimanje fizičke strane proizvoda kulture kao stvari, jer oni su, bezsumnje, stvari koje predstavljaju dio materijalnog svijeta. Kao proizvodi,predmeti ili oruđa ljudske djelatnosti, podmirujući najšire shvaćene ljudskepotrebe, oni ipak pripadaju i kulturi i trebalo bi da ih društveno-humanističkediscipline razmatraju i u toj njihovoj funkciji. U teoriji istorijskog materijalizmaglavna klasa proizvoda koju predstavljaju oruđa, određivana je ne samo sa svojematerijalno-predmetne strane, nego je - kroz funkciju i povezivanje sačovjekom koji se tim proizvodima služi - shvaćena kao kategorija sredstavaproizvodnje. I to je fundamentalna teorijska kategorija marksističke ekonomije iteorije razvoja.

Globalno, antropološko poimanje kulture obuhvata, dakle, raznovrsneoblike fenomena: predmete koji su proizvod i objekt ljudske djelatnosti, samedjelatnosti, a na kraju i psihička čovjekova stanja: stavove dispozicije, navike,koji su rezultat ranijih djelovanja i priprema i uslov budućih djelatnosti.

U skladu sa ovdje prihvaćenim stavom svi ti fenomeni imaju materijalnikarakter, nema druge kategorije bitka koja bi mogla biti predmet realističkihnaučnih razmatranja. Kultura je prihvaćena kao manifestacija i funkcija fizičkogsvijeta, ali to je funkcija koja ima niz raznovrsnih oblika. Fizički nosioci kultureimaju različite uloge u do sada izdvojenim sferama ili aspektima kulture.Analiza karaktera te povezanosti i funkcija biće predstavljena

20 21


u slijedećim poglavljima i imaće primarni značaj za definisanje klase kulturnihfenomena koji sačinjavaju predmet sociologije kulture kao specijalizovanesubdiscipline.

Jasno je da se svi kulturni fenomeni odnose na čovjeka kao učesnika udruštvenim odnosima i svi su, u određenom stepenu, zajednički grupama,kategorijama ili društvenim zajednicama. Problematika kulture prožima, dakle,cjelokupna sociološka istraživanja i ispitivanja, bar u okviru onih teorija kojemožemo da nazovemo kulturalističkim sociološkim teorijama, a čiji karakter ćekasnije biti podrobnije predstavljen. Baš s obzirom na povezanost svihdruštvenih fenomena sa problematikom kulture, ako se globalno shvati tajpojam, ne može se od antropološke koncepcije kulture načiniti osnovaizdvajanja sociologije kao specijalističke subdiscipline, ravnopravne saoblastima sociologije navedenim na početku ovog poglavlja, takvima kao što susociologije rada i industrije, sela i grada, društvenih slojeva i klasa.

Svaka od tih oblasti ima kao svoj predmet istraživanja društvene odnoseobuhvaćene određenom sferom kulturnih fenomena. Kada bi sociologija kulturetrebalo da se odnosi na kulturu shvaćenu totalno, postala bi (a nema takvepretenzije) nadgradnja svih ostalih oblasti sociologije, ili bi morala da ostanejednostavno sociologija, opšta sociološka teorija.

Florijan Znanjecki u dugoj evoluciji svog teorijskog stanovišta došao je doodredbe mjesta sociologije u okviru nauka ο kulturi, koja je bliska ovojposljednjoj propoziciji. Koliko je u Uvodu u sociologiju, na početku dvadesetihgodina, pokušavao da oštro razgraniči sociologiju od ostalih nauka ο kulturi i dajoj odredi jedino ulogu istraživanja glavnih, iz kulturnih sadržaja apstrahovanihdruštvenih odnosa: društvenih djelatnosti, odnosa grupa, uloga i individualnosti,toliko je trideset godina kasnije, u svom posljednjem kompletnom djelu negiraotakav formalistički prilaz društvenim pojavama. Priznao je sociologiju zanačelnu nauku ο kulturi. Društvene pojave Znanjecki je u tom svom djeluprihvatio za osnovu analize postojanja kulture shvaćene, ipak, ne kao suma svihkategorija kulturnih fenomena, već kao princip njihovog "aksionormativnogporetka". U osnovi tog poretka, kao i njegov uslov, nalazi se uvijek "aksio-normativan, dinamičan društveni poredak uzajamnog djelovanja međujedinkama".26

SOCIOLOGIJA KULTURE

To stanovište Znanjeckog je, naravno, element njegove opšte sociološketeorije, koja se približava kulturalističkom shvatanju sociologije, ali koja izlaziiz okvira sociologije kulture kao specijalne subdiscipline. Iz tog okvira izlazi,također, antropologija kulture kao nauka ο svim oblastima kulture. To globalno,ali, pri tome, više opisno i sumirajuće, nego sinte-tizujuće, stanovište razlikujeantropologiju od načina prilaza kulturnom totalitetu, koji je za sociologijuodredio Znanjecki. A antropologija se razlikuje od sociologije svojim metodamaistraživanja. U skladu sa tradicijom, okreće se istraživanju preliterarnihzajednica kao svom glavnom predmetu. U odnosu na razvijena društvaantropologiju njene kompetencije kvalifikuju da istražuje lokalne zajednice prijeu njihovom okviru, nego u cjelini.

Kao što pokazuju dosadašnja razmatranja, sociologija kulture ne može daima za predmet kulturu u njenom globalnom razumijevanju. Treba joj odreditiuži okvir, i uz to izrazito izdvojen. Izvjesni osnovni metodološki i teorijskiproblemi moraju biti rasvijetljeni baš u odnosu na totalan pojam kulture. Dakle,pri tom pojmu treba ostati i u slijedećim poglavljima.

26 F.Znanjecki, Nauke ο kulturi, str. 677

22 23

SOCIOLOGIJA KULTURE

II. KULTURA I PRIRODA.OD ONTOLOŠKOG DO METODOLOŠKOG PRILAZA

Suprotstavljanje kulture prirodi predstavlja jedan od najstarijih i najčešćihnačina njenog opisa. To suprotstavljanje je implikovano u Ciceronovojdefiniciji i vezano je za etimološku genezu termina koji se odnosio naobrađivanje zemlje i za stariju od tog termina grčku sofističku tradicionalnusuprotnost između onoga što u društvenom životu potiče od prirode i onoga štoima izvor u ugovoru. Izrazito je formulisano u koncepciji Pufendorfa, za koga jeto suprotstavljanje princip izdvajanja kulturnih fenomena, koji su u kontrastu sabijedom i surovošću prirodnog čovjekovog stanja. Slično shvatanje zastupaHerder, koji u kulturi vidi izvor čovjekove dominacije nad životinjskim vrstamakoje, opet, dominiraju nad čovjekom svojom fizičkom snagom i spretnošću,sposobnošću.

Kada je suprotstavljanje oba pojma oštro i jednoznačno, neizbježno senameće pitanje ο izvorištima kulture. Oba citirana pisca iz doba racionalizma iprosvjetiteljstva smatrala su da u objašnjavanju kulture treba posegnuti zatranscendentalnim kategorijama. Obojica su nazivali kulturu darom proviđenja.Ipak, ta metafizička kategorija pojavljuje se u njihovim spisima kao pomoćnoobjašnjavajući pojam. Aktivnost samog čovjeka i karakteristika postignutaputem evolucije anatomsko-fizioloških odlika, prije svega u zrelijoj i širerazvijenoj Herderovoj analizi, čini se da u okviru njihove teorije pružajupotpuno zadovoljavajuća tumačenja geneze kulture.

Metafizički argumenti religijskog karaktera, koji se pojavljuju u djelimaoba spomenuta autora, mogli su da budu odbrana od vjerske cenzure njihoveepohe, ali mogli su da budu i manifestacija tradicionalnog retoričkog stila. Ipak,i u slijedećim vijekovima javljali su se pokušaji ontološkog raz-graničavanjakulture od prirode, koji su kulturi pripisivali metafizički karakter. U filosofskimteorijama XIX vijeka takvo stanovište pojavljivalo se u imperativnomkategoričnom obliku, prije svega onda kada se odnosilo na izdvojenu oblastnazvanu duhovnom kulturom. Najbolji primjer takvog shvatanja kulture su,prije svega, radovi Alfreda Vebera.

27 A.Weber, Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, također uporedi: A.Kloskovska,Masovna kultura.

U kasnijim sociološkim teorijama kulture metafizički iskazi pojavljuju serijetko u tako izrazitom obliku. Ipak se pojavljuju u marginalnim formu-lacijama, koje se, najčešće, odnose na ontološki karakter kulturnih fenomena. Sobzirom na to, čini se poželjnim objašnjenje i tog aspekta socioloških pojmovaο kulturi. Čak i najrigoroznije pretpostavke pozitivističkog stanovišta ne štiteistraživača od izleta u pravcu ontološke problematike, kada za sebe samog želida na potpuniji način odredi orijentaciju svoje teorije, a također i onda kadaanalizira kulturu kao sferu vrijednosti i razmatra njene funkcije u iskustvu ljudi.Dakle, ne čineći ontologiju i teoriju spoznaje centrom svojih interesovanja.Sociolog treba, također, da bude pripremljen da da odgovore na osnovnepretpostavke teorije svih fenomena društvenog života ili njihovih odabranihoblasti.

U prethodnom poglavlju ponašanje i ljudska djelatnost dehnisani su kaoosnovni termini prihvaćeni u ovom radu. Rečeno je, također, da inter-nalizovanioblik kulture, koji se izražava u raznim manifestacijama ljudske svijesti,predstavlja njen neodvojivi aspekt. U skladu sa takvim stanovištem i spoljnedjelatnosti, koje se oblikuju u otkrivene obrasce kulture, kao i njihovaosviješćena strana, povezane su nerazdvojivo sa materijalnim, fizičkimfenomenima bitka.

Na početku formulisanja svoje teorije društveno-ekonomskih fenomenaMarks je, polemišući sa metafizičkim koncepcijama hegelovske ljevice, koje suse odnosile na svijest, i sa Fojerbahovim aistorijskim materijalizmom, odrediosvoje pretpostavke s obzirom na ove pojmove.

Glavna Marksova zamjerka Fojerbahu odnosi se na njegovu nesposobnostda pomiri materijalizam sa istorizmom. A za Marksa istorija je predstavljalarealizaciju kulture - naravno, u širokom razumijevanju tog pojma: realizacijuljudskog svijeta kao transformacije prirodne sredine, a prije svega kaoprelaženja od prirodnog načina podmirivanja potreba do oblika proizvodnjekarakterističnih za civilizaciju. "Svako pisanje istorije mora da polazi od tihprirodnih osnova i njihove modifikacije kroz vijekove, u toku istorije, kojuuzrokuje ljudska djelatnost."28

Izvor kulturnih fenomena Marks je, dakle, jednoznačno definisao. Isto takojednorodno i konsekventno shvaćen je bio njihov materijalistički, tzv. fizički,realan karakter. Brišući dihotomiju između kulture i prirode, koju je zastupalaidealistička filosofija, Marks je ipak bio daleko od naturalizma u

28 K.Marx, Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie; K.Marks, F.Engels,Njemačka ideologija, str. 21

24 25


poimanju kulturne stvarnosti. U svojim polemikama sa materijalističkimnaturalizmom, pišući ο istorijskoj prirodi, koja je rezultat preoblikovanjasredine, koje su vršila sva ljudska pokoljenja redom, sklon je, čak, huma-nizovanju prirode.

Marks je, dakle, formulisao stanovište koje posebno odgovara sociološkojinterpretaciji kulture. Poslije više od sto godina mnogi elementi tog stanovištaširoko su prihvaćeni, čak i na područjima koja nisu pod utjecajem marksizma.

Nijedan savremeni teoretičar ljudskog razvoja koji trezveno, realnorasuđuje ne može da odbaci ili da zaobiđe prirodu kao osnovu društveno-kulturne ljudske stvarnosti. To ne čini ni hrišćanski istraživač procesahominizacije - Tejar de Sarden; on naziva ljudskim paradoksom nevjero-vatanpreobražaj osnovnih sfera života, koji teče zajedno sa malim, po njegovomubjeđenju, morfološkim skokom, koji odvaja čovjeka od njemu u hijerarhijievolucije najbližih čovjekolikih životinja.

Kada Sarden definiše konsekvence takvog skoka u oblasti svijesti, unjegovim formulacijama zapaža se eho vjerovatno Paskalove misli. Istovremenose približava pojedinim Marksovim formulacijama, koliko je to moguće zamislioca dijametralno suprotnih ontoloških pretpostavki. "Ljudska nadređenostzasniva se na refleksiji. Sve drugo ima sekundarni značaj. Refleksija čini odčovjeka predmet sam za sebe. Čovjek ne samo zna, već poznaje sebe; ne samozna, već zna da zna."29

Po Marksovom shvatanju, ljudska svijest nije, naravno, na glavnom mjestuu odnosu na druge oblike djelatnosti, a prije svega u odnosu na rad. A sam radje, opet, definisan u vezi sa sviješću ο njegovim zadacima i svrsishodnosti. Asuprotstavljanje čovjeka životinji izrazito se zasniva na isticanju čovjekovesposobnosti za refleksijsku samosvijest i društvenu spoznaju: "Tamo gdjepostoji neki odnos, postoji on za mene, životinja se ne 'odnosi' ni prema čemu iuopšte se ne odnosi. Za životinju ne postoji njen odnos prema drugima, nepostoji kao odnos."30

Ljudska svijest pod utjecajem društvene uslovljenosti, u dugom procesuistorijske evolucije i na početku, vrlo je ograničena u svom opsegu i obliku. Napočetku, skok koji se dešava u toj oblasti između čovjeka i životinjskih vrstanajbližih čovjeku nije veliki i odgovara prirodnim anatomskim i fiziološkimpromjenama.

U savremenoj nauci tvrdnja ο genetskoj povezanosti kulture sa prirodom jeopšteprihvaćena u ravni ontološke interpretacije. Naglašava se čak iprosvijećena hrišćanska misao. Teza Tejara de Sardena ο transcendentnomizvoru i cilju bitka kao ο tački Omega, koji je istovjetan sa početkom, jedino jepratilja naučnog tumačenja prirodnog, evolucionog procesa hominizacije, ali totumačenje ne zamjenjuje. Dakle, u osnovi sociologije kulture nalazi sestanovište u skladu sa kojim kultura proističe iz ljudske prirode kao vrste ufilogenetskom smislu, to znači da kultura čovječanstva, razmatrana izperspektive antropogeneze, kroz beočuge koji vode do vrste homo sapiens i krozfaze njene istorije, ne može da ima drugi izvor nego prirodu vrste koja seoblikuje. Stotine hiljada godina njenog kumuliranog iskustva udaljavaju od togprvobitnog izvora svako sljedeće pokoljenje ljudi koji društveno žive,postavljajući između njihove prirodne opremljenosti i naturalnog svijeta prirodevještačku kulturnu sredinu.

U ontogenezi čovjeka kao društvenog bića, kao pojedinca, sve više rasteuloga socijalizacije, prenošenja i prihvatanja kulturne tradicije koje je Herdernazvao drugim, ponovnim rađanjem čovjeka. U ontogenezi se, dakle, kultura nerađa jednostavno iz prirode, kao spontani odgovor organizma na prirodneizazove. Put ljudske jedinke do konkretne kulture, jednog od brojnih,pluralistički shvaćenih oblika kulture čovječanstva, ne može biti prihvaćen kaopotpuno prirodan proces, iako se ostvaruje i kroz prirodne fizičke i psihičkemehanizme.

Teorije koje priznaju zavisnost kulture od prirode, odlikuju znatne razlike,a često čak i kontradikcije u interpretaciji povezanosti te dvije oblasti. Kaoprimjer stanovišta kontradiktornih u osnovnim tezama mogu da poslužefunkcionalizam Malinovskog i prvobitna verzija psihoanalize koju je razvijaolično Frojd, a koja se razlikuje u mnogo čemu od interpretacije kulturističkogpravca koji zagovaraju njegovi učenici i sljedbenici.

Po Malinovskom, kultura predstavlja poseban ljudski oblik, ljudsku formupodmirivanja primarnih i sekundarnih, kao i integracionih potreba, a njihovizvor se nalazi uglavnom u nagonima organizma (glad, žeđ, potreba zadisanjem, snom, aktivnošću i odmorom, seksualni nagon). Zato, po njemu,"svaka teorija kulture mora da počne od organskih potreba čovjeka".31 U svimkulturama postoje trofazni ciklusi života, koji obuh-vataju nagon, aktivnost kojuje on izazvao, i postignuto stanje podmirenja.

29 Ε Teilhard de Chardin, Le phenomene humain30 K.Marks, F.Engels, Njemačka ideologija, str. 32

26

31 B.Malinovski, Naučna teorija kulture, str. 56

27


Karakter aktivnosti, a čak i jačina potrebe razlikuju se u društvenim uslovimazavisno od stvorene kulture, koja predstavlja, u skladu sa tom teorijom,vještačku sredinu, koja daje čovjeku, prije svega, sredstva za podmirivanjepotreba. Svaka kultura je funkcionalna, pa čak, kako se može zaključiti izdefinicije Malinovskog, na svoj način eufunkcionalna, tj. djjeluje u određenimuslovima optimalno u odnosu na potrebe.

Krajnje različita je interpretacija kulture kod Frojda. I on razumije kulturukao odgovor na djejstvo nagona, a, u stvari, glavnog nagona, libida. Ali, ulogakulture nije u optimalnom podmirivanju potreba, nego u represiji nadprvobitnim potrebama - prije svega putem mehanizma superega, pod utjecajemsistema moralne kontrole - i davanjem surogata, nedovoljnog i nesavršenogpodmirenja u obliku umjetnosti, u nauci, religiji. Kultura nosi osjećanjenelagodnosti (das Unbehagen), kultura je, prije svega, snaga koja koči,zadržava, a ne ostvaruje prvobitne i autentične nagone prirode. Razne forme,oblici kulturne djelatnosti izazivaju redukciju jačine nagona. Zahvaljujući tome,ti oblici mogu da štite od neuroza, pa čak i psihoza i sprečavaju nekontrolisanopražnjenje agresije, koja bi značila povratak stanju prirode kako ga vidi Hobs.Po Frojdu, u suštini, kultura ipak predstavlja izvor patnje i čini ljude isto tolikonesrećnima, koliko i posljedice pražnjenja destruktivnih nagona kojesprječava.32

Frojdovi pogledi na odnos kulture i prirode ulaze u oblast filosofije i nemogu biti podvrgnuti naučnoj verifikaciji. Sličan karakter imaju opšte tezefunkcionalne teorije kulture Malinovskog. U mnogim antropološkim radovimačinjeni su pokušaji da se tom odnosu pripiše karakter empirijskih teza, aistovremeno da se one sistematski predstave.

U traganju za odlikama koje razlikuju kulturne fenomene od prirodnih, tj.od neposredno uslovljenih prirodom, najčešće se nabrajaju slijedeće odlike,koje su međusobno u opoziciji: priroda se odlikuje univerzalnošću, kultura -raznovrsnošću specifičnih svojstava; prirodna djelatnost je spontana, kulturnesu regulisane na normativan način; to što je prirodno odlikuje se apsolutnošću, akulturno je relativno i mora ili može da se razmatra u vezi sa drugim oblastimafenomena koje je objašnjavaju u odnosu na prirodu.

Svi izloženi stavovi ο suprotnosti kulture i prirode ipak izazivaju ograde.Mogu se navesti argumenti koji ograničavaju njihovu opravdanost. U

teorijama antropologije kulture posvećeno je mnogo pažnje upravo problemuuniverzalnosti kulture, zbog njegovog meritornog i metodološkog značaja.Mardok, na osnovi obimnog empirijskog materijala, nabrojao je po abecednomredu oko dvije stotine kulturnih fenomena, čije je postojanje definisao kao opšteu svim ljudskim zajednicama. To su, između ostalog, takvi fenomeni kao:higijena, jezik, srodstvo, porodica, vaspitanje, vlast.

Slično shvatanje tog problema zastupao je i Parsons, koji je ipak smatraoneophodnim ograničenje opsega univerzalnosti kulturnih faktora pomoćuuvođenja kriterijuma razvojnih stadijuma, u okviru kojih je moguće utvrđivanjeuniverzalnosti. Najniži stadijum razvoja u njegovoj kvalifikaciji obuhvatareligiju povezanu sa magijom, jezik i društvenu organizaciju na principusrodstva. Za najviši stadijum karakteristične uni-verzalije su ekonomija ibirokratija.

Uvodeći u pojam univerzalnosti kulture istorijsko ograničenje, Parsons idekorak naprijed u pravcu koncepcije društveno-ekonomskih formacija, naravno,bez prihvatanja svih teorijskih implikacija koje iz toga proizlaze. Univerzalije,koje je on izdvojio, imaju, dakle, ograničeni opseg, ali predstavljaju čvrstoodređene tipove društvenih uređenja. A univerzalije koje je nabrojao Mardokodnose se na opšte oblasti društveno-kulturnih fenomena. Te oblasti mogu,dakle, biti prihvaćene kao univerzalne, ali način na koji su regulisane različit jei može da da argumente zagovornicima teze ο relativizmu, a ne kulturnomuniverzalizmu.

Klakhon, razmatrajući problem kulturnih univerzalija, pošao je drugimputem. Potražio je detaljno određene odlike kulture, npr. moralne norme, čijikarakter je identičan u svim ljudskim društvima. Kao jednu od tih normi naveoje princip zaštite života članova sopstvene grupe. I tu je normu morao ipak daogradi određenim užim principima. Mnogi autori su smatrali da su univerzalneodlike kulture određene vrste zabave i igara. Toj grupi pripadaju Kajoa,Hojzinga, Mur i Anderson. Levi-Stros priznavao je tabu rodoskvrnuća zaapsolutno opštu, detaljno određenu kulturnu normu.33 Osnovne koncepcijestrukturalizma Levi-Strosa, bolje od te pojedinačne teze, pokazuju njegovistavovi ο problemima kulturnog univerzalizma.

32 Naročito uporedi: S.Frojd, Kultura kao izvor patnje; od istog autora - Budućnostjedne iluzije. U: Čovjek.

33 G.EMurdock, The Common Denominators of Cultures; XParsons, Evolutionary Uni-versals in Society. Sic et Non; C.Levi-Strauss, Les structures elementanes de la parante;J.Huizinga, Homo ludens

28 29


Karakteristično je da su Levi-Strosove koncepcije počivale nalingvističkim teorijama. S gledišta problema koji ovdje analiziramo srodne sukoncepcijama Čomskog, a to opravdava poređenje stanovišta ova dva autora.Čomski je razvio tezu ο opštosti osnovnih pravila gramatike, proizašlih izjedinstva i univerzalnosti mehanizma koji generiše sve prirodne jezike. Tajmehanizam je definisao kao jezičku kompetenciju, koju je smatrao urođenom isvojstvenom ljudskoj vrsti.

Levi-Stros također vidi u jezičkim fenomenima univerzalne odlike, kojesmatra za odraz opšte strukture ljudskog uma. Po Levi-Strosu, svaka kultura jesvojevrsna kombinacija elemenata izabranih iz bogatog materijala psihofizičkihmogućnosti čovjeka. Ti elementi se djelimično razlikuju u pojedinim kulturama,ali zakoni njihove kombinacije su univerzalni za razne kulturne sisteme: zajezik, za sistem srodstva ili za ekonomsku razmjenu.

Taj princip je u Strukturalnoj antropologiji bio postavljen kao hipoteza, dabi u tomovima Mitologika, koji su uslijedili, bio kategorično formulisan. Opsegprimjene tog principa Levi-Stros je proširio na sve oblasti kulture. Ipak, jednaoblast je bila predmet empirijske analize: mitovi Indijanaca obje Amerike.34

Levi-Strosova teorija ide u pravcu stvaranja zajedničkog koda, drugim riječima,sistema pravila, zakona koji su svojstveni svim kulturnim fenomenima.Ubjeđenje da je takav zadatak opravdan počiva na premisi da je zajedničkauniverzalna osnova cjeloklupne kulture neosviješćena struktura ljudskog uma.To stanovište je izrazio Levi-Stros, tvrdeći da neophodan "učesnik" ulingvističkim debatama treba da bude ljudski um.35

Levi-Stros i Čomski upotrebljavaju, dakle, isti termin da bi definisaliizvorište univerzalizma oblasti kulture koje istražuju. Engleska riječ mind, a jošviše termin esprit, koji Levi-Stros upotrebljava u francuskoj verziji svojihstudija, može da se tumači ili psihološki i naturalistički, ili ontološki mentalno,sa idealističkim primjesama. Obojica se djelimično priklanjaju tom prvomtumačenju, a sigurno ga ne isključuju. Levi-Stros definiše strukturu mozga kaobiološku osnovu jezičkog sistema. Čomski, opet, dozvoljava mogućnostobjašnjavanja mentalnih fenomena pomoću poznatih fizioloških i fizičkihprocesa.36

SOCIOLOGIJA KULTURE

Slično tumačenje može biti prihvaćeno kao potvrda univerzalnog karakteraprirodnih uslovljenosti kulture i njenih manifestacija. Ali, ako je opseg utjecajatih uslovljenosti previše proširen, cijela koncepcija dobija naturalistički karakteru prilazu društveno-kulturnim fenomenima i može da izazove negodovanje.Definisanje kulturnih sistema kao odraza neos-viješćene strukture ljudskog uma,uz istovremeno priznavanje ogromne raznovrsnosti kulturnih rješenja problemaljudskog bića, moglo bi da dovede do nekog oblika rasizma. Poznato je da jeLevi-Stros odlučno odbacivao takvo stanovište. Ali, u polemici u kojoj jepokušavao da u istoriji pokaže izvorišta složenih i raznovrsnih oblika kulture,njegova argumentacija nije bila dovoljno produbljena i ubjedljiva.37

Iste primjedbe izaziva i naturalističko, kao i racionalističko tumačenjeopšte jezičke kompetencije u teoriji Čomskog. Oba autora vrše redukcijukulturnih fenomena, do procesa koji se dešavaju u individualnoj psihi. Protivtakvog stava bile su usmjerene Marksove kritičke primjedbe na Fojerbahovudefiniciju ljudske suštine ("neki apstraktum svojstven pojedinačnomindividuumu"). Levi-Stros antropolog, dakle predstavnik društvenih nauka,češće od Čomskog poziva se na utjecaje društva na pojedinačne ljude. U uvoduu Antropologiju i sociologiju Marsela Mosa piše, na primjer, da društvenastruktura ostavlja pečat na ljudskoj jedinki. Ali, ta formulacija potiče iznjegovog ranijeg perioda. Slične toj formulaciji, brojne opaske u kasnijimradovima ο društveno-istorijskoj uslovljenosti kulture nisu dosljedne osnovnojtezi strukturalizma ο ulozi uma i njegove neosviješćene strukture. Ta osnovnateorijska premisa, koja govori ο univerzalizmu koji je osnova svake kulture,podliježe modifikacionim ograničenjima zbog Levi-Strosovog bogatogempirijskog znanja, ali ipak nije sa tim znanjem čvrsto i konsekventnopovezana.

Analogna situacija je i u slučaju Čomskog, čije je lingvističko znanjepodređeno filosofskoj tezi u osnovi teorije koju razvija i kasnije, posebno udjelu Language and Mind.38

34 C.Levi-Strauss, Mythologiques. Le eru et le cuit; Du miel aux cendres; L'Origine desmanieres de table; L'Homme mi

35 K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija, str. 13336 Isto, str. 159; E.Leach, Levi-Strauss, str. 126; H.Gardner, The Quest for Mind, str. 242 i

dalje

37 K.Levi-Stros, Rasa i istorija. U tom novijem radu Levi-Stros prije podvlači razno-rodnost nego univerzalnost kulture, dok njegovi izvori ukazuju bilo na izolaciju ljudskihzajednica ili, u slučaju njihove blizine, na težnje ka manifestacijama etničke posebnostisvakog društva.

38 N. Chomsky, Language and Mind; Lingvistika i filosofija; J.Lyons, Chomsky;J.Green, Psycholinguistics. Chomsky and Psychology

30 31


Univerzalističke koncepcije kulture obojice naučnika vezane su za pojam οdubokim osnovama kulture u ljudskoj jedinki, shvaćene ili naturalistički iliracionalistički. Oba tumačenja povezuje individualistička redukcija, koja dovodido umanjenja ili potpunog previđanja aktivne uloge društvenih odnosa ikontakata sa sredinom u procesu razvoja kulture. Taj nedostatak je posebnoupadljiv sa sociološkog gledišta, ali te nedostatke prebacuju autorima i takvilingvisti i psiholozi kao što su, na primjer, Sarles, Ingve, Barkov i mnogobrojniautori koji polaze od marksističkog stanovišta.39 Kritičari sociološke orijentacijetvrde da se razvoj jezika i kulture ne može objasniti bez interakcije i istorijskihprocesa kumulacije njenih rezultata. Društvene uslovljenosti su, također, izvorkulturnih pravilnosti različitih od čisto prirodnih činilaca. Društveneuslovljenosti opravdavaju nomotetički karakter sociologije, ili bar njenumogućnost formulisanja generalizacija. Taj problem će biti predmet razmatranjau slijedećim poglavljima. I baš s obzirom na povezanost sa njim, posvećeno jetoliko mjesta problemu univerzalnosti kulture. Ostali kriteri-jumi razlikovanjakulture i prirode biće samo ukratko predstavljeni.

Suprotstavljanje prirode kulturi, s obzirom na nespontani karakter kulturnedjelatnosti, izaziva također niz primjedbi. Ako se teza ο nespon-tanomkarakteru kulture proširi na sve vrste i aspekte kulturne djelatnosti, pokazaće seda je lažna. Na primjer, jaka, snažna internalizacija kulturnih obrazaca i normiuzrokuje da se djelatnosti koje im odgovaraju s gledišta motivacije prihvataju itumače kao potpuno spontane, stihijske. Upravo takva je funkcija skrivenihobrazaca kulture. Sigurno je da u toj oblasti postoje posebni mehanizmiprirodne i kulturne regulacije ponašanja, ali to ipak nije kategoričnorazgraničenje.

Relativan karakter kulturnih djelatnosti može se različito tumačiti. Umetodološkoj ravni izaziva drugačije konsekvence nego što ih izaziva uontološkoj. Ranije smo već utvrdili da teze ο ontološkoj nezavisnosti kulture odprirode nemaju oslonac u savremenim naučnim teorijama. Primjerkarakteristične interpretacije za stanovišta savremenih humanista je koncepcijaKrebera, koji tvrdi da kulturni fenomeni proizlaze iz društvenih, a ovi, opet, izprirodnih fenomena.

Ako, ipak, prihvatanje relativnosti kulture treba da označava mogućnosttumačenja kulturnih pojava pomoću njihove prirodne uslovljenosti, takvaredukcionistička pretpostavka, zavisno od stepena njene konsekvencije, nailazina kritike različite jačine i odlučnosti. Brojni predstavnici humanističkeorijentacije u filosofiji ili sociologiji potpuno odbacuju mogućnost tumačenjadruštveno-kulturnih fenomena u kategorijama prirode.

Takav stav su u poljskoj sociologiji zauzimali Znanjecki i Čarnovski, alisvaki od njih je krenuo iz različitog teorijskog pravca. Čarnovski je svoje ranestavove formulisao pod isključivim utjecajem Dirkemove sociološke škole.Znanjecki je bio pod utjecajem francuske filosofije, ali njegove rane radovekarakteriše sličnost sa njemačkim formalistima. Kasnije se suočava saameričkom sociologijom i ona je predmet konfrontacije sa njegovom teorijom,jer ο nekom pasivnom podlijeganju njenom utjecaju ne može biti govora uovom slučaju. Od američkih sociologa najbliži Znanjeckom bio je, ne inicijatoristraživanja i prvi saradnik- Tomas, nego Robert Mekajver, koji je i sam biomalo američki.

Prilikom predstavljanja teorija kulture Čarnovskog i Znanjeckog trebaistaći suštinsku razliku između njihovih stanovišta u odnosu na istoriju. Istorijakao disciplina i kao predmet istraživanja odigrala je ogromnu ulogu u naučnomdjelu Čarnovskog. Na to su utjecali njegovo rano interesovanje i veza saDirkemovom školom, a kasnije je utjecaj istorijskog materijalizma učvrstiotakav stav. U poimanju istorije Čarnovski je bio daleko od ideografizma. Istorijuje sociologizovao u skladu sa intencijama dirkemista i francuske škole sinteze.Pisao je da je za istoričara uslov ispunjenja zadatka da i sam bude sociolog.Istoriju kulture je shvatao prije svega kao sociologiju, određujući joj kaozadatak istraživanje sistema vrijednosti koji bi dali normativnu osnovuzakonitostima, koje se manifestuju u jednokratnim činovima ljudskekoegzistencije.40

Čarnovskog nije brinulo što su sociološka razmatranja pretrpana istori-jskim činjenicama. Naprotiv, to je bio njegov metod. Drugačije se predstavljastanovište Znanjeckog. Udaljen, naročito u ranoj fazi svog naučnog rada, odutjecaja Dirkemovog "sociološkog imperijalizma", po uzoru na njemačkeformaliste pokušavao je da pokaže da je sociologija potpuno odvojena od drugihnauka koje se bave kulturom, koliko metodom, toliko i

39 H.B.Sarles, A Human Ethological Approach; V.H.Yngve, Human Linguistics, kao irazmatranja u tomu: Organization of Behavior in Face to Face Interaction. J.H.Barkow,Human Ethology and Intra-individual Systems

40 S.Čarnovski, Metodološke pretpostavke u istraživanju razvoja društava; Istorija iistorija kulture

32 33


predmetom. Pod utiskom Bartovih primjedaba, plašio se da će teorija društvaostati samo nova forma filosofije istorije sa novim nazivom.

I pored tih razlika, oba autora povezuje jedan bitan momenat, koji seodnosi na opštu teoriju društvenog razvoja. Upoređivanje stavova Znanje-ckog,iznijetih u članku "O stupnjevima društvenog razvoja", sa kritikomevolucionizma u "Metodološkim pretpostavkama u istraživanju razvoja ljudskihzajednica" Čarnovskog, pokazuje njihovu znatnu podudarnost, ako ne iistovjetnost. Podudarnost je uslovljena jedinstvenim humanističkim stanovištemi određenim opštesociološkim koncepcijama.

Humanistički karakter socioloških teorija obojice autora ima bitan značajza formulisanje koncepcije kulture u tom okviru i zahtijeva ovdje nešto širiprikaz. Po Čarnovskom, humanizam je imanentna odlika sociologije; ovatvrdnja ne zahtijeva obrazloženje. Definisanje odnosa kulture prema prirodi kaopredmeta sociologije čini se potpuno nepotrebnim, jer je sama koncepcijaprirode isključena iz socioloških razmatranja. Doduše, prilikom razmatranjapojedinačnih problema sociologije kulture, na primjer, analize evolucijeznačenja literarnih simbola, Carnovski je spominjao potrebu da se uzme u obziri biološki faktor.41 Ipak, u njegovoj teoriji dominira stanovište po kome jenepromjenljiva ljudska priroda samo fikcija koju postulira racionalističkafilosofija XVIII vijeka. Sa tim stanovištem je povezan ekstremni istorizam ushvatanju vrijednosti, a ο njemu ćemo još govoriti.

U skladu sa svojom tezom da "istoričara ili sociologa interesuje jedinočovjek kao biće koje je u interakciji sa drugim ljudima",42 dakle, istorijskipromjenljiv, Čarnovski je prihvatao koncepciju Levi-Brila ο zavisnosti psihe,uključujući i umijeće rasuđivanja, od društvenih uslova. Odbacivao je, dakle, alimine potrebu da se poseže za somatskim podacima, koji, po njemu, ne moguda tumače društveno-kulturnu djelatnost i čovjekove predstave, koje semijenjaju i modifikuju u istorijskom procesu.

Ni Znanjecki nije ništa manje kategorično odbacivao naturalističku analizukulturnih fenomena. Ali, dublje interesovanje za filosofiju i bolje poznavanjepsihološko-društvenih teorija naturalističke provenijencije primoravalo ga je nadetaljniju analizu tog problema. Predstavljajući u Uvodu u sociologiju ontološkepostavke svoje teorije kulture, Znanjecki je

SOCIOLOGIJA KULTURE

negirao bilo kakve korelacije između prirode i društvenih i kulturnih tvorevina.Samu fizičku stvarnost, u skladu sa važećim stanovištem tog doba, predstavljaoje kao pojmovnu konstrukciju humanističkog karaktera, a svaka ljudskadjelatnost je bila transpozicija misaonog procesa. S vremenom, u djelu SocialActions, priklonio se stanovištu emergentizma kao ontološke teze, a svojhumanistički antinaturalizam zadržao je kao metodološki princip.

Kulturna djelatnost je, po Znanjeckom, mogla da bude analizirana jedino ukategorijama drugih kulturnih djelatnosti, a svako traženje utjecaja biopsihičkihfaktora smatrao je za neopravdano. Posebno je bila oštra njegova kritikakoncepcije ljudske prirode, manje upletena u filosofske postavke od osnovneekspozicije njegovih stavova. Ta kritika je bliska polaznom stanovištuČarnovskog. Znanjecki se, ipak, poziva na nešto drugačiji repertoarnaturalističkih teza i polemiše sa njima više pomoću socioloških, negoistorijskih argumenata. Ali, u pojedinim pitanjima, a prije svega u kritici rasno-antropoloških teorija, njihovi stavovi su identični.

Znanjecki, također, ne prihvata tezu da je ljudska priroda, koju definiše kaodruštvenu manifestaciju pojedinca, nepromjenljiva i smatra je tvorevinomdruštva koje operiše određenim sistemom vrijednosti. Te vrijednosti iprihvaćene društvene norme, a ne prirodni instinkti, odlučuju ο manifestacijiosjećanja, ο karakteru reakcije, čak i ο osnovnim biološkim nagonima, kao štosu glad, seksualni nagon, potreba za jelom. Sa tog stanovišta formulišeZnanjecki kritiku teorije nagona u klasičnom obliku, kao i opštu koncepcijupsihoanalize i biheviorizma. Kritika - s obzirom na klasifikaciju društveno-kulturnih fenomena izvedenu iz bioloških motivacija - u mnogo čemu jeaktuelna do danas.

Znanjecki tim putem ide daleko. U periodu određenih pokušaja primjeneTomasove teorije (for wishes) kao osnove motivacionog tumačenja ljudskihčinova, pokušaja čiji se tragovi još vide u djelu Social Actions, 1936. g.,Znanjecki u Naukama ο kulturi (1952) dolazi do potpunog isključenja problemamotivacije iz socioloških istraživanja i razmatranja. To ima značajnekonsekvence za tumačenje osnova kulture. Već u Uvodu u sociologijuZnanjecki je napisao: "Priroda čovjeka kao predstavnika vrste homo sapiens nemože da objasni njegovu djelatnost kao stvaraoca kulture."43 Ta tvrdnja se možerazličito tumačiti. Kada bi se u njoj vidjelo

41 S.Čarnovski, Djela, tom 1, str.19742 S.Čarnovski, Djela, tom 2, str. 200 43 F.Znanjecki, Uvod u sociologiju, str. 81

34 35

Antonjina Kloskouska SOCIOLOGIJA KULTURE

jedino negiranje mogućnosti objašnjavanja raznovrsnih istorijskih oblikakulturnih fenomena na osnovu bioloških uslovljenosti, u tom obliku bi jeprihvatila većina savremenih sociologa. Ne, nego je Znanjecki otišao dalje.Negirao je genetsku vezu kulture uopšte, kulture kao totalnog fenomenasvojstvenog čovjekovoj stvarnosti, čovječanstvu, sa biološkim odlikama vrste.Istina, odrekao se srodnosti sa metafizikom idealističke filosofije kulture.Pitanje ο prvobitnom izvoru kulture je, dakle, ostavio bez odgovora. Odbacivaoje dvije njemu savremene, glavne orijentacije društvene psihologije, tj.psihoanalizu i biheviorizam, zbog njihovih naturalističkih teza. Nije pokušao darazmotri i ocijeni njihove propozicije sa metodološkog stanovišta.

U radovima Čarnovskog elementi kritike naturalizma su fragmentarni upoređenju sa Znanjeckim. Ipak, on nalazi čvršći oslonac u istorizmu, kojiZnanjecki nije mogao da prihvati ni u posljednjim svojim djelima, iako je unjima raskinuo sa formalističkim tendencijama iz svog ranijeg perioda i pokušaoda sociologiji nađe mjesto u okvirima drugih kulturnih sistema, a ne van njih.

Široko shvaćeni istorizam može da bude prihvaćen kao glavni pokazateljrazlika između nauka ο kulturi i prirodnih nauka. Na granici ove dihotomijelociraju se pozitivistički orijentisane teorije društvenih nauka. S gledištaistorizma treba, dakle, započeti analizu metodološkog upore-đivanja ilisuprotstavljanja fenomena kulture i prirode. U metodološkom prilazu, topoređenje rađa, prije svega, pitanje - koje tvrdnje, koja pravila mogu da seodnose na svaku od tih oblasti, koje metode treba primjenjivati u njihovomistraživanju, kakve su, s tog gledišta, sličnosti, a kakve razlike između naukakoje kulturu i prirodu imaju kao predmet svojih istraživanja?

Kada je Diltaj osamdesetih godina prošlog vijeka definisao svojstva "naukaο duhu", pripisivao im je mogućnost rješavanja osnovnih zadataka prirodnihnauka i, dodatno, po njemu najvažniju, mogućnost formulisanja sudova οvrijednostima. Rikert je smatrao da je odnos prema vrijednostima glavni principnauka ο kulturi. Ipak, smatrao je da je problematična mogućnost formulisanjaopštih zakona koji se odnose na kulturne fenomene. Maks Veber niz godina je usvom intelektualnom razvoju razmatrao problem vrijednosti u nauci, djelimičnomodifikujući svoj prvobitni stav u kasnijim radovima. Veber je definisao naukeο kulturi kao discipline koje upoznaju stvarnost u njenom kulturnom značenju,vezane za ideju

vrijednosti, zbog čega zahtijevaju posebne metode, koje se razlikuju od onihprimjenjivanih u prirodnim naukama. Istorijska svojstva problema i značenjakulture ne mogu se tumačiti kao fenomeni prirode, ali se mogu razumjeti.Formulisanje opštih zakona, a to je zadatak svake nauke, ostvaruju nauke οkulturi pretežno konstrukcijom idealnih tipova koji omogućavaju upoznavanjeistorijskih povezanosti fenomena. Idealni tipovi trebalo bi da izrazito izdvajajuvrijednosne sudove istraživača od vrednujućih procesa koje istražuju. Ali, poVeberu, ostvarenje takvog postulata sudara se sa brojnim teškoćama.44

Sociološki empirizam u slijedećim desetljećima nije vidio slične teškoće uistraživanju društvenih pojava. Kada su se nauke ο društvu i kulturi našle podutjecajem neopozitivističke metodologije, kao osnovni problem pojavio sepostulat da im se pripiše nomotetički karakter, prihvaćen kao apsolutnikriterijum naučnosti spoznajnih konstrukcija.

Taj problem se drugačije rješava u odnosu na društvene nauke i sensustricto humanističke. U okviru sociologije došlo je do podjele na dva pravca,koji mogu da se definišu kao nomotetički i kulturalistički. Ovdje će drugi bitiglavni predmet razmatranja. Prvi, koji je vezan za pokušaje kopiranja uzorkaprirodnih nauka, odlikuje se uvjerenjem u mogućnost apstrahovanja od kulturneraznolikosti mehanizma društvene djelatnosti, težnjom ka kvantifikacijiistraživačkih metoda i manje ili više krajnjim biheviorističkim tendencijama upoimanju društvenih fenomena.

Napori empirijske sociologije ipak nisu doveli do izjednačenja njenemetodologije sa prirodnim naukama, čak i uz prihvatanje svih obaveznihkriterijuma u toj drugoj kategoriji nauka. Po mišljenju mnogih metodologa,društvene nauke - izuzimajući ekonomiju - ne formulišu zakone koji bi bilitoliko opšti i čvrsti - tolike opštosti i jačine kao u slučaju egzaktnih nauka. Nedostižu njima svojstvenu specifičnost i preciznost. Pravilnosti koje utvrđujuimaju, u najboljem slučaju, probabilni karakter, a tvrdnje ne stvaraju zatvorenesisteme. Sto je oblik tvrdnji specifičniji i precizniji, raste vjerovatnoća da sulažni kao opšti zakoni, a iz toga proizlazi neophodnost njihove redukcije dokategorije ideografskih tvrdnji, dakle, pojedinačnih opisnih sudova.45

44 M. Weber, Die "Objektivität" sozialwissenschaftlicher und socialpolitischer Erkenntnis; Der Sinn der "Wertfreiheit" der sozialen und ökonomischen Wissenschaften

45 Uporedi: E.Nagel, Struktura nauke; C.G.Hempel, The Function of General Laws inHistory, citat prema: M.Lesnoff, The Structure of Social Science; D.Walsh, Sociology and theSocial World, kao i Varietes of Positivism u: New Directions in Sociological Theory.

36 37


Neopozitivistička kritika ograničenih mogućnosti društvenih nauka, vezanaza istorijski karakter društvenih fenomena i za istoricističke metode njihoveanalize, bila je posebno oštro izražena kod Popera. Ali, mogla je da budeprihvaćena kao opravdana jedino kada bi predstavnici društvenih nauka bilispremni da prihvate univerzalnost primjene pozitivističke metodologije iistovjetnost zadataka sopstvene discipline sa zadacima koji stoje pred egzaktnimnaukama. Takav stav nikada nije bio opšteprihvaćen. U drugoj polovini XXvijeka primjećuje se izrazita tendencija vraćanja humanističkom pravcu udruštvenim naukama i razvijanja novih pravaca. Formulisanje zadataka kojeimaju istraživanja društva i kulture prenijeto je na drugi teren, različit od onogkoji je određivala empirijska metodologija. Promijenilo se, također, mjesto iznatno je porasla uloga kulturnih fenomena u cijelom kompleksu kul-turno-društvenih problema. Šicova fenomenološka sociologija vrlo radikalno kritikujestavove pozitivističkih sociologija ο identičnosti načela spoznaje prirode idruštvene stvarnosti. Sikurel dovodi u pitanje opravdanost danas primjenjivanogmjernog aparata u društvenim naukama, smatrajući da je stran empirijskiistraživanoj i konceptualno analiziranoj društvenoj stvarnosti. U svojimetnometodološkim istraživanjima Garfinkel operiše, prije svega, kvalitativnimmetodama prikupljanja podataka i njihove emprijske analize, iako se u okvirimatog pravca mogu naći kvantitativne metode, kao, na primjer, etnometodološkodefinisanje društvene situacije. S obzirom na ulogu kakva se u fenomenološkojsociologiji pripisuje kolokvijalnoj konstrukciji društvene stvarnosti, to jestznanju ο društvenoj stvarnosti koje stvaraju sami njeni učesnici, kao osnovnom,elementarnom materijalu u stvaranju socioloških teorija, dominira ipakkvalitativni prilaz društvenim fenomenima, jer takav prilaz je odlikaopšteprihvaćene vizije društvene stvarnosti.46

Krajnje empirijsko stanovište odbacili su, također, i simbolički interak-cionizam i dio teorija iz kruga utjecaja Midovog društvenog biheviorizma iBerkovih koncepcija. U Francuskoj se strukturalizam nije tako čvrsto povezaosa empirizmom kao američki funkcionalizam. Kako nam pokazuje primjerParsonsa i njegovih brojnih saradnika empiričara i u

Americi je ta veza bivala površna i nije davala pečat cijeloj disciplini, iako jesvojevremeno bila vrlo utjecajan pravac.

Antipozitivistički pravac u sociologiji, koji stvara bolje osnove za istra-živanje kulturnih pojava i primjenu istorijske perspektive u prilazu istima,naravno, nije jedinstven po svom karakteru. U nekim vidovima tog pravca, prijesvega u onom sa fenomenološkim osnovama, pojavila se tendencija uvođenjafilosofskih pretpostavki metafizičke provenijencije u oblast društvenih nauka.To osporava opravdanost nekih krajnjih teza kritike empirizma, kao i to da li sumetodološke propozicije koje bi trebalo da ga zamijene odgovarajuće. Prilikomtraganja za stanovištem korisnim za sociološku analizu kulture, treba jošrazmotriti i druge teorijske orijentacije.

Pravac humanističke, antipozitivističke reakcije u sociologiji predstavlja,ipak, samo jednu njoj savremenu orijentaciju, koja posredno određuje svojodnos prema problemu veza između kulture i prirode. S druge strane,istovremeno se pojavljuje novi vid naturalizma, koji problematiku društvenihnauka razmatra neposredno u odnosu na te veze. Pored sve veće unutrašnjespecijalizacije, svojstvene svim savremenim naukama, događa se istovremenoproces rušenja granica između disciplina. Zahvaljujući tome, na otvorenimprigraničnim poljima rađaju se biohemija, biologija i molekularna hernija,kibernetika. Pojedina otkrića u tim naukama, a prije svega otkriće genetskešifre, imala su značajan utjecaj na društvene nauke. Uz to, poraslo jeinteresovanje sociologa za nove rezultate istraživanja u oblasti etologije.

Kao rezultat toga pojavljuju se novi pravci naturalizma, koje predstavljajurazni tipovi etologije i sociobiologije. Neke od tih teorija u oblasti nauke οčovjeku ograničavaju se na psiho-društvenu problematiku, na proučavanje maledjece i neposrednih interakcija, prije svega vanjezičkih u okvirima proksemike,tj. na proučavanje neposrednih ljudskih kon-takata. Halovej, Kendon, Sarlessvjesni su složenosti ljudskih djelatnosti koje, također, podliježu utjecajimakulture i makrodruštvenih odnosa. I odatle potiču upozorenja da se potpuno nenegira granica koja dijeli ljude od životinja.47

Ali Vilson i neki drugi zagovornici sociobiologije otišli su daleko u pravcunaturalizma. Djelovanju specifičnih gena pripisuju funkcionisanje

46 R.G.Gorman, Alfred Schütz: an Exposition and Critique. New Directions in Sociolog-ical Theory; Α. Schütz, Društveni svet i teorija društvenog delanja; EMcHugh, Defining theSituation

47 J.H.Barkow, Human Ethology; A.Kendon, Introduction, u: OBFFI

38 39


čitavih složenih mehanizama ponašanja definisanih kao egoizam ili altruizam.Njihove interpretacije su finalnog tipa, a čini nam se da je to anomalija usavremenoj nauci.48

Sama činjenica podređivanja ljudskih djelatnosti društvenim normama istvaranje spoznajnih mapa svijeta je univerzalni fenomen u okviru ljudske vrstei može biti opravdano njegovo upoređivanje sa strukturom i funkcijomneurofiziološkog aparata uma. Ali, karakter tih normi mapa određuju odnosimeđu ljudima, a oni su istorijska pojava, ne može se, dakle, objašnjavati krozanalizu individualnih umova razmatranih u izolaciji. Novi naturalistički pravacu svojoj sadašnjoj fazi ne daje osnove za istraživanje totaliteta kulture unjihovom istorijski promjenljivom kontekstu. Ali, određena naturalističkainspiracija može da bude korisna.

U humanističkim prilazima koji su bliski sociologiji naturalističkainspiracija najizrazitije se pojavila u razvoju kulturoloških koncepcija Levi-Strosa. Zaključci velikog ciklusa Mitologike, koji su rezultat višegodišnjihistraživanja i analiza osam stotina mitova američkih Indijanaca, nesumnjivopredstavljaju naturalistički prilaz ljudskom umu u posljednjoj fazi razvojateorije strukturalizma. Oblast koju je Levi-Stros istraživao bila je tematskiograničena. Ali, on je smatrao da je dovoljna da bi se formulisali zakoni koji bibili važeći i za druge zajednice, kao i za druge oblasti kulture. Obrazlagao je tou skladu sa svojim istraživačkim stavom koji se zasniva na analizi mitova ne sobzirom na predmet na koji se ti mitovi odnose, već s obzirom na njihovoizvorište. Po njemu, analiza mitova dozvoljava da se izoluju opšti mehanizmirada ljudskog uma, koji sežu do prapočetaka čovječanstva. Kroz njih se dopiredo ljudske prirode, koja predstavlja strukturu svih struktura koje se realizuju uraznim sferama kulturne aktivnosti, prije svega u mentalnoj.

Informacija ο otkriću genetske sfere i utvrđivanje njene analogije sajezičkim kodom bili su Levi-Strosov novi argument u korist strukturalizma,svodeći brojnost i raznovrsnost na jedinstvo i koherenciju, a to ponovouspostavlja jedinstvo čovjeka i prirode. Genetska šifra je prihvaćena kaouniverzalni jezik svih oblika života, koji u fizičkom svijetu imaju osnov udiskretnim, posebnim hemijskim jedinicama, a u svijetu kulture u fonemima i pouzoru na njih izdvojenim distinktivnim jedinicama drugih kulturnih sistema.

48 E.O.Wilson, Sociobiology. The New Synthesis

Naturalističko stanovište Levi-Strosa nalazi dosta originalnu formu izraza sobzirom na njegov stil. Uzmimo kao primjer slijedeću tvrdnju: "Kao što se vidi,priroda se prije milijarde godina, u potrazi za modelom pozajmljenim putemanticipacije od humanističkih nauka, nije pokolebala: bira taj koji je za nasvezan za imena Trubeckog i Jakobsona."49 Paradoksalnost ove formulacije možese prihvatiti kao stilska figura, ali sugestija finalističke interpretacije kulturnograzvoja naći će svoju potvrdu u potpunom formulisanju principa strukturalizma.

Prihvatanje teze ο jedinstvu principa djelatnosti prirode i ljudskog uma imasvoje konsekvence ne samo u analizi jezika, već i u istraživanju i drugih oblastikulture, prije svega mita. Mit je u posljednjim analizama Levi-Strosa dat kaoosnova, opšta forma reakcije na podsticaje spoljnog svijeta, kao određenageneralna forma simbolizma, a svojstven je ne samo ljudima, već u određenomobliku i životinjama: "Životinja ispunjava (agit) svoje mitove, a čovjek ihmisli."50 U sferi ljudske kulture mit se preobražava u muziku, religiju - uumjetnost. Dakle, cjelokupna kultura potiče iz prirodne strukture ljudskog uma,homologične u odnosu na djelatnost genetske šifre.

Levi-Strosov naturalizam ima više spekulativan, nego naučan oblik usmislu egzaktnih nauka. Ali, u metodologiji ipak dolazi do vrlo kategoričnogstanovišta.

Karakterišući spoznajna ograničenja humanistike, Levi-Stros se poziva naplatonski mit pećine. Humanističko znanje definiše kao saznanje sjenki realnihpredmeta, čije će neposredno saznanje biti moguće tek za egzaktne nauke. Timnaukama, po njemu, pripada potpuno znanje ο ljudskoj prirodi kao zajedničkojmatrici struktura koje se rađaju, a nalaze se u osnovi svih kulturnih fenomena.Pravilnost veza tih fenomena podliježe matematičkoj analizi kao i drugi,osnovni prirodni fenomeni.

Ovim posljednjim argumentom Levi-Stros obrazlaže formalizaciju iprimjenu matematičkih formula relacije u svojim istraživanjima mita. I poredtoga njegova analiza u stvarnosti nije bila primjena metode svojstveneegzaktnim naukama. I lično je protestovao protiv pokušaja uvođenja sistemskihprilaza u istraživanje umjetnosti i takve pokušaje, koji su se u strukturalističkimkoncepcijama pojavljivali, nazvao je "fikcijom sistema". Ali je smatrao daetnologija, kao i lingvistika, ima pravo da primjenjuje takvu metodu.

49 C.Levi-Strauss, Mythologiques, torn 4; L'Homme nu, str. 61250 Isto, str. 611

40 41


čitavih složenih mehanizama ponašanja definisanih kao egoizam ili altruizam.Njihove interpretacije su finalnog tipa, a čini nam se da je to anomalija usavremenoj nauci.48

Sama činjenica podređivanja ljudskih djelatnosti društvenim normama istvaranje spoznajnih mapa svijeta je univerzalni fenomen u okviru ljudske vrstei može biti opravdano njegovo upoređivanje sa strukturom i funkcijomneurofiziološkog aparata uma. Ali, karakter tih normi mapa određuju odnosimeđu ljudima, a oni su istorijska pojava, ne može se, dakle, objašnjavati krozanalizu individualnih umova razmatranih u izolaciji. Novi naturalistički pravac usvojoj sadašnjoj fazi ne daje osnove za istraživanje totaliteta kulture u njihovomistorijski promjenljivom kontekstu. Ali, određena naturalistička inspiracija možeda bude korisna.

U humanističkim prilazima koji su bliski sociologiji naturalističkainspiracija najizrazitije se pojavila u razvoju kulturoloških koncepcija Levi-Strosa. Zaključci velikog ciklusa Mitologike, koji su rezultat višegodišnjihistraživanja i analiza osam stotina mitova američkih Indijanaca, nesumnjivopredstavljaju naturalistički prilaz ljudskom umu u posljednjoj fazi razvojateorije strukturalizma. Oblast koju je Levi-Stros istraživao bila je tematskiograničena. Ali, on je smatrao da je dovoljna da bi se formulisali zakoni koji bibili važeći i za druge zajednice, kao i za druge oblasti kulture. Obrazlagao je tou skladu sa svojim istraživačkim stavom koji se zasniva na analizi mitova ne sobzirom na predmet na koji se ti mitovi odnose, već s obzirom na njihovoizvorište. Po njemu, analiza mitova dozvoljava da se izoluju opšti mehanizmirada ljudskog uma, koji sežu do prapočetaka čovječanstva. Kroz njih se dopiredo ljudske prirode, koja predstavlja strukturu svih struktura koje se realizuju uraznim sferama kulturne aktivnosti, prije svega u mentalnoj.

Informacija ο otkriću genetske sfere i utvrđivanje njene analogije sajezičkim kodom bili su Levi-Strosov novi argument u korist strukturalizma,svodeći brojnost i raznovrsnost na jedinstvo i koherenciju, a to ponovouspostavlja jedinstvo čovjeka i prirode. Genetska šifra je prihvaćena kaouniverzalni jezik svih oblika života, koji u fizičkom svijetu imaju osnov udiskretnim, posebnim hemijskim jedinicama, a u svijetu kulture u fonemima i pouzoru na njih izdvojenim distinktivnim jedinicama drugih kulturnih sistema.

48 E.O.Wilson, Sociobiology. The New Synthesis

40

Naturalističko stanovište Levi-Strosa nalazi dosta originalnu formu izraza sobzirom na njegov stil. Uzmimo kao primjer slijedeću tvrdnju: "Kao što se vidi,priroda se prije milijarde godina, u potrazi za modelom pozajmljenim putemanticipacije od humanističkih nauka, nije pokolebala: bira taj koji je za nasvezan za imena Trubeckog i Jakobsona."4' Paradoksalnost ove formulacije možese prihvatiti kao stilska figura, ali sugestija finalističke interpretacije kulturnograzvoja naći će svoju potvrdu u potpunom formulisanju principa strukturalizma.

Prihvatanje teze ο jedinstvu principa djelatnosti prirode i ljudskog uma imasvoje konsekvence ne samo u analizi jezika, već i u istraživanju i drugih oblastikulture, prije svega mita. Mit je u posljednjim analizama Levi-Strosa dat kaoosnova, opšta forma reakcije na podsticaje spoljnog svijeta, kao određenageneralna forma simbolizma, a svojstven je ne samo ljudima, već u određenomobliku i životinjama: "Životinja ispunjava (agit) svoje mitove, a čovjek ihmisli."50 U sferi ljudske kulture mit se preobražava u muziku, religiju - uumjetnost. Dakle, cjelokupna kultura potiče iz prirodne strukture ljudskog uma,homologične u odnosu na djelatnost genetske šifre.

Levi-Strosov naturalizam ima više spekulativan, nego naučan oblik usmislu egzaktnih nauka. Ali, u metodologiji ipak dolazi do vrlo kategoričnogstanovišta.

Karakterišući spoznajna ograničenja humanistike, Levi-Stros se poziva naplatonski mit pećine. Humanističko znanje definiše kao saznanje sjenki realnihpredmeta, čije će neposredno saznanje biti moguće tek za egzaktne nauke. Timnaukama, po njemu, pripada potpuno znanje ο ljudskoj prirodi kao zajedničkojmatrici struktura koje se rađaju, a nalaze se u osnovi svih kulturnih fenomena.Pravilnost veza tih fenomena podliježe matematičkoj analizi kao i drugi,osnovni prirodni fenomeni.

Ovim posljednjim argumentom Levi-Stros obrazlaže formalizaciju iprimjenu matematičkih formula relacije u svojim istraživanjima mita. I poredtoga njegova analiza u stvarnosti nije bila primjena metode svojstveneegzaktnim naukama. I lično je protestovao protiv pokušaja uvođenja sistemskihprilaza u istraživanje umjetnosti i takve pokušaje, koji su se u strukturalističkimkoncepcijama pojavljivali, nazvao je "fikcijom sistema". Ali je smatrao daetnologija, kao i lingvistika, ima pravo da primjenjuje takvu metodu.

49 CLevi-Strauss, Mythologiques, torn 4; L'Homme nu, str. 61250 Isto, str. 611

41


Levi-Stros je bio svjestan kritike uperene protiv individualizujućeredukcije koju je primjenjivao u istraživanjima oblasti kulture. U zaključcimačetvrtog toma Mitologika, završavajući svoju naučno-umjetničku istraživačkukompoziciju, ogradio se od konstatacije da strukturalistička metoda dozvoljavada se objasni jedino osnovni fenomen kulture: kristalizacija jednog mita -obrasca. Ne objašnjava cijelu složenost kulturnih oblika. Njihovo rađanjepodliježe istorijskom determinizmu, a njihova spoznaja mora da ima sociološkii statistički karakter, dakle da vodi do probabilističkih tvrdnji.

Nije jasno da li Levi-Stros smatra da je ovaj spoznajni dualizam mogućeprebroditi zajedno sa daljim razvojem naturalističke koncepcije kulture. Da bise odredio Levi-Strosov stav, mnogo je važniji problem u kojoj mjeri njegovapolazna koncepcija ο neosviješćenoj strukturi ljudskog razuma ima zaistanaturalistički karakter. Čini se da je, prije svega, proizvod apriorističkefilosofske spekulacije, a ne rezultat empirijskog istraživanja svojstvenogegzaktnim naukama. A metodološki dualizam ο kome govori Levi-Stros, koji seodnosi, a to je sigurno, na aktuelnu fazu razvoja nauke ο kulturi, zavrjeđujeveću pažnju. On, naravno, ne označava ontološki dualizam, već kao polazišteprihvata ubjeđenje ο prirodnim izvorištima kulture.

Kad se pođe od takvog stanovišta, može se formulisati problem karaktera iskupa pravilnosti koje se očituju u društvenim pojavama ljudskog svijeta.

U skladu sa podjelom na tri vrste nauka ο društvenim pojavama, kojupredlaže Osovski, prva, definisana kao društvena zoologija, istražuje zakonitostikoje su zajedničke društvenom ponašanju ljudi i određenih životinjskih vrsta.Takav skup pravilnosti opravdano može biti definisan kao posljedica prirodnihuslovljenosti. Najmanji stepen opštosti imaju zakoni formulisani u odnosu napojedinačne kulture. Između se nalazi antroposociologija, kao disciplina kojastremi ka generalizacijama važnim u okvirima čitave ljudske vrste. To su "opštizakoni, iz kojih je kulturna varijabla izuzeta u međukulturološkimkomparativnim istraživanjima, ili nije uzimana u obzir zbog a prioriprihvaćenog stava da se radi ο fenomenima na koje tip kulture nema utjecaja".51

Stanovište zoosociologije je blisko mnogim društvenim psiholozima, atakođer i sociolozima koji - kao što to čini Homans - uzimaju za primjer

51 S.Osovski, Društvena zoologija i kulturna diferencijacija, str. 329

ponašanje životinja da bi definisali mehanizme ljudske djelatnosti u društvu.Takvom stanovištu odgovara empiristička metodologija, koju takođerprimjenjuju istraživači iz kruga antroposociologije, prije svega onda kada ne iduna eliminisanje kulturne varijable putem komparativnih istraživanja, nego jeisključuju, kako definiše Osovski, "po definiciji unaprijed prihvaćenepretpostavke". Ovi istraživači vide prirodne izvore kulturnih univerzalija kaonjihovu "najvišu instancu".

Ali, ako se oštro razgraniče dvije moguće procedure antroposociologije,polazeći od međukulturoloških komparativnih istraživanja, pokazaće se da sezadržava čvrsta veza sa disciplinom koju Osovski naziva antropologija kultura,koja je bliska orijentaciji ovdje nazvanoj kulturalistička sociologija.

Kulturalistička sociologija je definisana ne kao specijalna oblast ili sub-disciplina u sociologiji, nego kao orijentacija koja za polazište uzima kulturneposebnosti istraživanih društava, pripisivanje značenja ovim posebnostima,uključenje kulturnih varijabli - ili kao zavisnih ili kao nezavisnih - uinstrumentarijum socioloških istraživanja. Zbog potpunijeg objašnjenja,neophodna je definicija pojmova društva i kulture i njihove uzajamne relacije,da bi se pokazalo na čemu se zasnivaju razlike u orijentaciji između teorija kojeiz istraživanja isključuju kulturne varijable i onih koje ih uzimaju u obzir.

Predstavljanju odnosa pojmova kulture i društva posvećena su slijedećapoglavlja. Ovdje će zbog karakteristike kulturalističke sociologije biti navedenitipični primjeri takve orijentacije. Njoj pripadaju, prije svega, sve monografije istudije koje je Osovski uključio u oblast antropologije kultura, a koje uopšte nemoraju da primjenjuju metode svojstvene antropologiji kulture, različite odsociologije kao discipline.

Većina savremenih istraživanja određenih oblasti društvenog života operišeanketama, bazira se na reprezentativnim uzorcima i bitno se razlikuje odistraživačke procedure karakteristične za tradicionalnu antropologiju.52 Zavisnevarijable su u tim istraživanjima najčešće specifične kulturne odlike ispitivanihzajednica, vezane za privredni, politički, porodični, mentalni, umjetnički životili neku drugu sferu kulture u

52 U savremenoj antropologiji odvijaju se promjene u metodologiji i tehnici istraživanja, kojeje znatno približavaju sociologiji. Uporedi: A Handbook of Method in Cultural Anthropology.

42 43

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________________

njenom širokom, antropološkom poimanju. I nezavisne varijable, također,određuje kultura, djelimično neposredno, djelimično posredno.

U sociološkim monografijama također su predstavljeni raznovrsni prilazi.To može biti operisanje istorijskim materijalom, kao što je u studijamaČarnovskog ο svetom Patriku, ili Dobrovolskog ο kultu sv. Florijana, iliHalasinjiskog ο vaspitanju u tuđoj kući. To, također, može biti proučavanjelokalnih zajednica ili odabranih problema društvenih grupa i kategorija iinstitucija društvenog života. Moguće je navesti radove koji kao predmetistraživanja imaju društveno-kulturne fenomene i primjenjuju različite vrstemetoda prikupljanja materijala, dakle, i masovno anketno ispitivanje, kao iintervju, srodan antropološkim tehnikama, sa opservacijom, ličnimdokumentima i zvaničnim podacima.53 Predstavljena karakteristika zasniva sena dostignućima poljske sociologije, ali može da se odnosi na cjelokupnusavremenu sociologiju, u kojoj tako shvaćena kultura-listička sociologijazauzima vrlo značajno mjesto.

Da bi se naglasila osobenost kulturalističke orijentacije, treba je uporeditisa prilazom društvenim pojavama koji stremi eliminaciji kulturnih varijabli iempirijskih podataka. I ova orijentacija ima različite varijante. Jedan odnajkarakterističnijih primjera ove orijentacije bila je njemačka formalističkasociologija na prijelomu XIX i XX vijeka. U naučnom stvaralaštvu Znanjeckogmogu se naći studije kulturalističkog tipa, kao što su Grad u svijesti građana,Modern nationalities, ili, prie svega, Poljski seljak u Evropi i Americi Tomasa iZnanjeckog. Pored ovoga, brojni su radovi iz kojih su kulturne varijable uantropološkom smislu namjerno isključene: Sociologija vaspitanja, SocialAction, The Social Role of the Man of Knowledge.

Ova posljednja studija Znanjeckog može da bude predmet analize čiji jecilj da pokaže kakve razlike u pretpostavkama dijele kulturalističku sociologijuod nomotetičke. Nomotetička sociologija, polazeći od aksioma-tičkih ikvaziaksiomatičkih tvrdnji, koje nisu svojstvene polju sopstvene discipline iliterena istraživanja, pokušava da formuliše opšte zakone koji vladaju u odnosimačitavih kategorija društvenih fenomena sa istorijski i prostorno neograničenimopsegom pojavljivanja. To se pokušava postići isključivanjem kulturnihčinjenica iz naučnih razmatranja. Sociologija

53 Kao primjer ovdje mogu da posluže monografije čiji su autori S.Čarnovski, K.Dobro-volski,J.Halasinjski, VMarkjevič, S.Novakovski, Z.Vježbicki.

SOCIOLOGIJA KULTURE

kulture počinje svoja istraživanja od kulturnih činjenica i formuliše opisnesudove ili tvrdnje koji imaju karakter istoriiske generalizacije.54 Dakle, te dvijesociološke teorije razlikuju se i po svojim polaznim pretpostavkama, kao i posvojim zaključcima.

Ipak, može se pokazati da je ta razlika djelimično prividna, granica dvijuorijentacija nije čvrsta i podliježe pomjeranju. Prividne razlike proizlaze izčinjenice da se opšti sudovi koje sadrže brojne nomotetičke studije u suštinizasnivaju na entimemičkom zaključivanju i predstavljaju jedino završnu fazuistraživačevog rasuđivanja, a potpuno ili djelimično napuštaju posredne tvrdnje,a to su najčešće empirijski sudovi, koji se odnose na kulturne činjenice uantropološkom smislu. Te činjenice istraživač ne prikazuje jasno i najčešće ihne analizira sistematski.

Određujući vezu između tipova ljudi nauke i ostalih društvenih grupa,Znanjecki je uzimao u obzir samo te opšte društvene zakonitosti koje je jedino,po njemu, imala pravo da formuliše sociologija nauke kao sociološkasubdisciplina. Pošto u svojim tvrdnjama nije ulazio u sadržaj teorija koje surazvijali razni tipovi naučnika, smatrao je da na taj način izbjegava uključivanjeu svoju analizu bilo kakvih kulturnih varijabli, osim suhoparnih društvenihčinjenica, koje se odnose na društvene uloge, krugove i funkcije. Istovremeno,svoje zaključke formulisao je kao opšte sudove, neograničene istorijskimpokazateljima. Morao je, bez sumnje, da ih oslanja na neke istorijske podatke οnačinima bavljenja naukom i njenim funkcijama u raznim epohama i različitimdruštvenim zajednicama, ali ipak nije otkrio izvore tog znanja, njegov karakter,a prije svega način prelaženja od istorijskih informacija do opštih, sociološkihzaključaka.

Niz sličnih primjera može se naći u radovima koji sadrže opšti iskazsociološke teorije. U Parsonsovoj teoriji, koncepcija "varijabli obrasca" (patternvariables) sadrži tvrdnju ο alternativnim principima izbora načina djelatnosti urazličitim životnim situacijama. Parsons je te principe odredio analizirajućiTenisove koncepcije ο polarnim društvenim tipovima: Gemeinschaft iGesellschaft.55 Tenis je, opet, do definicije ovih tipova došao dedukcijom izodređenih psiholoških i filosofskih premisa, obogaćenih opštim istorijskim ietnografskim znanjem, ali bez temeljne i podrobne

54 Raznovrsnost koncepcija ο odnosu opštih naučnih zakona i istorijskih generalizacijatretira J.Suh u radu Ο univerzalnosti naučnih zakona.

55 T.Parsons, Skice iz sociološke teorije, str. 459

44 45


empirijske analize raznih tipova društvenih zajednica i njima svojstvenedruštvene veze.

Ipak, nisu svi sociološki opšti zakoni formulisani na sličan način, a, osimtoga, odlikuje ih različiti stepen opštosti. U savremenoj sociologiji dominiraprincip empirizma, ali ne i empiricizma. U skladu sa ovim principom, kulturnečinjenice moraju biti uzete u obzir na samom početku istraživanja, čak i ondakada istraživač namjerava da eliminiše varijable i kada je ubijeđen da je mogućeformulisanje opštosti, čak i opštih zakona i u ovoj oblasti nauke.

Osovski je pokazao puteve proširenja istorijskih generalizacija, kojepredstavljaju običnu metodu prevazilaženja opisnih tvrdnji u kulturološkojsociologiji. Istovremeno, zastupao je stav ο posebnosti nauka ο kulturi i nauka οprirodi.56 Sirenje polja socioloških tvrdnji tražio je u njihovom istorijskomkarakteru. Pri tome je formulisao do kraja nerazvijenu i neprovjerenukoncepciju relativno izolovanih kulturnih sistema. Ovi sistemi imajuvremensko-prostorne pokazatelje, ali ih oni ne zatvaraju u određene granice, jerimaju dinamičan karakter. Oni su određeni "zbog zavisnosti svih elemenataskupa od nekog istorijskog događaja, ili nekih istorijskih događaja, zahvaljujućikojima je nastao neki izolovani sistem, izolovan u nekom vidu".57

Kao primjere Osovski navodi mutaciju gena kao izvor rađanja nove vrste,formiranje novog oblika društvene strukture, objavljivanje knjige sa bitnimideološkim utjecajem, političke događaje kao što su Francuska i Oktobarskarevolucija. Ako se osnovnim obilježjima takvih istorijskih situacija mogukarakterisati društveni tipovi, može se od pokazivanja njihove istorijske genezepreći na konstrukciju sistema faktora koji je određuju. "... Tada se istorijskouopštavanje, izvršeno u granicama relativno izolovanog sistema, preobražava uhipotezu sa neograničenim dometom, po uzoru na zakone egzaktnih nauka, uhipotezu koja se odnosi na tipove fenomena."58

Ova težnja ka konstruisanju društveno-kulturnih tipova približava sestanovištu formulisanom na osnovu Marksovih pretpostavki i njegove

SOCIOLOGIJA KULTURE

istraživačke prakse. Tome se približavao i Maks Veber svojom koncepcijomidealnih tipova i pored neposredne kritike koju je uputio Marksu. Savre-meniradovi poljskih metodologa razvijaju ovaj aspekt Marksovog stanovišta u formikoncepcije idealizacije, koja je u osnovi metodologije egzaktnih nauka, kao idruštvenih. Filosofska koncepcija marksizma, koja se odnosi na opšte ipojedinačne aspekte stvarnosti, otvara, također, put razvoju teorija ο društveno-kulturnim fenomenima, put koji može da eliminiše podjele između nomotetičkei kulturološke sociologije.59 Na sadašnjem stupnju sociološkog saznanja tapodjela je još aktuelna. Ipak, treba tretirati ove dvije navedene vrste sociologijekao krajnje, polarne tipove, koji se rijetko pojavljuju u čistom obliku. Izmeđunjih se nalazi continuum stanovišta koja nemaju jednorodan karakter i oscilirajuizmeđu jednog i drugog pola.

56 S.Osovski, Ο osobenostima društvenih nauka, posebno paragraf: Obrasci prirodnihnauka naspram osobenosti društvenih nauka

57 S.Osovski, Dve koncepcije istorijskih uopštavanja, str. 32258 Isto, str. 327

59 Uporedi: L.Novak, Principi marksističke filosofije nauke; J.Kmita, Iz metodološkihproblema humanističke interpretacije; J.Kmita, Skice iz teorije naučnog saznanja;E.Iljenkov, Dijalektika onoga stoje apstraktno i onoga što je konkretno.

46 47

SOCIOLOGIJA KULTURE

III. INTEGRACIJA KULTURE

Suprotstavljanje kulture i prirode odnosi se na globalni pojam kulture. Tajtermin bio je predmet razmatranih definicija u prvom poglavlju. Njegov opsegje vrlo širok i obuhvata raznovrsne kategorije pojava. Nije slučajnost da setakvo razumijevanje, i, u vezi s njim, poimanje kulture, formiralo uetnografskim i etnološkim istraživanjima prvobitnih zajednica. Istraživači ovihpojava upoznavali su relativno male ljudske zajednice i dosta izolovane odostalih. Mogli su, zato, da ih opisuju u cjelini. Funkcionalna analiza i njojsrodne metode traženja kulturnih obrazaca vezivale su se za postulatpredstavljanja društveno-kulturnih cjelina kao sistema koji se sastoje od čvrstopovezanih elemenata.

Brojne definicije kulture sadrže iskaze ο njenom globalnom karakteru iunutrašnjoj integraciji. Sadržaji elemenata koji ulaze u sastav kulture, zatimopseg, kao i principi njenog sjedinjavanja, različito se tretiraju. Evolucionističketeorije su pridavale manji značaj faktorima koji integrišu pojedine kulture udistributivnom smislu, jer, po njima, predstavljaju jedino razvojne faze opštegprocesa evolucije kulture kao totaliteta. Takav stav je dovodio do dijeljenjapojedinih kultura, do izdvajanja iz njihovog kruga oblasti ili elemenata, zbogegzemplifikacije opštih zakonitosti razvoja. Evolucionistima je zamjeranoistraživanje dijelova kulturnih fenomena izvan njihovog konteksta, a, opet,istražujući, na primjer, relikte prošlosti, tretirali su ih kao tragove ranijih fazarazvoja, koje predstavljaju iščezle cjeline. Sam pojam relikta prošlosti bio jevezan za koncepciju integrišućeg karaktera kulture.

Difuzionističke teorije u tom smislu odlikuje nedostatak istovjetnogstanovišta. Najviše ih interesuju procesi koji mogu biti prihvaćeni kao potpunosuprotni integraciji: prostorna seoba elemenata otrgnutih od svog korijena. Ipak,koncepcija kulturnih krugova, koju je formulisala njemačka istorijska škola,polazi od načela veze elemenata, koja je toliko čvrsta da može da bude osnovadifuzije kompleksa kulturnih odlika ili čak cijelih krugova. Iz deskriptivnogkaraktera istorijsko-difuzionističke analize slijedi odustajanje od pokušajatumačenja prirode povezanosti elemenata

unutar kruga, kao i njihove sporadične trajnosti, koja se manifestuje uslučajevima cjelovite difuzije. Ostale teorijske orijentacije kritikovale su tosvojstvo difuzionističkih teorija.

Fenomen integracije može biti razmatran i sa gledišta univerzalizma ilidistribucionizma. Pod distributivnim gledištem podrazumijeva se izdvajanje izcjelokupnog velikog prostora opšteljudskih i univerzalnih, relativno integrisanihi određenih, iako u vremenu promjenljivih kulturnih cjelina koje pripadajupojedinim društvima ili kulturnim jedinicama.

U svojim monografičkim istraživanjima funkcionalisti su tražili, prijesvega, dokaze organske veze kulturnih totaliteta. Funkcionalizmu Mali-novskogzamjera se potpuna nezainteresovanost za razvoj kulture. Mali-novski je zaistamalo pažnje posvetio istorijskim pojavama, iako nije negirao opravdanostevolucionističke problematike u genezi i razvoju kulturnih fenomena. Smatraoje da prije takvih istraživanja treba upoznati uzajamnu zavisnost i zakonitostikulturnih fenomena koji su dostupni empirijskim istraživanjima.60 Kao izvorovih zakonitosti navodio je funkcionalno načelo umijeća kulture da podmiriprvobitne, organske potrebe, kao i sekundarne potrebe koje stvara sama kulturai njen aparat djelovanja.

Stavljajući težište na integralnu cjelinu kulture i izvodeći ovu odliku izprirodnih čovjekovih potreba kao najviše instance uslovljenosti, Malinov-skinije umio da na zadovoljavajući način objasni raznovrsnost kultura, koja sepojavljuje u sličnim uslovima određenih sredina. Slično ograničenje odlikuje iteorije koje primjenjuju ekološku ili psihološku interpretaciju unutrašnjeintegracije kulture.

Učenici Franca Boasa, čiji je glavni analitički instrument bila koncepcijakulturnih obrazaca, vidjeli su princip integracije kulture u psihičkoj potrebiunutrašnje harmoničnih, društveno prihvaćenih i očekivanih tipova ponašanja,koje svaka kultura bira iz opsega mogućih reakcija svojstvenih ljudskoj psihi.Priklanjali su se tretiranju cjelokupnih kultura kao odraza ličnosti u povećanimrazmjerama. Taj stav je karakterističan, prije svega, za Rut Benedikt.61

Psihoanalitički prilaz Lintona i Kardinera predstavlja drugu varijantu psihološkeinterpretacije kulture. Osnovnu strukturu ličnosti - kao glavni predmet svojihistraživanja - ova antropološka

60 B.Malinovski, Seksualni život divljaka, predgovor III engleskom izdanju, isti autor:Naučna teorija kulture

61 R.Benedikt, Obrasci kulture; M.Dufrenne, La personnalite de base. LJn conceptsociologique

48 49


orijentacija izvodi iz utjecaja prvobitnih društvenih ustanova, smatrajući da suone faktor formiranja sekundarnih ustanova: religije, umjetnosti, običaja, kojese rađaju putem projekcije ličnosti kao posredničkog elementa. Primarni iuzročni karakter u odnosu na formiranje osnovne strukture ličnosti imaju, uskladu sa psihoanalitičkom koncepcijom, institucije socijalizacije. Neka uloga,koja do kraja nije dosljedno definisana, pripisuje se, također, i privrednimustanovama. U jednoj od monografija posvećenih preobražajima kultureplemena Tanala i Betsileo sa Madagaskara, Linton pokazuje preobražajeproizvodne tehnike kao izvor promjena koje imaju svoj odraz u svim oblastimadruštvenih odnosa i u kulturi. Ali, ovaj zaključak nije podvrgnut dubljoj analizi,koja bi omogućila njegovu generalizaciju i uvođenje u opštu teoriju ličnosti ikulture.62

Teorije koje prihvataju psihološke principe integracije također ne dajuobjašnjenje uzroka različitosti kultura u prostoru i vremenu. Doduše, RutBenedikt uzima u obzir ulogu faktora istorije, ali njeno djelovanje smatra zaslučajni mehanizam i ne zauzima stav prema mogućnosti njegovog saznanja.Također, ni Levi-Strosova strukturalistička teorija ne sadrži tumačenjepromjenljivosti kultura. U skladu sa primjedbama predstavljenim prilikomanalize stavova ovog autora na odnos prirode i kulture, njegovo gledište možeda se tumači više kao naturalističko ili, štaviše, psihološko, mentalističko. U obaslučaju nije objašnjeno zašto univerzalna, podsvjesna struktura ljudskog umaproizvodi toliko raznovrsnih verzija struktura, koje mogu da se utvrde i udijahronično-istorijskim, i u sinhroničnim istraživanjima kulture.

Po Levi-Strosu, strukturalističko saznanje stvarnosti zasniva se na trimanaukama: na istoriji, etnologiji i semiologiji, nauci ο znakovima. Etnologijipripada posebno važna uloga u procesu saznanja. Ona ulazi dublje od dimenziječinjenica ο kulturi koju istražuje istorija. Ulazi u dubinu, u neosviješćenustrukturu mozga, koja se smatra izvorom kulturnih fenomena. Na taj načinprema njima uspostavlja gotovo astronomsku distancu, odbacuje konkretnečinjenice koje istražuje istorija, zapaža

SOCIOLOGIJA KULTURE

jedinstvo društveno-kulturnih struktura, istraživanih metodama sličnim onimakoje primjenjuje lingvistika i njihovu povezanost koja je odraz biopsihičkestrukture uma.

Put do utvrđivanja ove opštosti, po Levi-Strosu, ne vodi kroz kompa-rativna istraživanja istorijskih verzija stvarnosti. Suprotno, saznanje opštestrukture podsvijesti omogućava tek komparativno istraživanje individualnihkultura, koja izražavaju taj jedinstveni princip unutrašnje povezanosti.63 Ovomentalističko stanovište također ne omogućava da se objasni raznovrsnostkultura i njihov istorijski preobražaj.

U društvenim naukama se danas rasprostranila primjena koncepcijesistema kao instrumenta analize istraživanih pojava.64 Prihvatajući kulturu kaointegrisani totalitet, moguće ju je zaista definisati kao sistem. Takvominterpretacijom integracije kulture operišu strukturalisti i funkcionalisti. Sistemnajopštije definišu kao sistem uzajamno zavisnih elemenata ili jedinica,relativno izolovan od pojava koje ga okružuju. Uzajamna zavisnost elemenatasistema je u tome što promjena nekog njegovog dijela prouzrokuje preobražajsvih ostalih. Parsons posebno mnogo pažnje posvećuje dinamičnosti unutrašnjihprocesa sistema, koji uvijek prolaze kroz četiri faze: prilagođavanje, postizanjecilja, integraciju i skrivenost, koja prati djelovanje mehanizama koji težezadržavanju obrazaca svojstvenih datom sistemu.

U skladu sa ranijim Parsonsovim radovima, kultura predstavlja orga-nizaciju simbola i tvorevina, a ne djelatnosti i, s obzirom na to, "kao sistemnalazi se na različitom nivou od ličnosti i društvenih sistema". Parsons, također,definiše kulturu kao "složen u obrasce, sređeni sistem simbola".65 U svojimkasnijim formulacijama Parsons napušta stanovište po kome je kultura sistemsamih obrazaca, smatrajući da je takav prilaz svojstven formalnim disciplinama,a ne sociologiji kulture. Nazivajući kulturu subsistemom djelatnosti,izjednačenu sa ostalim nabrojanim subdisci-plinama, smatra da je njena glavnafunkcija održavanje obrasca djelatnosti svojstvenih datom društvu.66

62 A.Kardiner, Individual and His Society; A.Kardiner, R.Linton, C.Dubois, J.West, Psy-chological Frontiers of Society; A.Kardiner, Osnovna ličnost; R.Linton, A.Kardiner, TheChange from Dry to Wet Rice Culture in Tanala-Betsileo; A.Kloskovska, Koncepcije tipaličnosti u savremenoj kulturološkoj antropologiji; također uporedi sa uzorkom kulturološkogtipa ličnosti u: J.Šćepanjski, Elementarni pojmovi sociologije i sa AJasinjska, R.Sjemienjska,Lični obrasci u socijalizmu.

63 K.Levi-Stros, StruHuralna antropologija; J.Simons, Claude Levi-Strauss ou "lapassion de Tinceste". Introduction au structuralisme

64 J.Viet, Les methodes structuralistes dans les sciences sociales65 XParsons, E.Shils (et al.), Toward a General Theory of Social Actions, str. 7; T.Parsons,

The Social System, str. 32766 XParsons, Culture and Social System. Introduction, torn 2, str. 964

50 51


I strukturalističku, kao i funkcionalističko primjenjivanje koncepcijesistema u analizi kulture kritikovano je iz dva razloga: zbog ograničavanjaistraživanja samo na sinhroničan prilaz i omalovažavanje istorijskih promjenacjelokupnih sistema i zbog, s tim u vezi, isključivog interesovanja za pojavekoje se dešavaju unutar samog sistema. Te odlike su karakteristične, prije svega,za Parsonsovu teoriju i manifestuju se posebno u isticanju funkcije kulture kaomehanizma održavanja obrasca i granica sistema.

Ne može se negirati da kultura vrši takve funkcije. Volter Bakli, raz-graničavajući modele organskih, mehaničkih i društveno-kulturnih sistema, ipakprihvata da ovi posljednji mogu biti shvaćeni jedino kao otvoreni sistemi, daklejedino relativno izolovani, koji ostaju u interakciji sa situacionim kontekstom, auz to imaju procesualni karakter: podliježu unutrašnjim promjenama. Izvoreovog posljednjeg prilaza vidio je Bakli u marksističkom stanovištu, a njegovekonsekvence u savremenim kiber-netičkim primjenama.67 Ali, takvihkonsekvencija ima znatno više i u oblasti metoda i u teoriji.

Prilikom razmatranja fenomena integracije kulture s gledišta teorijesistema, s rezervom se treba odnositi prema tendenciji prevelikog ujednačavanjasistemskih modela. Istraživači sa inklinacijom više empirijskom negoteoretskom vide, na primjer, teškoće u određivanju granica kulture. Saglasno sametaforom antropologa, kultura nema kožu koja bi je izolovala od okoline takokao u slučaju životinjskih organizama, koji predstavljaju različitu, drugu vrstusistema. Kulture se dodiruju na svojim periferijama i podliježu procesu difuzije.I faktor imanentnih istorijskih preobražaja, kao i promjenljivost granica,podjednako uzrokuju da integracija nijedne kulture nije nepromjenljivo iapsolutno stanje.

Problemi preoblikovanja kulture neće biti ovdje podrobno razmatrani uodnosu na opšti i široko shvaćen pojam globalne kulture. Oni su čvrstopovezani sa problemima koji su predmet opšte teorije društvenog razvitka, akoji se može preciznije definisati kao društveno-kulturni razvoj. Marksističkateorija ovog procesa danas uključuje koncepcije sistema u svoj analitički aparat,ali njime operiše drugačije od strukturalizma ili funkcionalizma. Ta razlika je,prije svega, u tome što marksizam primjenjuje sebi svojstveno načelo istorizma.Te razlike su, također, i u drugačijem poimanju funkcija raznih kategorijaelemenata u okviru sistema i priznavanju glavne uloge ekonomskim faktorima uuzročnoj uslovljenosti preobražaja

67 W.Buckley, Sociology and Modem System Theory

koji se vrše. To stanovište istovremeno daje osnov za interpretaciju opštegprincipa integracije kulture, koja ne isključuje razvoj, nego je sa njim uskopovezana. Koncepcija društveno-ekonomskih formacija, u suštini, predstavljaupravo sintezu istorističkog prilaza procesima promjenljive, dinamičneintegracije kulture kao sistema.

Marksistička teorija razvitka usredsređuje pažnju, dakle, na promjeneunutar samog sistema, koje su rezultat imanentnog procesa, koji podliježeopštim zakonima, ali koji su istorijski promjenljivi. U skladu sa principimadijalektike, marksistička teorija priznaje otvoreni karakter sistema povezanihutjecajima iz raznih pravaca. U anglosaksonskoj antropologiji kulture stanovištaneoevolucionizma Vajta, teorije Stjuarda približavaju se istorij-skommaterijalizmu, a prije svega "kulturni materijalizam" Marvina Harisa.68 Ovostanovište, čvrsto povezano sa opštim i promjenljivim pravcem novijeantropologije, prihvata nerazdvojivost problematike integracije kulture i njenograzvoja. Metodološki značaj ove orijentacije je, prije svega, u konsekventnomzauzimanju nomotetičkog stanovišta. Naravno, vezano je ono, također, zaubjeđenje ο otvorenom karakteru kulturnih sistema, ο nužnosti njihovograzmatranja u kontaktu sa sistemima koji ih okružuju, a prije svega uistorijskom razvitku.

Karakteristično je da je baš u okviru antroplogije kulture, koja se baviistraživanjima primitivnih zajednica, formulisana gore navedena definicijakulture kao tvorevine bez "pokožice" koja je izoluje od spoljnih utjecaja. Čak iu primitivnim zajednicama potpuno ograničavanje i zatvaranje jed-norodnih ipotpuno svojstvenih, idiosinkratičkih kultura predstavlja vrlo rijetku pojavu.

Težeći da definiše prostorni dornen kulture, S. Čarnovski je došao dozaključka da njen okvir određuju granice zajedničkih vrijednosti i organizacijemeđugrupnog sadjejstvovanja, koje omogućuje razmjenu ovih vrijednosti.Problem je opet u tome što se u razmatranju cijele konfiguracije ili sistemavrijednosti rijetko mogu na jedinstven način odrediti njihove granice. Jedino navrlo niskom razvoju tehnike, prirodne prepreke, kao što su planinski vijenac iliogromna vodena prostranstva, uspješno izolujući ljudske grupe ionemogućavajući uzajamne kontakte, stvaraju nepremostive barijere za širenjekulturnih utjecaja i razmjenu vrijednosti.

68 M.Harris, The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture;M.Sahlins, E.Service, Evolution and Culture; J.Steward, Theory of Culture Change; L.White,The Evolution of Culture

52 53


U Argonautima Zapadnog Pacifika Malinovski je predstavio okeanskeputanje ekspedicije plemena Masima, koje je određivala mreža ceremonijalnerazmjene kula, koja je potvrđivala i jačala zajedništvo simboličkih sistema ivrijednosti. Ipak, nisu svi elementi trobrijandske kulture podlijegali razmjeni ibili sastavni dio kompleksa kula. Razmjena kula može biti prihvaćena kaokulturni kompleks, koji objedinjuje mnoštvo djelatnosti i tvorevina kulture,vezanih za plovidbu, zanatstvo, umjetničko stvaralaštvo, magiju. Ali, ovajkompleks ne obuhvata cjelokupnost običaja, društvenih organizacija, vjerovanjai rituala koji su karakteristični za mnoga posebna plemena, jezike i načineživota. Definisanje opsega kulture na osnovu kri-terijuma granice organizacijemeđugrupnog sadjejstvovanja i sistema razmjene, koji predlaže Čarnovski, uovom slučaju ne bi bilo jednostavno, kao i u mnogim drugim primjerima.69

Prostorni aspekti kulturnih i društvenih pojava zauzimali su mnogo mjestau istoriji društvene misli. Važan beočug u razvoju njihovog istraživanja jekoncepcija Le Pleja i njegovih učenika, kao i Dirkhemove škole. Istraživanjeovih pojava postalo je osnov difuzionizma i posebne antropogeografskeorijentacije u Njemačkoj i Francuskoj. U savremenoj kulturnoj antropologiji isociologiji naglašava se, ipak, složenost oblika povezivanja kulture saprostorom. S jedne strane, istraživači socijalne psihologije i dinamike društvenihodnosa, koji ulaze u okvir tzv. pros-emike, ukazuju na različito tretiranjeprostornih sistema u društvenim kontaktima i na ulogu distance kao izrazagrupnih vrijednosti i svojstvenih kulturama različitih načina komuniciranja.70 Sdruge strane, antropolozi i sociolozi ipak tvrde da je karakter veza kulture sageografskim prostorima složeniji nego što su smatrali predstavnici tradicionalneantropogeografije iz istorijsko-difuzionističke škole.

Prostorna povezanost je obično uslov kulturnog zajedništva, ali nije njegovjedini kriterijum. Nije čak ni neophodan uslov, ako se razmatra zajedništvokulture koje aktualno funkcioniše u datom opsegu i koje se osjeća, iako jeneophodan uslov s gledišta nastojanja mnogostranih i trajno integrisanihkulturnih cjelina. Ipak, određivanje granica ovih cjelina zahtijeva da se uzmu uobzir raznovrsni kriterijumi. Savremena antropologija se kritički odnosi premaranijoj koncepciji kulturnih sfera, koje su formulisali

Visler i Kreber u svojim ekološkim studijama ο sjevernoameričkim Indi-jancima. Princip klasifikacije tipova kulture, koji su prihvatili ekolozi, zasnivaose na podjeli na geografske sfere i osnovna sredstva za izdržavanje. Pokazao se,međutim, suviše uprošćen, čak i za klasifikaciju prvobitnih kultura.

Tražeći najadekvatniju definiciju kulturnih cjelina, Narol je prvo razmotriodeset glavnih kriterijuma najčešće primjenjivanih u antropološkim analizama.Kriterijum razmještanje pojedinih obilježja, odlika, teritorijalne povezanosti,političke organizacije, zajedničkog jezika, ekološkog prilago-đavanja, strukturelokalne zajednice, najšire priznate društvene jedinke, plemenskog naziva,zajedništva folklora ili istorijske tradicije i, na kraju, jedinke koju je odredioistraživač.

Kao rezultat kritike tih kriterijuma Narol je formulisao sopstvenu kon-cepciju kulturne jedinice (cultunit), koju je definisao kao grupu ljudi kojikolokvijalno upotrebljavaju zajednički jezik, različit od drugih jezika i pripadajuistoj državi ili kontaktnoj grupi.71 Ta kulturna jedinica je supstanci-jalna osnovaintegracije kulture. Kolokvijalni korisnici jezika (domestic speakers) služe senjime unutar nukleusne porodice, u svakidašnjim situacijama. Posebnost jeshvaćena kao jednorodnost jezika ili grupe njegovih dijalekata, koje razumijučlanovi skupa, ne razumiju ih osobe van tog skupa, dakle, korisnici drugogjezika. Država je, po Narolovoj definiciji, shvaćena kao teritorijalno razgranatkompleks, koji zauzima najmanje 10 hiljada kvadratnih kilometara, a čije vođeimaju isključivo pravo da objavljuju i vode ratove. Teritorijalna povezanostpredstavlja, dakle, uslov koji se nalazi u okvirima definicije države. Ali,posebno težište u svojoj koncepciji Narol ipak stavlja na kriterijum jezičkekomunikacije, budući da je jezički kontakt prihvaćen kao osnov definicijeodređivanja kontaktne grupe.

Definicija kulturne jedinice, koju predlaže Narol, ima svoje nedostatke.Primjena ove koncepcije na bogat empirijski materijal, koji obuhvata primjerezajednica različitog tipa i stepena razvoja, pokazuje se kao pogodna u analizisloženog problema integracije kulture i njenog opsega. Formulišućitaksonomiju kultura, Narol konstruiše četiri različite varijante povezanostiprihvaćenih kriterijuma izdvajanja kulturoloških jedinica, a to pokazuje kakoobrasci integracije kulture u distributivnom prilazu mogu da budu složeni iraznovrsni.

69 S.Čarnovski, Kultura, tom 1; B.Malinovski, Argonauti Zapadnog Pacifika70 Uporedi: E.T.Hol, Skrivena dimenzija kao i bibliografiju te knjige. 71 R.Naroll, The Culture-bearing Unit, u: HMCA, str. 731

54 55

Antonjina Kloskovska_________________________________________________________

Čak i pokušaji egzaktne definicije takvih jedinica, kao što je ovdjepredstavljeni Narolov prijedlog, ne daju zadovoljavajuće rješenje problemalogičkog i empirijskog podređivanja, prožimanja ili jednakosti i uzajamnogisključivanja kulturnih polja.

Kreber, a za njim istoričar Bagbi, skreću pažnju da je prihvatanje određenihkulturnih cjelina u okviru primitivnih društava, npr. Eskima sa Aljaske u odnosuna Eskime uopšte, Zunjija u odnosu na Pueblose, Oglala, Dakota, Krou uodnosu na indijansku kulturu Ravnice, rezultat odluke istraživača i da zavisi odopštosti teorijskih konstrukcija koje on stvara.72 Pod uslovom metodološkevaljanosti, ravnopravne su i konstrukcije opštijih klasa i tipova kultura, kojeobuhvataju niz u pojedinostima različitih varijanti, kao i primjena varijantibližih empirijskoj stvarnosti, bogatijih konkretnim podacima. Ali, slika kojustvara istraživač uvijek će -u skladu sa Lintonovom formulacijom - ostatidrukčija konstrukcija kulture od stvarne kulture, pošto objašnjava i verbalizujeuzore apstrahovane od stvarnih ponašanja, kojih su svjesni ili nisu svjesničlanovi zajednice, biće to konstrukcija koja reformuliše, u jeziku istraživača,njima svojstvene norme i ocjene, koja vrši idealizaciju - kako to razumiju Marksi Veber -izvedenu iz stvarnih i pojedinačnih kulturnih situacija i djelatnosti. Naposebno visokom nivou apstrakcije ostvaruje se prilaz kulturi kao cjelini,univerzalnoj kulturi: opštim odlikama djelanja i društvenog stanja čovjeka. Utom značenju kultura je bila upoređivana sa prirodom u prethodnom poglavlju iu skladu sa takvim stanovištem većina istraživača traga za kulturnimuniverzalijama, a pri tom ih ne interesuju raznovrsne kulture u distributivnomprilazu, nego kultura uopšte.

Ovo stanovište je starije u istoriji teorijske misli od distributivnog prilazakulturi. Ono je aktualno i opravdano s obzirom na spoznaju, jedino ako nije uvezi sa etnocentrizmom koji prihvata odlike jedne podrobno definisane kulture,a koja je najčešće bliska samom istraživaču, kao odlike te opšte i jedineuniverzalne kulture.

Napuštajući ovaj visoki stepen apstrakcije i zadržavajući se na distrib-utivnom prilazu kulturi, treba da se vratimo problemu nadređenosti ipodređenosti kultura. Utvrđivanje takvog odnosa nije rezultat jedinotaksonomičkih operacija istraživača. Između kulturnih jedinica, koje

72 A.L.Kreber, Regionalni tipovi kulture američkih Indijanaca i njihov razvoj, u:Suština kulture; EBagbi, Kultura i istorija

SOCIOLOGIJA KULTURE

stvarno funkcionišu u iskustvu njihovih članova, postoje veze i zavisnosti kojese izražavaju u povezanosti oblasti kulturnih djelanja i u podređenostiodređenih kulturnih oblika drugim, kompletnijim i sa širim opsegomzakonitosti.

U složenom savremenom društvu grupe neposrednog kontakta mogle bi se,s obzirom na tu odluku, u skladu sa Narolovom definicijom, kvalifikovati kaokulturne jedinice. Čak i ako se grupe dijalekata odlikuju još posebnomvarijantom kolokvijalnog dijalekta, ipak su čvrsto povezane ekonomskim,političkim, prosvjetnim vezama sa cjelokupnim društvom i njihova posebnost jevrlo ograničena. Prije bi se reklo da predstavljaju sub-kulture u sklopu širecjeline, sa kojom dijele niz ponašanja i odluka kao rezultat korišćenja brojnihzajedničkih institucija od osnovnog životnog značaja, kao rezultat istovjetnostiniza vrijednosti. Osnovu subkulture, tim više, predstavljaju starosne,profesionalne kategorije, a također društvene klase, iako klasna i staleškaposebnost u društvima sa velikim stepenom klasnih antagonizama može bitipovezana sa znatnim kulturnim razlikama. Sredinom XIX vijeka autori koji supolazili sa tako različitih stanovišta, kao što su bili F. Engels i Dizraeli, radnike iburžoaziju nazivali su različitim narodima. Čak i tada su te dvije antagonističkeklase bile povezane jakim zajedništvom opštenarodne kulture i državneorganizacije.

Čini se pravilnim poimanje integracije kulture prije kao procesa, nego kaostanja koje je nepromjenljivo i pripada nekoj tačno određenoj ljudskoj grupi iostvaruje se u tačno određenim granicama. Kreber je smatrao da izrazitakristalizacija sistema kulturnih obilježja karakteriše određene fokusne kulturnecentre, a da se na periferijama njihovog zračenja gubi jedinstven karakterkonfiguracije odlika.

Baš taj fenomen navodi antropologe na tvrdnju da kulture nemaju"pokožicu", da su njihove granice promjenljive i nejednoznačne. Zajedništvonekih određenih obrazaca ponašanja može da ode mnogo dalje izvan opsegadrugih sličnosti. Utvrdio je to, također, Narol, primjenjujući svoju koncepcijukulturne jedinice. U traganju za odrazom tih svojstava kulture antropologijaodavno primjenjuje metaforu, pozivajući se na proces difuzije. Ova pojava jetradicionalno bila razmatrana s tačke gledanja seobe elemenata, otkinutih odprvobitnog izvorišta, koji se prenose u prostoru. Ipak, postoji niz različitihinterpretacija ovog procesa.

Učenici Le Pleja i pojedini predstavnici istorijske škole, također iantropogeografičari, razmatrali su difuziju kao proces seobe društvenih

56 57


grupa, čija se kultura, istrgnuta iz prvobitnog izvora, djelimično preobli-kovalau procesu adaptacije na nove uslove sredine. Neki difuzionisti usredsredili supažnju na prostorno premještanje odvojenih elemenata ili kulturnih obilježjakoji su zadržavali identitet i u novim sistemima u koje su bili uključeni.

Koncepcije koje se zasnivaju na načelima istorijskog materijalizmaobraćaju, iznad svega, pažnju na nezavisnost procesa difuzije od svojstavacijelih društvenih sistema, koji daju ili prihvataju element koji se premješta uvremenu i prostoru, geografskom ili društvenom. Takav prilaz procesu difuzije,koji omogućava njegovo razmatranje u okvirima široke kategorije vremensko-prostornih preobražaja, dozvoljava da se na te preobražaje primijene opštijeanalitičke kategorije, koje pripadaju teoriji društvenog razvoja. Ovaj prilaz jevezan za opšte načelo istorizma i stavlja težište na promjene funkcija elemenatau kojima se ispoljava karakterističan tok procesa i njegov krajnji rezultat.

Sto su razlike u sistemima između kojih se vrši difuzija veće, nužne sudublje adaptacione promjene, koje u prenesenom elementu mora da izvršisistem koji ga prihvata, kako njegovo uključivanje u okvir cjeline ne bi biloizloženo suviše naglim promjenama. Osvajanja i kolonizacije daju primjerepotpunog raspada kulturnih cjelina koje su bile izložene pritisku vrlo nagle iširoke difuzije, koja je unaprijed onemogućavala (pod pretpostavkom da djelujenametnuti sistem) adaptacione promjene u sistemu koji prihvata.

Koncepcija marksističke teorije razvoja i kulturno-društvene integracijeobrazlaže, također, različito tretiranje toka procesa difuzije, zavisno odkaraktera elemenata koji se premještaju i koji zauzimaju različita mjesta udruštveno-kulturnoj strukturi i u procesu njenog razvoja. Ukratko, elementinadgradnje, a posebno onog dijela kulture koji odgovara društvenoj svijesti,prenose se lakše i zahtijevaju manje adaptacione promjene od elemenata, prijesvega od cijelih kompleksa, vezanih za osnovne proizvodne procese i zaregulaciju proizvodnih odnosa.

U poljskoj naučnoj literaturi Kšivicki je tom problemu posvetio svojestudije ο seobi ideja. Čarnovski je, opet, globalno istraživao otpore kulture,vezane, prije svega, za seobu oruđa, a detaljno je analizirao prenošenjeknjiževnih motiva koji svoje izvorište imaju u grčkoj, bliskoistočnoj kulturi, unarodnim kulturama, a prije svega u keltskoj književnosti. Studija Lintona iKardinera, koja objašnjava preobražaje kulture Tanala na

Madagaskaru, prihvatanjem nove tehnike gajenja pirinča od susjednog plemena,predstavlja gotovo klasičan primjer prilaza utjecaju difuzije osnovnog elementaproizvodnje na duboke promjene svih drugih kulturnih oblasti.73 Autori nisupolazili sa marksističkog stanovišta, ali empirijski materijal kojim su operisali umonografiji zahtijevao je takvu interpretaciju. Rezultati sličnih empirijskihistraživanja pojavljuju se u njihovoj već spomenutoj opštoj koncepciji osnovnihkulturnih institucija, koje utječu na integraciju kulture i ličnosti.

I procesi razvoja, kao i kulturne difuzije, i kad uzrokuju distributivnorazmatranje kulture, ne daju izrazito izdvojene, unutar sebe jednorodno i trajnosjedinjene cjeline. Može se upotrijebiti model poređenja sa sunčanim spektrom,da bi se slikovito predstavila njihova svojstva.

Pretpostavimo da razmatramo određenu kulturu u kategorijama njenihsedam osnovnih elemenata, uz primjenu pojedinih kriterijuma koje je u svojojanalizi predstavio Narol: ekonomska organizacija, politička organizovanost,struktura lokalne zajednice, jezik, folklor i umjetnost, ideologija i vjerovanja,nauka. Pretpostavlja se da na dosta visokom nivou apstrakcije može uopšteno dase definiše svako od tih svojstava, a time i da se pripiše zajedničko obilježjedovoljno brojnoj zajednici. Homogenost kulture u okviru svake od ovihkarakteristika ipak predstavlja samo okvir unutar kojeg se nalazi spektarraznovrsnih nijansi, koje odgovaraju individualnim varijantama realizacijenormi i kulturnih obrazaca. Kada bi se svakoj od tih nijansi pripisala jedna odboja sunčevog spektra, slika istraživane kulture imala bi u sredini bijelo poljestvoreno slaganjem svih boja. Na njegovim krajevima bi se ipak - kao rezultatspektralne analize -ocrtale boje duge, koje odgovaraju pojedinim obilježjima čijidornen nije međusobno podudaran. Cijela raznobojna mrlja imala bi, dakle,nepravilne i tupe obrise.

Ovaj spektralni model opsega kulture ne odnosi se samo na geografski, veći na društveni prostor. U društvu koje je brojno i ima složenu strukturu, i poredprecizno određene političke organizacije i pravno određenih granica, mogu dapostoje mnoge enklave društvenih grupa i krugova koji se odlikuju različitimvarijantama kulturnih obilježja, a to je moguće, prije svega, u odnosu na jezik,umjetnost, ideologiju, vjerovanja, nauku. Razlike koje se ispoljavaju u oblikukulturnih varijanata mogu da se

73 L.Kšivicki, Putovanje ideja, u: Sociološke studije. S.Čamovski, Tri studije ο kulturi, u:Kultura

58 59


pojave u čitavim velikim klasnim kategorijama, ο čemu je već bilo govora uvezi sa stanjem engleske radničke klase sredinom XIX vijeka.

Velika složena društva uvijek su heterogena s obzirom na određenekarakteristike svoje globalne kulture, čak i onda kada su čvrsto političkiorganizovana. Izvan njihovih formalnih granica prostire se granično polje odlikai kulturnih utjecaja koji se međusobno miješaju. Male i unutrašnje jednorodnijeprimitivne zajednice vrlo često uopšte nemaju jasno određene granice. Napodručjima koja nisu geomorfološkim granicama kulture izrazito podijeljena,etničke grupe preuzimaju mnoge odlike i prelazak iz jedne relativno izdvojenecjeline u drugu vrši se vrlo često jedva primjetno, slično kao što se dešava naluku duge. Dakle, individualne kulture predstavljaju promjenljiv fenomen i uvremenu i u prostoru, one podliježu stalnim procesima difuzije i osmoze kroz"pokožicu" koja ih samo djeli-mično uzajamno razdvaja.74

Brojna antropološka istraživanja opisanog karaktera dozvoljavaju da seutvrdi tendencija zajedničkog pojavljivanja nekih kulturnih odlika koje ilipodliježu difuziji ili se formiraju u imanentnom procesu razvoja. Kreber navodiprimjer običajnih razlika u dvjema varijantama budizma u Aziji: u prvoj,kineskoj, manifestuje se u upotrebi štapića pri jelu, a u indijskoj jede se prstima.Neposrednu, unutrašnju vezu takvih sistema odlika ponekad je teško odrediti. PoKreberovom ubjeđenju, one su obilježje posebnog tipa kulture. Kreberovpokušaj da određenije definiše konfiguraciju odlika kulturnog razvoja u širokojskali završio se, ipak, neuspjehom. Istraživanja koja operišu jedino opisnimmetodom i bez teorijskih pretpostavki nisu dovela do utvrđivanja veza čak ielemenata sličnog karaktera. Primjećuje se da je zajedničko pojavljivanje parovaodlika češće u slučaju njihove uzajamne funkcionalne veze, nego kada te vezenema.75

Što se pri definisanju kulturne jedinice uzima više elemenata u obzir,pokazuje se da je ona promjenljivija i nestabilnija cjelina. Takvim opser-vacijama odgovara u "spektralnom" modelu kulture obuhvaćena karakteristikaneravnomjernog volumena njenih obilježja u fizičkom i društvenom prostoru.

74 Uporedi: R.Naroll, The Culture-bearing Unit; D. Sopher, Theories of Society Placeand Location: the Spatial Patterning of Culture, u: ICSS, sa opširnom bibliografijom pitanjageografije kulture.

75 A.L.Kroeber, Style and Civilization; A.L.Kroeber, Configurations of Culture Growth

Ako se ima u vidu svojstvo kulture koje uzrokuje da se model svakekulturne cjeline prelama u duginim bojama, isto tako ne treba zaboraviti "bijeli"centar, koji označava polje integracije kulture koje antropolozi definišu kaopolje kulminacije kulture. U razvijenim društvima osnovne ekonomske ipolitičke institucije globalne kulture vrše regulativne funkcije u odnosu nacjelokupno društvo, tako da se nijedna društvena grupa ne može trajno i legalnoizolovati od njihovog utjecaja. U visokorazvijenim industrijskim društvimanemoguće je postojanje grupa koje se bave naturalnom privredom ili prostomrobnom razmjenom. Također, nije moguće legalno isključivanje iz okvirapolitičke organizacije i administracije.

Traganje za integracijom kulture opravdano privlači mnoge istraživače,iako se i rezultatima i predloženim zaključcima mogu staviti primjedbe.

Opise kulturnih cjelina stvorenih po potpuno jednoobraznom, har-moničnom obrascu, sa izrazito određenim granicama, treba shvatiti prije kaoarbitrarnu konstrukciju istraživača, nego kao vjernu rekonstrukciju stvarnosti.Tako bi trebalo razumjeti karakteristike u Obrascima kulture Rut Benedikt.Autorka, u stvari, konstruiše idealan tip apolonske i dionizijske kulture, a nestvarnu sliku plemenske kulture Zunjija i Kvakiutla. Njene konstrukcije moguda budu korisne u istraživanjima realnih društava isto koliko i Veberovi idealnitipovi. To, dakle, nisu instrumenti koji mogu da služe objašnjenju principakulturne integracije, već njenom opisu i "razumijevanju" njenih karakterističnihobilježja. U ovom slučaju razumijevanje proizlazi iz istraživačkog postupkasamog istraživača i učešća primalaca njegovog djela.

Teorijska orijentacija, nazivana spoznajnom etnografijom ili etno-naukom,traži principe integracije kulture jedino u svijesti ispitivanih članova društva, uklasifikacijama kulturnih fenomena koje oni sami stvaraju. Ovaj prilaz,definisan kao emičan, crpi teorijske postavke iz strukturalne lingvistike. To seodnosi na načine realizacije kulture u svrsishodnom djelanju ljudi koji stvarajunjen sistem po principima sličnim onima koji su osnov jezičkog sistema."Emički" model kulturne cjeline suprotstavlja se "etičkom", koji se zasniva naspoljnoj opservaciji istraživača, na objektivnim činjenicama. Ovaj prilaz upojedinim svojim tačkama sličan je metodološkim principima Malinovskog iSapira. Također, ima neke zajedničke crte sa koncepcijom humanističkogkoeficijenta Znanjeckog, zasnovanom na drugim teorijskim načelima.

60 61

Antonjina Kloskovska_______________________________________________

U drugoj polovini XX vijeka emički prilaz, koji ima svoje izvorište uantropološkim i lingvističkim koncepcijama, podudara se sa etnometodo-loškom sociološkom orijentacijom, koja se inspiriše fenomenološkomfilosofijom. Također mu je bliska Levi-Strosova teorija, koja suprotstavljamehaničke i statističke modele kulturnih fenomena.76 Isključivost emičkogmodela mogla bi da izazove niz primjedaba. On dozvoljava jedino opisnorazmatranje kulture, iako može da bude osnov uopštavanja u komparativnimistraživanjima.

Širina plemenskog naziva i svjesno osjećanje kulturne pripadnosti sigurnosu važni pokazatelji dometa i integracije kulture, ali to nisu pouzdani ineophodni pokazatelji. Emički prilaz kulturi mora da računa na smetnje uobliku lažne svijesti, racionalizacije i derivacije, kao i sa raznovrsnošćustavova, koja je u odnosu na kulturnu cjelinu i njenu integraciju, čak i uprimitivnim zajednicama, znatna i uopšte se ne podudara sa fonemskimjedinstvom jezika.

Potpuno refleksijsko osjećanje kulturne posebnosti nije neophodan uslovočuvanja odlika svojstvenih određenoj kulturi. Ο tome će biti više riječi u vezisa analizom izabranih kategorija kulturnih fenomena. Takvo osjećanje je ipakvažan faktor trajnosti i izrazitog odvajanja grupa kulturno jednorodnih ilirelativno jednorodnih. Znanjecki je principu posebnosti, koji su prihvatali svičlanovi, pripisivao osnovnu funkciju defin-isanja društvenih grupa. Pojamkulturne grupe, koji je upotrebljavao u svojim ranijim radovima, obuhvatajedino naciju i civilizacijski kompleks shvaćen više kao postuliran, nego kaostvarno postojeća veza naroda. Princip izdvajanja tih grupa je zajedništvoprihvaćenih vrijednosti. Znanjecki, pri tome, ističe kulturnu jednorodnost,složenost i nepotpunost svakog tipa grupe koju je naveo i izlaženje mnogihkulturnih odlika izvan njenih granica. Baš zbog te pojave smatra da je osjećanjeposebnosti glavni kriterijum definisanja društvenih jedinica kulturnog karaktera.

Kada je u svom kasnijem radu, posvećenom savremenim nacijama,Znanjecki koristio bogatiji empirijski istorijski materijal, naveo je primjerpoljskog naroda kao posebno karakterističan slučaj, koji pokazuje ulogu

76 K.Pike, Language in Relation to the Unified Theory of the Structure of HumanBehavior, uporediti sa O.Werner, J.Fenton, Method and Theory in Ethnoscience and Eth-noepistemology, u: HMCA; M.Harris, The Rise of Anthropological Theory; K.Levi-Stros,Strukturalna antropologija; H.Garfinkel, Studies in Ethnometodology.

SOCIOLOGIJA KULTURE

osjećanja kulturne posebnosti u održavanju identičnosti zajednice podijeljeneizmeđu tri različite državne organizacije, uključene u posebne privrednesisteme.77

Ovaj primjer, kao i njegovo argumentovanje, ne negira prethodnonavedenu tvrdnju ο utjecaju ekonomskih i političkih institucija na procesekulturne integracije, budući da je takav utjecaj prihvaćen kao nužan uformiranju relativno integrisanih cjelina, ali ne za svaku fazu trajanja takvihcjelina. Stav Znanjeckog, također, ne sadrži tvrdnju da je osjećanje posebnostiprvobitan uzrok formiranja kulturne zajednice, niti navodi na takvuinterpretaciju.

Definicija kulturnih grupa u teoriji Znanjeckog povezana je sa opštimproblemom, osnovnim za formulisanje sociološke teorije kulture. U ranoj fazistvaranja svoje teorije Znanjecki je stajao na stanovištu bliskom formalizmu.Kao što je već naglašeno, bio je udaljen od kulturalističke sociologije. Njegovarazmatranja kulturnih grupa u Sociologiji vaspitanja polaze od društva, a ne odkulture. Pokušaj klasifikacije društvenih grupa, kojeg se tada Znanjeckiprihvatio, doveo je do komplikacija, s obzirom na njegov opšteteorijski princippo kome sociologija treba da se bavi samo jednom od izdvojenih kategorijakulturnih fenomena, koja obuhvata osnovne društvene sisteme: djelatnost,odnose, uloge.

Pokušaj klasifikacije grupa i na toj osnovi formulisana definicija društvadovela je, ipak, do zaključka da kultura kao princip posebnosti mora da budeuključena u okvire samih grupa ili bar u pojedine tipove društvenih grupa. Možese zaključiti da Znanjecki prvobitno nije bio do kraja svjestan posljedica takvogstanovišta po do tada prihvaćene osnovne teorijske postavke. S vremenom su tepostavke ipak podlijegale modifikaciji. Dokaz je definicija sociologije uNaukama ο kulturi, kao osnovne discipline koja se bavi spoznajom kulture.Određivanje takvih zadataka sociologiji zahtijeva definisanje njihovog odnosaprema zadacima antropologije kulture. Znanjecki je negirao da antropologijanjegovog doba ima mogućnost, pa čak i ambiciju, da stvara sinteze.78 Ovomišljenje se može smatrati samo djelimično opravdanim.

Antropologija koja primjenjuje empiriju može da traga za principimaintegracije kulture istražujući individualne kulturne sisteme. Primjenjujući

77 EZnanjecki, Sociologija vaspitanja, tom 1, str. 44; F.Znaniecki, Modem Nationalities78 EZnanjecki, Nauke ο kulturi, str. 189

62 63


komparativne podatke, može da formuliše generalizacije. Takvo stanovište jeodbrana od arbitrarnih koncepcija naturalističkog ili psihologističkog tipa.Empirijski prilaz kulturnim fenomenima ipak zahtijeva i teorijski osnov da birezultati istraživanja izašli iz okvira čisto monografskog zadatka i da ne bipodlijegali razvijanju. Zajedno sa širenjem antropoloških istraživanja, koja se neograničavaju jedino na njenu prvobitnu specijalizaciju, istraživanje primitivnihzajednica, promijenila se metodološka i teorijska pozicija tih istraživanja.

Gube se granice između sociologije, koja polazi od stanovišta ovdjedefinisanog kao kulturalistička orijentacija i antropologija sa kvalifika-tivnimdodatkom "socijalna" ili "kulture". Redklif-Braun je definisao socijalnuantropologiju kao "istraživanje suštine ljudske zajednice permanentnimupoređivanjem zajednica različite vrste, sa posebnim naglaskom na primitivnimzajednicama".79 Novije definicije antropologije čak i ne sadrže opaske ο primatuprimitivnih zajednica ili kultura kao predmeta istraživanja. Govore οsvestranom istraživanju kulture, dakle, naučenih ponašanja čovjeka i rezultataponašanja koji su zajednički u okviru grupe ili društvene zajednice.

Metodi savremene antropologije također se ne razlikuju izrazito odsocioloških, kako je to bilo još sredinom XX vijeka. Antropologija kulture je udrugoj polovini ovog vijeka krenula putem formalizacije svojih metoda,koristeči kvantitativne podatke i njihovu statističku obradu. A u sociologiji seprimjećuje odstupanje od postulata isključivosti kvantitativnih metoda,okretanje ka humanističkoj orijentaciji i priznavanje nužnosti teorije. Tendencijekoje je Haris nazvao monotetičkim preporodom u antropologiji kulture, i koje jepovezivao sa utjecajem marksizma, dovode do zbližavanja dviju širokih oblastinauke koje se bave društveno-kulturnim fenomenima koji podliježuzakonitostima izraženim u njihovoj vezi i razvoju. Konsekvence ovogzbližavanja su, između ostalog, slične teškoćama koje se pojavljuju uantropološkim i sociološkim studijama koje operišu koncepcijom načina životaili životnog standarda. Iako se ni sociolozi ni antropolozi u većini slučajeva neslažu sa tvrdnjom ο identičnosti društva i kulture, razdvajanje ova dva pojmaobično se gubi u empirijskim istraživanjima i njihovoj opisanoj obradi. Spolja jelakše odrediti granice društava, nego granice kulture. Kriterijumi koje predlažeNarol u izdvajanju

SOCIOLOGIJA KULTURE

kulturne jedinice s obzirom na uzajamne kontakte ili dornen političkeorganizacije, mogu se opravdano odnositi upravo na definisanje granicaodređenog tipa društva. Sličnu primjenu ima koncepcija izdvajanja državnezajednice kao kompleksa grupa podređenih grupi, sa političkom sponom koju jeformulisao Znanjecki.

Antropološka definicija globalne kulture ipak ne daje osnov za odvajanjekulture od društva. Opravdano je, dakle, da se na osnovu te definicijeupotrebljava homogena konstrukcija društveno-kulturnih fenomena. To ipaknije dovoljno precizna kategorija za analizu uzajamnih zavisnosti i uslovljenostitipova fenomena koji se pojavljuju u okviru tako široke sfere stvarnosti kojazahtijeva preciznije saznanje. Ta kategorija je, prije svega, nedovoljna uspoznaji složenih i velikih istorijskih cjelina i savremenih državnih zajednicakoje se odlikuju unutrašnjim razlikama. U odnosu na takve zajednice,monografski, kulturalistički ili antropološki prilaz može biti primijenjen bezograde, prije svega, na manjim unutrašnjim cjelinama, na lokalnim zajednicama,koje mogu biti predmet svestranog opisa.

Izdvajanje sociologije kulture kao posebne subdiscipline mora bitiargumentovano određivanjem njenih spoznajnih zadataka, koji je razlikuju odantropologije kulture i "kulturističke" opšte sociologije humanističkeorijentacije. Takav argumenat daje potreba da se traga za vezama i zavisnostimaizmeđu uže određenih kategorija globalne kulture, koje su rezultat podjele ovevelike cjeline, a pri tome su dovoljno široke da bi njihovo izdvajanje bilozasnovano na oštrim kriterijumima uzajamno različitim i da bi spoznajanjihovih uzajamnih veza mogla da rasvijetli važne i društveno značajnezakonitosti.

79 A.R.Radcliffe-Brown, Method in Social Anthropology, str. 33

64 65

SOCIOLOGIJA KULTURE

IV. KATEGORIJE KULTUREAKADEMSKE I OPŠTEPRIHVAĆENE DEFINICIJE

Kako je ranije rečeno, definicija globalne kulture, koja je široko prihvaćenau savremenoj antropologiji i sociologiji, nema selektivan i vrednujući karakter.U okvir kulture uključuju se sve ljudske djelatnosti koje odgovarajukriterijumima definicije, kao i njihovi proizvodi. Dakle, cjelokupan opsegpojma obuhvata raznovrsne fenomene, koji također zahtijevaju različiteistraživačke kompetencije i koji neravnomjerno privlače pažnju istraživača.

Zbog te raznovrsnosti opseg globalne kulture dijeljen je zavisno odkaraktera fenomena koji ulaze u njene okvire. Pod kategorijama kulturerazumije se jedan od mogućih načina taksinomičnog prilaza kulturi. Kategorijekulture treba razlikovati, odvojiti od pojma tipova kulture, koji se upotrebljava,prije svega, u teorijama kulturnog razvoja. Takav klasi-fikativan karakter imaevolucionistička koncepcija stadijuma divljaštva, varvarstva i civilizacije. Tatipologija, sadržana u Morganovim djelima, izazvala je, kao što je poznato, živointeresovanje Marksa i Engelsa, pošto je bila bliska njihovoj koncepciji οdruštveno-ekonomskim formacijama.

Društveno-ekonomske formacije predstavljaju, na osnovu istorijskogmaterijalizma, integrisane komplekse svih kategorija i oblasti društveno-kulturnih fenomena koji odgovaraju određenoj etapi razvoja. Savremenaetnologija i neoevolucionistička antropologija smatraju da Engelsova razradaMorganove koncepcije razvojnih faza predstavlja trajno rješenje istorijskihoblika kulture, na kome treba da se zasnivaju neoevolucio-nizam i kulturnimaterijalizam,80 a to ih približava stanovištu istorijskog materijalizma.

Poslije I svjetskog rata veliki utjecaj izazvala je istorijsko-filosofskakoncepcija kulturnih tipova sadržana u djelu Osvalda Spenglera PropastZapada. Špengler je upotrebljavao termin "civilizacija" kao odrednicuposljednje faze razvoja kulture, koja se nije odlikovala dostizanjem----------------

80 Uporedi: M.Harris, The Rise of Anthropological Theory.

vrhunske forme - kao što je to bilo u Morganovoj teoriji - nego opadanjem svihkulturnih vrijednosti. Ta pesimistička koncepcija degradacije kulture u nekimsvojim vidovima podsjeća na Tenisovo stanovište ο karakteru društva kaoizrađene, degenerisane forme, suprotstavljene spontanom i vitalnom zajedništvuranijih faza razvoja. Prema Špenglerovoj teoriji, svaka kultura prolazi krozrazvojne cikluse, boreći se da ostvari najveće mogućnosti. Kada taj cilj, shvaćenkao potpuno ostvarenje ideje kulture, bude postignut, "kultura iznenadaokoštava, zamire, njena se krv zgruša-va, opada snaga - ona postajecivilizacija". Civilizacija označava prelazak od rađanja do ispunjenja, ali netakvog ispunjenja koje kruniše proces razvoja, nego ispunjenja nalik na smrtorganizma. Civilizacijsko opadanje kulture više puta se ponavljalo u istoriji, jerrazvoj kulture prolazi kroz homologične faze. Ipak, najdublji pad, po Špengleru,označava gradska i industrijska civilizacija XX vijeka. Njeno masovno društvoodlikuje se krajnjom centralizacijom, standardizacijom i manipulacijommasama.

Koncepcije slične špenglerovskoj, koje govore ο trajnom antagonizmukulture i civilizacije, mogu se naći u mnogim novijim istorijskim, filo-sofskim isociološkim teorijama na Zapadu. Slično stanovište zauzima Tojnbi u svojojistorijsko-filosofskoj viziji. Iako različit po svom ideološkom ubjeđenju, ipak jeŠpenglerovoj kritici civilizacije blizak Markuze. Po njemu, napredakcivilizacije, doduše, širi opseg društvenih kategorija ljudi koji mogu daučestvuju u kulturi, ali istovremeno uništava autentične, istinske vrijednostikulture. Civilizacija je zavladala kulturom, njome trguje, sebi je podređuje,mijenja njene autonomne ideje u operacione koncepcije. U opoziciji kulture icivilizacije koju predstavlja Markuze mogu se naći sličnosti ne samo saSpenglerovim stanovištem, već i sa stanovištem Ortege i Gaseta. Koncepcijahomologije je, bez pozivanja na Špenglera,predstavljena i u Goldmanovojsociologiji umjetnosti. Formalna sličnost sa Spenglerovim shvatanjem može senaći i u Sorokinovoj koncepciji tipova kulture.81 Sorokin u svojoj teorijidinamike društveno-kulturnih promjena predstavlja koncepciju fluktuacijekultura, koje prolaze različitim slijedom i tempom, od ideativne ka čulnoj(sensate) kulturi i one koja predstavlja kompromisan oblik između ove dvije -idealističke. Sorokin, koji se sa skepsom odnosio prema mogućnostimaodređivanja

81 O.Spengler, Der Untergang des Abendlandes, str. 154, 45 i druge. H.Marcuse, Cultureat societe. Također, uporedi sa kritikama teorija Spenglera i Tojnbija: E.S.Markarian, Οkoncepcii lokaljnih civilizacii.

66 67


zakonitosti dinamike kulturnih promjena, nije ukazivao na bilo kakve reg-ularnosti promjena izdvojenih tipova, koji određuju dominantan stil globalnoshvaćene kulture. Karakteristike stila koje je predstavio Sorokin bile sukonstruisane na način koji rigorozniji istraživači kulture ocjenjuju kaoimpresionistički.

Termin "civilizacija", koji upotrebljavaju spomenuti autori, zahtijevakomentar, jer je u ovakvom prilazu označavao fazu razvoja globalne kulture.Već ranije je u ovoj studiji, u vezi sa definicijama kulture, skrenuta pažnja namnogoznačnost termina "civilizacija", koji se ponekad izjednačava sa terminom"kultura". Pojedini autori upotrebljavaju ovaj termin kao odrednicu šireggeografskog kompleksa kulture složenog karaktera. Tako ga, između ostalih,razumije i Znanjecki.

Termin "civilizacija" upotrebljava se, također, kao definicija jedne odkategorija globalne kulture. Ovdje se pod kategorijama kulture podrazumijevajuvelike, osnovne oblasti te kulture, koja je izdvojena u sinhroničnom istraživanju.One se razlikuju karakterom elemenata na način koji, s gledišta metodologije iteorije, opravdava njihovo posebno proučavanje. Prema namjerama ipretpostavkama pojedinih istraživača, ove kategorije treba da imaju empirijskikarakter, suprotno od, na primjer, prethodno navedenih aspekata javne iskrivene kulture, koje se izdvajaju analitičkim putem, ali koje su unutarempirijskih fenomena. U skladu sa maksimalističkim metodološkim postulatom,kategorije kulture treba izdvojiti tako da predstavljaju osnovu disjunktivne,ekonomične i iscrpne klasifikacije društveno-kulturnih pojava. Dakle,kriterijumi njihove podjele moraju biti dovoljno oštri. Takav je postuliraniprincip.

Kategorije, uz to, treba da obuhvataju fenomene relativno jedno-rodne, kojisadrže odlike bitne za njihovo izdvajanje. Posebnost kategorija ne označava,ipak, njihovu izolaciju. Ne treba zaboraviti da kultura i u univerzalnom i udistributivnom smislu predstavlja relativno integrisanu cjelinu. Između njenihunutrašnjih kategorija postoje veze i zavisnosti, čije postojanje ne negira većinanaučnika. Istraživanje njihovog karaktera dozvoljava bolju spoznaju kulture kaocjeline, a stremljenje ka takvom saznanju opravdava izdvajanje kategorija.

Tako shvaćene kategorije i same predstavljaju velike cjeline, unutar sebediferencirane, koje podliježu daljim podjelama. Unutar kategorijalne podjeleone će ovdje biti nazvane oblastima kulture. U pojedinim slučajevima oblastipredstavljaju jasne i neosporno izdvojene predmete

istraživanja, jasnije definisane i bolje proučene od cijele kategorije. Ali, njihovouključivanje u okvire kategorije omogućava širu generalizaciju i doprinosirazvoju opšte teorije kulture.

Razmatranja ο kulturnim kategorijama mogu se sresti u svim disciplinamakoje istražuju kulturu, dakle i u okviru filosofske teorije kulture, antropologije,etnologije, etnografije, sociologije i istorije. Nezavisno od naučne oblasti, ovarazmatranja podliježu snažnim utjecajima filosofskih pretpostavki autora, bezobzira na to da li su svjesni svog filosofskog, ontološkog stanovišta i da li gajavno iznose ili ne. Mimo razlika između disciplina, teorija i pogleda na svijetautora, klasifikacije kategorija kulture predstavljene u posljednjih sto godinapokazuju znatne sličnosti u opsegu izdvojenih taksonomičkih klasa. To sunajčešće trodjelne klasifikacije sa srodnim, bliskim poljima pojedinih pojmovakoji definišu izdvojene kategorije kulture. Ali, razumijevanje sadržaja ovihpojmova zavisi od teorijskog i metodološkog stanovišta i znatno se razlikuje.

Tabela 1Klasifikacija kategorija kulture *

Autor Kategorije kulture (oblasti ili kriterijumi)

A.Veber 1912. Spoljna civilizacija(tehnika, tehnologija iprimijenjena nauka)

Unutrašnja civilizacija(država, pravo, moral)

Kultura(umjetnost, ideje,religije)

R.Mekajver1937, 1942.

Tehnološki poredaksistema(sfera sredstava)

Društveni sistem(sfera ciljeva isredstava)

Kulturni sistem(sfera ciljeva)

A.L. Kreber Kultura zbilje Društvena kultura Kultura vrijednosti

L. Vajt Tehnologija Društvo Ideologija

K.Dobrovolski Materijalna kultura Društvena kultura Nematerijalnakultura

C. Arzakanijan Materijalni oblikdjelatnosti

Duhovni oblikdjelatnosti. Umjetničkomišljenje.

* Predstavljena klasifikacija kulturnih kategorija bazira se na radovima slijedećih autora:A.Weber, Ideen zur Staats und Kultursoziologie, poglavlje Der soziologische Kulturbegriff;R.MacIver, Society; Social Causation; A.L.Kreber, Suština kulture; L.White, The Science ofCulture; K.Dobrovolski, Studia nad tyriem spolecznym a kultura; C.Arzakanian, Kuljtura icivilizacija: problema teorii i istoni.

68 69


Tabela 1, koja predstavlja kategorije kulture prema klasifikaciji izabranihautora, ilustruje razlike u stanovištima i taksonomičkim kriteri-jumima, uzznatnu sličnost klasifikovanih pojmova. Terminologija koju upotrebljavajunavedeni autori može da izazove nesporazume, a postaje jasna tek poslijeupoznavanja postavki određenih teorija. Relativno naj-jednoznačnija inajjednorodnija je kategorija izdvojena u prvoj, lijevoj koloni. Prema shvatanjuovih autora, ona obuhvata djelatnosti i tehničke proizvode koji služepodmirivanju čovjekovih prirodnih potreba, nezavisno od stepena razvoja ikaraktera tih djelatnosti i sredstava.

Iako ističu materijalnu i tehničku suštinu ove kategorije kulture, autori ipakrazličito predstavljaju njeno ontološko razumijevanje i vrednovanje. AlfredVeber ovdje predstavlja stanovište dosljednog ontološkog idealizma. Spoljnacivilizacija, koja obuhvata tehniku, tehnologiju i primijenjenu nauku,predstavlja, po njemu, izraz racionalizacije i intelek-tualizacije ljudskog života.To je proces u svojoj biti idealan i duhovan, ali ipak niži od procesa pravekulture, jer je okrenut ka sferi prirode, podmirivanju nagonskih potreba iodržavanju fizičkog života. Veberova teorija je izraz konsekventnogidealističkog i vrednujućeg stanovišta.

I prema Mekajverovom shvatanju, tehnološki sistem kulture, definisan kaosfera sredstava, podređen je zadacima koji određuju svijet osviješćenih bića kaopodručje cjelishodnosti koja predstavlja "neposredan izraz ljudskog duha".82

Ontološki status ostalih ovdje predstavljenih, kao primjer navedenihkoncepcija, drugačiji je. Tri su vezane za teorije koje imaju manje ili više jasanmaterijalistički karakter. Kreberovo stanovište nije jednoznačno. Pojedinifilosofski iskazi povezani su sa neokantizmom. Koncepcija izdvajanja kulturekao posebnog, nadorganskog sloja stvarnosti u kasnijim Kre-berovim radovimasvedena je na metodološku ravan i usklađena sa umjerenim redukcionizmom, toznači, sa stanovištem da je kultura, u stvari, jedino oblik djelatnosti realnihljudi, oblik koji zahtijeva posebne istraživačke metode, a nije poseban oblikbitka.

Kultura zbilje, po Kreberu, slično kao i tehnologija Vajta i materijalnakultura ili materijalni oblik djelatnosti u koncepcijama poljskih etnografa isociologa i sovjetskih filosofa kulture, označava kategoriju kulture, instru-mentalnu u odnosu prema osnovnim potrebama bića, koja se izražava u

detaljima i predmetima, čiji je fizički, spoljni oblik vezan na realan i nužannačin (tj. nekonvencionalan) sa funkcijom koju vrši. U okvir ove kulturnekategorije spadaju djelatnosti, oruđa i tvorevine vezani za proizvodnju,distribuciju, usluge i potrošnju dobara, zajedno sa odbrambenim i zaštitnimaktivnostima koje na čovjeku svojstven način osiguravaju ljudsku vrstu ijedinku.

Ovakav prilaz, naravno, isključuje da se ovaj dio kulture tretira kaohijerarhijski niži i podređen ostalima. Tamo gdje se podudara ili je istovjetan samarksističkim teorijskim stanovištem, opravdava tretiranje upravo ovekategorije kulture kao osnovne u odnosu na druge i koja uslovljava i utječenajviše na određivanje njihovog karaktera. Biće i karakter ljudskih jedinkizavise od materijalnih uslova njihove proizvodnje, od toga šta i kakoproizvode.83

Društvena kategorija kulture je izdvojena u gotovo svim klasifikacijama.Ovo izdvajanje zahtijeva ipak objašnjenje. U opštem smislu, svi kulturnifenomeni imaju društveni karakter, jer su uslovljeni postojanjem ljudskihzajednica koje međusobno društveno koegzistiraju. Dakle, kad izdvajamo takvuklasu kulturnih fenomena, treba je razumjeti kao kategoriju imanentnodruštvenu. Govoreći uopšteno, ova kategorija se karakteriše time što su subjekti predmet kulturno definisanih djelatnosti sami ljudi i što se regulativni utjecajkulture u ovom slučaju ne odnosi na neke druge sup-stance ili vrijednosti, negona odnose, uloge i sisteme u ljudskoj uzajamnoj vezi.

Ova kategorija će dalje biti predmet opširne analize. Naravno, ona jeposebno važna s gledišta sociologije kulture. Obuhvata osnovni repertoarnezavisnih varijabli koje se primjenjuju u istraživanjima ove subdiscipline. Onaje glavni predmet istraživanja sociologije uopšte. Ο mogućnostima njenogodvajanja od ostalih kulturnih kategorija vode se beskrajni teorijski sporovi.

Ništa manje kontroverzi nema ni oko treće kategorije kulture. Nejed-norodnost i problematičnost gledišta ispoljavaju se već u samoj terminologijikoja se odnosi na ovu taksonomičku klasu. Za autore koji zastupaju manje iliviše konsekventno ontološko stanovište idealizma tek ova kategorija predstavljakulturu par excellence. Po Alfredu Veberu,

82 R.MacIver, C.Page, Society, str. 27583 Ovo stanovište je veoma izraženo u savremenoj kulturnoj antropologiji, naročito u

radovima neoevolucionista.

70 71


društvena kultura je, u suštini, jedino unutrašnja civilizacija, koja se zasniva naintelektualizaciji uzajamnih ljudskih odnosa preko države, prava, moralashvaćenog kao operacija čisto instrumentalnog karaktera. A prava kulturapočinje tek onda "kada se život, oslobodivši se nužnosti i potreba, preoblikuje ustrukturu koja će stajati iznad njih", kada ljudi počinju da djeluju "u ime nečegašto je suvišno s gledišta egzistencije, a što osjećaju kao njen krajnji, najvišismisao".84

Kultura je ovdje shvaćena kao svijet transcendentnih i autoteličkihfenomena, dakle, takvih koji su sami sebi cilj. Po sličnom principu, Mekajverizdvaja kategoriju kulturnog sistema i definise je kao čistu sferu svrsishodnosti ikrajnje neposredne potrošnje. I jedan i drugi autor smatraju da je kultura izrazduhovnosti, koji se manifestuje u umjetnosti, filosofiji i određenom oblikureligije.

Takvo stanovište je neprihvatljivo ako se odbace idealističke filosofskepostavke, ali je dosljedno i jasno u okviru tih pretpostavki. Termin "duhovnakultura", ili "nematerijalna", ipak se široko primjenjuje i van opsega ovogfilosofskog stanovišta. Nesumnjivo je da opšteprihvaćena podjela na materijalnui duhovnu kulturu, koju primjenjuju marksistički etnografi i filosofi, nijezasnovana na stanovištu dualizma, a tim manje na ontološkom idealizmu.Istraživač koji polazi od pretpostavke ο opštoj, materijalnoj suštini fenomenazbilje, koja je predmet ljudskog saznanja, može da upotrebljava pojam duhovnekulture pod uslovom da je definiše jednoznačno, na način koji neće izazvatinedoumicu. Kada to učini, najbolje je da odustane od termina koji izazivanesporazume. Najčešće se istraživači, koji upotrebljavaju pojam duhovnekulture bez idealističkih intencija, zadržavaju na pokazivanju egzemplifikacijomnjegovog opsega i na ograđivanju da se duhovna kultura sastoji od fizičkihfenomena, slično ostalim kategorijama kulture.

Potreba da se ta treća kulturna kategorija definiše eksplicitno, a ne samopomoću definicije kvantitativnih indikatora, tim je veća što upravo ovakategorija u praktičnoj djelatnosti razvijenih društava i u kolokvijalnom jezikunjihovih članova biva prihvaćena, jednostavno, kao kultura uopšte. I ako se neprihvate ekstremne tačke etnometodološkog stanovišta i isključivosti emičkogprilaza kulturi, ipak se ne može negirati da je za istraživača u oblastihumanističkih nauka važan i obavezan, mada ne

A.Weber, Ideen, str. 40

72

isključivi, zadatak da definiše način na koji funkcionišu istraživani fenomeni usvakidašnjoj praksi i prosječnoj svijesti ljudskih grupa koje su predmetistraživanja. Prvo što treba utvrditi da bi se ostvario ovaj zadatak jesteodređivanje opšteprihvaćenog shvatanja osnovnih termina koji se upotrebljavajuu opisu i analizi, koliko su oni u opštoj upotrebi u istraživanim zajednicama. I tose dešava upravo u slučaju pojma kulture u mnogim društvima.

U poljskom društvu, pojam kulture i izvedeni pridjevi su u opštoj upotrebisvih društvenih kategorija. Pokušaj sistematskog ispitivanja, izvedenog nareprezentativnom uzorku odraslih stanovnika malog grada, ο tome kako serazumije kultura, pokazuje da je, i pored niskog prosječnog nivoa obrazovanjastanovnika, 83 odsto znalo definiciju kulture, koja je imala pretežnokvantitativni karakter.85 Klasifikacija definicija koje ulaze u sastav opštegrazumijevanja kulture predstavlja se ovako:

Tabela 2Opšta definicija kulture

Definicija Prvi odgovor(%)N = 534

Svi odgovori (%)N=1048

Dobro vaspitanje, maniri, moralnost 38,0 29,0

Nauka, prosvjeta, prosvjetne ustanove 35,7 33,5

Umjetnost, ustanove vezane za umjetnost,sredstva komunikacije

6,4 21,4

Razonoda, zabava 6,3 5,5

Kultura življenja 7,3 7,8

Ostalo 6,3 2,8

Četvrto mjesto na ljestvici odgovora, koji obuhvataju oko 8 odstonabrojanih definicija, klasifikovano je kao klasa elemenata praktične primjene.To su definicije koje se odnose na urbanizaciju, bogatstvo, posjedovanje,sredstva koja podmiruju praktične životne potrebe. Može se prihvatiti da se nisupoklapale sa sadržajima koje obuhvata, najčešće, pojam "duhovna kultura". Aopet, tri osnovna tipa opštih definicija kulture, dosta ravnomjerno predstavljenau svim odgovorima, uklapaju se u taj pojam.

85 A.Kloskovska, Društveni okviri kulture. Također: J.Larrue, Representations de laculture et conditions culturelles

73


Zavisnosti između nivoa obrazovanja i upotrebljavanih definicija, utvrđeneu istraživanjima, dozvoljavaju tvrdnju da se u slučajevima prosječno višegobrazovanja povećala učestalost definisanja kulture koja se odnosi naumjetnost, a da je opalo definisanje vezano za dobro vaspi-tanje i moralnost,koji se izražavaju kao prihvatanje odgovarajućeg tretiranja drugih ljudi.Analogne rezultate donijela bi i ostala istraživanja koja se odnose na opštutaksonomiju kulture konstruisanu u izabranim društvenim sredinama.86

Rezultati ovih istraživanja potvrđuju zaključke manje sistematskihopservacija i ukazuju na činjenicu da opšte shvatanje i definisanje kulture imajuselektivan i vrednujući karakter. Također, podudaraju se sa prilazom kulturipoznatim ranoj fazi uvođenja u upotrebu tog termina od strane filosofahumanista u doba prosvjetiteljstva. U savremenom akademskom definisanjukulture mogu se primijetiti tendencije vraćanja vrednujućem prilazu.87 Ipak,dominira tretiranje tog termina kao neutralnog pojma naučne analize. To neisključuje uvođenje ocjena i primjenu hijerarhije u odnosu na istraživanekulturne fenomene, ali određivanje, klasifikacija predmeta istraživanja, da liulaze ili ne u okvire kulturnih fenomena, po definiciji ne podliježu vrednovanju.Ovo stanovište se odnosi podjednako i na kulturu u njenom globalnompoimanju, kao i na treću među izdvojenim kategorijama kulturnih fenomena,koja najviše odgovara opštem, kolokvijalnom pojmu kulture.

Ta treća kategorija kulturnih fenomena zahtijeva da joj se da takav nazivkoji ne bi izazvao teoretske nesporazume, a također zahtijeva preciznodefinisanje, jer će ona biti predmet istraživanja i analize svojstvenih sociologijikulture, pošto sadrži repertoar zavisnih varijabli tih istraživanja. Termin koji bidefinisao ovu kategoriju treba da bude izabran tako da odredi karakter fenomenakoje obuhvata, a u najmanju ruku da tom karakteru najbolje odgovara. Kad sekonstruišu pojam i definicija ove kulturne kategorije, mogu i treba da sezasnivaju na dosadašnjim teorijskim dostignućima nauka koje su se bavileteorijom kulture, pod uslovom da preuzimani elementi ne budu protivrječni i neodlučuju ο ontološkim i metodološkim pretpostavkama eksplicitno isključenimiz stvarane konstrukcije.

Da bi se izbjegli nesporazumi, za ovu priliku odmah na početku trebadefinisati izričito prihvaćene pretpostavke. U skladu sa njima, u osnovi

86 Z.Bokšanjski, Mladi radnici i kulturni napredak87 G.Jaeger, Ph.Selznick, A Normative Theory of Culture

74

SOCIOLOGIJA KULTURE

svake teorije kulture, dakle, i u koncepciji svake njene kategorije, nalazi setvrdnja da društveno-kulturna stvarnost ima fizički materijalni karakter. Ništašto nije fenomen te vrste ne može da bude predmet ljudskog iskustva, dakle, uskladu sa prihvaćenim stanovištem, predmet empirijskog istraživanja i teorije.Svaka od izdvojenih kulturnih kategorija sastoji se od fenomena posebnogkaraktera i funkcija. Treća kategorija biće defin-isana pomoću termina"simbolička kultura". Fenomeni od kojih se sastoji jesu znaci i vrijednosti.Znaci i vrijednosti su predmet ili čin ljudskog ponašanja i predstavljaju korelatestavova i značenja. Značenja su funkcije znakova i ne predstavljaju nikakavontološki poseban oblik bitka. Pojam simbola, kako se ovdje razumije, odnosise i na vrijednosti i na znakove zajedno, koji se ne pojavljuju u svim svojimkomunikativnim funkcijama, već u čvrsto određenim društvenim ipsihodruštvenim sistemima.

Proces konstituisanja, transmisije i primanja znakova dalje će biti nazivanprocesom semioze. Ako se stvaranje razlikuje od nerefleksijskog i nesvjesnogstvaranja znakova, može se prihvatiti da je to proces imanentno i isključivoljudski. Ernst Kasirer je definisao čovjeka kao animal symbolicum, želeći da nataj način naglasi tu, za njega najvažniju, u izvjesnom smislu konstitutivnu,odliku vrste. Poimanje simbola ili znaka u Kasirerovoj filosofiji bilo je vezanoza njegovo neokantovsko stanovište, a nema potrebe da bude uključeno u ovdjeprihvaćenu interpretaciju kulture.

Simboličke forme, ili drugačiji sistemi znakova koje upotrebljava i kojimase služi čovjek u društvenom životu, predstavljaju, prema Kasireru, matricupomoću koje ljudski duh oblikuje stvarnost. Takva je funkcija umjetnosti,saznanja, mita i svake religije. Svaki od tih sistema stvara posebne, sebisvojstvene simbolične oblike stvarnosti. Posebna uloga pripada jeziku, koji jemedijum ostalih oblika kulture. Kasirer, doduše, ne negira postojanje spoljnogsvijeta predmeta, ali ga smatra jedino za izvor pasivnih doživljaja, koje tekoblici kulture preoblikuju u "čistu ekspresiju ljudskog duha".88

Kasirerovu filosofiju nemoguće je pomiriti sa ovdje prihvaćenimstanovištem prema simboličkoj kulturi. Ipak, ona sadrži koncepcije koje moguda budu inspirativne za sociološku analizu kulture, pod uslovom da se relativnafunkcija duha zamijeni zajedničkom društvenom djelatnošću

88 E.Cassirer, Philosophie der Symbolischen Formen, citirano prema engleskom izdanjuThe Philosophy of Symbolic Forms, tom. 1, str. 81; od istog autora, Esej ο čoveku

75


ljudi, čija svijest u određenim uslovima kulture bitisanja na aktivan, stvaralačkinačin formira oblike interpretacije i ocjene stvarnosti i norme djelatnosti koje sunjoj okrenute. Kasirerova teorija sadrži pravilnu koncepciju simboličke kulturekao funkcionalne spone koja povezuje ljude u traganju za zajedničkom logikomsimboličkih formi, drugim riječima, sistema simboličke kulture. Oba ovaelementa njegove teorije mogu se u potpunosti prihvatiti.

Kasirerova teorija sadrži također neopravdanu, a blisku već predstavljenomVeberovom stanovištu, koncepciju nadređenosti simboličke kulture u odnosu nasve ostale oblike čovjekove djelatnosti i bitisanja. Ovdje kategoričnoodbacujemo takvu interpretaciju. Simbolička kultura nije shvaćena kao viša odostalih kulturnih kategorija. Također, ne smatra se za jedini oblik kulture.

Poistovjećivanje kulture uopšte sa semiotičkim ili simboličkim feno-menima pojavljuje se u mnogim savremenim antropološkim i sociološkimteorijama, prije svega u onima koje su inspirisane razvojem strukturalnelingvistike. Tražeći u ispitivanim oblastima fenomena sisteme na koje bi mogleda se prenesu strukturalističke metode lingvističkih istraživanja, savremenahumanistika prenosi koncepciju znaka i značenja u oblasti gdje ne može bitiprimijenjena, neopravdano poistovjećujući sistem uopšte sa sistemom znakova.

Ta koncepcija, koju je primjenjivao prije svih Levi-Stros, predstavljapansemiotičko stanovište, koje je neka vrsta eha naivnog pansemiotizmamagičnih predstava i prakse primitivnih društava. Rasprava ο tome mora bitiprenijeta na drugo mjesto. U vezi sa karakteristikom kategorija kulture trebaizričito naglasiti da kultura u globalnom smislu nema semiotički ili simboličkikarakter. Smatra se opravdanim izdvajanje tri kulturne kategorije, koje će ovdjebiti nazvane terminima: kultura bitisanja, socijalna kultura i simbolička kultura.Karakter njihovog razgraničavanja mora da bude predmet daljih razmatranja,kojima će prethoditi podrobna analiza simboličke kulture.

Razgraničenje kategorija kulture, koje bi ispunjavalo zahtjeve pravilneklasifikacije, u skladu sa postulatom koji je formulisan na početku ovogpoglavlja, čini se nemogućim bez niza ograda koje se odnose na uslove,situacije i motive realizacije kulturne djelatnosti ili njenih predmeta, a također ina njihove funkcije. Samo tako se u pojedinim slučajevima može razgraničitikultura bitisanja od simboličke kulture. Simbolička kultura

SOCIOLOGIJA KULTURE

prožima sve sfere ljudske djelatnosti, često prateći i činove kulture bitisanja. Tozajedničko nastupanje ne smije se tretirati kao istovjetnost.

Maks Seler, na način sličan Veberovom, ali znatno realnije, razlikovao ječovjekovu nagonsku djelatnost, usmjerenu na realno mijenjanje stvarnosti, odidealne djelatnosti, upućene na vrijednosti. Ipak, smatrao je da se u faktičkimčinovima ljudskog ponašanja, koji se mogu empirijski dokazati, jedino možegovoriti ο prevazi jednog ili drugog tipa djelatnosti. Praktična djelatnost, naprimjer, proizvodni rad radnika, uvijek prati izvjesna "idealna" refleksija ili, ponjegovom shvatanju, "duhovna" djelatnost. A sublimirana forma umjetničkogstvaralaštva zahtijeva, također, činove preobražaja stvarnosti.89 Sociologijakulture je, po Seleru, trebalo da se bavi djelatnošću u kojoj prevladavajuduhovni elementi. Klasifikacione teškoće vezane za Selerovo ontološkostanovište nisu nepoznate novijim sociološkim razmatranjima, koja se zasnivajuna filosofskim postavkama fenomenologije.

Sliku složenosti kulturnih problema ilustruje i činjenica da se sličniproblemi, koji se odnose na određivanje ontološkog karaktera kulture,pojavljuju i kad su filosofske pretpostavke potpuno različite. Pažnju zavređujePoperov pokušaj da definiše kulturne fenomene,90 koji potiče iz kasnog periodarazvoja njegove teorije, ali treba imati na umu da je njegova teorija imalapolazište u logičkom empirizmu.

Prihvatajući diskusiju ο fiziološkim osnovama individue, Poper je izdvojiotri kategorije fenomena stvarnosti, koje je nazvao: Svijet 1, 2, 3 (dalje će bitinazivane SI, S2 i S3). Prva kategorija obuhvata sve procese fizički neoživljenihtijela i organizama. Druga: to su svi ljudski i životinjski psihički procesi, kaošto su: zapažanje, osjećanje, samosvijest i svijest ο okolini. Poper ne definiše SIkao skup fizičkih supstanci i tijela. Pozivajući se na savremene fizičke teorije, unjemu vidi, slično kao i Vajthed, dinamičan sistem događaja povezanihuzajamnim djejstvom.

Ako se prihvati takvo stanovište, smanjuje se razlika između SI i S2.Druga kategorija također obuhvata procese. Uprkos radikalnom bihevior-izmu,Poper ne sumnja u njihovu realnost, ali također vidi za njih izrazitu, materijalnupotporu u stanjima organskih bića. Između SI i S2 nesumnjivo postojeempirijski uočljive veze, zasnovane na uzajamnom djejstvu. Pored kritikesupstancijalnog poimanja fizičkih fenomena, Poperova teorija, kao

89 M.Scheler, Die Wissensformen und die Gesellschaft90 K.R.Popper, Objective Knowledge; K.R.Popper, J.E.Eccles, The Seifand Its Brain

76 77


i njoj slične, ne odustaje od upotrebe definicije tijela i materijalnih predmeta. Utoj teoriji fenomeni S2, dakle, shvaćeni su u odnosu na jasno definisanu,supstancijalnu podlogu.

Koncepcija S3 pred Popera postavlja probleme čijih složenosti je svjestan isam autor. U skladu sa njegovom definicijom, S3 obuhvata proizvode ljudskoguma, kao što su naučne teorije, mitovi, umjetnička djela, društvene ustanove. Tosu, dakle, prije svega, ako ne i jedino, elementi koji, u skladu sa stanovištemprihvaćenim u ovoj knjizi, pripadaju trećoj kulturnoj kategoriji, nazvanojsimbolička kultura. Poperova koncepcija kao cjelina razlikuje se, naravno, odovdje predložene tipologije. Ubrajanje njegove koncepcije u ekspozicijustanovišta koja su osnova za sociološku teoriju kulture, ima za cilj pokazivanjerazličitosti pogleda, jer može da pomogne u predstavljanju posebnosti ovdjeprihvaćene koncepcije i njoj svojstvenih načina interpretacije problema koji suipak zajednički za teorije koje imaju različita polazišta.

Dosadašnja analiza termina zasnivala se, prije svega, na teorijskimdostignućima antropologije kulture i njoj srodnih disciplina. KulturološkaPoperova razmatranja čine se potpuno strana toj naučnoj tradiciji. Poper se nepoziva ni na jedno ime iz te oblasti. A sam predmet ipak nameće sličneprobleme. Primjena predlaganog načina rješenja može da bude neka vrstakriterijuma pravilnosti prihvaćenog načina interpretacije, može da ukaže naoblasti istraživanja kulture koje zahtijevaju korekture ili dopune.

Izdvajajući svoje tri kategorije svijeta, Poper prvobitno nije imao na umuanalizu samih kulturnih fenomena. Taj termin se odnosi, prije svega, naelemente S3, koji odgovaraju ovdje prihvaćenoj kategoriji simboličke kulture.Fenomene koji odgovaraju kulturi bitisanja uključuje u SI, socijalnu kulturu neizdvaja, ne definiše. Ako ο njoj govori, ubraja je u S3. U skladu sa temomPoperove knjige, koju je napisao zajedno sa neurofiziologom Eklesom, glavnipredmet analize su fenomeni S2 i S3. Problemi kulture, međutim, namećuPoperu najveće nedoumice i samim tim smještaju se u centar njegovihrazmatranja, prije svega u odnosu na problem objektivnog saznanja.

Posebne teškoće, najveće, u Poperovom razumijevanju kulture, izazivaodređivanje povezanosti elemenata S3, shvaćenih kao proizvod ljudskog uma(mind) sa onim što Poper naziva njihovim otjelotvorenjem, rj. njihovim fizičkimaspektom, npr. knjigom, materijom, supstancom skulpture, slike. Sadržaj takvevrste elemenata kulture Poper odvaja od njihovog

nosioca, a uključuje ga u kategoriju SI. Odvaja ga, također, od S2, dakle odsfere psihičkog iskustva ljudi. I, na kraju, stoji pred problemom definisanjaontološkog karaktera autonomnih fenomena S3. Taj problem se nameće unjegovoj koncepciji, nezavisno od toga da li on smatra da elementi S3 imajusvoje otjelotvorenje ili izdvaja među njima takve koji, po njemu, nemajunikakvo otjelotvorenje (SI), niti odgovarajući element u sferi psihičkih procesa(S2).

Pokušaj rješavanja problema elemenata S3, ili simboličke kulture, Poperadovodi gotovo do granice Platonovog realizma. Iako on odstupa od takvogzaključka, s obzirom na antisupstancijalističko stanovište, čini to po cijenuodustajanja od jasnog rješenja postavljenog problema.91 Primjer: teškoća kojase pojavljuje u ovakvom pokušaju filosofske analize kulture posebno je poučna,jer se pojavljuje u ravni tradicija logičkog empirizma, koje bi trebalo čvršće dase ograđuju od stanovišta kantovca Vebera ili Šelera i savremenihfenomenologa.

Antropološka koncepcija globalne kulture, koju smo predstavili u prvompoglavlju, pretpostavljala je materijalno, fizičko jedinstvo kulture, koje serealizuje u činovima ljudskog djelovanja i njegovim predmetima iliproizvodima. Osim toga, pretpostavlja i postojanje internalizovanog aspektakulture, kojem odgovara poperovska kategorija S2. U tom pogledu se sim-bolička kultura ne razlikuje od ostalih kulturnih kategorija. Njeni elementi su,također, djelatnost ili predmeti. U tom prilazu nema mjesta za bestjelesnefenomene, koji se ne izražavaju čulno, iako je pojam čulnosti ovdje vrlo širok.Obuhvata i činove unutrašnjeg, intersubjektivnog iskustva. S obzirom na njihovinternalizovani karakter, elementi simboličke kulture vrše funkcije različite odfenomena kulture bitisanja. Jer, fizičko jedinstvo fenomena kulture ne isključujerazličitost njihovih funkcija. Upravo je ta različitost osnova klasifikacije ilitipologije koju vrše antropolozi.

Kreber, koji u podjeli kulture stvarnosti i kulture vrijednosti primjenjujekriterijum instrumentalnosti, sklon je na kraju da, umjesto dvodjelneklasifikacije, uvede continuum oblasti koji, kao polove, obuhvata spomenutekategorije kulture i koji se proteže od tehnike, preko tehnologije, nauke,filosofije, religije - do umjetnosti. Van ovog continuuma ostaju jezik i moral,kao i moda.92

91 Isto, dijalog XII92 A.L.Kreber, Kultura stvarnosti i kultura vrijednosti

78 79


Kreberove klasifikacione nedoumice imaju opravdanje, ali čini se da ih jebar djelimično moguće ukloniti uzimajući u obzir složenost ljudskog djelovanja.Ako u određenim slučajevima podjelu na kulturu bitisanja i simboličku kulturutreba svesti jedino na analitičku podjelu, ipak postoji sfera empirijski čistihelemenata jedne i druge kategorije. Podjela na te dvije kategorije, naravno, neisključuje vezu između elemenata, naprotiv, čini njihovu uzajamnu interakcijuvažnim predmetom istraživanja. Utvrđivanje interakcije svih izdvojenih sferastvarnosti predstavlja, također, važan element ovdje predstavljene koncepcijekulture Karla Popera.

Kultura bitisanja stvara se u uslovima društvenog života ljudi, ali kada jeveć oformljena, ima utjecaj na oblike toga društvenog života i na sve ostaleoblasti kulture, utjecaj koji je najbolje definisao u filosofiji istorijskogmaterijalizma zakon zavisnosti proizvodnih odnosa i društvene nadgradnje odrazvoja karaktera proizvodnih snaga. Kultura bitisanja je širok pojam. Obuhvatasve oblike ljudskih djelatnosti koje odražavaju egzistenciju: reprodukciju vrste,ekonomsko-tehničke radnje koje obuhvataju, osim proizvodnje, distribuciju,usluge i potrošnju, zaštitu i odbranu od prirodnih nepogoda, klime, životinja iljudi.

Kulturološka različitost ovih radnji, dakle, njihove odlike svojstveneodređenim kulturama, u distributivnom smislu dokazuju njihov kulturnikarakter, to znači različit od čisto nagonskih, prirodnih reakcija. To što je u timradnjama neposredno vezano za njihovu funkciju nije ipak proizvoljno, nepodliježe konvenciji. Tehnički procesi proizvodnje, hrana koja održava život,mogu biti izabrani, u skladu sa kulturnom regulacijom, iz određenog opsegamogućih sredstava podmirivanja potreba i ostvarenja, izvršenja za toneophodnih zadataka, ali ne i van tog opsega. Njihova veza sa postignutimrezultatom je nužna veza, nije konvencionalna.

Mehanička radnja proizvodnje ne može da postigne neki drugi rezultatnego onaj sa kojim je povezana kao njegov nužan, objektivan uzrok. Hranapodmiruje glad zavisno od svoje kalorične vrijednosti, a ne zavisno od svogkulturološki određenog oblika, otrov neizbježno prouzrokuje smrt organizma.Ljudska, čovjekova kultura bitisanja raznovrsnošću svojih vremenskih iprostornih varijanti razlikuje se od uvijek istih, konstantnih prirodnih načinapodmirivanja potreba u životinjskom svijetu. Ipak, varijante kulture bitisanjanalaze se u granicama prirodnih nužnosti, očiglednih veza. Njeni elementi subiće po sebi. Ne mogu da ne

djeluju ili da u određenim uslovima djeluju drugačije nego što djeluju. Prijesvega, oni elementi koji su vezani za proizvodnju predstavljaju osnov kulturneintegracije. Teže, otpornije od drugih, podliježu difuziji, a prenoseći se,neizbježno prouzrokuju adaptacione promjene u svim ostalim kategorijama ioblastima kulture.

Međutim, svi fenomeni kulture imaju više aspekta. Zavisno od situacije ifunkcije, različiti aspekti moraju biti uzeti u obzir u interpretaciji fenomena.Zato pojedini savremeni teoretičari kulture zaključuju da je zavisnost kulturebitisanja od ljudskih potreba i nužne povezanosti sa uslovima naturalne,prirodne egzistencije, toliko trivijalna da ne zaslužuje pažnju istraživača. Blizaktom, takvom stanovištu je Salins, koji odbacuje praktičan razum kao kategorijuanalitičkog prilaza kulturnim fenomenima. Stavovi ovog naučnika bićepredstavljeni u kontekstu povezanosti i razgraničenja društva i simboličkekulture.

Prethodno je rečeno da u širokom poimanju sve fenomene kultureuslovljavaju sistemi društvenih odnosa. Rađa se pitanje u kom smislu, naprimjer, kultura može da bude izdvojena iz društva. Odgovor može da olakšaveberovska podjela na dva tipa poimanja.93

Primjena aktualnog poimanja omogućava oštro razgraničenje kulturebitisanja od društvene kulture. Tehničke radnje i uopšte sve kulturološkiodređene operacije na predmetima u ovom prilazu su odvojene od radnji čiji susubjekt i predmet ljudi. Kao rezultat stvara se disjunktivna klasifikacija, kojakonstituiše dvije empirijski posebne kategorije fenomena.

Ali, kada se primijeni motivacijska interpretacija, tada se uvijek obuhvata idruštveni okvir tehničkih djelatnosti. Tada se na početku i na kraju dugog lancainterpretacije nalaze motivi i ciljevi ljudske djelatnosti, koji proizlaze izdruštvenih odnosa i koji se odnose na druge ljude. Dobar primjer takvog prilazaje koncepcija Kšivickog ο lijepku predmetne prirode, predstavljena na primjeruorganizacionog sistema željeznice: "Osobe koje stvaraju jesu personalželjeznice uzajamno povezan podjelom rada. Kada ih posmatramo zajedno, onepredstavljaju ogroman organizam, koji raspolaže i hiljadama ruku. Neko uodređeno vrijeme mora da bude na blagajni, neko drugi da mjeri pakete, ili danadgleda perone na koje stižu vozovi, neko je mašinovođa, revizor ilitelegrafista.

93 M.Weber, Wirtschaft und Gesellschaft; uporedi također: J.Ščepanjski, Sociologija.Razvoj problematike i metoda.

80 81


Jasno i precizno su usklađene radnje jedne osobe sa obavezama svake drugeosobe posebno. Svaka osoba je kao živi dodatak ovog ili onog dijela mrtvogpredmeta: voza, blagajne, kompozicije. Ta grupa ljudi zajedno sa željeznicomstvara cjelinu; nismo u stanju da shvatimo ljudske radnje, ako nismo svjesnivoznog reda, tehničkih uređaja, tereta koji teče kao rijeka."94

Da bi se shvatilo da ljudske djelatnosti, povezane "predmetnim ljepkom",imaju sistemski karakter, treba u njihovoj interpretaciji primijeniti veberovskopoimanje motivacije. Tada će se sve tehničke radnje koje je Kšivicki nabrojao usvom opisu pojaviti u kontekstu društvene povezanosti i ciljeva. U ovakvomprilazu, podjela društvene kulture i kulture bitisanja ima jedino analitičkikarakter. Ali to ne znači da predmetne karike jedino tada dobijaju simboličkikarakter. Prevozni, transportni uređaji željeznice mogu se zamijeniti nekimdrugim tehničkim sredstvima, ali ne mogu biti zamijenjeni bilo kojimkonvencionalnim simbolom. Pogrešno, s praktičnog gledišta, formulisanasemiotička poruka može da prouzrokuje stvarni sudar vozova jedino tada kadčovjek, ili tehnički uređaj koji je taj čovjek konstruisao, izvrši radnje koje ćezaista pokrenuti spoljne, nesimboličke predmete zbilje. Čovjek, i jedino čovjek,originalna je, prirodna veza između semiotičke i nesemiotičke sfere. Kiber-nerički uređaji su, za sada, jedini izvedeni instrument preobražaja koji je čovjekprogramirao.

Sociologija uključuje probleme kulture bitisanja u svoja osnovnaistraživanja onda kad istražuje društvene strukture, strukturu rada i političkihodnosa, društvenu ekologiju i opšte zakonitosti društvenih odnosa i društvenograzvoja. Sociologija kulture, izdvojena kao sociološka subdisciplina, dakle,različita od antropologije kulture, ne isključuje kulturu bitisanja iz svojihproučavanja, ukoliko je ta kategorija kulture povezana sa simboličkomkulturom, koja je neposredni predmet istraživanja sociologije kulture.

Povezanost simboličke kulture sa društvenom kulturom je složena. Tomeće posebno biti posvećena dva poglavlja, ali nužno je, prije toga, preciznodefinisari simboličku kulturu. Ta veza predstavlja suštinu problematikesociologije kulture. Dakle, neposredno će odrediti probleme slijedećih poglavljaove studije.

V. SEMIOTIČKI KRITERIJUM SIMBOLIČKE KULTURE

Dio ljudskih ponašanja, tvorevina i fenomena koji su predmet ljudskihreakcija imaju karakter znakova. Po najjednostavnijoj definiciji, znak je svakidogađaj ili predmet koji je povezan u iskustvu nekog živog bića sa drugimdogađajem ili predmetom na koji se odnosi. Za biće koje reaguje nije važan samznak, već fenomen koji označava, ali je ipak znak, a ne ovaj fenomen, predmetaktualno dostupan u iskustvu. Dakle, znak zamjenjuje nekome nešto što on samnije. Termin "znak" ponekad se razumije kao identičan terminu "simbol".Čarnovski, pozivajući se na etimologiju ovog pojma u grčkom jeziku, preveo gaje kao "zajednička mrvica" - dio neke cjeline, koji u iskustvu primaoca izazivaasocijaciju na ostale dijelove.

Sve teorije koje se bave znakom prihvataju kao polazište relacijski karakterznaka, drugim riječima, tvrdnju ο vezi između onoga što znači (signans) ionoga što je označeno (signatum). Osim toga, semiotičke teorije se odlikujuvelikom raznovrsnošću stanovišta i terminologija. Razmišljanja ο znaku sežu doantičkog doba u Grčkoj, do Platona, Epikura i stoika. Teorije ο znaku pojavljujuse u hrišćanskoj filosofiji, na primjer, Pjera Abelara, a razvijaju ih u XVII iXVIII vijeku Lok, Lajbnic i Lambert.

U toku XIX i XX vijeka istraživanja i teorije znakova, nazvane semantika,semiotika, semaziologija, semiologija, podijelile su se u nekoliko pravaca:logički, lingvistički, etnološki, psihodruštveni i sociološki.95 Kiber-netika iinformatika su također povezane sa semiotikom.

Pojedini problemi simboličke kulture mogu da budu razmatrani u skladu sakoncepcijama semiotičkih procesa koje stvaraju sve te discipline. Pravilnodefinisanje kategorije simboličke kulture kao predmeta sociološke analizezahtijeva ograničenja od tako širokog prilaza semiotičkim fenomenima. Prijesvega treba isključiti široko shvaćenu informaciju kao proces koji može da seostvaruje između mehaničkih ili organskih sistema

94 L.Kšivicki, Društveni razvoj među životinjama i u ljudskom rodu, u: Sociološkestudije

95 Slijedeće studije sadrže kratak pregled razvoja semiotike: R.Jakobson, Coup d'oeil surle developpement de la semiotique i TASebeok, "Semiotics" and its Congeners; M.Valis,Napomene o simbolima.

82 83


nižeg reda, na primjer u obliku djelovanja hemijskih supstanci sa genetskimutjecajem ili u obliku funkcionisanja tehničkih uređaja.

Teorija informacije upotrebljava niz termina koji su zajednički sasemiotičkom analizom simboličkih procesa, na primjer, "kod" i "značenje".Postoje brojne analogije užeg semiotičkog procesa. Ali to nije identičnost.Informacija u odnosu na biološke sisteme definisana je kao sve što utječe naorijentaciju organizma. Njen značaj za organizam "može da bude definisan,određen kao selektivna funkcija prema mogućim stanjima orijentacijeorganizma ... Individualni organizam aktualizuje svoj orijenta-cioni sistem uodgovoru na fizičke znakove (sic\ A.K.) okoline koje primaju čulni organi. Ovaprilagođavajuća aktualizacija stanja orijentacije zove se percepcija".96

U skladu sa navedenim opštim definicijama znaka, simbolički znak jepredmet fizičke percepcije. Pripada klasi fenomena informacije po ovdjeprihvaćenom tumačenju. Metode, a posebno tehnike informatičkih i kiber-netičkih istraživanja mogu, dakle, da budu korišćene u analizi bar nekihproblema simboličke kulture. Ipak, nisu svi informacijski tokovi istovremenosemiotički procesi. Ovako široko poimanje znaka, koje se pojavljuje unavedenoj definiciji informacije, ima ograničenu primjenu i može da sezamijeni pojmom stimulusa. Razumijevanje znaka kao elementa semiozezahtijeva, dakle, dalju analizu.

U skladu sa ovdje prihvaćenim pretpostavkama, u ovoj analizi neće bitikorišćena terminologija vezana za ontologiju i epistemologiju neokan-tizma ilifenomenologa iz kruga Kasirerove koncepcije simboličkih formi. Koncepcijaznaka i procesa semioze mora da podliježe operacionalizaciji, primjeni uempirijskim istraživanjima. Ovakav uslov ispunjava definicija znaka koju je usvojim ranim radovima formulisao Carls Moris: "Svaki obrazac impulsa, različitod označenog predmeta, postaje njegov znak, ako izaziva u organizmudispozicije za bilo kakve reakcije koje je prethodno izazivao taj predmet."97

96 D.M.MacKay, The Informational Analysis of Questions and Commands, citiranoprema: J.Buckley, Sociology and Modern System Theory, str. 49; međutim, N.Nalimov raz-graničava djelovanje organskih i neorganskih sistema, pri čemu prihvata stav da samo uokviru prvih postoji jezik.

97 Ch.Morris, Signs, Language and Behavior. U kasnijoj fazi razvoja Morisovesemiotičke teorije, posebno u odnosu na umjetničke pojave, njegova koncepcija je modifiko-vana tako što je u njoj došlo do razlikovanja znaka i značenja.

Ovakvo definisanje znaka je izraz krajnje biheviorističke orijentacije. Isam Moris nije u svojim istraživanjima semiotsku problematiku zatvorio uokvire definicije koju je formulisao. Bila je predmet kritike koja je vodilapromjenama i dopunama, ο kojima će kasnije biti više rečeno.

Ne ulazeći ovdje dublje u sporove semiotičkih teorija, možemo kaopolazište istraživanja semioze prihvatiti Morisovo stanovište. Ovaj termin(semiosis) odnosi se na same fenomene i procese funkcionisanja znakova, dokje u anglosaksonskoj tradiciji teorija istraživanih fenomena najčešće nazivanasemiotika, a u francuskoj i romanskoj tradiciji semiologija. Dalje ćemoprimjenjivati prvi od ova dva termina. Ipak, u pridjevskom obliku više odgovaraforma "semiološki" u odnosu na teoriju semiotskih fenomena, a pojam"semiotički" zadržaćemo za same fenomene, dakle za proces semioze. Iako nepostavljamo sebi kao zadatak metateorijski prilaz, dakle, semiološku analizu,slijedeća razmatranja moraju da ulaze u probleme semiotičkih doktrina tolikokoliko je raznovrsnost stanovišta izraz složenosti problema, koja otežavanjihovo konsekventno rješavanje i, ukoliko je nužno, definisanje kriterijumaizdvajanja kategorija fenomena kojima se bavi sociologija kulture. Ovimkriterijumima su posvećena slijedeća poglavlja.

Ovdje su ipak glavni predmet sami procesi semioze. Njihova analizatrebalo bi da obuhvati slijedeće probleme koji iziskuju definisanje: 1. izvorznaka, porijeklo znaka; 2. supstancijalni karakter znaka (signans); 3. načinpostanka znaka, njegova veza sa izvorom, porijeklom; 4. označeni predmet iliznačenje (signatum) i njegova veza sa znakom; 5. način interpretacije znaka,njegovi principi, forme, funkcije; 6. situacija, kontekst semiotičkog procesa; 7.osoba koja interpretira (primalac).

U širokom poimanju semiotičkih fenomena, koji zahtijeva još ograničenjau daljem toku analize, kao izvor znaka može da se prihvati priroda ili čovjekkoji operiše aparatom kulture, uključujući i tehničke uređaje kojima upravlja.Supstancija znaka, u skladu sa formulisanom definicijom na početku poglavlja,trebalo bi da bude lako uočljiva, primjetna. To mogu da budu predmeti,fenomeni i ponašanja ljudi ili životinja. Razlikuju se zvučni, likovni i predmetniznakovi. Znakovi mogu da budu složeni, na primjer, akustičko-optički. Međuzvučnim, akustičkim znacima posebnu ulogu imaju jezički znaci.

Način na koji se znaci konstituišu, dakle njihova veza sa izvorom kojatakođer utječe na vezu sa predmetom, ima poseban značaj za definisanje

84 85


karaktera semiotičkog procesa. Taj način može da bude prirodan i nužan ilikonvencionalan. Na prirodan način sa označenim fenomenima vezani suznakovi koji su prethodnici ovih fenomena, njihove posljedice ili dijelovizajedničkih cjelina. Kao primjer takvih znakova najčešće se navode oblaci kojinajavljuju kišu, grmljavina koja govori ο udaru groma, različiti simptomi kojiukazuju na bolest, ali koji su gotovo uvijek manje značajni za određenu bolest.Ovakve vrste veza zasnivaju se na zakonima prirode, iako to ne moraju da buduzakoni bez izuzetka, i određuju nužne veze, nezavisne od nečije volje ilidruštvene konvencije. Ovdje se ne može promijeniti podređenost povezanostiznaka i označenog fenomena, koja je stalna i univerzalna. Ova vrsta znakovadefiniše se terminima prirodnih znakova, oznaka ili simptoma.

Konvencionalni znakovi povezani su sa označenim fenomenima naprincipu arbitrarnog određivanja svojstvenog datoj kulturi. Dakle, nemajuodlike univerzalnosti ili nužnosti. Uistinu, ova arbitrarnost je relativna. Većpostojeći sistemi znakova određuju način konstituisanja i karakter novihznakova. To ističe De Sosir, predstavljajući značenjske vrijednosti izraza. SuzanLanger se, također, u vezi sa ovim problemom, poziva na zavisnost izmeđuoblasti i konotacije pojma. Društveno stvoreni i prihvaćeni sistemi znakova,naravno, ograničavaju slobodu jedinke u stvaranju znakova i njihovojinterpretaciji. U poređenju sa oznakama, arbitrarnost konvencionalnih znakovaje ipak nesumnjiva, iako ne predstavlja slobodan izbor s gledišta jedinke kojaučestvuje u kulturi.

Konvencionalni znakovi su najčešće određeni, neinstinktivni činoviponašanja čovjeka ili proizvoda ljudskog rada. Ipak, mogu to biti i prirodnipredmeti, čija je veza sa designatom utvrđena na principu konvencije, a ne naprincipu nužnih, prirodnih veza. Karakter ovakvih znakova biće dalje tačnodefinisan na primjeru simbola koji ulaze u okvire samosvojnih, konvencionalnihznakova.

Posebnu kategoriju konvencionalnih znakova, u izvjesnom pogledu sličnihprirodnim znacima, predstavljaju ikonički znakovi. Njihova veza sa designatomzasniva se na izvjesnoj sličnosti struktura ili nekih drugih svojstava. Takvasličnost također može da postoji i u slučaju pojedinih, već spomenutihpredmetnih znakova. Etimološko definisanje ikonografskog znaka odnosi sejedino na sliku kao likovni fenomen. Ipak, može se proširiti na sva mimetičkapredstavljanja designata, na primjer, jezičke i muzičke onomatopeje. Semiotičkainterpretacija ove vrste tvorevina

iziskuje također određeno poznavanje konvencija njihovog stvaranja i upotrebe.Suzan Langer je, razvijajući koncepciju prezentativnog simbolizma, ukazala darealističke crteže kao ikoničke znakove također karakteriše funkcija apstrakcije,koja, po njoj, predstavlja opštu odliku simboličkih znakova. Stepen arbitrarnostiikoničkih znakova ipak je nesumnjivo niži nego što je to u slučaju čistokonvencionalnih jezičkih znakova, koji nemaju prirodne veze sa designatom ikoji u svojoj funkciji potpuno zavise od određene kulturne tradicije.

Oznake i jezički znakovi nalaze se na suprotnim polovima što se tičenačina njihovog konstituisanja. Izvor prvih je prirodni poredak i prirodnoumijeće uslovne reakcije svojstvene ljudima i životinjama i ljudska sposobnostzapažanja i konstatacije. Izvor drugih je društvena djelatnost ljudi koji stvarajukulturu.

Moris je u navedenoj definiciji znaka izostavio aspekt njegovog postanka,možda ponesen njemu svojstvenim biheviorističkim opredjeljenjem, koje nerazgraničava ponašanje ljudi i životinja. Ipak, razvio je pojam pragmatičkogpoimanja znakova. Ovakav prilaz, karakterističan za semiološka istraživanjadruštvene psihologije i sociologije, ne odnosi se samo na izvor, porijeklo znaka,nego i na njegovu funkciju. Izvor ima, naravno, poseban značaj za sociološkuteoriju simboličke kulture i predstavlja najvažniji predmet pažnje.

Znakovi iste vrste ostaju u određenoj vezi ne samo sa svojim izvorom, veći između sebe. Stvaraju sisteme. Istraživanja uzajamnih relacija između znakovadefiniše se kao sintaksički prilaz. Primjenjuje ga, prije svega, lingvistika uistraživanju jezika. Obrazac lingvističkih istraživanja prenosi se - pod utjecajemstrukturalizma, ali u skladu sa starom semio-tičkom tradicijom, a prije svega saDe Sosirovim podsticajima - na mnoge druge oblasti znakova kojima se, poanalogiji, pripisuje sistemski karakter. Ovakva praksa je karakteristična uantropološkim, sociološkim i estetskim istraživanjima. Kritički odnos Čomskogprema metodi koju je primjenjivao i Levi-Stros govori ο opiranju samihlingvista da se njihova metoda analize prenese i na druge, nelingvističke oblasti.

Semiotika je, inače, bogata teorijskim sporovima. Oblast u kojoj imanajviše kontroverzi jeste prilaz problemima znaka, koji je određen u skladu sanjegovim tradicionalnim nazivom kao semantički, a koji se bavi odnosomznakova prema njihovom predmetu. U suštini, ova oblast istraživanjapredstavlja dornen filosofske i logičke analize. Sociologija kulture može da

86 87


zakorači u ovu oblast, s obzirom na potrebu za opštim definisanjem predmetasvojih istraživanja, a na koje se neposredno odnosi dio semioloških sporovasemantičkog karaktera.

Po Morisovoj biheviorističkoj interpretaciji, značenje, dakle ono na šta seznak odnosi, jeste sam predmet. Taj predmet aktuelno ne djeluje kao impuls, aliznak pripada klasi objekata koji aktualizuju u interpretatoru dispozicije zareagovanje na taj predmet. Svođenje značenja na kategoriju objekata spoljnogsvijeta, koji su još dodatno prethodno morali da budu predmet neposrednogiskustva interpretatora, ne rješava ipak sve složene probleme simboličke kulturekoja operiše znacima.

Među teorijama ο značenju pažnju zavrjeđuju dvije glavne orijentacije, odkojih prva počiva na F. de Sosirovoj lingvističkoj inspiraciji, a druga se zasnivana pretpostavkama društvenog biheviorizma Džordža H. Mida. Sa sociološkoggledišta, obje zaslužuju pažnju i s obzirom na trajne utjecaje u semiološkimarkiranim analizama kulture.

Ferdinand De Sosir je odlučno odbacivao definisanje značenja kao rezultatadavanja naziva stvarima koje predstavljaju predmete spoljnog svijeta. Dakle,negirao je poimanje znaka predstavljenog ovdje u skladu sa anglosaksonskomtradicijom, koja najneposrednije zadire u Midove koncepcije. Po F. de Sosiru,znak je psihički fenomen koji se realizuje u ljudskom umu i koji se zasniva naprenošenju akustičke predstave, tj. psihičke zamisli zvuka (signifiant) na pojam(signifie). Oba ova elementa su imanentni sastojci znaka. Zvučni, akustičkimaterijal i misaona supstanca su bez oblika, magline, dok ih jezik ne poveže uprocesu njihovog raščlanjivanja i artikulacije.

Ovu operaciju jezika F. de Sosir predstavlja ipak dosta uopšteno i nejasno.Sam definiše činjenicu artikulacionih funkcija jezika u odnosu na misao-zvukkao "tajanstvenu". Ipak, nema sumnje da je u njegovoj teoriji značenje pojamkoji postaje u mozgu korisnika jezika.98 Ovakvo poimanje značenja prevladujekod francuskih strukturalista. Odatle potiče teza Levi-Strosa, koja govori da onošto znači (signifiant) prethodi onome što označava (signifie), iako nije potpunou skladu sa F. de Sosirovim iskazom ο nerazdvojivosti oba elementa koji supovezani kao dvije strane jednog papira.

98 F. de Sosir, Kurs opšte lingvistike: "Jezički znak ne povezuje riječ i naziv, negopojam i akustičku sliku" (str. 78), također uporedi posebno str. 120-121; uporedi:R.Amacker, Un-guistique Saussurienne.

Koncepciju semiotičkog procesa i njegovu kontinuaciju u struktural-ističkim teorijama opterećuje, prije svega, neodređenost funkcije jezika kojiartikuliše magline misli. F. de Sosir ne objašnjava odnos znaka prema stvarimaobjektivnog spoljnog svijeta, tj. ne rješava osnovni problem - kardinalnosemantičko pitanje. Zato zauzima vrlo određeno stanovište premapragmatičnom vidu jezika. F. de Sosir smatra jezik (langue) za društveni čin,čak i za društvenu instituciju i rezultat društvenog ugovora. Jedinka ne može dastvori jezik, niti da ga mijenja, iako raspolaže urođenim umijećem govora i unjenim činovima govora (parole) jezik se, u stvari, realizuje. U tako kategoričkidefinisanoj društvenoj prinudi, imperativu svojstvenom jezičkim normama,može se osjetiti utjecaj Dirkemove sociološke teorije, iako se tekst F. deSosirovog tečaja, koji su zabilježili njegovi učenici, nigdje ne poziva naDirkema.

U definisanju društvenih izvora jezika može se uočiti sličnost između F. deSosirovog stanovišta i po mnogo čemu suprotnog Midovog društvenogbiheviorizma, koji je podloga Morisovih semiotičkih koncepcija i ostalih sro-dnih semantičkih koncepcija rasprostranjenih u anglosaksonskim teorijama.

Društveni karakter mehanizma formiranja značenja definiše Mid, u skladusa svojom teorijom društva, na mnogo podrobniji način nego što se možezahtijevati i očekivati od lingviste F. de Sosira. U vezi sa određivanjem odnosaizmeđu znaka i značenja, pažnju zaslužuju njegova razmišljanja οuniverzalnosti značenja.

Mid i njegovi sljedbenici tretiraju znak ne kao individualni stimulus, većkao obrazac stimulusa koji se odnosi na cijelu klasu predmeta određenog tipa,dakle na značenje. Mid ipak odbacuje njegovu metafizičku interpretaciju, kojaodvaja logičke elemente opštosti od konkretnosti iskustva. Univerzalnost seprepoznaje u datim, određenim iskustvima. Ovaj proces je uslovljen svojstvimačovjekovog centralnog nervnog sistema. U tom sistemu Mid pokazuje"strukturu koja odgovara određenim tipovima reakcije". Upotrebljava čaktermin, pojam analogan onome koji se pojavljuje u Levi-Štrosovoj osnovnojkoncepciji, ali, različito od francuskog strukturaliste, predstavlja aktivnu uloguiskustva, u čijim činjenicama um jedino može da otkriva univerzalne odlike.Mišljenje, koje se odigrava u kategorijama univerzalija, realizuje se u procesudruštvenog iskustva. Samo u tom procesu rađa se značenje."

99 G.H.Mead, Um, ličnost i društvo, posebno str. 120-129. Midova koncepcija univerzal-nosti oslanja se na teoriju Džona Djuija.

88 89


Suzan Langer, i pored nejednorodnosti svojih teorijskih korelacija,približava se Midovom stanovištu. U traganju za izvorom znaka prihvata kaoelementarnu činjenicu pamćenje predmeta pomoću simbola. Simbol, naravno,nije, u njenom prilazu, odraz predmeta u njegovoj konkretnosti. Po njenojdefiniciji, simbol samo prenosi pojam, a "svaka operacija koja omogućavaapstrakciju pretpostavlja simbolizaciju".100

Navedene interpretacije fenomena semioze pokazuju složeniju sliku njenihprocesa nego što to proizlazi iz Morisove definicije koju nalazimo u njegovimranim radovima. Ova slika približava se koncepcijama Ogden-ovim iRičardsovim, tvorcima pojma semantičkog trougla, koji obuhvata predmet, znaki značenje kao fenomen koji se realizuje u mozgu interpretatora i u društvenomkontekstu semiotičke situacije.101 Poimanje značenja više kao procesa koji seostvaruje u interpretatorovom mozgu, a ne kao spoljni predmet, ne iziskujementalističko stanovište francuskih strukturalista. Značenje može da budeshvaćeno kao universalium in re ili post rem, koje je kreirano ne uindividualnom, nego u društvenom iskustvu učesnika u kulturi koji konstituišuznak. Ovakva interpretacija čitavih kategorija znakova otvara određeni putsociološkoj interpretaciji kulture, iako takvo stanovište ne može u potpunosti dazadovoljava sa filosofskog gledišta.

U semantičkoj teoriji znakova teškoću predstavlja upotreba znakova kojinemaju nikakve realne relacije, znakova koji funkcionišu u mitovima, religiji, uumjetničkoj fikciji. Fenomenološka teorija umjetnosti operiše koncepcijomintencionalnih značenja. Po Ingardenu, ontička bit umjetničkog djela sadrži se učinu kreativne reproduktivne svijesti, tj. u činu psihičkog subjekta koji realizujeintencionalni čin postojanja, na koji se odnose znakovi koji sačinjavaju djelo.Osim toga, ovi znakovi, na primjer, riječi, imaju intersubjektivni karakter,dakle, njihovo značenje nije nešto privatno, već društveno određeno.102

Fenomenološku interpretaciju je nemoguće prihvatiti sa stanovištasemantike logičkog pozitivizma. Za Vitgenštajna, sudovi koji sadrže

S.Langer, Novi smisao filosofije, posebno str. 27; Philosophical Sketches, odeljak Ona new definition of "symbol". Također uporedi: H.Bučinjska-Garevič, Znak, značenje, vrijed-

nost.C.K.Ogden, I. A.Richards, The Meaning of MeaningR.Ingarden, Ο saznavanju literarnog dela. Studija iz estetike, tom I, posebno str. 20-

21; EGraff, The Ontological Basis of Roman Ingarden's Aesthetics, u: Roman Ingarden

apstraktne termine i nazive, a ne posjeduju realne predmete na koje se odnose,nemaju asertivni karakter. Ništa ne tvrde. Rečenicu: "Vidio sam jednoroga"Rasel smatra za lažnu, mada ima značenje. Logika ne može da prizna stvarnostnepostojećih stvari. Tvrdnju da one postoje u ljudskoj mašti Rasel naziva samojadnom manipulacijom. Sličan, ali ne identičan semantički problem potpunosuprotno predstavlja Poper u svojoj koncepciji predmeta S3, koji nemajuotjelotvorenje ni u kakvom obliku.103 U skladu sa Poperovom teorijom,predstavljenom u prethodnom poglavlju, priznaje se postojanje kulturnihpredmeta u obliku logičkih odnosa između teorija, dokaza, apstraktnih naučnihpojmova, itd., koji nemaju nikakvu fizičku osnovu, nisu formulisani u oblikutermina, niti je bilo ko na njih pomislio. Dokaz za njihovo postojanje jestenjihovo djelovanje koje može da se zasniva, na primjer, na umnoj aktivnostiistraživača (S2) koji teži da ih otkrije.

Čini se da postuliranje ovakvog oblika postojanja, koji je rizična pojmovnaoperacija, ne bi bilo potrebno ako bi se prihvatilo semiotičko stanovište irazmatranje pojmova kao znakova i elemenata sistema znakova, u kojima jeodređeno mjesto za još nedefinisane elemente, ali određene kroz cjelinusistema.

Semiološki prilaz isključuje ex definitione mogućnosti postojanja znakakoji ne bi posjedovao signifiant (označivača), koji posjeduje fizičku osnovu baru sferi koju Poper definiše kao S2. Opet, značenje, kada se poima ne kao spoljnipredmet-designat, već kao apstrakcija, predstavlja funkciju označivača, sobzirom na reakcije koje izaziva u psihi pošiljaoca i primaoca. Nema potrebe damu se pripisuje neki drugi posebni ontološki status.

Sa gledišta pragmatičkog poimanja znakova, pusti nazivi i apstraktnisimboli koji se pojavljuju u sferi ljudske predstave, nesumnjivo su važni kaosvjedočanstvo doživljaja koji izrastaju isto toliko iz intersubjektivne stvarnosti,kao što na tu stvarnost utječu kao sfera zajedničke kulturne tradicije društva.

Način interpretacije znaka najhitniji za sociološku teoriju simboličkekulture usko je povezan sa njegovom funkcijom, sa načinom na koji ga

103 B.Russell, Introduction to mathematical philosophy. K.R.Popper, J.E.Eccles, The Selfand its Brain. Poper se vrlo rijetko poziva na semiotičke teorije. Osim pojma semiotičkihfunkcija K.Bilera, spominje C.Persa.

90 91

101 C.K.Ogden, I. A.Richards, The Meaning of Meaning102 R.Ingarden, Ο saznavanju literarnog dela. Studija iz estetike, tom I, posebno str.

20-21; EGraff, The Ontological Basis of Roman Ingarden's Aesthetics, u: Roman Ingarden


upotrebljavaju razni korisnici. U tom prilazu su povezana dva aspektasemiotičke problematike: primalac znakova i njihova funkcija.

Tvrdnja ο relacijskom karakteru znaka, tj. ο njegovom odnosu premapredmetu, koja je osnova semiotike, iziskuje uvođenje u analizu semio-tičkogprocesa trećeg termina - kategorije primaoca. Veza između znaka i označenogpredmeta uvijek postoji za nekoga, za nekog interpretatora. Od interpretatora isituacionog konteksta zavisi, također, karakter značenja.

Po Morisovoj definiciji i Ozgudovom komentaru njegovog stanovišta -biće koje interpretira je organizam, dakle ljudsko i životinjsko biće. Životinje,isto kao i ljudi, reaguju na oznake, ali to ne znači da reaguju identično. Pojedineživotinje također reaguju na niz znakova koje stvaraju ljudi, između ostalog i nariječi. Pitanje karaktera reakcije životinja na konvencionalne znakove ieventualne sposobnosti za njihovu proizvodnju pripada širokoj kategorijispornih problema semiotike. Zahtijeva proučavanje utoliko, ukoliko dozvoljavada se bolje razjasni fenomen ljudske simboličke kulture.

Po Morisovoj biheviorističkoj definiciji, funkcija znaka se zasniva naizazivanju dispozicija za reagovanje na predmet koji nije aktualno objekatiskustva organizma. Pojam reagovanja je vrlo širok u jeziku ove teorije. Analizanačina reakcije pokazuje da na određene primaoce pojedini znakovi djeluju kaooperatori, drugi ili ti isti na neke druge primaoce mogu da djeluju kaodesignatori.

Znak-operator izaziva neposrednu, motornu reakciju primaoca ili promjenunjegovog stanja, na primjer, u vidu osjećanja straha, bijesa, radosti. Takavkarakter imaju reakcije životinja na oznake ili na konvencionalne znakove kojesu stvorili ljudi, a na koje životinje postaju osjetljive. Konvencionalni znakovikoji djeluju kao operatori su signali. Reakcija ljudi na signale je u nekimsituacijama istovjetna sa životinjskim reakcijama. Takve reakcije, na primjer,izazivaju kod iskusnih vozača saobraćajni znaci. Primanje znaka-signala u tomslučaju identično je sa neposrednom motornom reakcijom.

Čovjek je ipak u stanju da interpretira, tumači svaki znak, zajedno sasignalima i oznakama, kao designator. Dakle, posjeduje mogućnost primanjaapstraktnog značenja znaka, refleksije ο njegovm izvoru, situaciji i ciljuupotrebe.

Sporni problem je da li su životinje sposobne da tumače znakove na isti ilibar na neki sličan način. Luj Prieto, koji definiše signale kao

SOCIOLOGIJA KULTURE

određenu kategoriju instrumenata, smatra da njihovo djelovanje, sličnodjelovanju svih instrumenata, prati stvaranje, konstituisanje klasa predmeta nakoje ti instrumenti djeluju i takvih na koje ne djeluju, u konsekvenci kon-stituisanja pojmova koji dozvoljavaju razumijevanje svijeta. Mehanizamstvaranja pojmovnih klasa kao rezultata djelovanja signala odnosi se, premaPrietu, kako na reakciju ljudi, tako i na reakciju životinja.104

Nije potpuno jasno kako Prieto razumije postojanje klasa crvenih karatakod majmuna, koji su u toku eksperimenta učili da nađu nagradu sakrivenuispod crvenih poklopaca. Životinje nesumnjivo posjeduju sposobnostgeneralizovanja reakcije, ali opisani proces može da bude protumačen uterminima uslovljenosti. Uz to, samo razumijevanje termina "pojam", kojiPrieto povezuje sa funkcionisanjem signala, različito je od razumijevanja ovogtermina u odnosu na djelovanje znakova-designatora.

Mehanizmi učenja reakcije na oznake i signale različiti su kod ljudi i kodživotinja. Student medicine drugačije uči da razlikuje tipične simptome, znakeodređene bolesti, nego što uči životinja da reaguje na crne oblake kojinagovještavaju oluju, vozač drugačije prima informativne znakove ο slijepojulici od pacova koji uči da u lavirintu zaobiđe hodnike koji ga neće odvesti donagrade. Interpretacija konvencionalnih znakova, među njima i signala, pa čak ivećine oznaka na koje ljudi reaguju, u ljudskoj situaciji vrši se obično poddruštvenim utjecajem i kao rezultat primjenjivanja davno upoznatih znakova zauvođenje novih. I zato je pravilna dopuna koju je Ozgud uveo u Morisovudefiniciju znaka, skrećući pažnju na to da znak može da izazove reakcijuupućenu na predmet koji prethodno nikada nije bio objekat iskustva osobe kojareaguje. Takva je, na primjer, funkcija mapa i planova, koji omogućavaju turistida nađe put na potpuno nepoznatom terenu.

Znakove čije značenje nije definisano u procesu uslovljavanja kojepodsjeća na način stvaranja uslovnih refleksa kod životinja, nego kroz upotrebudrugih, već poznatih znakova, Ozgud je nazvao znakovima sa pripisanimznačenjem (assigns).105 Ova vrsta znakova igra ogromnu ulogu

104 L.J.Prieto, Messages et signaux 105 Ch.Osgood (et al), The Measerment of Meaning.Ozgud također koriguje Morisovu definiciju znaka, tvrdeä da reakcija, koja je izazvanaznakom može biti samo dio reakcije na sam predmet. U kasnijim radovima Moris jeposebno dao dvije vrste značenja, od kojih je jedno (signification) odredio kaointerpretativnu reakciju. Ovakav pristup, ipak, izaziva prigovore za subjektivizam.Uporedi: EJ.Basin, Semiotičeskaja filosofija iskustva.

92 93

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________________

u ljudskoj kulturi. Zahvaljujući njihovoj primjeni, moguće je prenošenjerezultata iskustava u društvu, koje jedinka ne mora, nije prinuđena da stiče utoku individualnih doživljaja. Kroz ove znakove vrši se transmisija kulturnebaštine, koja omogućava kumulaciju kulture. Zahvaljujući njihovoj upotrebimoguće je da se u ljudsku svijest unose predstave predmeta koji ne postoje uspoljašnjoj stvarnosti, onih jednoroga, mitskih likova i književnih junaka čijiontološki i epistemološki status uznemiruje semantiku logičkog pozitivizma.

Ove predstave zauzimaju važno mjesto u simboličkoj kulturi. Činjenica daone postoje, njihove različite funkcije, zavisne od uslova društvene percepcije,predstavljaju poseban predmet interesovanja sociologije kulture. Priznajućivažnost ovom mehanizmu razvoja kulture, možemo ipak tvrditi da se u osnoviformiranja znakova, također i u ljudskom iskustvu, nalazi neposredan kontaktsfere predstava i spoljne stvarnosti. Pojam jednoroga je razumljiv, jer akopoznajemo realne konje i rogate životinje, možemo da izdvojimo i uzajamnopovežemo njihove posebne odlike. Relacija između spoljne stvarnosti i znaka jeposljednja instanca njihovog značenja. Taj odnos može da bude vrlo udaljen iostvaruje se kroz posredne, duge lance znakova i simbola, designativnih iekspresivnih, a ne jedino signalnih. Karakter tog odnosa i različitost inter-pretacije znakova predstavlja, opet, funkciju društveno određenog učešća ljudi uznačenjskim sistemima i u društveno određenom izboru funkcije znakova. Ovajfenomen je isključivo i jedino ljudski i može da opravda davanje čovjeku nazivaanimal symbolicum ne samo zbog njegove uloge kao tvorca znakova, nego i kaonjihovog specifičnog primaoca, interpretatora.

Ako je zasnovan na predstavljenoj karakteristici glavnih aspekata procesasemioze, može da se razmotri prijedlog za tipologiju znakova koja će dozvolitida se bolje sistematizuje njihova koncepcija. Ovdje se radi ο tipologiji, a ne οklasifikaciji, pošto dosadašnje taksonomičke pokušaje odlikuje nejednorodnostprincipa podjele. Kriterijumi koji se koriste odnose se na izvor znaka, načinnjegovog konstituisanja i veze sa označenim, kao i na supstancu znaka. Dakle,obuhvaćeni su glavni elementi nabrojani u gore predstavljenoj karakteristici.

Ovdje predložena tipologija znakova zasniva se na rasprostranjenimdefinicijama znakova.106 Daje, ipak, određenu modifikaciju, s obzirom na

106 Č. Pers je u svojm probama taksinomije došao do izdvajanja šezdeset i šest kategorija

SOCIOLOGIJA KULTURE

to da stremi ka pravilnom izdvajanju kategorije simboličke kulture, kojapredstavlja predmet sociologije kulture kao posebne subdiscipline.

U predstavljenoj tipologiji vrste znakova su konstituisane na prvom,izdvojenom nivou po kriterijumu prirodnosti - konvencionalnosti, pa suikonografski znakovi izdvojeni u poseban tip, iako mogu da funkcionišu i kaosignali i kao designatori. Signali su, opet, izdvojeni s obzirom na supstancu, uzpomoć svih vrsta znakova ovdje navedenih, kao subkategorija samosvojnihznakova. Ipak, osnov njihovog izdvajanja je funkcija. Ni signali, ni oznake kojimogu da vrše i ulogu signala-operatora, neće dalje biti razmatrani, pošto neulaze u okvire kategorije simboličke kulture, koja ne obuhvata sve znakove isve situacije njihove upotrebe.

Crtež 1

Podrobniju analizu zahtijevaju dodati znakovi, koje bi trebalo jasnijedefinisati kao vrstu kulturnih predmeta, u suštini nesemiotičkih, kojima se uizvjesnim situacijama njihove upotrebe ili u određenom aspektu dodajeznačenje s obzirom na njihovu dodatnu, sekundarnu funkciju. Ovi znakovi senalaze na granici kulture bitisanja i simboličke kulture. Za njihovo postojanjevezani su problemi od posebne važnosti za disjunktivnost ili empirijskoprožimanje prethodno izdvojenih kategorija kulture.

u razvrstavanju znakova. Prijedlog koji je na ovom mjestu iznijet znatno je redukovan ipribližava se Safovoj tipologiji, mada on koristi druge principe u izdvajanju glavnih kate-gorija znakova. Tipologiju znakova koja se odnosi na antropološka istraživanja dao je E.Leach (Culture and Communication). On izdvaja deset glavnih kategorija znakova.

94 95


Semiotička kultura se prepliće sa kulturom bitisanja na način koji jeponekad samo ukrštanje oblasti, a ponekad zajedničko pojavljivanje. Uprimitivnim zajednicama, koje su bile bogate semiotičkim elementima, naprimjer u trobrijandskoj zajednici, obrađivanje vrtova, koje predstavlja jednu odosnovnih tehnika ovog društva, neprestano prati magija (bajanje i čini), kojustanovnici smatraju isto toliko neophodnim uslovom za ubiranje plodova, kolikoi vrtlarsku vještinu. Opservatoru-istraživaču sa strane nije potrebno, čak ni netreba, da prihvati spoznajni model istraživanog društva kao sopstvenu spoznajnukonstrukciju. Može da utvrdi da se ovdje istovremeno pojavljuju dvije,objektivno nezavisne kategorije kulturne djelatnosti i svaku od njih da ispituje,analizira u okvirima njoj svojstvenih relacija, imajući također u vidu i vezu kojaim je pripisana u svijesti stanovnika.

S formalnog gledišta, složenija je situacija kada isti predmet vršiistovremeno upotrebnu funkciju u sistemu materijalne kulture i obredne,estetičke i druge semiotičke funkcije u sistemu simboličke kulture. Ovajfenomen je široko rasprostranjen na raznim nivoima kulturnog razvoja, prijesvega kada se radi ο predmetima vezanim za potrošnju, kao što su odjeća,sudovi, oruđe, građevine. Kada je peruanski grnčar stvarao vaze u oblikuljudskih glava, prepune ekspresije, mogao je prevashodno da ima na umusimboličku, ritualnu namjenu. Savremeni proizvođač ukrasne keramike i njenkupac operišu mogućnošću praktične, kao i simboličke primjene tog istogpredmeta. U svakodnevnoj kućnoj upotrebi servis može da ima jedino praktičnufunkciju i njegov estetski izgled može da bude neprimijećen. Ali, u svečanijimsituacijama, kad se prima gost ili povodom prazničnog ručka, ta odlika seaktuelizuje. Slična fluktuacija simboličkih funkcija, zavisnih od situacije,pojavljuje se u odnosu na jelo, odjeću, uređaje, vozila.

Problem raznovrsnosti i promjena funkcije odjeće prvi je sistematskipredstavio Ε Bogatirjev u studijama ο narodnoj nošnji. Bogatirjev je, na osnovuetnografskih podataka, izdvojio prazničnu, svečarsku, prigodnu, obrednu isvakodnevnu nošnju. Tri prve kategorije imaju izrazite semiotičke funkcijerazličite vrste. U svakidašnjoj nošnji ovakve funkcije su eliminisane, a sigurnoredukovane na najmanju mjeru.107 Iako su

107 ES.Bogatirjev, Semiotika narodne kulture. Također uporedi: B.Kopočinjska-Javorska,Funkcionalno-strukturalistički metod u etnografskim istraživanjima P.S.Bogatirjeva.

96

Bogatirjevljeve opservacije pravilne, treba naglasiti da su u sredinama koje jeistraživao sve kategorije narodnih nošnji istovremeno neophodna odjeća usvojim funkcijama elemenata kulture bitisanja, iako se to ne odnosi na sve njeneelemente, na primjer ukrase. U skladu sa definicijom kulture bitisanja, njenefunkcije nemaju isključivo konvencionalni karakter. Zavise od objektivnihodlika djelatnosti i kulturnih objekata koji su u stanju da podmire nasušnepotrebe ljudi. Iako je način na koji se podmiruju ove potrebe društveno određeni promjenljiv, zavisan od kulture i njenih konvencija, ne može da prelazi granicerealne primjene, upotrebe. Zato su semiotičke funkcije elemenata kulturebitisanja ovdje definisane kao dodate, sekundarne, akcidentalne, s gledištarealnih osnovnih funkcija, čak i tada kada u određenim situacijama u svijestikorisnika kulture izbijaju u prvi plan.

Rolan Bart u svojoj koncepciji znakova (function-signe) ima sasvimdrugačiji prilaz tim istim fenomenima. Bart utvrđuje permanentno prepli-tanje udruštvenom životu upotrebnih funkcija i značenja i pozajmljivanja predmetaopšte upotrebe u funkciji značenja. Ipak, dolazi do zaključka formulisanog nanačin koji izaziva negodovanje: "Zajedno sa stvaranjem društva svaka upotrebamijenja se (converti) u znak te upotrebe. Upotreba kišnog mantila je zbogzaštite od kiše, ali ova upotreba je neodvojiva od samog znaka određeneatmosferske situacije."108

Navedeni primjer pokazuje, prije svega, da predmet izabran zaegzemplifikaciju ima prije karakter oznake nego znaka, pa iako to nije prirodniveć kulturni predmet, njegova veza sa situacijom nije konvencionalna. Iakomožemo da se na drugačije kulturološki određen način štitimo od kiše,neizbježna, a ne konvencionalna posljedica upotrebe odgovarajućeg mantila jepostizanje takve zaštite. Upotreba ovakve vrste garderobe nema u intencijikomunikaciju.109

U Bartovoj formulaciji izaziva sumnje prije svega definicija koja govori οpromjeni ili preobražaju praktične primjene u znak primjene. U traganju zaanalogijom sa teorijom strukturalne lingvistike, Bart na kraju pokazuje pravilaupotrebe funkcionalnih znakova, ne u semiotičkom aspektu samih upotrebnihpredmeta, već u odnosu na njih, spoljnim formulacijama

108 R.Barthes, Le degre zero de l'ecriture. Elements de semiologie, str. 113109 Pojam "kulturološka oznaka", u djelimično drugačijem značenju, koristi J.Kmita koji

ga dovodi u vezu sa semiotičkom funkcijom upotrebljavanih predmeta koji nešto govore οsituaciji čiji su dio i sami. 0.Kmita, Iz metodoloških problema humanističke interpretacije)

97

Antonjina KloskovskaSOCIOLOGIJA KULTURE

ili modelima koji imaju nesumnjivo semiotički karakter: u kuvarskimreceptima, krojačkim modnim žurnalima. Tehnološka pravila su sigurno sfera ukojoj se dodiruju, povezuju semiotika i kultura bitisanja. To je granična sferaove kulturne kategorije i semiotičke kulture. Ali, traženje analogije izmeđuprincipa redosljeda i zamjene jela ili dijelova garderobe sa gramatičkim isintaksičkim pravilima jezika, što je karakteristično za semiološku koncepcijustrukturalista, ne daje pretpostavke da se utvrdi semiotička identičnost karakteraobje oblasti. U ovom slučaju analogija predstavlja pogrešnu metodurezonovanja. Pronalaženje u oblasti funkcionalnih znakova elemenata kojiodgovaraju paradigmatskim i sin-tagmatskim pravilima jezika, tj. pravilimauzajamnog zamjenjivanja gramatičkih oblika i zakona povezivanja semantičkihkategorija, koje se mogu naizmjenično pojavljivati u jezičkoj poruci, ne značida ovi znakovi stvaraju sisteme koji su u svakom pogledu slični jeziku.

Svaki fenomen dostupan čulima, predmet ili događaj, može da postaneznak. Posebno operativne kategorije znakova, koje stvaraju značenjske sisteme,sastoje se od takvih znakova, onih koji ne služe nikakvoj drugoj upotrebi. Takavnačelni sistem je jezik. Predmeti i djelatnosti koji pripadaju kulturi bitisanja,kojima također biva dodat semiotički karakter, u ljudskoj praksi su suviše važnisami po sebi, da bi mogli da se odlikuju prozirnošću svojstvenom "čistim"znacima, dakle sposobnošću prenošenja cjelokupne pažnje pošiljaoca iprimaoca na značenje, bez zadržavanja na znaku.

Sposobnost prirodnih fenomena i predmeta kulture bitisanja da preuzmuulogu simboličkih znakova ne pojavljuje se u simetričnom, obrnutom odnosu. Ipored ogromne važnosti simboličke kulture u društvenom životu ljudi, nijednaosnovna potreba vezana za njihovu egzistenciju ne može biti trajno ineposredno podmirena pomoću simboličke djelatnosti.

Psihosomatski karakter ljudskog bića čini da semiotički faktori ponekadutječu čak i na stanje ljudskog organizma. Kao primjer može da poslužisredstvo nazvano placebo, koje s medicinskog gledišta nema nikakvo djej-stvo,a koje se daje kontrolnoj grupi bolesnika da bi se eliminisao faktor sugestije uocjeni djejstva novog lijeka. Placebo ipak djeluje samo prolazno i jedino naosobe koje su gotovo patološki podložne sugestiji.

Definisanje nekih vrsta ponašanja i predmeta kao simboličkih treba dabude shvaćeno također u smislu: "jedino simboličkih", dakle, takvih koji nemogu realno i trajno da neposredno utiču na osnovnu sferu egzistencijalnih

potreba i odnosa. Ovu misao izražava aforistička tvrdnja da hrana može dapostane simbol, ali simbol ne može da postane hrana.

Prihvatanje ovakvog stanovišta uopšte nije pokušaj umanjenja ulogesimbolizacije, i semioze uopšte, u društvenom životu. Prije svega, takvoj ulozibiće posvećena dalja razmatranja. Ali, baš zato, odmah na početku treba jasnodefinisati mjesto semiotičkih fenomena u totalitetu kulture. Neke od ovdjepredstavljenih koncepcija kulture, kao na primjer Veberova, pretpostavljale suhijerarhiju kulturnih vrijednosti u kojoj je glavno, čelno mjesto zauzimalasimbolička sfera.

Prihvatanje semiotičkog kriterijuma simboličke kulture ne zahtijeva i nepretpostavlja prihvatanje sličnih stanovišta, niti njihovih metafizičkih dokaza.Već skiciran odnos simboličke kulture i kulture bitisanja odgovara glavnimtezama Marksovih radova, koje mogu da se odnose na kulturne fenomeneizdvojene u skladu sa ovdje prihvaćenim stanovištem, ali ne odvojenim odostalih, osnovnih oblika ljudskog djelovanja u društvu. U Markso-vojpojmovnoj aparaturi pojam svijesti je najbliži pojmu simboličke kulture.

U Njemačkoj ideologiji Marks izdvaja četiri osnovne kategorije ili aspektaljudske djelatnosti, koji obuhvataju: proizvodnju sredstava za podmirivanjepotreba, proizvodnju sekundarnih potreba, elementarne interpersonalne odnoseu mikrodruštvenoj skali i društvene odnose u širokoj skali i predmetnoj bazivezanoj za proizvodnju. Marks smatra da tek na toj osnovi mogu da budurazmatrani fenomeni svijesti, ograđujući se da ona nije fenomen izdvojen "odstvarne prakse života", to znači da nije empirijski od nje odvojena. Svijest sefaktički odnosi na sve navedene oblasti ljudske djelatnosti. Jer, čovjeku jesvojstvena sposobnost refleksije okrenute na predmet djelovanja, rada ili koja sepojavljuje u obliku autore-fleksije. Ova odlika odvaja ljudski rad od djelovanjaživotinje, a društvene odnose od uzajamnog djelovanja životinjskih grupa.

U prvom tomu Kapitala Marks je isticao ovu razliku, upoređujući radpčela ili pauka sa svjesnom, svrsishodnom djelatnošću čovjeka koji ostvarujesvoje arhitektonske ili tehničke koncepcije. "Na završetku procesa radapojavljuje se rezultat koji je već postojao u svijesti radnika prije početka rada,dakle postojao je idealno. Čovjek ne vrši samo promjenu forme onoga što jedobio od prirode; u tome čime ga je priroda obdarila, ostvaruje istovremenosvoj cilj, koji mu je poznat, koji je za njega zakon koji određuje njegove radnje ikome mora da podredi svoju volju."110

110 K.Marks, Kapital, tom 1, str. 186

9899


Pošto u Marksovoj sociologiji svijest odgovara pojmu kulture u selek-tivnom prilazu - slično kao u svim najnovijim sociološkim teorijama -trebaimati na umu da tako shvaćena kultura, dakle, ne mora da bude tretirana kaosfera stvarnosti, koja se može empirijski izdvojiti iz okvira čovjekovihdruštvenih djelatnosti i njihovih rezultata. Svijest kulture je, dakle, aspekt kojiprati sve navedene kategorije ljudskih djelatnosti neophodnih za podmirivanjepotreba, ali te radnje ne svode se na svijest. S druge strane, tek na određenomstepenu društvenog razvoja izdvajaju se određeni oblici ljudske djelatnosti ukojima kultura dobija samostalan oblik. To je rezultat odvajanja umnog odfizičkog rada. Najraniji istorijski slučaj takvog odvajanja Marks vidi udruštvenoj ulozi sveštenika. Podrobna analiza relativnog osamostaljenjakulturnih procesa i karaktera njegovog ispoljavanja u obliku "čiste" teorije jedvaje skicirana što se tiče većine kulturnih oblasti, osim šire obrađene oblastipolitičkih ideologija. Da bi se obuhvatila cjelovitost kulturnih fenomena, ipak jevrlo bitno da se prihvati mogućnost njenog analitičkog odvajanja od ostalih,drugih kategorija neosviješćenog ljudskog djelovanja.

U Njemačkoj ideologiji Marks eksiplicitno definiše svijest u njenomosnovnom obliku. Taj oblik je govor, jezik. Rađa se iz potrebe za sporazu-mijevanjem sa ostalim ljudima, dakle, jezik je i društveni proizvod i društveniinstrument. Fizički oblik govora, tj. talasanje vazduha (pokrenutog dahom kojioblikuju, moduliraju govorni organi), služi da bi se označili odnosi koji postojezbog čovjeka, ali uvijek jedino za društvenog čovjeka koji učestvuje uodređenom sistemu komunikacije sa drugim ljudima.

Vrlo je bitno i važno da se u Marksovom prilazu svijest ne iscrpljuje uobliku jezika, iako ovaj oblik smatra za najvažniji. Priznaje i druge oblikesvijesti i upravo u tim ostalim oblicima ispoljava se podudarnost njegovekoncepcije svijesti i savremene analize kulture kao sfere značenja ilisemiotičkog oblika ljudske djelatnosti.

U Ekonomsko-filosofskim rukopisima Marks govori ο različitosti organasluha i vida kod čovjeka i kod životinja. Nema na umu samo fiziološke razlike,koje predstavljaju tek početni uslov različitosti koja se ispoljava u filogenezi.Na osnovu tog uslova vrši se sve dublja, bitna za proces razvoja kulture, podjelaiskustva koja je rezultat društvenih faktora upućivanja i primanja značenjskihsadržaja.

111 K.Marks, F.Engels, Djela, tom 3, str. 32

SOCIOLOGIJA KULTURE

Pošto pojam čula i smisla-značenja identično zvuči u njemačkom jeziku(Sinn), to je Marksu olakšalo da ukaže na čulnu podlogu semiotičkog procesa;prijevod ne prenosi u potpunosti misao.

"Za oko je predmet drugačiji nego za uho... Čovjek se ne potvrđuje upredmetnom svijetu jedino mišljenjem, nego i svim čulima.

S druge strane, uzimajući subjektivno, tek muzika budi muzičko čulo učovjeku, za nemuzikalno uho najlepša muzika nema nikakvog smisla (...) jer zamene smisao predmeta (ima smisao samo za čulo koje mu odgovara) dosežetoliko daleko, koliko daleko doseže moje čulo. I zato čula društvenog čovjekanisu ista kao i čula nedruštvenog; tek kroz predmetno razvijeno bogatstvoljudskog bića ili se razvija ili se tek stvara bogatstvo subjektivne ljudskečulnosti: muzikalno uho, oko osjetljivo na ljepotu oblika, jednom riječju, čulasposobna za ljudska osjećanja, čula koja se potvrđuju kao snage ljudskog bića,ljudske suštine."112

Ovaj odlomak, koji se odnosi na složenu filosofsku problematiku ost-varenja, može da se, kako se čini, interpretira ovako, sadržajno uprošćava-jući iograničavajući isključivo na probleme kulture: kontakt čovjeka sa stvarnošćukoja ga okružuje ima karakter posebnog, smislenog, tj. zna-čenjskog iskustva. Ijezik, kao i ostali elementi čovjekove umne djelatnosti, nose pečat oveosmišljene, osviješćene reakcije na svijet. Uslov učestvovanja jedinke u ovomiskustvu jeste mogućnost percepcije određenih estetskih, intelektualnih i drugihutisaka. Muzika, lijepi likovni oblici ravnopravno sa jezikom predstavljajuinstrument u procesu komunikacije u kome, pod uslovom odgovarajućedruštvene pripremljenosti za učešće u njemu, učestvuje jedinka.

Doduše, Marks piše da tek u uslovima ukidanja privatnog vlasništva "Okoje postalo ljudsko oko, a njegov predmet postao je društveni predmet, kojipotiče od čovjeka i koji je čovjeku namijenjen".113

Ovu ogradu, naravno, ne treba shvatiti kao negiranje mogućnostisimboličke percepcije i komunikacije u kapitalističkim sistemima. Procesantropogeneze dao je čovjeku potencijalne sposobnosti za ovakvu komunikacijui percepciju. Ali, tek potpuna demokratizacija društvenih odnosa i ekonomskihuslova otklanja svaka ograničenja u ostvarenju tih mogućnosti: dozvoljavamaksimalan razvoj formi percepcije svijeta i eliminiše

112 K.Marks, Ekonomsko-filosofski rukopisi iz 1844 godine, Djela, tom 1, str. 583113 Isto, str. 582

100101


ograničenja uzajamnog sporazumijevanja. Uopštavajući: u ovim Marksovimrazmatranjima proizvodi kulture shvaćeni su kao "predmeti poruke koji potičuod čovjeka i koji su čovjeku upućeni", koje percipira i pravilno tumači širi iliuži krug, zavisno od pripremljenosti za prijem. Pripremljenost je psihički proceszasnovan na odgovarajućem formiranju čulne osjetljivosti, ali vrši se u društvu,kroz društvene utjecaje oformljenih kulturnih oblasti kao što su jezik, mišljenje,muzika ili likovna umjetnost. Ostvarene sfere smislene ljudske aktivnostidjeluju na preoblikovana čula društvenog čovjeka, društvene jedinke.Spajanjem ta dva aspekta, objektivnog i subjektivnog, rađa se ljudski smisaoegzistencije čovjeka i prirode. U tome je suština Marksove koncepcije kulture uuopštenom prilazu.

Marksova koncepcija izbjegava metafizički kriterijum izdvajanja kulturekao "duhovne" kulture. Kriterijum ove koncepcije može se, sa određenimogradama, nazvati semiotičkim - iako Marks ne upotrebljava ovaj pojam - poštose u svim navedenim slučajevima radi ο sadržaju svijesti izraženom pomoćuznakova i ο vrijednostima kao oblicima znakova. Čovjek je sposoban da shvatasebe samog i svijet koji ga okružuje na refleksivan način, drugim riječima,semiotički, koji se vrši pomoću društveno određenih znakova - svojstvenihljudskoj "prirodi vrste". Kako se čini, na taj način je moguće tumačiti tvrdnju dačovjek (slobodan od alijenacije) vidi svoj odraz u svijetu koji je sam stvorio. Tajčovjek je kreator kulture. "U stanju je da proizvodi po mjeri svake vrste i daprimjenjuje u odnosu na svaki predmet odgovarajuću mjeru; i zato čovjekoblikuje i po zakonima ljepote."114

Marks je ponekad kulturno stvaralaštvo definisao kao "duhovnuproizvodnju". Upotreba ovog termina nije ni najmanji ustupak ontološkomdualizmu. U Njemačkoj ideologiji Marks upotrebljava i atribut "duhovni",govoreći ο ideologiji klase, čija duhovna vlast predstavlja pandan njenomvladanju u materijalnom sistemu. Ali, istovremeno dolazi do zaključka da "duhima na sebi uvijek obilježje prokletstva, jer je materijom opterećen". Duhovnaproizvodnja ili duhovna moć društva uvijek je neki oblik svijesti, izraženpomoću čulno primjetnih znakova.

Kad se pođe od ovakvih pretpostavki, može da se pristupi karakteristiciosnovnih tipova samosvojnih znakova. Glavno mjesto zauzima jezik, s

114 Isto, str. 554

obzirom na svoj utjecaj u cjelokupnom polju globalne kulture, s obzirom nasvoje raznovrsne funkcije i svoj društveni značaj. Nesumnjivo, jezik predstavljasemiotički sistem, koji je od svih tipova znakova do sada najbolje proučen.

Savremena lingvistika se razvijala uporedo sa filosofskom, logičkomteorijom znakova. Ostajući u opoziciji spram metodologije logičkog pozi-tivizma, ona se približila sociološkoj problematici, uzimajući u obzir prag-matičan aspekt jezika. Ipak, bukvalan prelazak na teren tih nauka, koje su puneposebnih detaljnih i osobenih lingvističkih poimanja, kao što su, na primjer,princip dvostrukog raščlanjivanja jezika, binarne opozicije, paradigmatska isintagmatična osa, pobuđuje upozorenja, između ostalih, i od strane samihlingvista.

Levi-Stros je, na primjer, tražio analog trouglova samoglasnika i su-glasnika u trouglom semantičkom polju kulinarskih zahvata pretvaranja sirovehrane pomoću vazduha ili vode u dimljenu, zgotovljenu na pari ili kuhanu.115 Uveć citiranim izvodima Bart je pronalazio paradigmatsku ili sintagmičku osu unačinu oblačenja ili kombinacije jela. Slične analogije se oslanjaju na priličnoproizvoljna poređenja. Sam Levi-Stros, polazeći od trougla samoglasnika, našaoje u mogućnostima pripreme hrane četvo-rougao, dodajući već navedenimoblicima formu "prženog" (frit). Pokušaji izolovanja jedinica koje se razlikujuprema uzoru fonema (gouteme, miteme) u različitim kategorijama i oblastimakulture također nisu dobili opšte priznanje i nisu doveli do spoznajnih rezultatakoji bi odgovarali dostignućima fonemičke analize jezika.

Nepotpun uspjeh pokušaja koji su realizovani u okviru strukturalističkihteorija ne znači da treba odbaciti izabrani put korišćenja napretka u oblastilingvistike, u istraživanjima drugih oblasti kulture, kao i razvoj njene opšteteorije. U američkoj antropologiji kulture podsticaj za takve pokušaje bio je radKeneta Pajka, pod karakterističnim naslovom: Jezik u odnosu premajedinstvenoj teoriji strukture ljudskog ponašanja.116 Ruski semiotičari ikibernetičari koriste lingvističke ideje u proučavanju kulture i oslanjaju se narezultate teorija književnosti koje su nastale tokom dvadesetih godina.

115 C.Levi-Strauss, Mythologiques, tom V.Lecru et le cuit116 K.Pike, Language in Relation to the Unified Theory of the Stricture of Human

Behavior

102 103


Neosporna je činjenica da jezička komunikacija igra posebnu ulogu ucjelini kulture. Podrobna empirijska istraživanja pokazala su postojanje čvrstihveza, korelacije između učenja novog jezika i prihvatanja ostalih elemenatanove kulture.117 U antropološkim radovima Boasa i njegove škole, koja stremidefinisanju obrazaca kulturnog ponašanja, istraživanja jezika su zauzimalaznatan dio i dala su podstrek za razvoj sociologije jezika. Upravo u oblastijezičkog ponašanja kulturne zakonitosti se najizrazitije ispoljavaju.

Osnovna koncepcija lingvističkih teorija odnosi se na određivanje, podjelui definisanje pravila i načina njihovog izražavanja u praksi. Tri tvorcastrukturalističke lingvistike za definisanje ove opozicije upotrebljavaju slijedećetermine:

F. de Sosir: jezik (langue) - živa riječ (parole)L. Hjelmslev: norma - praksaN. Comski: kompetencija - realizacija (performance)Odgovarajući pojmovi ovim opozicijama, koji se danas najčešće

upotrebljavaju u lingvistici i prenose na ostale oblasti semiotike, jesu: "köd" i"poruka". Kod je u jeziku sistema fonetskih, gramatičkih i sin-taksičkih pravila irječnik, Vokabular jezika. Poruke su jednokratne, pojedinačne, konkretnerealizacije pravila kodiranja. U De Sosirovoj terminologiji to je govorni čin,koji ima obilježja svojstvena jednom idiolektu, dakle, posebna za način govorapojedinca i za situaciju, ali podređena kodu, uklopljena u njegove okvire, azahvaljujući tome moguće je kulturno i društveno inter subjektivnokomuniciranje.

Jezički kod je proizvod kolektivnog i anonimnog društvenog stvaralaštva,koji uspešno podređuje i reguliše delikatnu i složenu strukturu ljudskedjelatnosti, kao što je jezičko ponašanje, tako da je teško pokazati neki sličanprimjer instrumenta regulacije, osim ograničenih i u društvenom opsegu, i upredmetnom, uskih oblasti formalizovanog djelovanja organizacija i interesnihgrupa. U svim društvima ogroman napor da se prenese i prihvati köd etničkogjezika ulaže se u, formalno neorgani-zovanom, procesu socijalizacije djece, kojije, po mišljenju psihologa i lingvista, u svom osnovnom obliku završen prijenego što dijete napuni pet godina. Polazeći od različitih pretpostavki i naučnihspecijalnosti, Žan Pijaže i Noam Comski glavnu ulogu u ovom procesupripisuju prirodnim

117 G.M.Guthrie, Behavioral Analysis of Culture Learning, u: CCPL

mehanizmima razvoja. De Sosir je bio suzdržan u prihvatanju prirodnogkaraktera predodređenosti organa govora. Po tome se približava Sapirovomstanovištu. Naravno, i De Sosir je samu sposobnost stvaranja nekog jezikasmatrao za urođenu. Takve odlike moraju da budu prihvaćene kao neophodanuslov mogućnosti prihvatanja köda i njegove realizacije. One određuju oštrugranicu za stvaranje sposobnosti učešća u procesu semioze između ljudi iživotinja. Ali, da je jezička kompetencija u smislu koji tom pojmu daje Comskiistovjetna sa kodom, ne bi se mogla objasniti raznovrsnost kodova svojstvenaprirodnim jezicima. Prenošenje ovih različitih kodova je funkcija kulturološkiodređene komunikacije u društvu. U složenim društvima različitost unutrašnjestrukture manifes-tuje se u varijantama kodova i formiranju sociolekata kaoposrednih oblika između idiolekta pojedinca i opštekulturnog koda.118

Razne odlike jezičkog sistema, koje ga čine savršenim instrumentomkomunikacije, dozvoljavaju da jezik može da proniče u sve sfere kulturnedjelatnosti. Verbalna refleksija prati kulturne djelatnosti u okviru kulturebitisanja i društvene kulture, a također mnoge prirodne reakcije, osjećaje kojiimaju izvorište u organskim funkcijama. Pojedini semiotičari priznaju zavisnostsvih sistema znakova od jezika.

U citiranim Marksovim raspravama ο oblicima svijesti, jezik je defi-nisankao glavni oblik, ali ne i jedini. Koncept prezentativnog simbolizma takođernegira isključivost i neophodnost jezika u izražavanju značenja. U razmatranjusupstance samosvojnih znakova predstavljen je niz tipova. Ne postoje dokazi daekspresija u cjelini potiče od verbalne ekspresije. Simbolizacija pomoćugestova, mimike i drugih nelingvističkih oblika izraza ne mora, a čak i ne može,da bude u potpunosti svedena na riječi, niti da bude riječ, proizvedena izmeđuostalog i zbog toga što je manje jednoznačna. Slika kao ikonička slikarskaporuka vrši različite semiotičke funkcije nezavisno od verbalne interpretacije ine može se svesti jedino na takvu interpretaciju, iako način njenog potpunogtumačenja, definisan kao ikonografički, a prije svega ikonologički, zahtijevaupotrebu i verbalnih poruka.119 Problem odnosa između sistema ili tipovaznakova nesumnjivo zahtijeva dalja istraživanja. Ne može se lako presuditi da jejezik primaran

118 Ova pojava bila je predstavljena, na osnovu poljskih istraživanja, u radu: A.Pjotro-vski, M.Zjolkovski.Jezička diferencijacija i društvena struktura.

119 E.Panofski, Studija iz istorije umjetnosti, odjeljak Ikonografija i ikonologija

104 105


i da su svi sistemi proizvedeni iz njega, ali nesumnjiv je primat jezika kaonajoperativnijeg, mnogostrano rasprostranjenog, opšteg sistema.

Pošto jezik kao najrasprostranjenija, opšta forma semioze prati čin ljudskedjelatnosti u svim oblastima kulture, njegova problematika se ne može zatvoritiu granice istraživanja simboličke kulture. Kreber nije uključio jezik ni u jednuod tri izdvojene kulturne kategorije. Našao mu je mjesto van okvira podjele,zajedno sa fenomenima morala, koji iz drugih razloga ne podliježu principimaklasifikacije koju je izvršio. Ovakvo rješenje se može prihvatiti kao pravilnojedino pod uslovom da ne označava odustajanje sociologije kulture odistraživanja jezičkih fenomena koji su izdvojeni iz sveukupnog jezičkogponašanja pomoću dodatnih kri-terijuma. Ti kriterijumi su zajednički i za jezik iza ostale kategorije samosvojnih znakova. Biće predstavljeni poslije vrlo sažetekarakteristike ostalih tipova samosvojnih znakova.

Motorički i kinetički znakovi obuhvataju pokrete tijela, prije svega gestovei mimiku, ali i držanje, cjelokupan način operisanja sopstvenim tijelom imanipulacije predmetima. U definisanju ove oblasti treba razlikovati: 1.potpuno prirodne manifestacije fizičke aktivnosti; 2. pokrete formirane podutjecajem kulture, ali koji nisu znakovi; 3. neintencionalne simptome ponašanja,koje primalac tumači kao oznake, ali koji nisu upućeni kao poruka i, na kraju, 4.intencionalne "značenjske gestove", u tome također namjerno i svjesno izabranizraz lica. Jedino treća i četvrta kategorija ponašanja pripadaju zaistasemiotičkim fenomenima. Ipak, u pozorišnoj predstavi, na filmu, svaki pokretglumca ima karakter znaka, jer je i on sam znak.

Zaista je teško razlikovati pokrete koji znače i koji ne znače i usvakodnevnom životu to izaziva mnoge probleme. Semiotički karakter tuđeggovora ne izaziva nedoumice ni kod slušaoca koji, ne znajući jezik, nije u stanjuda razumije ni značenje iskaza. Opet, značajan gest za upućenog ima čakritualan, krajnje semiotički smisao, a mogu uopšte da ga ne primijeteopservatori izvan kruga upućenih i da ga prime kao pokret bez značenja. Iobrnuto, slučajan pokret može da bude shvaćen kao uvredljiv intencionalangest. Teškoće u interpretiranju pojavljuju se u ovom slučaju zbog samesupstance znaka, zbog njegove realizacije koja je slična asemiotičkomponašanju. Slične teškoće se javljaju u odnosu na sve tipove znakova sa dodatimznačenjem.

Drugu vrstu teškoća stvaraju likovni i zvučni znakovi. Ne izaziva sumnjusemiotički karakter ikoničkih znakova, koji se mogu naći u oba tipa

106

znakova, ako se prihvati navedeno šire razumijevanje ikoničnosti kao faktičkesličnosti znaka i predmeta. Ali, likovne umjetnosti, a posebno muzika, operišuipak sebi svojstvenim sredstvima, koja su daleko od mimetičnosti. U mnogimnjihovim pravcima nema konvencionalizacije značenja koja je, na primjer,svojstvena optičkim i akustičkim signalizacijskim sistemima. Ovi sistemiupotrebljavaju jasno određene kodove, neophodne u njihovoj funkciji efektora.Postojanje koda u likovnim umjetnostima, a sigurno u nekim njihovimpravcima, kao i u muzici, vrlo je sporno. Ο tome će biti govora na drugommjestu, prilikom razmatranja sociologije umjetnosti.

Ο problemu predmetnih znakova već je bilo govora u vezi sa tipovimadodatih znakova. U dosadašnjem prilazu to se odnosilo jedino na znakove čijasupstanca su predmeti koje su stvorili ljudi, dakle, na elemente kulture uširokom antropološkom značenju. Pojam predmetnih znakova ipak se češćeodnosi na prirodne fenomene. Ali, ovdje je riječ ο fenomenima različitim odoznaka, koji vrše semiotičku funkciju na osnovu konvencije i često igraju ulogusimbola. Ipak, simbolički karakter također mogu da nose i raznovrsni proizvodi.Seljački opanak, koji, kao element kulture bitisanja, nema nikakvu funkcijuznačenja, može da dobije dodatno značenje ako informiše ο kondiciji idruštvenom statusu svog korisnika. Ali, kad je, kao Bundschuh, postao amblemvelikog seljačkog rata, dobio je novo, simboličko značenje.

Predmet istraživanja sociologije kulture je definisan kao simboličkakultura. Za određivanje njenog polja neophodno je definisanje odnosa pojmovasimbola i znaka. Ovi termini se ponekad upotrebljavaju naizmjenično, ali ovdjese ne radi ο takvoj primjeni. Pojam simbola ponekad ima više značenja, i prvotreba predstaviti pojedina njegova rasprostranjena tumačenja da bi se izbjeglinesporazumi.

Opšteprihvaćeno je da simboli predstavljaju određenu klasu znakova. Ali,izdvajanje ove klase vrši se na razne načine: s obzirom na predmet na koji seodnosi, na karakter znaka ili na njegovu funkciju. Ponekad se predlaže da sesimbolima nazovu znaci čiji su predmeti na koje se odnose (signatum)apstraktni fenomeni. U skladu sa takvim poimanjem ili nezavisno od njega,simbolima se nazivaju znakovi predmetnog karaktera: životinje, prirodne pojaveili specijalne kulturne tvorevine, koje služe kao predmetni amblemi društvenihpokreta, organizacija, vjerovanja.120 "U

120 Uporedi: A.Šaf, Uvod u semantiku; M.Valis, Svet umjetnosti i svet znakova; od istogautora: Doživljaj i vrijednost.

107


običnoj funkciji znaka postoje tri osnovna elementa: subjekt, znak, predmet. Udenotaciji, najjednostavnijoj vrsti simboličke funkcije, mora ih biti četiri:subjekt, simbol, slika i predmet." Simbolička funkcija se zasniva na prenošenjupojma. "Simbol - to je svaka operacija pomoću koje vršimo apstrakciju." Simbolne samo da denotira polje fenomena obuhvaćenih pojmom, nego takođerkonotira njihov sadržaj i dozvoljava da se 'misli ο predmetu nemajući s njimneposredan kontakt'."121 Ovo svojstvo simboličkih znakova bitno je da bi seodredio predmet interesovanja sociologije kulture, iako ne iscrpljuje njegovukarakteristiku u potpunosti.

U skladu sa definicijom Osovskog, simbol je rezultat podlijeganja znakasemantičkoj interpretaciji drugog stepena. Predmet primljen kao znak na osnovupoznavanja koda - poznavanja koje je rasprostranjeno u okviru društva i koje nezahtijeva posebno uvođenje i koje je istorijski trajno - u toku interpretacijepodliježe ponovo dekodiranju po kodu čiji istorijski i društveni opseg može bitiograničen. Dakle, u obliku crkvenog amvona može se bez teškoća prepoznatiikonički znak barke, ali dodatna pripremljenost za učešće u simboličkom životugrupe neophodna je da bi se razumjela simboličnost tog znaka kao "Petrovebarke". Mermerni oblik kraj nogu kraljice Jadvige na vavelskom sarkofagu lakose prepoznaje kao ikonički znak psa. Ali, neupućeni turista može da protumačiovaj znak kao skulpturu omiljenog kraljičinog psa, umjesto da u njemu vidisimbol vjernosti u skladu sa intencijom umjetnika i konvencijom koja jeočigledna za krug upućenih primalaca.

Crkvena barokna umjetnost, koja primjenjuje tzv. koncepte, ili klasičnikineski teatar, bili su bogati simboličkim znakovima, sa čvrsto definisanimkodom, koji je određivao način interpretacije. Ipak, u mnogim oblastima ipoljima umjetničkog stvaralaštva simboličke funkcije umjetničkog djela vezanesu za promjenljivost i novatorstvo primjenjivanog koda.

Suprotstavljajući simbolizam tehničkom jeziku, koji pokušava da budejednoznačan, Riker piše: "Dešava se da je rečenica namjerno tako konstrui-sanane da se potencijalni smislovi ne bi mogli redukovati na jednoznačnu upotrebu,već da bi se stvorila konkurencija između mnogih polja značenja."122

Polisemija, koja je vezana za karakter samih jezičkih fenomena i simbolizamkoji proizlazi iz konteksta, svojstva su svakog jezika.

Sociologija kulture, a posebno njena uža oblast koja se odnosi naumjetnost, interesuje se za sve oblike simbolizma. Definisanje simboličkekulture kao predmeta sociologije kulture ima, između ostalog, za cilj da pokažeda se ova oblast sociologije ne odnosi na fenomene semioze u svim njenimdruštvenim manifestacijama. Sociologija kulture se interesuje, prije svega, zaoblasti koje mogu da se definišu kao sfere prevazilaženja semiotičkih procesa unjihovoj praktičnoj primjeni, kao hipertrofija semioze. Koliko se ljudi nerazlikuju na apsolutan način od više vrste životinja po sposobnosti reagovanjana znakove, toliko je prelaženje semioze preko granica signalizacijskih ineposredno instrumentalnih funkcija sigurno rezultat odlike vrste koja seizražava u ljudskoj djelatnosti.

Po mišljenju neurologa, upravo ova ljudska odlika vezana je za fiziološkefunkcije ljudskog mozga. "Simbolizam shvatamo kao sposobnost ljudskogmozga, koja mu dozvoljava internalizaciju (usvajanje) i skladištenje slika(kodiranih neuroloških obrazaca) spoljnog svijeta. To omogućava funkcionalnuunutrašnju komunikaciju neuroloških sistema (govora i sluha), a na taj načinoslobađa čovjeka, u sferi kontinuacije njegove djelatnosti, od apsolutnezavisnosti od spoljnog svijeta."123 Na tu čovjekovu sposobnost pozivao seKasirer kada je govorio ο distanci između funkcionisanja ljudskih perceptora iefektora. Sfera između njih je popunjena tim internalizovanim simbolima, kojisu, uz to, većim dijelom rezultat kolektivnog kulturnog dostignuća, a neisključivo individualnog, pojedinačnog iskustva.

U ovoj sferi se vrše operacije stvaranja - u skladu sa Ozgudovim terminom- pripisanih znakova, koji su na putu simboličke informacije ispred iskustva idozvoljavaju ili omogućavaju opštenje sa pseudoiskustvom koje ima kaopredmet osobe, stvari i zamišljene događaje; taj svijet umjetnosti, fantazije,mitova, filosofskih i naučnih teorija, svijet čiji semantički, spoznajni i ontološkistatus uznemiruje empirijsku logiku.

Također, u ovoj sferi ljudi pomoću znakova i simbola formulišu ocjene inorme i traže doživljaje koji nisu vezani za svjesno postizanje nekog praktičnogcilja, već su vođeni jedino željom za iskustvom vrijednosti. Zato simboličkakultura mora da bude definisana i primjenom aksiološkog kriterijuma.

108

121 S.Langer, Novi smisao filosofije, str. 123122 ERicoeur, Le conflit des interpretations, str.72

123 VYF.Ork, S.C.Cappanari, The Emergence of Language, str. 319

109

SOCIOLOGIJA KULTURE

VI. AKSIOLOŠKI KRITERIJUM SIMBOLIČKE KULTURE

Kritika pansemiotizma ne treba da dovede do negiranja širokog poljapojave semiotičkih ponašanja i njihove bitne uloge u odnosu na kulturubitisanja, kao i u odnosu na društvenu kulturu. Način povezanosti društvene isemiotičke sfere biće predmet kasnijih razmatranja. U skladu sa ovdjeprihvaćenim stanovištem, predstavljenim u prethodnom poglavlju, semioza sesa kulturom bitisanja povezuje na principu pridodatih značenja. Ali, to nijejedina vrsta veze.

Proizvodne radnje predstavljaju jedan od glavnih oblika kolektivne ljudskedjelatnosti i kao sve kolektivne djelatnosti zahtijevaju uzajamnu komunikaciju,dakle, simboličku interakciju, stvaraju organizaciju, koja ne može da izbjegneučešće semiotičke razmjene. Čak i individualni proizvodni proces, određentehnološkim zakonima, koji izaziva refleksije u svijesti jedinke koja radi, neprotiče u izolaciji od semiotičkih procesa. U tome je Marks pokazivao razlikuizmeđu ponašanja životinja i proizvodnog rada ljudi.

Kultura bitisanja ipak ne može da se zadrži na semiotici, niti u oblastiproizvodnje, niti u oblasti potrošnje doslovno shvaćene kao upotrebamaterijalnih dobara za podmirenje nasušnih ljudskih potreba, koje imajuneposredno izvorište u prirodi bliskoj čovjeku. Ona označava regulacijudjelatnosti okrenutih ka svijetu prirode i koje operišu elementima tog svijeta,dakle, sferom fenomena koji ne reaguju na značenja. Ova kultura je asemiotičkau krajnjoj instanci. Ali, za nju su ipak vezani brojni semiotički procesi. Sferadruštvenih odnosa je gotovo u potpunosti prožeta semi-otikom, iako i u toj sferipostoje elementi koji se ne mogu svesti na semi-otiku, a ο kojima će biti govorau slijedećem poglavlju.

Sociologa koji se bavi kulturnim fenomenima u najširem, antropološkomdomenu interesuju sve ljudske interakcije koje se rađaju u vezi s kulturombitisanja, koje su sadržaj društvene kulture i koje su, na kraju, simboličke.

Ove interakcije u prvim dvjema sferama kulture često imaju i karaktersemiotičkih ponašanja. Utvrđivanje predmeta sociologije kulture

110

isključivo na osnovu semiotičkog kriterijuma odredilo bi istraživanjima poljekoje se podudara sa predmetom cijele sociologije i gotovo cijele antropologijekulture. Pošto je sociologija kulture sociološka subdisciplina, neophodno jeograničiti njeno polje, upotrebljavajući dodatni kriterijum.

Povod za takvo ograničenje nije, naravno, pokušaj umnožavanja poj-movnih razlika bez potrebe i stvaranje novih akademskih specijalizacija, čija biopravdanost morala da se dokazuje raznim operacijama, pošto ne proističu izstvarne prakse i spoznajnih potreba. Simbolička kultura se realizuje kaoposebna kategorija i u praksi i u spoznajnoj refleksiji, a kriterijum njenogizdvajanja zasniva se na utvrđenim raznovrsnim funkcijama semiotičkihprocesa.

U odnosu na kulturu bitisanja i u glavnoj oblasti društvene kulture semiozaima instrumentalni karakter. Ipak, postoji sfera ljudskih semiotičkih djelatnostikoje nemaju neposredan instrumentalni oblik. Formulisanje značenja u ovojsferi postaje cilj za sebe, a sigurno takav karakter zadobija s obzirom na motiveljudske djelatnosti i u njenom neposrednom toku. Semiotičke djelatnosti, kojeimaju oblik takvih autoteličkih vrijednosti, nazivaju se simboličkimfenomenima u ovdje prihvaćenom značenju. Simbolička kultura se, dakle,definiše pomoću semiotičkog i aksiološkog kriterijuma. To je kultura znakova ivrijednosti istovremeno.

Da bi se objasnila ova definicija, neophodno je predstaviti koncepcijuvrijednosti koja mora da služi dopuni pojma simboličke kulture. Primjenafilosofije vrijednosti u sociološkoj analizi zahtijeva ograničenje njene širokeproblematike.124 To je situacija analogna onoj, prethodno predstavljenoj usemiotičkoj oblasti. Može se, također, utvrditi podudarnost u prilazu objemakategorijama razmatranih fenomena: semiotičkih i aksiolo-ških. Sociološkainterpretacija navodi na prihvatanje relacijske koncepcije vrijednosti, dakle, napriznavanje da je vrijednost predmet relacije ljudskih stavova i djelatnostidefinisanih u procesu vrednovanja. Ovaj koncept konstituisanja vrijednosti usvom spoljnom obliku približava se stavovima subjektivista, ili, opet, stanovištuLocea i Rikerta, koji smatraju da vrijednosti ne postoje samo zbog sebe, nego suvažne i obavezujuće. To, ipak, ne označava približavanje istoj teoriji spoznaje, ajoš manje znači prihvatanje ontološke orijentacije.

124 Sažet pregled glavnih aksioloških stavova predstavlja V.Tatarkjevič, Pojam vrijed-nosti, u: Parerga. Također uporedi: Human Sciences and the Problem of Values; Z.Najdor,Vrednosti i ocene; V.PTugarinov, Teorija vrijednosti u marksizmu.

111


Relacijski karakter vrijednosti prihvataju mnogi filosofi i sociolozi kojizastupaju različita stanovišta ili odustaju od određene filosofske orijentacije.125

Uopštavajući: relacijsko stanovište polazi od ubjeđenja da je vrijednost rezultatodnosa aktivnog subjekta, izloženog iskustvu, prema predmetima spoljnogsvijeta. Ipak, vrijednost može biti shvaćena ili kao sam princip izbora i načinvrednovanja predmeta, ili kao proces relacije prema njima ili kao sam predmetkoji se vrednuje s obzirom na ovaj proces. Prilikom operacionalizacije pojmavrijednosti i njegove primjene u empirijskim istraživanjima i analizama, teško jeizbjeći takve prilaze, po redosljedu i naizmjenično.

Za ciljeve sociološke analize suštinski značaj ima utvrđivanje ekviva-lentnosti vrednujućeg stava i vrednovanog predmeta. Pri tome treba imati naumu aktivnan element stava, koji prouzrokuje da relacija prema vrijednosti nebude pasivnan odraz, ali ni kreacija koja je rezultat projekcije subjektivnih,individualnih reakcija izvan jedinke. Sociološko stanovište gotovo da sesuprotstavlja aksiološkom objektivizmu, iako se i među sociolozima mogu naćipredstavnici ove orijentacije, na primjer Sorokin. Ali, u sociologiji nije toorijentacija koja ima trajan i rasprostranjen utjecaj.

Raznovrsnost, ali i podudarnost socioloških koncepcija vrijednosti može sepredstaviti na primjeru teorija Znanjeckog, Parsonsa i njegovih saradnika istanovišta Morisa koje proističe iz Midove teorije. Pojam vrijednosti koji razvijaZnanjecki čvrsto je povezan sa opštim karakterom njegove humanističkesociološke teorije. Vrijednosti, suprotno stvarima, predstavljaju predmethumanističkih nauka. Takvo stanovište, određeno teorijskim i metodološkimstavovima, formulisao je u Uvodu u sociologiju i u Social Actions. Razlikujućivrijednosti od stvari koje nemaju značenje i smatrajući da su to elementi prirodekoji postoje sami po sebi, Znanjecki je definisao vrijednosti kao fenomene kojiimaju aksiološko značenje, tj. praktičko značenje, koje im daje aktivnadruštvena jedinka, koja ta značenja prenosi na druge moguće predmetedjelovanja.126 Kvalifikacija vrijednosti zasniva se na određenom društvenopriznatom sistemu vrijednosti. S obzirom na to, definisana je kao objektivna.Znanjecki je ranije uveo pojam vrijednosti, u Metodološkoj noti, koju je pisaozajedno sa

Tomasom, i ona je prethodila empirijskoj analizi materijala sadržanog uPoljskom seljaku. Primijenio je stanovište koje je zastupao u svojim ranijimfilosofskim radovima, ali ga je povezao sa pojmom stava, koji upotrebljavaTomas. Na taj način se rodila koncepcija dvije osnovne, uzajamno čvrstopovezane vrste socioloških činjenica: vrijednosti kao objektivnih elemenatakulture i stavova koji ih prate, shvaćenih odmah kao "subjektivnekarakteristične odlike članova društvene grupe".

Čvrsta ekvivalentnost stavova i vrijednosti proizlazila je iz principahumanističke teorije Znanjeckog, u skladu sa kojom su stvari postajale vri-jednosti s obzirom na stavove ljudi njima upućene. A stavovi moraju da imajupredmet prema kome će biti upućeni. Pod utjecajem Blumerove kritikeZnanjecki je, poslije niza godina, otklonio nedostatke svoje koncepcije vezane,prije svega, za nejasnoće psihosocijalnog karaktera stavova, a još ranije jeodbacio mogućnost da se raznovrsni oblici kulturne djelatnosti ljudi obuhvateklasifikacijom koja bi bila podređena nekolikim tipovima stavova definisanih napsihološkoj osnovi, po obrascu Tomasove koncepcije četiri stremljenja.127

Ipak, koncepcija vrijednosti ostala je trajan element sociološkog sistemakoji je stvarao Znanjecki. U Naukama ο kulturi definisao je društveniaksionormativni sistem, koji se sastoji od obrasca vrijednosti i normi ponašanjakao osnove postojanja i ujedinjavanja svih kulturnih fenomena, kao njihovzajednički princip.

U tom dijelu postoje sličnosti između teorije Znanjeckog i teorije Parsonsa,po kojoj vrijednosti određuju način orijentacije djelatnih ljudi premapredmetima i klasama predmeta. Dakle, vrijednosti daju principe vršenja izborau okviru alternativa, što, po Parsonsu, predstavlja suštinu društvenih procesa.Analitički se mogu izdvojiti tri mehanizma tokova tih procesa: po motivacionojorijentaciji, po orijentaciji na vrijednosti i na kulturne obrasce. Motivacionaorijentacija vrši funkcije koje se u drugim teorijama pripisuju stavovima,dispozicijama proisteklim iz potreba. Posebno drugi od njena tri elementa,definisan kao kateksija, manifestuje se u žudnji djelatnog čovjeka za raznimpredmetima. Katetička motivacija se zasniva na guranju ka nagradi ili naizbjegavanju kazne - u poimanju teorije djelatnosti. Polemišući sa Homansovimstanovištem, Parsons ipak

125 R.B.Peri razlikuje tri sastavna dijela vrijednosti: interes, relaciju, predmet (I-R-O) iglavni značaj pripisuje činiocu okruženja. Uporedi: The General Theory of Value.

126 F.Znanjecki, Uvod u sociologiju; od istog autora: Social Actions127 V.I.Tomas, F.Znanjecki, Poljski seljak u Evropi i Americi, tom 1, str. 54-55; F.Znanjecki,

Nauke ο kulturi, str. 412-413, 510-511 i 676-677

112 113


odbacuje mogućnost primjenjivanja koncepcije nagrade bez pozivanja nakarakter predmeta - nagrada, to znači kulturno određenih vrijednosti.Orijentacija na vrijednosti, a prije svega njen drugi element, aprecijacija(appreciative), mora da dopunjuje motivacioni mehanizam orijentacije da bi seodredio karakter djelatnosti.128

U svojoj teoriji, Parsons vrijednost shvata uže nego Znanjecki. U obaslučaja potrebna je relacija sa pojmom značenja, da bi se odredio uzajamniodnos semiotičkog i aksiološkog kriterijuma simboličke kulture. Oba autoranejasno formulišu problem povezanosti vrijednosti sa sferom znakova isimbola. Prije svega, posebno kod Znanjeckog, postoji mogućnost miješanjapojmova, koja proizlazi iz navedenih formulacija definicije vrijednosti kaostvari obdarenih značenjem. Definišući dodatno to značenje kao aksiološko,Znanjecki nesumnjivo ima na umu drugi od mogućih smislova togpolisemičnog termina, koji odgovara pojmu značaja, važnosti, a neuskosemiotičkom razumijevanju značenja. U skladu sa ovakvim prilazom stvardobija značaj, pošto postaje predmet društvenih ljudskih djelatnosti, poštopostoji za nekoga i, sljedstveno tome, istraživač mora da je razmatra sa svojimhumanističkim koeficijentom, jer je uključena u sferu humanističke, kulturnestvarnosti.

U vezi sa aksiološkim kriterijumom kulture treba obratiti pažnju nadvojako razumijevanje termina "značenje", koje se ne pojavljuje samo kodZnanjeckog, štaviše, pojavljuje se kod brojnih autora, pošto se u mnogimprirodnim jezicima kao sinonimi tretiraju riječi: significance-importance,meaning-importance, Bedeutung-Wichtigkeit. I zato je prenošenje dvo-značnostitermina "značenje" iz kolokvijalnog u naučni jezik često nehotično i nesvjesno.U ovdje razmatranoj raspravi Znanjeckog radi se ο namjernom prelazu sasemiotičkog na aksiološki aspekt. Pošto ima ovaj aspekt, sfera stvarnosti se neograničava na kategoriju simboličke kulture, već obuhvata sve sfere čovjekovihinteresovanja i praktičnih interesa: oblast tehnike, ekonomije, društvenih odnosai djelatnosti okrenute ljudima kao posebnu vrstu vrijednosti, nazivanuprvobitnim vrijednostima sistema djelanja. Obuhvata, također, kulturu bitisanjai društvenu kulturu, prije svega ovu posljednju.

128 Parsonsova ideja vrijednosti posebno je obuhvaćena u, zajednički napisanim saK.Klakhonom, odlomcima Toward a General Theory of Action kao i u The Social System.Cijelo izlaganje je komplikovano, pošto se kod svakog tipa orijentacije ističu tri subkate-gorije, kao i usljed nejasnog određivanja odnosa orijentacije prema obrascima kulture.

Jedna od definicija vrijednosti, koje je formulisao Parsons, određuje je kao:element zajedničkog simboličkog sistema koji služi kao kriterijum "... izboraizmeđu alternativa raznih orijentacija koje se pojavljuju u datoj situaciji".129

Ipak, Parsonsova teorija ne sadrži neku opštiju koncepciju simboličkog sistemai mjesta vrijednosti u njenim okvirima. Njegova koncepcija vrijednosti jenesumnjivo uža od koncepcije Znanjeckog. Pojam vrijednosti, po Parsonsu,sadrži se u okvirima pojma simboličkih, dakle semiotičkih fenomena, dok jekod Znanjeckog odnos suprotan: semiotički fenomeni predstavljaju jednu odkategorija vrijednosti kao sfere svijeta kulture. Tako široko poimanje vrijednostine može da bude korisno kao dodatni kriterijum koji omogućava izdvajanjesimboličke kulture. A dalja analiza Parsonsove koncepcije i koncepcijenjegovih saradnika, pokazuje da njihovi prijedlozi opet dovode do suviševelikog sužavanja pojma vrijednosti.

S obzirom na ciljeve ovog poglavlja, u cjelokupnosti analize kulture važnisu, prije svega, problemi povezanosti aksioloških i semiotičkih fenomena.Priznavanje bezuslovne odvojenosti poželjnog i bitka navodilo je mnogesemiotičare da problem vrijednosti ostave van okvira svojih istraživanja. Ocjenei norme nemaju karakter sudova s gledišta klasične logike; bile su, dakle,izbacivane iz filosofije logičkog empirizma. Tek sredinom ovog stoljećanastupila je promjena u odnosu logičara prema aksiološkoj problematici, što seispoljilo u razvoju deontičke logike, čemu su doprinijeli Rajt, Anderson i Mur.

Moris je u Midovom društvenom biheviorizmu vidio osnov za povezivanjesemiotičkih i aksioloških istraživanja. U svojoj analizi činova ponašanja Mid jeizdvojio tri njegove faze: čulnu, manipulativnu i potrošačku (konzumpcijsku).Analogno ovoj podjeli, Moris je definisao tri aspekta znaka, koji također moguda se nazovu njegovim funkcijama: designativni, preporučljiv i vrednujući. Oviaspekti pojavljuju se različitim intenzitetom u raznim znakovima, ali svi supotencijalno prisutni u svakom znaku, a na aktuelizaciju i jačanje jednog odaspekta utječe situacija upotrebe znaka. Na primjer, atribut "crni" ima prijesvega designativni karakter. Ali, ako se upotrijebi u sredini bijelih rasista, možeda se aktuelizuje njegova vred-nujuća i upućujuća funkcija. Tada "crni" značitakođer i "gori" i "niži", a predmet na koji se znak odnosi zahtijeva određenotretiranje.

129 T.Parsons, The Social System, str. 12

114 115


U skladu sa Morisovom definicijom, razne funkcije znaka imaju svojeekvivalente u razlikama u interpretaciji, dakle, u stavovima, dispozicijamarealizovanim u djelatnosti i te funkcije su povezane sa posebnim psihičkim ifiziološkim reakcijama. Po Morisu, svaka situacija vrednovanja u biti jerelaciona: zasniva se na odnosu nekog predmeta prema nekom drugompredmetu. To je njena zajednička odlika sa semiotičkom situacijom. Οposebnosti vrednovanja odlučuje njegov preferencijalni karakter. Definicijavrijednosti koju je formulisao Moris glasi: "vrijednosti, to su svojstva predmetashvaćena u odnosu na preferencijalno ponašanje".130 Po njegovom mišljenju,ovakav prilaz eliminiše aksiološki spor objektivista i sub-jektivista, pošto suvrijednosti definisane kao odlike predmeta, ali s gledišta djelatnosti subjekta.

Na osnovu ovih tvrdnji može se jasnije predstaviti odnos znakova ivrijednosti. Znak označava svojstvo predmeta, daje njihovu ocjenu pomoćusvog odgovarajućeg aspekta i, na kraju, određuje pravilne, pre-ferencijalnedjelatnosti u skladu sa funkcijom svojstvenom svom trećem aspektu. Drugi itreći aspekt znaka odnose se na vrijednosti, ali nisu sa njima identični u svjetlunavedene Morisove definicije vrijednosti. Vrijednosti kao odlike predmeta su,opet, elementi cjeline procesa semioze. Po Morisu, a njegov prilaz je blizakbiheviorizmu, vrijednost se sadrži u značenju kao predmetu reakcije i uinterpretaciji, dakle, u načinu reago-vanja. Znak nije sa njima identičan, aliodređuje i jedno i drugo, jer ocjene i norme nose oblik znakova.

Uzajamni odnos ovih dviju aksioloških kategorija različito se tumači.Moris priznaje njihovu povezanost, ali ističe neophodnost njihovog raz-likovanja. Proizlazi to iz činjenice što se ocjena odnosi na predmet znaka, anorma na način njegove interpretacije. Iskazima koji sadrže norme i ocjeneobično se ne priznaje karakter logičkih sudova. U slučaju logičkog empirizma,koji, na primjer, zastupa Alfo Ros definisane su kao signali koji predstavljajuizraz stavova i dispozicija za djelanje.131 U svakom slučaju, nema sumnje daocjene i norme pripadaju kategoriji semiotičkih fenomena.

Njihova povezanost zasniva se na tome da ocjena najčešće podrazumijevanormu, a norma pretpostavlja ocjenu. U svjetlu filosofskih koncepcija badenskeškole, također i Hartmanove, povezanost je proizlazila iz

činjenice da je ocjena sud o vrijednosti, njeno utvrđivanje, a vrijednost nosikarakter poželjnosti. Uzajamna zavisnost normi i ocjena nije identična u svimoblastima fenomena. Njena jačina i njen opseg mogu da budu predmetempirijskih društvenih istraživanja, a ne filosofskih spekulacija. Povezanostnormi i ocjena posebno je uočljiva u oblasti moralnosti. U toj sferi normaproizlazi iz ocjene na kategoričan, imperativan način. U slučaju estetskihocjena, zavisnost je slabija. Na to je obraćao pažnju, između ostalih, i Ingardenu svojim radovima ο estetici.132 Već je Platon u Protagon pokušavao da pomoćumita objasni zašto su sramota, stid i osjećaj za pravdu priznati kao elementi kojiobavezuju sve u ljudskoj zajednici, pa njihov nedostatak povlači društvenusankciju, a nije tako sankcionisan nedostatak znanja i umijeća.

Bez pribjegavanja mitovima i fenomenološkim filosofskim pret-postavkama, važnost moralnih normi može se objasniti njihovom vezom saživotnim ponašanjem ljudi i društvenih grupa, dakle, njihovom funkcijom uodnosu na kulturu bitisanja i društvenu kulturu. Čak i u slučaju kada su tefunkcije iluzorne, ubjeđenje ο njihovom postojanju daje vrijednostima udruštvenoj svijesti imperativni, kategorični karakter, suprotno, na primjer, odestetskih ili ludičkih vrijednosti, koje se ubrajaju u kategorije vrijednostidefinisane kao postulativne ili preferencijalne, tzv. preporučljive, koje nisuzahtijevane bezuslovno i nisu opterećene sankcijama. Prvu od navedenihdefinicija vrijednosti upotrebljava Ingarden, dijeleći vrijednosti na kategoričke ipostulativne, zavisno od stepena njihove "poželjnosti" (Seinsollen). A ovajtermin pozajmljuje iz aksioloških teorija badenske škole i njenih sljedbenika.Klakhon je sa sličnog stanovišta predložio širu tipologiju vrijednosti ilinormativnih obrazaca. Tipologija obuhvata kategoričke, preferencijalne, tipične,alternativne vrijednosti i one sa ograničenom primjenom.

Razlike u stepenu "poželjnosti" vrijednosti su empirijska činjenica, koja semože utvrditi u sociološkim istraživanjima. Postulativne vrijednosti, suprotnokategoričkim, obično nisu univerzalno prihvatane u okviru društva, nego suujednačene jedino u okvirima pojedinačnih društvenih grupa. Određenu vrstupostulativnih vrijednosti čine idealne ili utopijske vrijednosti, čija realizacija jevisoko cijenjena i nagrađivana, ali

130 Ch.Morris, Signification and Significance, str. 18131 A.Ross, On the Logical Nature of Propositions of Value

116

132 R.Ingarden, Šta ne znamo ο vijrednostima, u: Doživljaj, djelo, vrijednost; C.Kluck-hohn, Values and Value-Onentation in the Theory of Action; isti autor, Istraživanje kulture

117


nije široko očekivana; nedostatak realizacije nema nikakve sankcije. Primjerovakvih vrijednosti mogu da budu svetost ili herojstvo u za njih određenimokvirima sistema vrijednosti.

Razlika u stepenu "poželjnosti" vrijednosti, koja je vezana i za oblastpojave vrijednosti, bitna je s gledišta aksiološkog kriterijuma simboličkekulture. Kategorija kulture koja je predmet posebnog interesovanja sociologijekulture, obuhvata, prije svega, sfere postulativnih vrijednosti. Među brojnim isloženim shemama taksonomskih prijedloga, propozicija koje se odnose navrijednosti, ovdje su obuhvaćeni takvi elementi, koji imaju naj-izrazitiju vezu satraženim kriterijumom simboličke kulture. Među takve spada tipologija koja seodnosi na način postojanja vrijednosti u psihosocijalnom i sociološkom aspektu,koja će ovdje biti predstavljena. Ova tipologija je posebno korisna u svimempirijskim istraživanjima vrijednosti.

Najpotpuniji sistem vrijednosti obuhvata četiri tipa: 1. priznate vrijednosti;2. osjećane; 3. realizovane i 4. objektivne ili vitalne. Većina, ili bar neki od tihtipova bili su izdvojeni u koncepcijama Klakhona, Morisa i Osovskog.Određene pretpostavke njihovog izdvajanja također daju teorije Znanjeckog,Parsonsa, Ingardena, a rani rad Alfreda Fuijea vjerovatno je bitno utjecao napodjelu koju je izvršio Osovski.133

Kao što se vidi na tabeli 3, nema istovjetnosti između kategorija kojeizdvajaju svi spomenuti autori. Ipak, postoji podudarnost koja dozvoljavapretpostavku da bi se prazna polja (u redovima) mogla u pojedinim slučajevimapopuniti sličnim pojmovima, terminima, ostvarujući na taj način još većupodudarnost taksonomskog aparata analize vrijednosti. Ali, to ne bi moglo da seučini u svim praznim poljima na Tabeli u odnosu na svakog autora, pošto bi seu njihove teorije mogli uvesti elementi koji bi bili strani ili za nju irelevantni.

Na primjer, realizovane vrijednosti su strane Parsonsovoj teoriji; njemu sezamjera da više obraća pažnju na pripremu za djelovanje, nego na samodjelovanje. Objektivne vrijednosti obuhvataju elemente svijeta prirode i širokoshvaćene kulture, koji su korisni za jedinku i djejstvuju na nju nezavisno odnjene motivacije i stavova. Ingarden, koji analognu kategoriju naziva vitalnimvrijednostima, u nju ubraja odlike ishrane, sposobnost

133 A.Fouillee, La morale des idees-forces; C.K.Kluckhohn u: T.Parsons, E.Shils (etal.), Toward a General Theory of Action; Ch.Morris, Varieties of Human Values; S.Osovski, Οkonfliktima nesamerljivih skala vijrednosti, u: Iz pitanja psihologije

118

organa, ekonomske uređaje, tj. fenomene "koji mogu da izazovu stvarnepromjene u određenim realnim stvarima, čiji neophodan uslov predstavljaju".134

Ove vrijednosti djeluju nezavisno od stanja svijesti jedinke. To je jedinakategorija vrijednosti lišena internalizacije kao neophodnog elementa. I zato, usvjetlu teorija Znanjeckog i Parsonsa, može i da joj se ne prizna karaktervrijednosti. Realizovane vrijednosti se izražavaju u faktičkoj ljudskojdjelatnosti. Mogu biti shvaćene kao shema te djelatnosti, koja je u različitomodnosu sa ostalim, potpuno internalizovanim vrijednostima. Realizovanimvrijednostima djelimično odgovara ono što Klakhon naziva skrivenimobrascima kulture. Dakle, njegova tipologija može se, bez ikakvih ograda,dopuniti ovom kategorijom. Ipak, ne moraju sve realizovane vrijednosti da sezasnivaju na skrivenim vrijednostima, čak ni one nisu potpuno lišeneinternalizovanog aspekta. Internalizacija može u pojedinim slučajevima da seodnosi jedino na fragmentarne obrasce djelovanja, a da se ne obuhvati shemadjelovanja u cjelini.

Tabela 3Klasifikacija tipova vrijednosti

Autor Tipovi vrijednostiOsovski Priznate Osjećane Realizovane

Klakhon Vrijedne žudnje{desirable)

Željene{desired)

Moris Konceptualne(concivied)

Realizovane(operative)

Objektivne

Znanjecki Ideološki modeli Obrasci djelatnosti

Parsons Orijentacija premavrijednosti

Kateksija

Znanjecki je posebno obraćao pažnju na razlikovanje realizovanihobrazaca vrijednosti od ideoloških modela, koji također mogu da se definišukao normativni modeli. Ideološke modele je definisao kao logičke obrasce irealizovane obrasce vrijednosti kao ontološki ekvivalent modela.135 Ova razlikai određivanje uzajamnog odnosa tri tipa vrijednosti,

134 R.Ingarden, Zapažanja ο relativnosti vrednosti, str. 73135 F.Znaniecki, Social Actions; isti autor: Nauke ο kulturi. Pokušaj razvijanja ovih kon

cepata u empirijskoj primjeni sadrže studije: A.Kloskovska, Obrasci i modeli u sociološkimispitivanjima porodice i rad iste autarke Društveni modeli i masovna kultura.

119


koje je najjasnije izdvojio Osovski, važni su ne samo s obzirom na aksio-loškuteoriju, već i na metodološku primjenu u sociološkim istraživanjima.

Definisanje jednog tipa vrijednosti kao realizovanih nikako ne označava dadva ostala, koja se nalaze na vrhu tabele, imaju neki drugi oblik bitka, koji jerazličit od realizacije u činu čovjekovog ponašanja ili u njegovim proizvodimaili predmetima. U skladu sa stanovištem prihvaćenim u ovom radu, ne prihvatase nikakav drugi oblik društveno-kulturnih fenomena. Ipak, priznate irealizovane vrijednosti nalaze se na različitim poljima ljudske djelatnosti.

Priznate vrijednosti moraju uvijek da imaju semiotički aspekt, jer seizražavaju u sudovima ο vrijednostima, u normama i u ostalim vrstamadeklaracija ο vrijednostima, npr. u tvrdnjama ο njihovoj poziciji i hijerarhijivrijednosti. Ipak, iz relacijskog karaktera vrijednosti proizlazi da se one neograničavaju na takve formulacije, već se zasnivaju na njihovoj vezi sapredmetom koji određuju.

Tako vrijednosti razumije Klakhon, a njegova definicija se odnosi upravona priznate vrijednosti, u njegovoj terminologiji nazvane kao "poželjne"(desirable): "Vrijednost je implicite ili explicite prihvaćena koncepcija,karakteristična za jedinku ili grupu, koja se odnosi na to šta je vrijedno,dostojno žudnje (desirable), koja vrši utjecaj na izbor između mogućih načina,sredstava i ciljeva djelovanja".136 Klakhon ističe da su te vrijednosti simboličkisistemi izvedeni iz verbalnog i neverbalnog ponašanja ljudi.

Da bi se izbjegle suvišne teškoće, ovdje se zaobilaze problemi kojiproizlaze iz tvrdnje da vrijednosti (vrijedne, dostojne žudnje, priznate) mogu dabudu primane implicitno i manifestovane na neverbalan način. U svakomslučaju, Klakhon smatra da kao dio simboličkog sistema uvijek imajusemiotički oblik.

Analogno stanovište zastupa Moris u definisanju konceptualnih vred-nosti(conceived). To su vrijednosti osviješćene i izražene na simboličan način.Moris, slično kao i Klakhon, ističe da je funkcija tih vrijednosti - i vrijednostiuopšte - određivanje i realizovanje preferencija.

Ipak, Morisova tipologija vrijednosti, predstavljena na Tabeli 3, nemakategoriju koja odgovara drugom tipu kod Klakhona i Osovskog. Popunjavanjeove kategorije moglo bi u ovom slučaju da bude u raskoraku sa

karakterom Morisove koncepcije, koja ima biheviorističke osnove, iako jedaleko od krajnjeg biheviorizma. A, opet, po Klakhonu, treba jasno razlikovationo što se smatra za dostojno, vrijedno žudnje (desirable), od onoga za čim sefaktički žudi (desired), jer te dvije kategorije mogu u određenim slučajevimabiti potpuno nepodudarne.

Osovski je posebno mnogo pažnje posvetio razlikovanju i odnosu izmeđute dvije kategorije. Njegovo polazno i osnovno poimanje vrijednosti odnosi sena osjećane vrijednosti. Kao definicija toga pojma može da se prihvati slijedećarečenica: "Našim postupanjem upravljaju predstave predmeta ili stanja stvari,koje osjećamo kao pozitivne ili negativne vrijednosti, dakle za nas su oneprivlačne ili odbojne".137

Parsons na vrlo sličan način definiše kateksiju. I on naglašava njenmotivacioni karakter i njene propulzivne ili repulzivne mehanizme. Termi-nologija Osovskog se ne poziva na psihoanalizu, kao Parsonsova terminologija,ali je također izrazito psihološka. Upotrebljava pojmove: osjećanje, psihičkidoživljaj, memorija, predstava, stav, emocionalna napetost i si. Ako se prihvatistanovište relacijskog karaktera vrijednosti, naravno da je nemoguće zaobićiulogu psihičkog faktora u njihovom konstituisanju, kao ni motivacioni karakterfunkcije vrijednosti. U sociološkom prilazu vrijednostima psihološki aspektuvijek označava njihov psihodruštveni karakter. U tome je razlika izmeđusociološkog stanovišta i individualističkog subjek-tivizma filosofskih teorija. IOsovski u svojoj analizi vrijednosti pretpostavlja psihodruštvena izvorišta uodnosu na osjećane i u odnosu na priznate vrijednosti. Predstavljajući podrobnorazličite varijante mogućeg konflikta između te dvije kategorije, on ukazuje nakoji način mogu da proizlaze iz različitih djelatnosti koje se uzajamnopoklapaju, različitih s obzirom na vrijeme i sredine društvenih utjecaja.

Priznate vrijednosti opsegom potpuno odgovaraju Klakhonovim, žudnjedostojnim vrijednostima. I jedne i druge moraju da budu kon-ceptualizovane uodređenim semiotičkim formama, u skladu sa Morisovim terminom. Ipak,postoji izrazita razlika između stanovišta Osovskog i Klakhona. Za Klakhona,vrijednosti par excellence jesu vrijednosti dostojne žudnje, dok analizaOsovskog jedino implicira najveću važnost i autentičnost osjećanih vrijednosti,ako i ne vodi njihovom utvrđivanju. Tako se dešava, iako je, u skladu saempirijskim primjerima, uloga priznatih

136 C.Muckhohn, Values and Value-Orientation in the Theory of Action, str. 395137 C.Kluckhohn, u: T.Parsons, E.Shils (et al.), Toward a General Theory of Action, str.

395; S.Osovski, Ο konfliktima, u: Ο pitanjima psihologije, str. 71

120 121


vrijednosti, kao principa ostvarenih u faktičkom izboru načina djelovanja, istotako jasno utvrđena kao i uloga Osječane vrijednosti.

Nadmoć priznatih vrijednosti nad osjećanim, kao motiva djelovanja kadadolazi do konflikta ove dvije kategorije vrijednosti, Osovski objašnjava ipakčinjenicom povezanosti prvih sa nekim drugim oblikom osjećanih vrijednosti,koje vrše ulogu neposrednog motiva. I jedino Osječane vrijednosti mogu dapodliježu instinktivizaciji, dakle procesu snažnog prihvatanja, internalizaciji, pajačina i spontanost njihovog djelovanja podsjećaju na mehanizam instinkta, iakou odnosu na jedinku imaju nesumnjivo spoljno, društveno-kulturno izvorište ikarakter proizveden iz društvenih normi.

Pozivajući se na Parsonsovu terminologiju, možemo definisati uloguosjećanih vrijednosti kao katetičkih funkcija u motivacijskoj orijentacijidjelovanja. Izdvajanje takvog tipa vrijednosti i davanje osnovne uloge donosimetodološke teškoće i teorijske probleme. Parsons nije uviđao potrebu da ihjasno formuliše, pošto su njegova razmatranja čisto teorijska. Vidio ju je zatoOsovski, svjestan konsekvenci primjene teorijskih koncepcija u empirijskimistraživanjima. U stvari, treba naglasiti da su praktički problemi empirijskihistraživanja i zaključci posmatranja stvarnosti natjerali Osovskog da napravipodjelu vrijednosti na Osječane, priznate i realizovane i da ukaže na njihovumoguću nepodudarnost.

Prihvatanje deklaracija priznatih vrijednosti kao neposrednog izrazaosjećanih vrijednosti i dokaza stvarne, realizovane prakse u ponašanjima nakoja se odnosi deklaracija, predstavlja rasprostranjenu tehničku operaciju udruštvenim istraživanjima raznih tipova. Deklaracije su nesumnjivo društvenačinjenica i opravdano predstavljaju predmet sociološke analize, na šta jepravilno ukazivao Znanjecki u vezi s konceptom humanističkog koeficijenta.Takve deklaracije su uvijek izraz nekih društvenih stavova. Ali, problem je utome kakve stavove izražavaju.

Osovski ističe činjenicu da se u tumačenju odgovora u anketi ne smije statina "površinskom" značenju tvrdnji, da treba imati na umu mogućnostnepodudarnosti stavova okrenutih ka onome što se smatra dostojnim priznanja ionoga što se zaista želi. Ova tvrdnja se, naravno, odnosi ne samo na, uizvjesnom smislu vještačku, situaciju socioloških istraživanja, već i na praksusvakodnevnog života.138

138S.Osovski piše: "Jednoobrazni i odgovori koji isto zvuče na isto pitanje anketarane moraju biti vjerodostojni pokazatelji istovjetnih stavova": Ο osobitostima društvenihnauka,

U vezi sa ovom tvrdnjom, na teorijskom planu pojavljuje se problemmogućnosti i metoda spoznaje osjećanih vrijednosti i njihovog razlikovanja odostalih tipova vrijednosti, a u praksi - problem posljedica nepodudarnosti dva ilisva tri tipa izdvojenih vrijednosti. Na početku se treba pozabaviti prvimproblemom u okviru metodološkog stanovišta Osovskog.

Jedina metoda neposrednog otkrivanja osjećanih vrijednosti je primjenasopstvene introspekcije i introspektivnih relacija ispitanika. Upotrebaprojekcijskih testova tipa TAT uopšte ne isključuje predstavljanje priznatihvrijednosti umjesto osjećanih. Opet, Roršahov test, koji se upotrebljava uistraživanju ličnosti, manje je koristan u ispitivanju vrijednosti koje funkcionišuneposredno u društvenim situacijama.

Osovski uopšte ne razmatra mogućnost primjene projekcijskih metoda uistraživanju vrijednosti. Ali, analizirajući posebnosti društvenih nauka, onprihvata da je upotreba podataka unutrašnjeg iskustva integralni elementnjihove metode, koju sociolog humanista može da primjenjuje u onim tipovimaprimjene koje je sam odredio.

Odbacujući stanovište krajnjeg biheviorizma i empiricizma, Osovski sedržao rezervisano i prema jednostranosti i prema proizvoljnosti intui-cionističkih humanističkih interpretacija. U metodologiji se priklanjaosredišnjem stanovištu, koje povezuje primjenu čvrsto kontrolisanih formalnihistraživačkih metoda sa humanističkim stavom interpretatora. Smatrao je, uz to,da i intuitivne i introspektivne istraživačke operacije mogu da budu podvrgnuteintersubjektivnoj kontroli. Ovim problemima ćemo se vratiti u slijedećimpoglavljima, u analizi raznih mogućih oblika odnosa semioze i društveneinterakcije.

Priznavanje introspekcije i empatije ili "udubljivanje" u tuđe unutrašnjedoživljaje, kao legitiman element istraživačke metode, otvara put ka sferiosjećanih vrijednosti na mnogo neposredniji način, nego što je to moguće bilokojim drugim putem. Ipak, takva operacija nije bez rizika proizvoljnosti.Osovski je bio toga svjestan, jer je upozoravao na moguću nejednoznačnostjednoobraznih i jednozvučnih tvrdnji ljudi ο sopstvenim stavovima.

I pored ove opasnosti, pokušaje definisanja osjećanih vrijednosti trebaprihvatiti kao neophodne u okviru koncepcije konflikata neuporedivih

str. 264; brojne primjere razilaženja priznatih, osjećanih i realizovanih vrijednosti koji suuzeti iz literature i opservacija sadrži studija Ο konfliktima nesamjerljivih skala vrijednosti.

122 123


skala vrijednosti. Takav konflikt stvara psihičku napetost u osjećanjima jedinke,a dalje i u interpersonalnim odnosima. Na takvo stanje se odnosi proširenaFestingerova koncepcija spoznajne disonance.139 Ali, u ovom konceptupojavljuje se ne baš srećno izabran termin. Fenomen koji je njen predmet neodnosi se jedino, i ne u potpunosti, na spoznajne procese i njihove unutrašnjenekoherentnosti, već, prije svega, na nepodudarnost vrijednosti, nesložnostocjena i ambivalenciju emotivnih reakcija. Ovaj fenomen se ne zasniva nalogičkoj kontradikciji sudova. To je, u stvari, spoznajno-aksiološko-emotivnadisonanca, a pošto srednji član ovog termina relativno najbolje obuhvata njenkarakter, u daljim razmatranjima biće nazvana aksiološkom disonancom. Takodefinisani fenomen čvrsto je povezan sa konfliktom neuporedivih skalavrijednosti koje analizira Osovski i u svjetlu te analize moguća je njegovapotpunija interpretacija.

Osjećanje aksiološke disonance je neprijatno stanje, koje izaziva psihičkunapetost. Uloga semiotičkih procesa u ljudskoj svijesti povećava vjerovatnoćudoživljavanja takvog stanja. Životinje višeg reda mogu, također, biti podvrgnuteistovremenom djejstvu suprotnih podsticaja, koji izazivaju određeno djelanjekoje vodi nagradi, a istovremeno izazivaju strah od kazne koja je povezana satim djelanjem. Takve situacije se laboratorijski izazivaju, kada taj isti uslovnipodsticaj jedanput daje hranu, drugi put električni šok ili i jedno i drugoistovremeno. Rezultat takvog eksperimenta je izazivanje neuroza kod pasa.Ljudska kultura sa svojim brojnim normama, zapisanim u memoriji, simboličkikodiranim činjenicama koje nisu rezultat samo sopstvenih, već i društvenih,istorijskih iskustava, stvara mnoštvo prilika za aksiološku disonancu. Sličanfenomen imao je na umu Frojd kada je govorio da je kultura izvor patnje, ali onje istovremeno sagledavao u njoj i sredstvo moguće odbrane pred neurozom ipsihozom.

Ljudi mogu naći manje ili više adekvatan izraz stanja unutrašnjeg iskustvau raznim oblicima simbolizacije, a prije svega u jeziku. To je mogući načinsvođenja osjećanih vrijednosti na oblik koji podliježe diskurzivnoj analizi iomogućava aksiološke disonance. Takva analiza može da bude osnov "računadobara", koji je, opet, instrument stvaranja adekvatne skale

139 L.Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance; A.Malevski, Disonanca izmeđupriznatih vrijednosti i ubjeđenja i njene posljedice. Malevski je skrenuo pažnju nanedostatak preciznosti i jasnoće u načinu na koji Festinger koristi termin "ubjeđenje". Nije,međutim, izvukao iz toga zaključak prilikom analize njegovog koncepta.

vrijednosti i njene primjene u redukciji disonance.140 Čini se da je taj zadatakmoguće izvršiti u nekim slučajevima disonance i pored neosporne složenosti iraznovrsnosti vrijednosti na koje je ukazao Osovski.

Postoje primjeri takvih funkcija simboličke kulture koja ne rađa jedinoambivalenciju u ljudskoj svijesti, već također omogućava da se ta ambiva-lencija eliminiše. Takva je uloga brojnih religijskih, filosofskih, ideološkihkoncepcija, koje su u istoriji kulture davale principe, pravila hijerarhije vri-jednosti, određujući jednu, načelnu, glavnu i nadređenu skalu, obaveznu zaodređene ljude u određenim epohama, ili bar sigurno u određenim situacijama.Među primjerima koje navodi Osovski mogu se naći dokazi ο neuporedivimskalama, kao i argumenti za postojanje takve nadređene skale, koja je rezultatprihvatanja hijerarhije vrijednosti. Ovaj problem se odnosi, prije svega, nafunkciju simboličke kulture, a ne na njene aksiološke kriterijume, dakle, pripadatemama slijedećih poglavlja ovog rada.

Teorija kulture Osovskog, a prije svega dio koji se odnosi na teorijuumjetnosti, osvjetljava probleme bitne za određivanje aksioloških kri-terijuma.

Pomjeranje priznatih i osjećanih vrijednosti na skali Osovski razmatra,između ostalog, i sa gledišta njihovih funkcija kao ciljeva i sredstava.Razlikovanje vrijednosti upravo sa tog gledišta predstavlja jedan od osnovnihprincipa njihove analize. U aksiološkoj literaturi mogu se naći bar četiri paratermina koja se odnose na ovu podjelu, a primjenjuju ih razni autori.141 To suslijedeće definicije vrijednosti:

1. vrijednosti - ciljevi vrijednosti - sredstva2. unutrašnje (bitne) spoljne (nebitne)3. prvobitne (u postizanju) sljedstvene (poslije postizanja)4. samostalne konsekutivne5. realizacijske instrumentalne6. autotelične heteroteličneOpseg fenomena koje određuju pojmovi u svakom redu posebno veoma je

sličan i slični su principi suprotstavljanja pojedinih parova pojmova u svakomredu. Neki pojmovi se ipak razlikuju u značenjskim nijansama. U

140 Pojam računa dobara može se interpretirati na realističan način, poput Dž.Mura, i sastanovišta izdvajanja primarnih dobara, ali uzimanjem u obzir relacionog karaktera vrijednosti i njihovih situacionih modifikacija.

141 Većina termina je prilagođena prema njihovoj montaži u radu M.A.VVeinsteina, ThePolitical Morality of Talcott Parsons.

124 125


dosadašnjoj analizi pogleda na kulturu, a prije svega u karakteristici kategorijakulture, pojavljivale su se pojedine vrijednosti sa ove tabele, pošto su mnogiautori uzimali u obzir aksiološki kriterijum u razlikovanju kulture nazivaneduhovnom ili kulturom vrijednosti ili jednostavno kulturom. Na primjer, AlfredVeber uključio je u okvire civilizacije sve fenomene instrumentalnog karaktera,u njegovoj terminologiji definisane kao podređene stremljenju ka nekom cilju.Kultura je, opet, za njega predstavljala čistu realizaciju apsolutnih vrijednosti.Mekajver je kao osnov razlikovanja prihvatio kriterijum sredstava i ciljeva,nazivajući ciljeve neposrednim izrazom duha. A Kreber je svoju koncepcijuzasnivao na podjeli ovih autora, premda je uveo mnoge promjene, izmeđuostalog zamjenjujući dihotomiju vrijednosti izrazom continuum. Nije expliciteformulisao definiciju kulture vrijednosti, ali nesumnjivo ju je shvatao kao sferustvaralačkih, realizacijskih, neinstrumentalnih djelatnosti.

Iako su rasprostranjene, podudarne koncepcije podjele vrijednosti neizražavaju univerzalno stanovište prihvaćeno u aksiologiji. Džon Djui posebnose suprotstavio ovoj do sada razmatranoj podjeli. U Djuijevoj terminologijipojavljuje se pojam koji zahtijeva objašnjenje da bi se izbjegli nesporazumi uvezi sa ovdje ranije prihvaćenom definicijom vrijednosti svake vrste. U skladusa ovdje prihvaćenim stanovištem, vrijednosti imaju relacijski karakter usociološkom i psihodruštvenom smislu; znači da su to uvijek nečije vrijednosti,odnose se na društveno oblikovane ljudske stavove i uvijek su njihov predmet.

Djui definiše vrijednosti ne samo kao društveno relacijske, već i kaorelativne u aksiološkom smislu, dakle moraju se odnositi i na druge vrijednosti.Drugim riječima, po njemu, vrijednosti nisu nikada samostalne, nego su uvijekinstrumentalne, konsekutivne, proizlaze iz prihvatanja drugih vrijednosti nakoje se odnose, a ove, opet, kao predmet relacije, imaju neke druge vrijednostiprema kojima su sredstva. Taj lanac zavisnosti nema kraja.

Djuijevo stanovište vezano je za njegovu filosofiju pragmatizma i pokazujeda on nerado priznaje neki nezavisan bitak, koji bi bio krajnja vrijednost - ciljkoji postoji van sfere ljudskih potreba i interesovanja. To dovodi do likvidacijevrlo korisne podjele tipova vrijednosti u empirijskoj analizi, na šta, s pravom,ukazuju njegovi kritičari.142 Ako se i smatra da sve

142 J.Dewey, Human Nature and Conduct; H.Bučinjska-Garevič, Znak, značenje, vri-jednost

126

vrijednosti neko prihvata ex definitione i da vrše neku funkciju u odnosu nanečije potrebe i interesovanje, ne treba uopšte odustajati od njihove podjele sobzirom na to da li vrše svoje funkcije neposredno ili su jedino sredstva kojimase postižu neke druge vrijednosti, koje tek ostvaruju poželjnu funkciju.

Razvoj kulture - u globalnom antropološkom poimanju - produžava putkoji vodi podmirenju ljudskih potreba u svim oblastima. Podjelainstrumentalnih i realizacijskih predmeta ili djelatnosti utoliko je korisnija uraznim oblastima znanja ukoliko se društvo udaljilo od prvobitne zajedniceskupljača koji žive "iz ruke u usta". U ekonomiji, podjela se izražava uodvajanju proizvodnih sredstava od potrošnih dobara svake vrste. Ništa manjinije njen značaj u oblasti aksiologije, iako je određivanje principa podjelemnogo teže.

S obzirom na namjeru da se ova podjela iskoristi kao kriterijum simboličkekulture, treba na početku naglasiti da se podjela vrijednosti na instrumentalne ineinstrumentalne ne podudara sa podjelom kategorija kulture, nego se sa njimaukršta. Djelatnosti i dobra koji pripadaju kulturi bitisanja i društvenoj kulturimogu istovremeno da imaju i instrumentalni i realizaci-jski, neposrednopotrošni karakter. To nije uzeo u obzir Mekajver u svom opisu tehnološkogsistema stvarnosti. A teško je naći bolji primjer potrošnje nego što je uzimanjehrane ili upotreba odjeće, koji neposredno služe podmirenju kategoričkihimperativa ljudskog organizma, kao i pokazatelje sfere nižih djelatnosti kojetreba da služe jedino kao sredstvo s gledišta sfere viših fenomena; to bizahtijevalo idealističko, metafizičko obrazloženje, a tu posljedicu žele daizbjegnu mnogi savremeni istraživači kulture.

Operisanjem aksiološkim kriterijumom i dihotomnom podjelom vri-jednosti može se preciznije odrediti povezanost semioričkih fenomena sakulturom bitisanja. Fenomeni semioze su povezani sa kulturom bitisanjaisključivo na principu instrumentalnih funkcija u odnosu na realizacijskenesemiotičke djelatnosti. Naravno, ovo se ne odnosi na značenja pripisanaelementima kulture bitisanja, nego na ona koja izlaze iz okvira te kulturnekategorije, a ο kojima je bilo govora u prethodnom poglavlju.

Situacija semioričkih elemenata u društvenoj kulturi je vrlo složena sgledišta njihovih aksioloških karaktera. Ovaj problem će biti kasnije analiziran.Sada glavni problem predstavlja primjena aksiološkog kriterijuma u definisanjusimboličke kulture. U sferi vrijednosti koje imaju oblik znakova, suđenje,zaključivanje ο njihovom instrumentalnom ili neinstrumentalnom

127


karakteru mnogo je teže nego što je to u oblasti vrijednosti dobara kojesačinjavaju kulturu bitisanja. Ali, upravo u prvoj sferi dihotomija vrijednostiima poseban značaj.

U analizi dihotomije vrijednosti u semiotičkoj sferi upotrebljavaćemo parsuprotnih pojmova: instrumentalne i autotelične vrijednosti. Glavni predmetanalize biće drugi pojam i fenomeni koji mu odgovaraju. U etimološkomsmislu, autotelične vrijednosti su one koje predstavljaju cilj same za sebe,realizovane zbog njih samih. U skladu sa opštim, relacijskim karakteromaksioloških fenomena, autotelične vrijednosti su takve s obzirom na nečiji stav ipotrebe. Takve su jedino u određenoj situaciji. Iz ovoga proizlazi da identičnifizički nosioci, dakle, korelati vrijednosti i značenja za nekog drugog (ili udrugoj situaciji), mogu da mijenjaju svoj karakter i značenje, mogu da postanuinstrumentalne vrijednosti ili da im budu oduzete aksiološke ili semiotičkeodlike.

Ovakvo ograđivanje, koje još i prethodi pokušaju podrobnijeg defin-isanjaautoteličnih vrijednosti, može da liči na još jedno komplikovanje izlaganja. Ali,potrebno je, kao nagovještaj dalje karakteristike funkcije simboličke kulture,koju je nemoguće predstaviti jednostavno, bez nedopustivog uprošćavanja.

Pojam autoteličnosti upotrebljavao je Osovski u svojoj studiji iz socio-logije estetskih fenomena. U skladu sa njegovim cjelokupnim studijama kulture,vrijednosti su definisane pomoću dispozicija formiranih u društvenom životuljudi i u procesu transmisije kulturne baštine. Dakle, ne mogu biti odvojene odsvojih psihodruštvenih imenitelja. Ako se poslužimo terminologijom Osovskog,može se to izraziti i na ovaj način: karakter vrijednosti je funkcija dispozicija istavova.143 Takva funkcija ima, također, a u stvari prije svega, autoteličnikarakter. Autoteličnost vrijednosti se, dakle, može utvrditi jedino pozivanjem naljudske stavove u dje-lanjima, na njihove unutrašnje doživljaje koji određujumotive djelatnosti. Neophodne su, dakle, introspekcije i introspektivne relacije,kao i u slučaju određivanja osjećanih vrijednosti. Ali, odnos ova dva pojmaneće, za sada, biti razmatran.

143 S.Osovski, Društvena veza i naslijeđe krvi, odjeljak Ο pitanjima društvenognaslijeđa. Osovski ne koristi termin "vrijednost" u tom odjeljku, već je razumijevanje kul-turnog naslijeđa kao skupine vrijednosti u saglasju sa pojmovnom aparaturom njegovogranijeg rada: Osnovi estetike (1936) i kasnijeg: Ο problemima društvene psihologije (1942).

Prvo treba utvrditi koje vrste stavova, po Osovskom, kvalifikuju vri-jednosti kao autotelične. Pojam autoteličnosti, formulisan eksplicitno u raduOsnovi estetike, čisto je psihološki. I zato bi trebalo postavljeno pitanjepreformulisati tako da se autoteličnost odnosi ne na vrijednosti, nego na stavovei stanja osobe koja doživljava autotelično iskustvo. Treba naglasiti da se kodOsovskog ovaj pojam nalazi u poglavlju ο estetskim doživljajima, ali opravdanose odnosi i na vrijednosti, što proizlazi iz relacijskog karaktera vrijednosti.

Osovski i sam to čini govoreći ο autoteličnom stvaralaštvu i auto-teličnojumjetnosti: "Autotelična umjetnost može da bude isto toliko dobra razonodakoliko i izvor ozbiljnih, dubokih doživljaja, uzvišenih, pa čak i tragičnih. Ali,radi se ο tome da je postojanje tih djela sa stanovišta stvaraoca i primalaca -opravdano ako se nalazi u periodima 'života u trenutku', koji, zahvaljujućinjima, doživljava s jedne strane stvaralac, s druge - gledalac ili slušalac."144

Osovski traga, u skladu sa temom svog djela, za jasnim definisanjemestetskih fenomena. Polazeći od rasprostranjenih definicija, on ipak izdvaja širukategoriju, koju prihvata kao genus proximum pojma za kojim traga. Ali, to gane zadovoljava kao odgovor na pitanje koje se odnosi na posebnost estetskihfenomena. Ali, u razmatranjima koja vode ka opštoj definiciji simboličkekulture, ova šira kategorija vrijednosti i autoteličnih stavova glavni je predmetpažnje. U okvir ove kategorije Osovski, osim estetskih fenomena, uključujeprije svega ludičke fenomene, dakle zabavu, a također čulna (npr. erotska)osjećanja, određenu vrstu vjerskih doživljaja, kao i društvene kontakte kojidonose satisfakciju. Već ranije je obraćana pažnja na raznovrsnost fenomenakoji ispunjavaju opseg odgovarajućeg im pojma realizacijskih vrijednosti. Ali,karakteristika Osovskog oscilira, prije svega, oko teorijskih koncepata iz sfereestetike. Uzimajući kao polazište Aristotelovu podjelu fenomena, duže sezadržava na Kan-tovoj tvrdnji ο bezinteresnosti kao kriterijumu estetskihdoživljaja. Uočavajući nedovoljnost i nejasnoću ovog kriterijuma, Osovskiformuliše sopstvenu definiciju: autoteličnost se zasniva na "životu-u-trenutku",dakle, na kontemplacijskom radovanju samoj aktuelnosti.145

144 S.Osovski, Osnovi estetike, str. 294145 Isto, str. 268-275. Na vrlo sličan način doživljaj neposredne estetske emocije opisuje

Ingarden, ipak ne koristeći termin "život-u-trenutku" (O saznavanju literarnog djela, str.133-4). Također uporedi: A.Kloskovska, Koncept autoteličnosti simboličke kulture.

128 129


dostizanje takvog stanja može da bude isključeno, jer ga prati jaka aksiološkadisonanca, koja uništava osjećanje prijatnosti, otežava koncentraciju, dodajegorčinu zabranjenom voću.

Još je problematičnija autoteličnost priznatih vrijednosti dostojnih žudnje,a koje se, istovremeno, faktički ne osjećaju i ne žele. U tom slučaju aksiološkadisonanca prouzrokuje otežanu koncentraciju na priznate vrijednosti, poštoslobodna maštanja idu u pravcu osjećanih. Tako se događa zato što je uslovautoteličnosti - faktička realizacija. Puko dekla-risanje priznatih vrijednosti nemože da bude autotelično i nije autotelična puka svijest ο osjećanju određenihvrijednosti bez aktualnog kontakta sa njima. Dakle, priznate i osjećanevrijednosti mogu da budu jedino potencijalno autotelične, pod uslovom da imsuviše ne smeta aksiološka disonanca proizašla iz uzajamne nepodudarnosti.Aktuelno postaju autotelične tek u fazi realizacije.

Problem složenih veza raznih aspekta i kategorija vrijednosti može seobjasniti na primjeru muzike. Neko može da smatra da je savremena aton-alnamuzika najviši oblik savremene umjetnosti. Dakle, takva muzika predstavlja zanjega vrijednost, nezavisno od toga da lije zaista sluša ili ne. Budući da imamnogo ljudi sa takvim stanovištem, ta vrsta muzike predstavlja priznatukulturnu vrijednost. Istovremeno, dio tih ljudi može da osjeća ljepotu klasičnemuzike i da im pričinjavaju zadovoljstvo jedino takva djela. Iz nekog razlogamogu da ne slušaju ni tu muziku. Ta svijest ο sopstvenim doživljajima čini da jeza njih klasična muzika sfera osjećanih vrijednosti - aktuelna, a ne tekpotencijalna - ali da samo potencijalno predstavlja autoteličnu vrijednost.Realizacija je neophodan, iako ne i dovoljan uslov autoteličnih doživljaja.Takav zaključak nameće koncepcija autoteličnosti kao "života-u-trenutku", kojaje ovdje prihvaćena poslije izvjesnih ograda, primjedaba i dopunaprouzrokovanih prenošenjem tog pojma iz sfere čisto estetskih fenomena naostale kulturne fenomene. Uopšte, teško je definisati pojam vrijednosti, a pojamautoteličnih vrijednosti umnožava teškoće. Ilustrovanje opštih teza konkretnimprimjerima može da olakša definisanje tog tipa vrijednosti i stavova koji supovezani sa njim. Citirano djelo Osovskog je prebogato primjerima iz lijepeknjiževnosti. Ali, nedostaje djelo koje, čini nam se, najbolje ilustruje koncept"života-u-trenutku" - Geteov Faust. Uslov za ostvarenje Faustovog pakta saMefistom trebalo je da bude dostizanje takvog stanja u kome će

132

Faust biti spreman da kaže trenu koji odlazi: "Traj, prelijep si!".148 Ni idilaljubavne epizode sa Margaretom u bljesku vraćene mladosti, niti kontakt saklasičnom ljepotom otjelotvorenom u liku Helene nisu privoljeli Fausta da touzvikne. Privoljelo ga je tek predviđanje ostvarenja djela koje će koristitiljudima svojom pobjedom nad silama prirode.

Karakteristično je da u Geteovoj drami najviše mjesto u hijerarhijiautoteličnih vrijednosti nije priznato najtipičnijim njihovim estetskim i ludičkimili hedonističkim formama, nego tom vrlo složenom motiva-cionom sistemuFaustovih osjećanja, kad on na samrti doživljava "najviši trenutak" svog života.Geteovo stanovište, na kraju života bogatog kontaktima s vrijednostima, primjerje koliko se mnogo oblika autoteličnih vrijednosti može naći u okvirimasimboličke kulture i van nje. Ograničavajući se na simboličku kulturu, treba darazmotrimo, prije svega, dvije važne oblasti potencijalnih autoteličnihvrijednosti: sferu nauke i religije.

Kreber, stvarajući continuum oblasti kulture koji se proteže od kulturebitisanja do kulture vrijednosti, nauku je smjestio negdje po sredini, s obziromna njen djelimično instrumentalni, djelimično neinstrumentalni karakter. Trebadodati da se u citiranom Kreberovom djelu pojam vrijednosti odnosio isključivona neinstrumentalne elemente kulture. Prema ovdje prihvaćenom stanovištu,pojam vrijednosti je širi, a granice između autoteličnih i instrumentalnihfenomena ne određuje funkcija, nego aktualna motivacija njihovih realizatora, istvaralaca, i primalaca.

Pomoću introspektivnih relacija mogu se predstaviti oblici autoteličnihdoživljaja okrenutih raznim vrijednostima. Bertrand Rasel pisao je u svojojAutobiografiji da je u jedanaestoj godini uz pomoć starijeg brata počeo dastudira Euklidovu Geometriju: "Bio je to jedan od velikih događaja u momživotu, zadivljujući kao i prva ljubav... Od tada, pa sve do trenutka kada samzajedno sa Vajthedom završio Principia Mathematica imajući trideset osamgodina, matematika je za mene bila glavni predmet interesovanja i glavni izvorsreće."149

U doba Raselove mladosti praktična uloga matematike, iako ne tako velikakao u doba kibernetike, bila je očigledna, ali je sigurno da nije misao

148 "Zum Augenblicke dürfich sagen: Verweile doch, du bist so schön! [...] Im Vorgeßhlvon solchem hohen Glückgeniess ich jetzt den höchsten Augenblick": J.W.Goethe, Faust, deoI, Studierzimmer i deo II, čin 5.

149 B.Rasel, Autobiografija

133

Antonjina Kloskovska _____________________________________________

Mladi Budenbrok, koji nije naučio napamet uvod u OvidijeveMetamorfoze, praveći se da recituje, čita tekst iz knjige. Način na koji recituje,pun namjernih grešaka, odvratnost i strah koje u njemu rađa sop-stvena prevara,stvaraju kontrast sa potencijalnim estetskim vrijednostima i sadržajem pohvalezlatnom vijeku. Poezija gubi autoteličnu vrijednost.

Kod Gombroviča, na časovima poljskog i latinskog, učiteljevomizjašnjavanju ο priznatim vrijednostima odgovara učenikovo izjašnjavanje οnemogućnosti za osjećanja vrijednosti i na kraju prijeti opšta nemogućnost -uništenje potrebe za vrijednostima.151 Realizovane vrijednosti gube autoteličankarakter kada ih ne prati osjećanje, pa čak ni priznanje. Situacioni uslovirealizacije u sistemu školske prinude ostavljaju im jedino instrumentalnufunkciju: sredstva pomoću kojih učenici postižu društveno priznanje, a izraztoga je promocija, diploma, zadovoljstvo roditelja, otvoren put ka karijeri.Instrumentalne funkcije vrijednosti mogu također biti ispunjene bez osjećanja,pa čak i bez priznanja.

Estetski karakter umjetničkih djela ipak ih predodređuje za uloguautotelične vrijednosti. Priznanje koje prati te vrijednosti najčešće otvara put zanjihovu realizaciju, a realizacija može da vodi formiranju autoteličnih stavovapovezanih sa osjećanjem. Ipak, ona ne mora da izazove takve posljedice; prijesvega, kada vrše različite društvene uloge, različita mjesta u institucionalnojstrukturi zauzimaju oni koji vrijednosti priznaju, nego oni kojima je realizacijanametnuta. Taj mehanizam, nazvan simboličkim nasiljem, može da ima različiteposljedice.152 On će biti analiziran u vezi sa podrobnijim predstavljanjemfunkcionisanja simboličke kulture.

Kao stoje rečeno na kraju prethodnog poglavlja, za definisanje u semio-tičkoj ravni ove kategorije kulture karakteristično je da semioza prerasta potrebuza neophodnom instrumentalnom komunikacijom koja bi se, u skladu saMaslovljevom koncepcijom, mogla definisati kao potreba za nedostatkom. Ovahipertrofija semiotičnog ponašanja i pošiljalaca i primalaca mogla bi se sadaobjasniti stremljenjem ka autoteličnim doživljajima.

SOCIOLOGIJA KULTURE

Na taj način aksiološki kriterijum služi kao dopuna semiotičkogkriterijuma u definisanju simboličke kulture. U skladu sa onim što je do sadarečeno ο autoteličnim vrijednostima i osjećanjima, semiotički fenomeni uopštene predstavljaju jedini oblik te kategorije iskustva. Sfera autoteličnih doživljajane ograničava se samo na simboličke fenomene. Ona također obuhvataneposredna realizacijska iskustva, kao što su seksualna osjećanja, hedonističkouživanje u jelu i piću, pražnjenje fizičke energije u pokretu, u djelanju. Utolikoviše začuđuje što istoj kategoriji fakata pripadaju i simbolički fenomeni. Ipak,svojstveno ljudska odlika je da poruke koje imaju "jedino" semiotički karakter(sistemi zvukova, boja, oblika), a koje mogu i da nemaju nikakav smisao ivrijednost za nekoga ko ne posjeduje ključ za njih, istovremeno mogu mnogoda znače za primaoca koji poznaje köd. A termin "značenje" ovdje imadvostruki smisao -semiotički i aksiološki, odnosi se na mogućnost dekodiranjaporuke i doživljaj vrijednosti.

Sposobnost za doživljavanje vrijednosti, dakle, osjećanje nečeg kaovrijednosti i priznanje vrijednosti nečemu što je jedino znak ili grupa znakova,jedino simbol, a ne oznaka prirodnih fenomena, ne signal za praktično djelanje,pa čak ni opis realnog bitka spoljnog, u odnosu na ljude, svijeta, predstavljajufenomen ljudske vrste, koji nesumnjivo zaslužuje pažnju. Takva sposobnost jeproizvod društvenih odlika vrste, jer van društvenih odnosa nema sistemaznačenja.

Činjenica da je kategorija simboličke, potencijalno ili aktualno autoteličnekulture vjerovatno izrasla iz određenih praktičnih ljudskih potreba ipseudoinstrumentalnih djelatnosti primitivne umjetnosti, nauke i zabave,povezanih sa magijom, ne mijenja njen čisto autotelični karakter u sferi motiva iosjećanja razvijene umjetnosti, nauke, zabave, pa čak i religije. Kao iheterotelični izvor u prošlosti, tako i aktuelne, instrumentalne, realne funkcijesimboličke kulture ne mijenjaju njen motivacijski, autotelični karakter.Suprotno, čine da je poseban i vrijedan istraživanja predmet spoznaje. A to jepredmet sociologije kulture.

151 "Anemija: 'Zašto oduševljenje, ljubav, zanos, poriv srca i letjeti i juriti? ... Zato što jebio veliki pjesnik...' Galkjevič: 'Ali ja se uopšte ne oduševljavam... Sačuvaj me, Bože, kako meto oduševljava kad me ne oduševljava?...' A Galkjevič upravo nije mogao. Galkjevič stalnonije mogao i nije mogao" (VGombrovič, Ferdidurke, str. 48-49).

152 Uporedi: EBourdieu, G.Passeron, La reproduction

136 137

"^


njihova složenost, čak i ako ne donosi neposredno zadovoljavajuće rješenjeproblema.

Čarnovski shvata društvo na supstancijalan način, analogno Dirke-movojkoncepciji masa, stavlja težište na demografski supstrat, grupu i masu vidi kaokolektiv, grupu pojedinaca. Polemišući sa Fon Vizeovim stanovištem,Čarnovski je formulisao princip sociološkog realizma: "Izvor društvenihčinjenica je sama grupa ljudi i te činjenice se razlikuju kvalitativno odpojedinačnih činjenica, tako kao što je bilo koji broj povezanih elemenata ... pokvalitetu različit od svakog od tih elemenata posebno i od svih zajedno,razmatranih kao zbir."156

Ovdje nije mjesto za podrobnije tumačenje u čemu se razlikuje prilazdruštvu kao masi i kao sintezi pojedinaca. Oba termina mogu se prihvatiti kaosupstancijalna, kao pojmovi koji povezuju pojam društva sa njegovim ljudskimsupstratom. U svojim djelima Čarnovski često upravo tako razumije društvo ilidruštvenu grupu i na toj osnovi može se lako odrediti odnos između društva ikulture kao dvije posebne kategorije fenomena. U skladu sa poznatomdefinicijom kulture, u sabranim spisima Kultura, analizirani fenomen jedefinisan kao objektivizovana baština, zajednička za niz društvenih grupa. Nadrugom mjestu, opet, Čarnovski govori ο ljudskim društvima i kulturama kojeona stvaraju. Dakle, kultura je shvaćena kao nešto što stvaraju ljudskezajednice, a možda i kao način njihove djelatnosti; društvo je shvaćeno - kaokolektiv, grupa koja djela. Iz takvog stanovišta proizlazi činjenica da se, u svomradu posvećenom metodološkim pretpostavkama istraživanja društvenograzvoja, Čarnovski, u stvari, bavi razvojem kulture i stalno upotrebljava pojamkulture. Ali, podjela pojmova društva i kulture u tom prilazu je izrazita. Podjela,zasnovana na sličnim principima, iako se to ne odnosi na sve radoveČarnovskog, kao što nema osnova ni u Dirkemovoj teoriji društva, u toj teorijiipak je moguća. U teoriji Znanjeckog je nemoguća.

Koncepcija društvenih fenomena Znanjeckog bliska je stanovištima Zimelai France Vebera i interakcijskim teorijama američke sociologije. Već u Uvodu usociologiju Znanjecki definiše rad kao osnovni element svih društvenihfenomena, ali ga shvata metafizički. U Social Actions, koncepcija djelatnosti jevrlo realistička, sigurno pod utjecajem biheviorističke

156 S.Čarnovski, Djela, tom 2, str. 218

psihologije i sociologije, iako je i tada Znanjecki daleko od identifikovanja satim stanovištem. Djelatnost predstavlja, po njemu, glavni društveni sistem ielement je svih složenijih sistema. Iako se ne slaže sa Veberovimredukcionističkim stanovištem, Znanjecki vidi i u odnosima, kao i u indivi-duama i društvenim grupama, sisteme zasnovane na osnovnoj shemi djelatnostisa njihovim dvjema vrijednostima. Kao u Zimelovoj teoriji, društvo se realizuje,po Znanjeckom, u djelovanju ljudi na ljude. Od takvog stanovišta ne može seočekivati razdvajanje društva od kulture kao supstrata od funkcije. Problem jesloženiji, slično kao i u Parsonsovoj teoriji, koja pokazuje u tom pogleduupadljivu sličnost sa teorijom Znanjeckog. Znanjecki u svom Uvodu kritikuje,prije svega, supstancijalnu koncepciju društva i, mnogo opširnije odČarnovskog, formalistički prilaz društvu, povezan sa individualnimdjelatnostima. U tom pogledu, ovdje se stanovišta ovih autora potpuno razilaze.

Problem odvajanja društvenih od kulturnih fenomena, u svjetlu ranijeteorije Znanjeckog, uopšte ne može da bude postavljen, budući da prvipredstavljaju određenu klasu drugih. Problem odvajanja određene klasekulturnih od društvenih fenomena nije predstavljen jasno ni u posljednjojredakciji teorije, u kojoj je uloga sociologije definisana kao osnovna nauka οkulturi. Analogne teškoće, čak i analitičke podjele dviju sfera, pojavljuju se i uParsonsovoj teoriji, iako on govori - suprotno Znanjeckom - ο posebnostidruštvenog i kulturnog sistema.

Bilo bi pogrešno prihvatiti da je u cijeloj teoriji Čarnovskog podjeladruštvene i kulturne sfere tako izrazita kao u razmatranim fragmentima. NiČarnovski, ni Dirkem nisu se zaustavili na koncepciji društvenih fenomena kojise manifestuju u supstancijalnom prilazu. U interpretaciji društvene činjenice,koju je Čarnovski izvršio u vezi sa poljskim prijevodom Monijeovog rada(1932), pojavljuju se teškoće i nejasnoće u bihe-vioralnom prilazu društvenimfenomenima.

Bihevioralno stanovište, koje ne treba miješati sa biheviorističkim, svoj-stveno je najpopularnijoj Dirkemovoj definiciji društvene činjenice kao načinadjelatnosti (moniere de faire), sadržanoj u Les Regies de la methode. Slično jeMonije, definišući društvenu činjenicu kao sankcionisani običaj, društvenepojave povezivao sa regularnošću djelanja. Komentarišući i kri-tikujući tostanovište, Čarnovski također upotrebljava termin "ljudsko ponašanje" (odnosise na društvene činjenice) i pokušava da klasifikuje

140 141


proučavao je s gledišta njihove društvene uslovljenosti, dakle, prilazio im je sasociološkog stanovišta. Ovi radovi Carnovskog, i njima slični, s obzirom na svojpredmet, ulaze u okvire sociologije kulture kao specijalne oblasti sociološkihproučavanja. Ova oblast je Čarnovskom bila vrlo bliska, i u vezi sa njegovimproučavanjem istorije umjetnosti i komparativnim istraživanjima keltskihliteratura i religije predstavljala je sferu njegove posebne kompetencije.Pojmovni aparat koji je Čarnovski primjenjivao nije mu olakšavao svjesnoizdvajanje ove oblasti, obuhvatao je jedan do kraja nedefinisan pojam kulture.Čarnovski se nije priklanjao podjeli kulture na materijalnu i duhovnu, vidio je unjoj opasnost od metafizičkih implikacija. Pisao je da je "odvajanje materije odduha apstrakcija metodološki zgodna, ali njen rezultat zahtijeva popravke.Konkretna, potpuna činjenica je cjelina. Materijalno-duhovna činjenica".159

Ne tragajući za ostalim kriterijumima koji bi podijelili široko polje pojmakulture, on je odustao od izdvajanja takvih kulturnih pojava, kao što su plug,motika, parni kotao, od drugačijih činjenica, kao što su rituali i vjerovanja,literarna djela i naučni sistemi, iako su ga one posebno zanimale kao kulturnekategorije u širokom smislu.

Idealističke implikacije i formalističke tendencije sociologije Znanjeckognametale su mu druge probleme.

U periodu kada je Znanjecki tretirao humanistički koeficijent ne samo kaometodološki princip, nego i kao spoznajno načelo, cjelokupnu kulturnustvarnost predstavljao je kao unutrašnju sferu svijesti. Dakle, podjela kulture namaterijalnu i duhovnu za njega je bila nemoguća iz potpuno drugih razloga.Objektivizaciju kulture je smatrao za nebitnu.160 Neki tragovi takvog stanovištanalaze se i u Naukama ο kulturi. U ranom periodu koncept društvenihdjelatnosti kao zatvorenog sistema nije mu dozvoljavao sociološku analizukulturnih sadržaja. Odatle proističu razna ograničenja kojima je usloviosociološku analizu simboličke kulture. To stanovište vrlo izrazito se manifestujeu studiji ο društvenim ulogama naučnika, u kojoj se Znanjecki oštrosuprotstavlja pokušajima sociološke analize sistema nauke, predlažući da se uistraživanjima primjenjuje, po njemu jedina pravilna, analiza društvenih sistemavezanih za spoznajnu djelatnost, na primjer za proučavanje uloge naučnika.

To stanovište je u Naukama ο kulturi ipak modifikovano. Znanjecki je unjima naglašavao da su društveni partneri uzajamno važni ne samo s obzirom na"čisto društvene" interakcije, već i s obzirom na kulturne djelatnosti, na primjervjerske, tehničke, intelektualne djelatnosti koje ulaze u okvire njihovihuzajamnih ocjena. U zaključku je tvrdio da sistem interakcija uslovljavaaksionormativni sistem svih oblasti kulture. Navedena egzemplifikacijakulturnih djelatnosti ipak ne ukazuje na principe izdvajanja iz oblasti globalnekulture određene uže oblasti kao predmeta posebnih socioloških istraživanja.Već u Naukama ο kulturi Znanjecki je upotrebljavao pojam simboličke kulture,koji se sve više širi u savremenoj sociologiji. Ali nije jasno objasnio kako tajpojam razumije.

Može se to objasniti činjenicom da Znanjecki nije vidio potrebu da izdvojisimboličku kulturu kao posebnu kategoriju, nije se bavio defini-sanjemodređenih užih socioloških subdisciplina, nego stvaranjem opšteg sistemasociologije. U poređenju sa Uvodom u sociologiju, Nauke ο kulturipredstavljaju prelaz od ontološkog i epistemološkog stanovišta na metodološkuravan. U vezi sa tim, Znanjecki je tragao za definisanjem odnosa sociologijeprema ostalim naukama koje proučavaju kulturu.

Prihvatajući postojanje određenog globalnog kulturnog sistema, koji jenazvao "sistemom veza između ljudskih djelatnosti svake vrste", istovremeno jesmatrao da nije moguće stvoriti jednu opštu nauku ο svim tim djelatnostima.Odbacio je koncept antropologije kulture kao takve nauke, ali nije predlagaodaje zamijeni sociologija. Sociologija kao nauka ο poretku društvenihdjelatnosti nije, po njemu, jedina, već "osnovna nauka ο kulturi, kao što je fizikaosnovna nauka ο prirodi".161

Aksionormativni poredak Znanjecki je shvatio kao sistem koji obuhvataidealne modele stavova, obrazaca djelatnosti i normi kojima streme faktičkaponašanja ljudi u svim oblastima njihove djelatnosti i oko kojih osciliraju.Obrasci, norme i modeli aksionormativnog sistema obuhvataju sve oblikedjelatnosti, također i one čiji su predmeti stvari ili simboli. Odnose se, dakle, naone kategorije kulture koje su u ovom radu defin-isane kao kultura bitisanja isimbolička kultura. U skladu sa stanovištem Znanjeckog, uslov tog sistema je"uvijek aksionormativan, dinamičan društveni poredak uzajamnog djelovanjapojedinaca koji vrše ove

159 S.Čarnovski, Djela, tom 2, str. 230160 F.Znanjecki, Uvod u sociologiju, str. 105-106

161 F.Znanjecki, Nauke ο kulturi, str. 24, također uporedi str. 510-511.

144 145


nedruštvene djelatnosti".162 Od tog izrazito društvenog poretka zavisi sistemsvih ostalih oblasti kulture. I to, po Znanjeckom, daje sociologiji mjestoosnovne nauke ο kulturi. Ta tvrdnja, koja se nalazi u jednom od posljednjihpoglavlja knjige, nije njen rezime, ali može biti prihvaćena kao načelosociološke analize kulture, koje Znanjecki nije prihvatio.

Neki stavovi sadržani u koncepciji Znanjeckog zavređuju primjenu usociološkoj analizi simboličke kulture. Slična orijentacija može se naći u ame-ričkom funkcionalizmu, a prije svega kod Parsonsa, koji posreduje izmeđuevropske i američke sociologije. Izrazita je podudarnost mnogih Parsonsovihkoncepcija sa teorijom Znanjeckog, što je i sam Znanjecki tvrdio. Parsons se,opet, nikada nije pozivao na uporedo razvijanu teoriju Znanjeckog.

U radovima objavljenim tokom dvadeset godina Parsons se mnogo putavraćao određivanju odnosa društvenog sistema i kulture. Ali, teško bi bilo rećida je uspio da stvori jasnu definiciju. U pokušaju da njegovu koncepcijupredstavimo kao homogenu, treba da odustanemo od mnogih protivurječnihstavova, prije svega od nejednoznačnih formulacija. Tada će se dobiti temeljnjegovog stanovišta, koji je koristan za razumijevanje razmatranog problema.

U tom prilazu društveni sistem je tretiran kao oblik interakcije, sistemkulture organizovan je - po Parsonsovoj definiciji - po obrascima značenja.Kultura se sastoji od normi i ocjena, dakle, od vrijednosti, ali također i oddjelatnosti, ubjeđenja, vjerovanja, dakle od raznih oblika semioze. Ponašanjaljudi su zajednička i osnovna supstanca društvenog sistema i kulture, ali uproučavanju svakog od tih sistema vrši se drugačije apstraho-vanje misaonihpojmova. Ponašanja shvaćena kao djelatnost uvijek su nečemu okrenuta, nečimmotivisana i opravdana, dakle, određuje ih kultura.

Koncentrisanjem na sam proces interakcije ostaje se u okvirima društvenogsistema. Taj sistem se zasniva na organizaciji elemenata s obzirom nafunkcionalne zahtjeve sistema.

Polazeći od svoje sheme četiri faze funkcionalnog procesa, koja obuhvataadaptaciju, postizanje cilja, integraciju i zadržavanje obrasca (skrivanje) (A-G-I-L), Parsons u pojedinim radovima kulturu povezuje sa fazom skrivanja, adruštvo sa fazom integracije. To njegovo stanovište nije do kraja dosljedno, a uzto cijela koncepcija funkcionalnih faza izaziva

162 Isto, str. 677. Ovaj stav Znanjeckog predstavlja dosljedno razvijanje teza koje susadržane u Social Actions.

ozbiljne sumnje. U jednoj od svojih kasnijih definicija odnosa društva i kultureParsons se vraća Dirkemovom prilazu društvu kao uzajamno zavisnoj cjeliniinterakcije, izdvojenoj na osnovu solidarnosti ili svijesti ο pripadnosti. Parsonseksplicitno tvrdi da se ova definicija odnosi na kulturu, priznajući da je društvonemoguće razumjeti bez njegove kulture. U zaključku, izdvajanje obje sferefenomena formuliše ovako: "suprotno sistemu kulture, za koji je svojstveno dase odnosi na sistem značenja, društveni sistem je način organizacije ljudskihdjelatnosti koji se odnosi na povezivanje značenja sa uslovima konkretnogljudskog ponašanja u svijetu koji je određen s obzirom na sredinu".163 Iako jeformulacija nejasna, ipak sadrži uputstvo za buduće pokušaje analitičke podjeledruštva i kulture. Radikalniji prijedlog prilaza toj kategoriji fenomena, kaoempirijski posebnih sfera, predstavlja Homansova teorija.

Za razliku od Znanjeckog i Parsonsa, Homans traga za čistim oblikomdruštvenih interakcija, izolovanih, odvojenih od kulture na osnovudisciplinarnih i metodoloških veza, ali njegova teorija, slično teoriji Zna-njeckog, predstavlja nomotetičku orijentaciju. Zadatak sociologije definiše kaoanalogan zadacima prirodnih nauka, kao formulisanje opštih tvrdnji,objašnjavanje i predviđanje. Teorijska načela tako shvaćene sociologije ipaknisu uzeta iz oblasti egzaktnih nauka, nego iz biheviorističke i natu-ralističkepsihologije i društvene psihologije, a prije svega iz radova Hala, Sinera,Dolarda i Milera. U proučavanju elementarnih oblika društvenog ponašanjaHomans se oslanjao na rezultate istraživanja Festingera, Bejlsa, Šerifa i Tiboa.

Elementarni oblici društvenog ponašanja za Homansa imaju obliksubinstitucionalne interakcije, empirijski nezavisne od bilo kojih kulturnihpokazatelja. Pojam interakcije, preuzet iz teorije ponašanja, definisan je ovako:"Kada aktivnost (ili sentiment) jednog čovjeka nagrađuje ili kažnjava drugičovjek..., tada kažemo da je između njih nastupila interakcija".164

163 T.Parsons, Culture and Social System Revisited. Dalje formulacije Parsonsovogstanovišta naročito se sadrže u sljedećim radovima: KX.Kroeber, T.Parsons, The Concept ofCulture and of Social System; T.Parsons, The Social System, str. 15,46-7, 327; isti autor, Skiceiz sociološke teorije, odjeljak Perspektive sociološke teorije; isti autor, An Outline of theSocial System, u: Theories of Society, torn 1.

164 G.C.Homans, Social Behavior.Its Elementary Forms, str. 35, 45. U poljskoj literaturiovaj rad je predstavljen i analiziran u radu A.Malevskog, Primjena teorije ponašanja. Naosnovu empirijske verifikacije, neke od posebnih tvrdnji koje navodi Homans prepoznate sukao netačne.

146 147


Homans još uopštenije definiše interakciju kao uzajamni utjecaj "dvijuživotinja". Supstancijalne oblike tako shvaćene interakcije Homans ograničava,prije svega, na procese u mikrostrukturi, na takve društvene situacije u kojimase djelujući čovek pojavljuje isključivo u personalnim ulogama (person, other,third man), a ne u ulogama koje mu određuje bilo koja institucija.

U takvom sistemu, pravila djelatnosti određuju jedino teorija nagrada ikazni i teorija razmjene. Homans formuliše četiri osnovna opšta zakonasubinstitucionalne interakcije i nekoliko užih zakona. Prvi opšti zakon, osnovostalih, govori da, ako je u prošlosti, pri pojavi izvjesnog nadražaja, određenoponašanje individua bilo nagrađeno, tada će se i u budućnosti slično dogoditi;ukoliko je situacija sličnija onoj u kojoj je ranije nastupio nadražaj, utoliko jeveća vjerovatnoća pojave sličnog ponašanja.

U toku analize Homans ipak dolazi do zaključka da se na osnovu togazakona ne mogu objasniti i predvidjeti ponašanja ljudi, a da se ne zna šta za njihpredstavlja nagradu, dakle, vrijednost. Utvrđivanje raznovrsnosti priznatihvrijednosti natjeralo je Homansa da, u pretpostavci, u okvire prihvaćenogsistema interpretacije supstancijalnog, uvodi ponašanje niza činjenica kojeodređuju uslove reakcije, a koje su preuzete iz repertoara kulture kojapredstavlja bazu proučavanih procesa interakcije.

Homans govori ο tri vrste "prošlosti", "naslijeđa" ili "iskustva" koje suizvor vrijednosti: to je naslijeđe vrste i društveno naslijeđe koje je rezultatzajedničkog, "u određenom stepenu" za "većinu" ljudi, iskustva i "društvenogiskustva članova nekog određenog društva".

Po njemu, taj treći izvor utječe jedino na neka ponašanja. Dakle, postojedruštvena ponašanja koja su potpuno empirijski izolovana od utjecaja kulture,tj. od utjecaja naslijeđa određenog u datom, a ne u opštem društvenom iskustvu.

Obrasci takvih ponašanja morali bi da budu potpuno univerzalni i uprostoru i u vremenu; jedino tada bi bila opravdana potreba za preispitivanjemdosadašnje definicije kulture, ili isključivanje takvih obrazaca iz oblasti kulture,kao obrazaca koji nisu zajednički ljudima u okviru neke zajednice, nego ljudimakoji vode društveni život, dakle, podliježu interakciji uopšte.

Ipak, ako bi ti opštedruštveni obrasci trebalo da budu - kako tvrdi Homans- "stečeni kao dio antičke istorije rase", tada bi teze koje se na njih odnosetrebalo uključiti ne u neku teoriju ponašanja isto toliko opštu kao

što su anatomija ili fiziologija ljudskog organizma, nego u istraživanje kulturekoja se stvara, traje i podliježe promjenama u istorijskom procesu.165

S obzirom na otkrića savremene preistorijske antropologije i teorijeantropogeneze, nema nedoumice ο tome da "antička istorija ljudske rase" nijebila univerzalna, jednorodan razvojni proces, nego je bila podijeljena na nizposebnih i prvobitno potpuno izolovanih istorijskih tokova. Ti tokovi su diokulturnog razvoja ljudskih zajednica, koji je počeo u trenutku kada je biološkamutacija zatvorila aktualnu fazu evolucije vrste homo sapiens. Od tog trenutka,bolje rečeno od tih trenutaka pojave čovjeka u raznim predjelima Zemljinekugle, počinje istorijska podjela kultura. Te sekvence kulturnih utjecaja Osovskije definisao kao relativno izolovane sisteme.

Koncepcija trodimenzionalnih socioloških uputstava Osovskog sadržitakođer elemente kritike Homansovog stanovišta, a prije svega kritikuparadoksalne tvrdnje da je ljudska priroda kulturna univerzalija. Po mišljenjuOsovskog, vankulturne i pretkulturne zakonitosti ljudskog ponašanja moraju dabudu svedene na mehanizme prenošene putem biološkog naslijeđa zajedničkogsvim ljudima, a djelimično i ljudima i nekim životinjskim vrstama.

Uloga tih mehanizama u društvenoj djelatnosti čovjeka ima toliko opštikarakter da tvrdnje koje ο njoj formuliše Homans dobijaju oblik tau-tologije.Načelo teorije ponašanja u Homansovom prilazu svodi se na tvrdnju da ljudi,slično životinjama, nečemu streme, a nešto izbjegavaju i da streme tome čemustreme. Slobodno od istorijskih ograničenja, utvrđivanje univerzalnih kulturnihsvojstava ljudskih djelatnosti u društvu moglo bi, u skladu sa gledištemOsovskog, da bude rezultat kompara-tivnog proučavanja relativno izolovanihsistema.166

Homans je ipak tragao za univerzalijama društvenog djelovanjaoslobođenog od bilo kakvih kulturnih utjecaja. Morao je, dakle, da se zaustavina utvrđivanju opštih mehanizama dostupnih zoosociologiji. To ne bi pomogloda se objasne i predvide društvena ponašanja ljudi, koja su, osim toga, određenai kulturnim vrijednostima. Homans je morao na kraju to da prihvati i da uvedekulturne "činjenice" u analizu zakonitosti ljudskog ponašanja. To označavaodustajanje od pokušaja empirijske podjele

165 G.C.Homans, Social Behavior, str. 45166 S.Osovski, Društvena zoologija i kulturna diferencijacija i Dvije koncepcije istorij

skih uopštavanja

148 149


društvenih i kulturnih pojava. Tvrdnja ο empirijskoj nepodjeljivosti društva ikulture odnosi se, naravno, jedino na ljude koji žive u društvu i koji podliježusocijalizaciji. Socijalizacija utječe na to da društvena ponašanja ljudi poprimekulturološko obilježje, određuju ih, dakle, obrasci i modeli djelatnostisvojstveni određenoj kulturi. Mogućnost izdvajanja društvene sfere svodi sejedino na izdvajanje onog aspekta pojave, koji u empirijskoj cjelini imadruštveno-kulturni oblik.

Tako viđeno, prethodno predstavljeno stanovište Krebera, koji je društvenukulturu smatrao dijelom opšteg kompleksa fenomena globalne kulture, nijeizraz etnološkog imperijalizma. Kreberova koncepcija zahtijeva šireobjašnjenje, jer ni on sam nije do kraja razjasnio taj problem. U jednom odposljednjih, za života objavljenih članaka, pisao je:

"S gledišta razvoja, evolucije, društvo je izrazito ispred kulture, dakle,nalazi se u njenoj osnovi, a to pokazuje postojanje složenih zajednica, prijesvega među insektima, mnogo prije rađanja bilo kakve kulture. Ove pojavemogu analitički da se podijele ... Ali, za mene lično ostaje nejasno kakosociolog može uspješno da prilazi kulturi kao nečemu što se nalazi u društvenojstrukturi ili kao nečemu što je moguće iz nje proizvesti putem pojmova,apstrakcije, a da u isto vrijeme antropolog također uspješno može da tretiradruštvenu strukturu jedino kao dio ili odjeljak kulture."167

Predstavljena kontradikcija je djelimično rezultat svođenja društva i kulturena njihov supstancijalan vid. Ne radi se samo ο upotrebi ova dva pojma, koja je,naravno, dozvoljena, nego ο njihovom hipostaziranju, koje bi moralo neizbježnoda izazove konflikt stanovišta sociologa i antropologa. Takvu hipostazu ilireifikaciju izbjegavaju koncepcije društva i koncepcije kulture definisane kaosistemi djelatnosti ljudi u njihovom zajedničkom životu. I ako prihvatimo takvubihevioralnu interpretaciju, oba pojma se ipak ne mogu odnositi na statičkotretiranje proučavanih pojava. Onda se kulturi ne može prilaziti kao dijeludruštvene strukture, niti toj strukturi kao odjeljku kulture, kao što je toformulisao Kreber u navedenom odlomku.

I društvo i kultura predstavljaju dinamične sisteme, procese, čija definicijasadrži pojam naizmjenično nazivan - u ovdje prihvaćenom stanovištu -terminima: ponašanje, djelatnost, radnja.168 U skladu sa

167 A.L.Kroeber, The Personality of Anthropology, str. 3168 Ponekad se ponašanje, kao šira pojmovna kategorija, razlikuje od djelanja i zahtijeva

jedino biheviorističku interpretaciju. Pojam djelanja, kao refleksivni i ka cilju usmjereni čin,

SOCIOLOGIJA KULTURE

prihvaćenom tvrdnjom, polje vankulturnih ljudskih radnji je marginalno. Čak ipodmirivanje osnovnih bioloških potreba, manifestacija nagona i osjećanja,odigrava se u čovjeku koji podliježe socijalizaciji, u kulturološki određenomobliku. Može se, dakle, prihvatiti da prethodno predstavljena klasifikacijakulturnih kategorija obuhvata cjelokupnost ljudskih radnji. Tako širokoshvaćena kultura u globalnom antropološkom prilazu označava kompleksdruštveno-kulturnih fenomena. Ona je genetski u cjelini društvena, jer obuhvatadjelatnosti koje teku u skladu sa obrascima i modelima formiranim u ljudskimkontaktima. Uslov njenog postanka, razvoja i transmisije jeste postojanje grupeljudi koji djeluju jedni na druge. Taj društveni uslov se, ipak, ne aktuelizuje usvakoj oblasti, u svakom slučaju primjene kulturnih normi i obrazaca saidentičnom, jednakom neposrednošću. Njegova neposredna realizacija imaoblik interakcije.

Prethodno je navedena definicija interakcije u poimanju dvije različiteteorijske orijentacije. Po najjednostavnijoj definiciji, ljudsko ponašanje postajeinterakcija kada je subjekt i predmet radnje - čovjek. Kultura bitisanja obuhvataljudska ponašanja okrenuta svijetu prirode, predmetima proizvodnje,sekundarnoj, kulturnoj sredini. Te radnje nemaju karakter neposredneinterakcije. Tehničke radnje povlače za sobom takvu interakciju ako seobavljaju kolektivno, a prije svega kada su uključene u sistem društveneorganizacije, jednostavnije ili složenije, zavisno od opšteg stepena razvojakulture. U skladu sa teorijom marksizma, proizvodna djelatnost predstavljaosnov društvenih odnosa i kroz njih određuje cjelokupnost društveneorganizacije. Odnosi u kojima se nalaze ljudi u toku proizvodnje razlikuju se odsame proizvodnje zasnovane na tehničkim radnjama, kao što se od tih radnjirazlikuju semiotički procesi koji ih prate i imaju veliki utjecaj, ali nisu u stanjuda ih zamijene.

Sociološka istraživanja koja se bave fenomenima interakcije, vezane zaproizvodnju, razmjenu dobara i potrošnju, za ekološku situaciju ljudskogkolektiva, za njegovu demografsku osnovu, kreću se na granici društvenekulture i kulture bitisanja. To je odlika sociologije rada, sociologije sela i grada,socioloških istraživanja obrazaca potrošnje i demografskih procesa. Predmetnjihovog proučavanja su uloge, odnosi i društvene

ne odnosi se na životinje. Ovdje se termin "ponašanje" odnosi na ljude i ne zahtijeva bihev-iorističku interpretaciju. Termini "djelanje" i "aktivnost" rezervisani su isključivo za defin-isanje ponašanja ljudi.

150 151


djelatnosti ljudi koje se odnose na njihove radnje u sferi kulture bitisanja, ali seizražavaju u interakciji, a ne u čistim tehničkim funkcijama.

Povezanost društvene kulture sa procesima semioze mnogo je šira ičvršća, budući da se veći dio ljudskih interakcija ostvaruje u oblikusemiotičkog ponašanja, tj. u komuniciranju, sporazumijevanju. Pojamkomunikacije najkraće se može definisati kao interakcija koja se ostvarujepomoću znakova i simbola. U skladu sa prethodno predstavljenim stanovištem,ovaj proces ne treba identifikovati sa široko shvaćenom informacijom kaofenomenom svakog uzajamnog djelovanja dva sistema. Naravno, razlikuje se iod komunikacije u smislu prenošenja ljudi i stvari u prostoru i od terminatehničkih uređaja koji su u toj upotrebi, iako su ti fenomeni u mnogim jezicimaobuhvaćeni istim terminom.169 Komunikacija kao semiotička interakcija nijefenomen svojstven jedino ljudima, ali među ljudima dobija posebne oblike.

MekKej definiše komunikaciju kao varijantu procesa informacije zas-novanu na uticaju koji vrši jedan organizam na drugi na taj način što reakcijekoje su rezultat tog uticaja izlaze iz okvira percepcije fizičkih događaja. Bakli,karakterišući komunikaciju u okviru sociokulturnih sistema, isticao je sve većuulogu koju u njoj ima konvencionalna razmjena, "koja potiskuje u dalji plansvaku krutu strukturu što se javlja na nivou organizama".170

Krutost komunikacijskih struktura u životinjskom svijetu označava da seživotinje sporazumijevaju pomoću oznaka i da te oznake vrše funkciju signala.To još više ističe ulogu čovjeku svojstvenih, posebnih komunikacijskih procesau društvenom životu. Mnogi istraživači komunikacijskog ponašanja životinjaobjašnjavaju taj proces na sličan način, a to dovodi do brisanja, iščezavanjarazlika između načina na koje se sporazumijevaju ljudi i životinje. Treba rećida je problem sporan.

Zahvaljujući napretku etnografije posljednjih decenija, bolje su poznatioblici komunikacije među životinjama. Pojam komuniciranja, pa čak i jezika,obuhvata ipak širok spektar, polje različitih fenomena, dakle, i reakcije srodnetropizmu, kao i složenija ponašanja životinja višeg reda, kao reakcije na signaleu situacijama sličnim ljudskoj interakciji,

169 Termin "komuniciranje" umjesto odgovarajućeg engleskog ili francuskog "communication" predložio je A.Sićinjski. Pregled definicija komuniciranja sadrži rad F.Fearinga,Human Communication. Također uporedi: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje.

170 J.Buckley, Sociology and Modem System Theory, str. 50. Široko shvatanje komuniciranja prihvataju mnogi sovjetski autori, oslanjajući se na principe kibernetike i teorije informacija. Npr. VNalimov, Probabilistički model jezika.

152

Primjer tropizma je napad, u sopstvenom mravinjaku, na mrava prožetogmirisom drugog mravinjaka ili bjekstvo riba iz predjela vode koja sadrži krvpredstavnika njihove vrste. Primjer drugog tipa su reakcije straha na signaleopasnosti, kao što su krik jedne od životinja u čoporu sisara ili u jatu ptica ilizvučni i vizuelni signali mamljenja ženke mnogih životinjskih vrsta, i sl.

U analizi sličnih pojava istraživači idu vrlo daleko, pripisujući posma-tranim životinjama motivacije unutrašnjeg iskustva analogne ljudskimpsihičkim procesima. Komentarišući, prije mnogo godina, proučavanjamajmuna, koja su vršili Keler i američki bihevioristi, Bertrand Rasel je šaljivozapazio da proučavanja životinja pokazuju čudnovatu sličnost sa stereotipnimodlikama kulture istraživača. Majmuni su, prema njemačkim istraživanjima,imali sklonost ka kontemplaciji, a majmune koje su proučavali američkipsiholozi odlikovala je pokretna aktivnost, pomoću koje su rješavali zadatkemetodom pokušaja i grešaka. Ova tumačenja, naravno, bila su vezana zateorijske razlike pravaca koje su zastupali istraživači.

Savremene mogućnosti istraživanja su mnogo veće i u pogledu tačnostiopservacije i u pogledu preciznosti izdvajanja oblika komunikacijskogponašanja životinja. Ali, i u njima se pojavljuje sklonost ka antropo-morfizmu,a karakterističan primjer je interpretacija šest tipova zvučnih signala skakavca,koje su izdvojili zoosemiotičari, a koje Mol objašnjava i ovako: "Kako je divnoi dobro živjeti!", "Povređuješ moju teritoriju!", "Ona (ženka) je moja!"171

Istraživač koji želi da izbjegne antropomorfičnu interpretaciju nemaosnova da tvrdi da među životinjama ponašanje onih predstavnika koji su izvorznaka ima intencionalni karakter i da su ta ponašanja primana kao rezultat,posljedica komunikacijske intencije. Kotarbinjski je u svojim semantičkimstudijama razlikovao iskaz kao radnju upućenu sa namjerom da se neštonekome saopšti, i izražavanje kao rezultat stanja pojedinca koji reaguje.172

Tako, stanje može da proizlazi iz seksualnog nagona, osjećanja straha, pripremeza napad. Komunikacijsko ponašanje životinja najoba-zrivije može da budetumačeno kao proizvodnja prirodnih znakova, među kojima su i reakcijeizražavanja, koje djeluju na ostale životinje iste vrste ili

171 Uporedi: T.A. Sebeok, Perspectives in Zoosemiotics, str. 80.172 T.Kotarbinjski, Elementi logike, teorije saznanja i metodologije nauka, str. 13 idruge

153


na životinje druge vrste, kao signali za borbu ili bjekstvo. Pas koji kezi zubespreman je za napad i ta slika, čak i kada napad izostaje, djeluje na drugog psakao signal za borbu ili bjekstvo. Spekulacije ο refleksnom ponašanju drugogpojedinca, koje bi trebalo da objasne koji će oblik reakcije on izabrati, prelazeokvire biheviorističkog opisa, koji predstavlja opasan vid tumačenja ponašanjaživotinja. Ali, takve spekulacije nije uspio da izbjegne čak ni bihevioristaMid.173 Koncepciju "jezika životinja" podrobno je analizirao Benvenist, a svojukritiku načina komunikacije predstavio je na "jeziku" pčela, najbolje istraženomsloženom sistemu prenošenja informacija među životinjama. Kružni let (i onaj uobliku osmice) pčele koja je našla nektar, koji je tridesetih godina opisao FonFriš, a kasnije je niz puta proučavan, predstavlja signal za polijetanjemedonosnih pčela, a sadrži informaciju ο pravcu leta i razdaljini.

Analizirajući podrobno taj proces sporazumijevanja, Benvenist ukazuje naglavne njegove odlike, koje ga dijele od upotrebe jezika u sporazumijevanjuljudi: 1. nedostatak glasovnog organa, što može da se prihvati kao manje bitnarazlika; 2. nemogućnost da se poruka podijeli na elemente analogne morfemimai fonemima; 3. poruka se odnosi uvijek na jednu pojavu; 4. trajnost inepromjenljivost oblika poruke; 5. nemogućnost da se odgovori na poruku,dakle nema dijaloga; 6. nemogućnost da poruku dalje uputi pojedinac koji ju jeprimio, ali nije bio u dodiru sa predmetom poruke; 7. identičnost reakcije naporuku i reakcije na predmet poruke; 8. svođenje i ograničenje reakcije napokretnu, radnu. U zaključku, Benvenist tvrdi da sporazumijevanje pčela nijejezik, nego signalni köd. I ne posjeduje osnovne odlike jezika, koje Benvenistdefiniše ovako: "Iz karaktera jezika slijedi sposobnost stvaranja supstitutaiskustva, koje može da bude prenošeno beskonačno i u vremenu i u prostoru. Toje svojstvo našeg simbolizma, koje je osnov, temelj jezičke tradicije."174

Pčele predstavljaju vrstu koja je vrlo daleko od čovjeka u procesuevolucije. Sasvim je na mjestu pobuna protiv traganja za granicom semiotičkihsposobnosti čovjeka i životinja na primjeru pčela. Ipak, zoosemiotičari uzimajui kontroverznije primjere, a to ilustruju navedeni primjeri iz Sibiokove studije.Ne može se negirati da su viši kičmenjaci, na

173 Dž.H.Mid, Um, ličnost i društvo 174 E.Benveniste, Problemes de linguistique generale,str. 61. M.Lindauer je utvrdio da se komunikati pčela odnose i na lokalizaciju košnice, štoprimorava na modifikaciju Ben-venistove treće tvrdnje; uporedi: T.A.Sebeok, Perspectivesin Zoosemiotics.

primjer psi, majmuni, delfini, sposobni da, naučeni eksperimentima, učestvuju udosta složenim oblicima sporazumijevanja sa ljudima. Ali, to nisu primjerioblika svojstvenih tim životinjama, koje one same stvaraju s ciljem uzajamnogsporazumijevanja.

U traganju za razlikama, u tom i u svakom drugom pogledu, izmeđučovjeka i životinje, ne treba određivati apsolutnu granicu, koja bi isključivalasve veze. To bi se kosilo sa prihvatanjem zakona evolucije i sa pretpostavkomda kultura uopšte, pa onda i sposobnost semioze, proizlaze iz prirode. Izvorsemioze je čovjekova priroda, koja predstavlja rezultat posebne faze evolucije,odvojene od faze životinjskog razvoja jednim stepenom, ali taj stepen imaposeban značaj. Karakterističan izraz razlike je nepromjenljivost oblikasporazumijevanja između životinja u poređenju sa raznovrsnošću ipromjenjivošću semiotičke kulture.

Takvo je Sibiokovo finalno stanovište; on izdvaja dvije vrste sistemaznakova u čovjekovom komunikacijskom repertoaru: antroposemiotički sistem,koji je isključivo vlasništvo ljudske vrste, i zoosemiotički sistem, kao posljednjiproizvod jedne evolucijske serije, koja obuhvata također i druge životinje.Sibiok upozorava da ne treba miješati ta dva sistema i slaže se sa Čomskim, kojitvrdi da identifikovanje sa jezikom drugih, par-alingvističkih komunikacijskihoblika, može da se vrši jedino na vrlo visokom nivou apstrakcije.175 Ovostanovište treba imati u vidu kada se razmatra uloga sporazumijevanja udruštvenom životu ljudi, u poređenju sa podacima zoosemiotike koje dajuetiološka istraživanja Tinbergena, Lorenca, Hokita i razni proksemički ikinezički prilazi, ti. koncepcije koje se odnose na semiotičke vrijednostiprostornih odnosa i mimičkog (pokretnog) ponašanja i ljudi i životinja.

Opis najjednostavnijih oblika jezičkog sporazumijevanja ljudi većpokazuje da, pored određene zajedničke ili podudarne sfere sa signalnim iiskaznim sistemima znakova kod životinja, jezik vrši funkcije koje, van okviraljudske sredine, nemaju (svoju) analogiju.

Malinovski, koji je pripadao pretečama etnolingvistike, dajući karak-teristiku upotrebe jezika u trobrijandskom društvu, definiše ga kao neophodanelement kolektivne djelatnosti i svakojake društvene akcije. Ekvivalent ovefunkcije može da se nađe u signalnom ponašanju životinja. Sličnost se, također,može uočiti između glasova u ptičjem jatu ili u

175 T.Α. Sebeok, Perspectives in Zoosemiotics, str. 112 i druge

154 155


fizičkom dodiru pojedinih životinjskih vrsta i funkcije koju je Malinovskinazvao faktičkom, funkcije koja se zasniva na uspostavljanju kontakta koji imaautoteličan karakter. Ali, među životinjama ne može se naći analogija sanarativnom funkcijom, koja se u trobrijandskom društvu, po Mali-novskom,zasniva, prije svega, na pričama ο morskim putovanjima i lovu.

Malinovski u svojim studijama ο jeziku tvrdi da prvobitni jezik nemarefleksivnu funkciju, koja bi bila adekvatna upotrebi jezika u nauci iknjiževnosti razvijenih zajednica. Njegova sopstvena istraživanja mita negirajutakvo stanovište. Trobrijandski mit tumači genezu društvenog sistema ipredstavlja obrazloženje postojeće društvene strukture. Refleksivnu primjenukulture proučavali su mnogi naučnici. Za Levi-Strosa, koji je vidio razlike ukarakteru mišljenja prvobitnih društava i određenih načina mišljenja razvijenihdruštava, nije bilo sumnje da "divlju misao" karakteriše refleksivnasposobnost.176

Primitivna umjetnost, nauka, vjerovanja i rituali su, u ništa manjoj mjeri,ako ne u mnogo većoj, svjedočanstvo hipertrofije simbolizma u odnosu naodgovarajuće oblasti kulture razvijenih društava. Primitivno društvo, kojeprožima semiozom sve oblasti svog života, istovremeno toj semiozi dajekvaziinstrumentalnu vrijednost. To je poseban oblik prvobitnog pansemiotizma.U tom društvu čovjek se sporazumijeva ne samo sa drugim ljudima već - posvom ubjeđenju - i sa zemljom, biljkama, stihijama i natprirodnim silama, a točini pretežno, ali ne isključivo, iz praktičnih pobuda. Magija trobrijandskihvrtova je neophodna, po ubjeđenju domorodaca, u njihovom vrtlarstvu. Karakterjezika Tro-brijanđana čini da se veza između magične radnje i praktičneposljedice određuje u obliku vremenskog redoslijeda, a ne uzročnog: čovjekizgovara zakletvu, a kasnije rastu taro i batati. Smatrati zbog toga Trobrijanđaneza prirodne preteče Hjuma i pozitivista bilo bi pogrešno. Pravilna je tvrdnja daTrobijanđani magičnu operaciju nesumnjivo smatraju uslovom neophodnim, alinedovoljnim za rast biljaka.177

Opisivana svojstva primitivnih kultura imala su bitan utjecaj na stvaranjespoznaje ο odnosu društva i kulture u savremenoj antropologiji i teoriji kulture.Prožetost semiozom svih oblasti praktične djelatnosti i

176 K.Levi-Stros, Divlja misao; F.Boas, Mind of the Primitive Man; ERadin, PrimitiveMan as Philosopher

177 B.Malinowski, The Problem of Meaning in Primitve Languages. Takoderuporedi: B.Malinowski, Coral Gardens and Their Magic.

života primitivnih zajednica vezana je za, tim društvima svojstveno, prožimanjemnogih sfera fenomena, koje u razvijenijim društvima imaju čvrsto razgraničen,institucionalizovan oblik izražavanja.

Ta svojstva primitivne kulture su temelji stanovišta savremeneantropologije, koja može da se definiše kao akademski pansemiotizam. Glavnipredstavnik toga pravca je Klod Levi-Stros. Njegov utjecaj je vidan u mnogimpravcima antropologije kulture, kao i u oblastima humanističkih nauka koje supod utjecajem strukturalizma: u semiologiji Barta, Bodrijara, Gremasa, Giroa.Analiza strukture srodstva primitivne zajednice kao glavnog faktora njeneintegracije dovela je, kao što je poznato, Levi-Strosa do zaključka da semehanizam integracije zasniva na razmjeni. Razmjena se manifestuje u triglavna oblika: osim razmjene žena sklapanjem brakova, kojim se ostvaruje tajprincip razmjene, to je još razmjena dobara, robe, i razmjena riječi u procesujezičkog sporazumijevanja.

Na osnovu analogije između prva dva procesa i trećeg, Levi-Stros tvrdi dase svaka razmjena odnosi na znakove, dakle, identifikuje je sa semiozom ilisemiotičkom interakcijom, sporazumijevanjem. Odatle već proizlazineposredan zaključak da su razmjenjivani elementi - znakovi. Dakle, znakovi suekonomska dobra i žene. Istina, što se tiče žena, Levi-Stros se ograđuje,priznajući da su one, kao ljudska bića, istovremeno i korisnici znakova.178 Οproširivanju semiološke koncepcije na sferu odjeće, ishrane, načina jedenja i οpokušajima primjene lingvističkih metoda analize u tim oblastima, što su samilingvisti kritikovali, već smo opširno razmatrali.

Giro je, dovodeći u ekstremnost pansemiotičko stanovište, tvrdio: "Znak jesve: pokloni, namještaj, kućne životinje, naš stan, itd."179 Ako odbacimopansemiotičko stanovište s obzirom na njegovu ekstremnost, ovu rečenicu bitrebalo zamijeniti tvrdnjom: sve može da bude znak. Namještaj, domaće ilidivlje životinje, dobra, korišćena u toku robne razmjene, prije svega su prirodnikulturni predmeti, sposobni da podmire, na

178 K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija. Ostavljajući po strani pitanje semiotičkogkaraktera razmjene žena, sam taj izraz ne čini nam se tačan u odnosu na klanove u matrili-nearnom i matrilokalnom sistemu, u kojima prije dolazi do razmjene muškaraca, koji predstavljaju pokretan element, negoli žena, koje su organizaciono i prostorno vezane za stabilnustrukturu klana. Levi-Strosovo stanovište dovodi do krajnosti F.Rossi-Landi, Linguistics andEconomics.

179 E.Giro, Semiologija, str. 106. Giro također piše da je "čovjek praktično znak, a zatimkonvencija" (str. 98) dajući dokaz ekstremnog tretiranja semiotičkih pojmova.

156 157


neposredan način, ljudske prirodne ili sekundarne potrebe u sferi kulturebitisanja. Ako su im još dodati značenje i vrijednost, tada vrše funkcije i usferi simboličke kulture. Ali, razlikuju se od ostalih znakova, čija primjena seiscrpljuje u njihovoj semiotičkoj funkciji. I ta razlika smije da bude izbrisana.Pravilno, iako nedovoljno dosljedno, to izražava koncepcija funkcionalnogznaka Rolana Barta, koji je u tom pogledu umjereniji od ostalih semiologastrukturalista.

Pansemiotičko stanovište Bodrijar formuliše na posebno ekstreman način,razvijajući Levi-Strosovu koncepciju, za koju može da se nađe inspiracija jošu De Sosirovoj formulaciji ο analogiji između jezičkog sporazumijevanja,komunikacije i razmjene vrijednosti svake vrste, u širokom shvatanju togpojma. Po Bodrijaru, svaka potrošnja je razmjena. A iz njenog društvenogkaraktera izvlači se zaključak da ona predstavlja razmjenu značenja.Sekundarnost karaktera instrumentalne, praktične funkcije razmjene, koja jekod Barta jedino sugestija, Bodrijar formuliše elsplicitno, potpuno jasno.180

Prihvatanje biheviorističke koncepcije društva i kulture povlači za sobompotrebu za razgraničenjem oblika ponašanja svojstvenih ljudima i životinjama,a prije svega podjelu načina na koje se sporazumijevaju u stadu, odnosno udruštvenom životu. Da bi se odredio odnos društva i kulture u ljudskoj sredinineophodno je odrediti jasne granice simboličke kulture. I to je razlog zadiskusiju ο pansemiotičkom stanovištu, koje ima sve veću primjenu usavremenoj antropologiji, usmjerenoj u pravcu tzv. nove etnografije ietnonauke. Manifestaciju pansemiotizma predstavlja i pretjerana upotrebatermina "tekst" u teorijama umjetnosti, a prije svega u teorijama literature,koje se razvijaju u Evropi. Treba još jedanput podsjetiti da je čak i Levi-Strosbio protiv primjene koncepcije semiotičkog sistema u sferi umjetničkogstvaralaštva, a da ne govorimo ο viđenju tekstualnih struktura u svakomelementu kulture, sa eventualnim dodatim značenjem.

Karakterističan primjer djelovanja pansemiotičkih tendencija u američkojantropologiji kulture je Salinsova promjena stanovišta. Njegova teorija imalaje kao polazište neoevolucionističku orijentaciju koja je, po Hariso-vommišljenju, bila bliska marksizmu. Njena dalja modifikacija vršena je podutjecajem semiotičkih koncepcija. Salinsova teorija je disciplinarno

180 J.Baudrillard, Pour une critique de l'economie politique du signe

SOCIOLOGIJA KULTURE

bliža sociologiji od čisto kulturoloških studija francuskih semiotičara. Pokazujejasnije rezultate pansemiotičke orijentacije u istraživanjima društva i kulture.

Salinsova teorija se kritički odnosi prema raznim verzijama antropološkognaturalizma i funkcionalizma i prema Marksovoj teoriji, koju Salins dijeli nadvije kategorije, po njemu, različitih paradigmata - naturalističku i kulturološku,svojstvene istoricističkoj ravni materijalizma. Salins naglašava da se u tome nepriključuje stanovištu onih filosofa koji suprotstavljaju koncepcije "mladogMarksa" kasnijim, pretežno ekonomskim, elementima njegove teorije. Salinsdrugdje vidi cezuru u Marksovim pogledima na društveno-kulturnu stvarnost.

Salinsova osnovna pretpostavka jeste tvrdnja ο jedinstvu i nedjeljivostikulture u njenom globalnom smislu. To opravdano stanovište, obrazloženo uantropološkoj teoriji, razlikuje se od prethodno predstavljenog shvatanjaglobalne kulture, jer Salins odbacuje biheviorističku interpretaciju kulture i nedozvoljava izdvajanje raznih kulturnih kategorija, čak ni u analitičkom smislu.Po njemu, cjelokupna kultura ima simbolički karakter. Ako se upotrijebi terminkoji je predložio Znanjecki, sistem svih društvenih fenomena, cjelina činjenicaljudskog života može da se definiše kao aksionormativni i semiotički poredak.Salins ne dozvoljava čak ni u ontološkoj ravni redukciju tog sistema na činoveljudske djelatnosti. Odbacuje antropološku definiciju kulture lintonovskog tipakao i Veberovu koncepciju fakata i društvenih grupa, naziva ih solipsističkim.Svaku podjelu društvenog sistema i kulture smatra pogrešnom. A isključujemogućnost argumentovanog tumačenja društvene djelatnosti ljudi, pozivajući sena njihove prirodne potrebe. Dakle, odbacuje kategoriju kulture bitisanja i uMarksovom prilazu i u bilo kojoj verziji svojstvenoj Morganovoj naturalističkojili funkcionalističkoj etnologiji.

Izdvajajući u analizi Marksove teorije dvije paradigme, Salins ne prihvataMarksovu interpretaciju i naziva je stanovištem praktičnog razuma. Prebacujemu naturalizam i utilitarizam i smatra da je Marksova kritika te dvijeorijentacije nedovoljna. Ističe teorijske vrijednosti istoricističke interpretacije,po kojoj se djelatnosti ljudi koji stvaraju istoriju odnose na uslove njihovogdruštvenog bitisanja, na istorijski oblikovano funkcionisanje čula, na načinživota (smatra ga ekvivalentom kulturnog, simboličkog i aksiomatskog obrascadefinisanja ljudskih djelatnosti). Ova strana Marksove teorije bila je do sadanekoliko puta naglašena u ovoj

158 159


studiji. Nesumnjivo, njena uloga je značajna u određivanju pogleda na funkcijekulture. Ali, ne možemo se složiti sa Salinsom da je istoricistički prilaz kulturi uprotivrječju sa dijelovima koji se odnose na njeno izvorište u sferi bitisanja, uprirodnim potrebama ljudi. Društveni život i istorijska definisanost ne ukidaju teosnovne, nužne uslove života. Salins i sam priznaje tu vrstu uslovljenosti:"Naravno, priroda je uvijek u određenom smislu načelni faktor. Nijedno društvonije u stanju da živi od čuda, pokušavajući da prevari prirodu. Nijedno društvone može da zanemari svoj biološki produžetak, određujući ga na principukulture; ne može da omalovaži potrebu za skloništem, a to su domaćinstva, ipotrebu za ishranom, koja zahtijeva razlikovanje jestivih i nejestivih supstanci.Ipak, ljudi se ne samo održavaju u životu, nego se u životu ponašaju naodređeni način."181

Taj način, naravno, određuje kultura u istorijskom procesu svog razvoja.Ovu činjenicu nesumnjivo priznaje Marksova teorija. Ο tome govore brojnitekstovi ο koncepciji načina života, istorijskim uslovima čovjekovog bitisanja, aekonomski tekstovi eksplicitno definišu, na primjer, radničku platu ne kaoekvivalent troškova biološkog opstanka ljudskog organizma, nego kaoekvivalent regeneracije radničke snage na nivou određenih istorijskih uslova izahtjeva. Salins je bio potpuno svjestan ovog Marksovog stanovišta i pozivao sena njega, ukazujući na njegovu komunikacijsku funkciju, inspirativnu za kasnijeteorije.

Možemo se složiti sa Salinsovim mišljenjem da "materijalna uspješnostljudske djelatnosti ne pojavljuje se praktički - u apsolutnom smislu, već jedinopo mjeri i obliku koje nameće kulturni sistem".182 Iako se u istoriji ljudskihzajednica dešavaju trenuci i situacije u kojima se materijalna nužnost namećeneposrednom snagom, takvi primjeri "povratka prirodi" u hobsovskom smislusu rijetki. Sagledavanje prirodnih uslova kroz prizmu kulturnog sistema neoznačava niti njihovo ukidanje, niti umanjenje njihove važnosti.

Salins tvrdi da svaka društvena primjena ima simbolički karakter, jerproizlazi iz simbolički određenog, čak naprosto simboličkog društvenogsistema. U skladu sa stanovištem prihvaćenim u ovoj studiji, podjela nasimboličke i nesimboličke, čak i na nesemiotičke aspekte kulture daje bolje

osnove za njeno razumijevanje od pansemiotičkog stanovišta. Iz toga da sve štoje predmet ljudskog iskustva može da bude znak, ne proizlazi da sve jeste usvakoj situaciji znak, čak ni tada kada je kulturno određeno. Proizvodnasredstva, alatke, mašine, nesumnjivo pripadaju sferi kulture, kulture bitisanja,ali u svojoj osnovnoj i najčešćoj funkciji nisu znakovi. Jer, znakovi neproizvode druge alatke i robu. To u određenoj kulturi rade tehnički uređaji.Znakovi ne podmiruju glad, ne štite od hladnoće, ne daju preimućstvo uoružanoj borbi, iako oblik predmeta koji podmiruju potrebe i ostvarujupreimućstvo ima kulturno određen karakter i može da vrši također i semiotičkefunkcije. Kultura na očigledan način kanališe načine podmirivanja ljudskihpotreba. Utvrđivanje ove činjenice je bilo važno otkriće društvenih nauka.Kanalisanje ipak nije istovjetno sa semio-tizacijom. To je mehanizamformiranja djelovanja iz navike, koji je trajniji od dodavanja značenja, a kojemože da se uporedi sa igrom koja se povremeno prekida i ponovo nastavlja.Stolica u ceremonijalnoj funkciji može da postane prijesto ili prijedsjednikovafotelja, ali za sjedenje ne služi taj simbolički aspekt, nego kulturno oblikovanipredmet. Običaj sjedenja na stolici, koji je kulturno formiran i ograničen napojedine kulture, najčešće jednostavno podmiruje potrebu za udobnimodmorom, a rijetko ispunjava simboličku funkciju, koja može ali ne mora da mubude dodata.

Uz to, osjećaj za udobno odmaranje nema samo prirodno izvorište. Mosopisuje ponašanje australijskih vojnika u Prvom svjetskom ratu, koji su se zavrijeme kratkih pauza u maršu čučeći odmarali. To je jedan od mnogobrojnihMosovih primjera kulturno uslovljene sposobnosti upotrebe sopstvenog tijelakao prvog oruđa, alatke.183 Svako društvo u procesu socijalizacije kanališeponašanje svojih članova u određenim situacijama u skladu sa pravilima iobrascima svoje kulture. Verbalizovana pravila imaju, naravno, semiotičkikarakter, ali nisu semiotička sva ponašanja koja su se kanalisanjem formirala.To se odnosi i na kulturu bitisanja, kao i na mnoge objekte iz društvene kulture,ο kojima će kasnije biti više riječi. U toku društvenog života ljudi rađa se,također, posebna kategorija potreba koje se podmiruju pomoću simboličkihpredmeta i radnji. Realizacija i funkcije takvih predmeta jesu oblast kojuistražuje sociologija kulture. Pravilan prilaz tim problemima zahtijeva njihovojasno odvajanje od ostalih kategorija potreba i drugih kategorija kulture.

181 M.Sahlins, Culture and Practical Reason, str. 168182 Isto, str. 164

160

183 M.Mos, Načini korišćenja tijela, u: Sociologija i antropologija

161


Utvrđivanje pojave mogućih simboličkih aspekta, dodatih raznim ele-mentima društvene kulture i kulture bitisanja, nesumnjivo je važno otkrićeantropologije kulture, etnologije i semiotike. Ali, opčinjenost tim otkrićem,izražena u idejama pansemiotizma, prije svega zatamnjuje interpretacijukulturnih fenomena u cjelini, a ne doprinosi njihovom potpunom tumačenju.

Kada se kritikuje Salinsovo stanovište, treba naglasiti da se njegovopoimanje kulture ne odnosi na pojedinačne, izuzete iz konteksta, upotrebnepredmete ili činove ponašanja, čiju pragmatičku, utilitarnu funkciju uopšte nedovodi u pitanje. Ono se odnosi na tretiranje kulture kao cjeline koju određujesimbolički karakter društvenog sistema. Prihvaćanje takvog sistema, koje sejavlja i u Marksovoj i u Dirkemovoj sociologiji, kojoj Salins zamjera nadvojnosti stanovišta, ne isključuje potrebu za pozivanjem na "praktični razum".Pozivanje na osnovne uslovljenosti fizičkih i praktičnih zavisnosti i u oblastikulture bitisanja, kao i u oblasti interakcije, dakle, društvene kulture, neophodnoje zbog definisanja ontoloških postavki teorije. Čini se da Salins ne prihvatadosljedno takvu potrebu i pored kritičkog odnosa prema pozitivističkojmetodologiji. Tu je u njegovoj teoriji praznina koja ograničava vrijednost togprilaza kulturi, kao i drugih analognih teorija.

Poslije objašnjenja stava prema tim problemima može se pristupiti daljojanalizi odnosa između društvene i simboličke kulture, kao i defini-sanjupredmeta sociologije kulture. Analiza se koncentriše na fenomene i pojmovekoji se odnose na komunikaciju.

Prilikom prethodnog vrlo uopštenog određivanja opsega pojma simboličkekulture istaknuto je da njime nisu obuhvaćeni svi semiotički fenomeni. U vezi saodnosom semiotičkih procesa prema kulturi bitisanja također je naglašeno dadruštvene djelatnosti instrumentalnog karaktera, koje prate neke njene elemente,imaju djelimično simbolički karakter. Te djelatnosti su predmet istraživanjaraznih specijalističkih oblasti sociologije. Ogroman dio društvene kulturezasniva se na komunikaciji ili, drugim riječima, na semiotičkoj interakciji. Ali,to nije cjelokupna društvena kultura.

Društvena kultura obuhvata i međuljudske interakcije, koje teku poodređenim utvrđenim obrascima, nemaju semiotički karakter, ali su vrlo važneza situaciju ljudi u društvu. To su operacije fizičke njege i zaštite, ljekarskepomoći, seksualne radnje, borba koja dovodi do raznih oblika

162

fizičkog savlađivanja protivnika. Sve ove djelatnosti zasnovane su na fizičkomoperisanju tijelom drugog čovjeka i najčešće se odigravaju u neposrednomkontaktu. Iako im se najčešće dodaju razna značenja, u njima se sadrži osnovničin spoljne interakcije u odnosu na značenje, koja posjeduje i društveni iindividualni značaj. Taj čin biće nazvan residuum interakcije. Sa gledištaznačenja, potpuno su različite smrt ratnika na bojištu i smrt zločinca kome jesud izrekao kaznu, ali interakcijski residuum obje činjenice je zajednički:eliminisanje člana zajednice, prekid ljudskog života.

Postoje u društvenoj kulturi vrlo značajne sfere koje se u mnogimsociološkim sistemima razmatraju, prije svega, ili isključivo, u njihovoj sim-boličkoj značenjskoj dimenziji. Vlast se, prije svega, vidi u kategorijama ce-remonije, insignija, birokratskih - u veberovskom smislu - operacija koje se vršena znacima i simbolima. Klasna struktura je analizirana u kategorijamasimboličkih izraza prestiža, potrošnje, kao ostentativne manifestacije bogatstva,etiketskih manifestacija dominacije, podređenosti ili jednakosti.

U osnovi tih raznovrsnih semiotičkih atributa društvenih fenomena nalazese ipak važni - u pogledu praktične važnosti - interakcijski residui vlasti, klase,porodične uloge, profesionalne funkcije. To nije izgubio iz vida Maks Veber,definišući vlast kao sposobnost nametanja sopstvene volje ponašanju drugihljudi, a klasu kao skup ljudi koji imaju identične životne šanse, tj. mogućnostdobijanja na tržištu određenih dobara i usluga koji se po stepenu i karakterurazlikuju od mogućnosti članova druge klase. Realizacija vlasti pretpostavljamogućnost i dozvolu legalne upotrebe sile. Pojam legalnosti, prema ovomshvatanju, odnosi se na semiotički aspekt, ali primjena sile predstavljainterakcijski residuum. Rezidualan karakter posjeduje također ekonomskaklasna privilegija, iako se privilegije te vrste ne manifestuju u samim residuima.

Habermas, polazeći od Veberove koncepcije racionalizacije, izdvojio jedvije osnovne vrste ljudske djelatnosti. Prva, koju je nazvao radom, obuhvataracionalno-svrsishodne, instrumentalne djelatnosti, koje proriču po tehničkimzakonima, sankcionisane samom uspješnošću, efikasnošću; ova vrsta djelatnostiokrenuta je ka stvarnosti kojom upravljaju uzročno-posljedične veze nezavisneod konvencije. Ta vrsta se odnosi na ono što je u ovoj raspravi definisano kaokultura bitisanja, ali obuhvata, također, i strateške djelatnosti između ljudi.Druga vrsta djelatnosti obuhvata radnje, djelatnosti koje je Habermas definisaokao komunikativnu interakciju, dakle,

163

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

semiotičku. Njihova efikasnost zavisi od interpretacije koju će dobiti, onepodliježu normama i realizuju se isključivo u interakciji između ljudi.184

U Habermasovoj teoriji ova podjela se odnosi na legitimizovanjedruštvenog sistema. Habermas je, analizom istorijskih oblika legitimizacije,došao do kritike njene tehnokratske verzije, koja je vezana za brisanje graniceizmeđu "rada" i komunikacijske interakcije. Markuze je u djelu OneDimensional Man, negodujući zbog postvarivanja cjelokupne kulture, predlagaoproširenje komunikacijskih simboličkih odnosa na sve predmete ljudskedjelatnosti, uključujući i prirodu. Prihvatio je, dakle, pansemiotičko stanovište,ali ne kao teorijsku tezu, već kao praktični postulat. Semiotičnost nije, ponjemu, bila princip koji se realizuje u aktualnoj stvarnosti, nego princip kojizahtijeva realizaciju.

Habermas u svojoj kritici tehnokratske legitimizacije nije tako formu-lisaoutopijske teze, ali je također negodovao zbog prenošenja u društvenu sferupostvarenih principa, koji regulišu instrumentalnu sferu "rada".

S druge strane, Habermas je i sam tvrdio da se funkcionisanje društvenihsistema ne iscrpljuje u oblasti komunikacije. Konvencionalnoinstitucionalizovan društveni sistem obuhvata također i podsisteme, kao što suprivreda, državni aparat u makrostrukturi, a u mikrostrukturi, na primjer, brojnefunkcije porodice, koje imaju instrumentalni karakter, određene su praktičnomsposobnošću (Aufgabe und Fertigkeiten). Do tog momenta Habermasovojkoncepciji se približava pojam interakcijskog resuduuma. Ali, cjelinaHabermasove kritičke koncepcije ne odnosi se prvenstveno na problem utjecajakoji na društvene probleme ima realni sistem odnosa koji se tiče instrumentalnihdjelatnosti, već primjenljivih istorijskih oblika njegove interpretacije.

Ova teorija predlaže promjenu ideoloških principa u prilazu realnimvezama stvari.

Tom realnom spektru društvenih pojava, koje su infrastrukture svihsemiotičkih i simboličkih elemenata djelatnosti, posebnu važnost pridajeklasična marksistička sociologija. Koncept društvene strukture kod Marksa iEngelsa polazio je od životnih procesa određenih individua, ljudi viđenih urealnom empirijskom procesu njihovog razvoja u određenim uslovima:

184 M.Weber, Wirtschaft und Gesellschaft; R.Bendix, Max Weber, J.Habermas, Technikund Wissenschaft als "Ideologie"; također uporedi: T.McCarthy, The Critical Theory ofJürgen Habermas.

SOCIOLOGIJA KULTURE

"Ljudi su tvorci svojih predstava, ideja itd., ali to su realni djelatni ljudi, kojeuslovljava određeni razvoj proizvodnih snaga itd."185 Polazi se od ljudi koji surealno aktivni i na osnovu tog njihovog realnog životnog procesa reprodukuje serazvoj ideoloških refleksa i odraza tog procesa. Definisanje simboličkih oblikasvijesti kao odraza društveno-ekonomskog bitisanja ljudi ne označava, kao štoje poznato, omalovažavanje tih oblika i negiranje svakog njihovog utjecaja nadruštvenu stvarnost.

Veberova trodimenzionalna podjela društvene stratifikacije doprinijela je,također, i razvijanju koncepcija koje naglašavaju simbolički karakter društvenihodnosa. Razlikujući društveni stalež od klase, Veber je smatrao da je staležprimarni element društvene strukture. Analiza vjerskih sistema, a djelimičnošira analiza simboličke kulture stare, antičke Grčke, Kine, Indije i Izraela,predstavljala je osnov koncepcije društvenog staleža kao sloja, čije mjesto udruštvenoj hijerarhiji određuje stepen realizacije cijenjenih simboličkihvrijednosti: svetosti, znanja, časti.

Prenoseći pojam staleža na savremeno društvo sa različitim pokazateljimadruštvene hijerarhije, Veber je pokazao obrazac definisanja društvenog staležakao pozicije koju ne određuju učešće u proizvodnji i mogućnost prisvajanjaekonomskih dobara, već način potrošnje određen u okvirima svojstvenog stilaživota, običajne privilegije i restrikcije koje se izražavaju u društvenimkontaktima i bračnim vezama. U određivanju staleškog položaja prestiž igra istuulogu koju ima posjedovanje u određivanju klasnog položaja.

Ističući mogućnost nepodudaranja ova dva kriterijuma društvenogpoložaja, Veber je ipak uviđao da posjedovanje sa neobičnom pravilnošćuprelazi u faktor prestiža. Takvom zaključku su se priklanjali razni komentatori isljedbenici Veberove teorije društvene stratifikacije, na primjer Kal, Krosland,Risman, koji govori ο tendencijama kristalizacije i podudarnosti pokazateljadruštvene strukture u kapitalističkom društvu. U poljskoj sociologiji taj problemrazvijaju Vesolovski i Košir-Kovalski.186 Vesolovski je razmatrao mogućnostmanipulisanja faktorima nepodudarnosti statusa,

185 K.Marks, F.Engels, Njemačka ideologija, Djela, tom 3, str. 53, 55186 Stratifikacija i društveni razvoj; L.Reissman, Class in American Society; S.Košir-

Kovalski, MaL· Veber i Karl Marks; od istog autora, Klase i države; VVesolovski, Klase, slojevi i vlast; od istog autora, Teorija, istraživanja, praksa; od istog autora, Studije iz sociologije društvenih klasa i slojeva; R.Bendix, S.M.Lipset, Class, Status and Power; The SocialAnalysis of Class Structure, red. F.Parkin.

164 165


koja bi u situaciji neantagonističkog klasnog sistema mogla da osigura većeosjećanje jednakosti. Naravno, s gledišta ovdje razmatranog problema tanepodudarnost morala bi da bude vezana za takvu situaciju u kojoj bi određenesatisfakcije u rezidualnoj sferi morale da prate određene elemente statusnogizdvajanja, iako bi raznim aspektima statusa mogle da odgovaraju raznesatisfakcije. Potpuna lišenost residuuma, čisto autoteli-čno zadovoljstvo možetrajno da zadovolji jedino malobrojne, "izabrane", kao što je Georgeov Učenik.Polemika sa koncepcijama pansemiotizma, kojima se suprotstavljaju koncepcijeinterakcijskih residuuma kao osnove društvene kulture, ne znači da seomalovažava uloga simbolizma. Analiza te uloge je zadatak sociologije kulture.Mnogi autori, prije svega oni iz kruga utjecaja strukturalizma, bili su fasciniranisimboličkim aspektima ili funkcijama fenomena, tako da je to dovelo doomalovažavanja, ili čak negacije, svakih drugih funkcija elemenata ljudskestvarnosti.

Ipak, van simbolizacije i svake semioze nalaze se "tvrde činjenice". I onepodliježu interpretaciji zasnovanoj na promjenljivim istorijskim konvencijama.Ali se ipak ne svode isključivo na takve interpretacije. Ostaju kao određennesvodiv ostatak koji se ispoljava u činovima nesemiotičke, ali kulturološkeinterakcije. Odatle potiče za njih ovdje predložen naziv: residuum. Na njima, ane na samim simbolima, zasniva se društveni sistem, kojem semiotičkimehanizmi kulture daju tumačenje koje se često u ljudskoj svijesti nameće jačeod ovog fundamentalnog sistema pojava.

Značenje i simboli posreduju u odnosima između ljudi, ali ti odnosi se nesvode na semiotičke medije. Vlast se realizuje ne samo u davanju i primanjunaredbe, nego i u njenom izvršenju. Oblik naredbe, koja može da bude odredba,preporuka, nalog, vezan je za rezidualni sloj funkcioni-sanja vlasti, od kojegzavise kategoričnost pridržavanja, oblici sankcije, a to se rijetko ograničavaisključivo na simboličku sferu. Zatvor može da postane simbol, kaznenipravilnik je zbir normi i ima karakter semiotičke poruke, ali vrata ćelije, rešetkei zatvorski zidovi realno, a ne simbolički, ograničavaju slobodu zatvorenika,isključuju ga iz glavnih sfera života zajednice, nameću mu način, režimnesimboličkih ponašanja, a prije svega odustajanje od mnogih djelatnosti,ograničavaju podmirivanje potreba, konkretno određuju mjesto i vrijeme zaizvršenje glavnih životnih radnji. Klasna struktura se izražava u mnogim sebisvojstvenim simboličkim atributima. U osnovi tih odlika, kao glavni faktori kojiih uslovljavaju, nalaze se ipak realne razlike u korišćenju u društvu dostupnihdobara,

SOCIOLOGIJA KULTURE

načina rada, organizacije života. Klasna struktura zasniva se na nejednakimmogućnostima raspolaganja ekonomskim dobrima, vremenom, na različitomodnosu prema drugim ljudima. Ta uslovljenost može da bude zavisnost uposljednjoj instanci, zavisnost koja se neposredno manifestuje i u objektivnim iu subjektivnim razlikama, ali koje su rezultat mjesta u društvenoj strukturi,razlikama u dostupnosti simboličkih vrijednosti, semiotičkoj kompetenciji,pokazateljima društvenog prestiža. Posljednja instanca simbola ipak ostajuspoljne djelatnosti. Tako shvaćena interakcijska residua pojavljuju se i u makroi u mikrostrukturama. Sadrže se u "subinstitucionalno" određenim ulogama,kojima se bavi teorija dinamike malih grupa: u ulogama vođe, najomiljenijegčlana grupe, i u institu-cionalizovanim ulogama mikrostrukture: u ulozi ocaporodice, majstora, učitelja. Residua se izražavaju u funkcionisanju uloga uvelikim institucijama koje stvaraju društvenu makrostrukturu: u ekonomskoj,javnoj, društvenoj, vjerskoj, vojničkoj organizaciji.

Mnoštvo uloga svakog pojedinca i različit karakter njegovog mjesta iodnosa koji određuju njegovo istovremeno pripadanje raznim grupama ikrugovima, razlog je prihvatanja prije interakcionističke koncepcije društva,nego supstancijalne. S gledišta društvene kulture, važno je ono što se dešavaizmeđu pojedinaca i grupa u njihovim raznovrsnim uzajamnim relacijama. Ali,to ne može da proiziđe iz same analize ljudi kao bioloških i psihološkihindividua. Biološki, psihički i demografski sastav ljudskih populacija također jefaktor koji uslovljava interakcijska residua. Važnost ovog faktora proističe izprirodnog karaktera tih uslovljenosti. Ali, to nije jedina kategorija kojauslovljava, niti kategorija koja djeluje samostalno. Manifestacija pojedinačnihodlika mijenja se zavisno od grupnih i situacijskih interakcijskih sistema. Čak iako ovi sistemi nisu u stanju da promijene imperativne potrebe ljudi, određujućirelacije između pojedinaca, oni modifikuju mogućnosti njihove realizacije, aprije svega njihovu društvenu ocjenu, dakle značenjsku i simboličku sferudruštvene kulture. Na to svojstvo povezanosti između ljudi može da se odnosicitirana Parsonsova tvrdnja da društveni sistem predstavlja organizaciju dje-latnosti koja povezuje značenje sa konkretnim uslovima realne sredine.

S obzirom na navedene u prethodnom poglavlju semantičke nesporazumezbog dvoznačnosti termina "značenje", može se ustvrditi da interakcijskaresidua imaju - ex definitione - veliki značaj u društvenom životu, ali da nemajuznačenje u semiotičkom smislu. Dodavanje značenja

166 167


residuima i množenje elemenata semiotičkog karaktera, koji odudaraju odrezidualne ravni, rasprostranjena je praksa u društvenim odnosima. Po Berkovojdefiniciji, sve faktičke zavisnosti između ljudi prolaze kroz "filter" simboličkeinterpretacije koja se na njih odnosi. Prije svega, istraživanje motiva ima kaoneposredan predmet semiotičke, jezičke fenomene. U jezičkim kategorijamaformulisan je cilj djelatnosti, kada do takve formulacije dolazi.187 Pristalicesimboličkog interakcionizma, čije stanovište je formirano pod Midovimutjecajem, ali i pod uticajem Berkovih novijih koncepcija, posebno su razvileanalizu simboličkih društvenih djelatnosti. Ipak, bili su skloni da pripišu timdjelatnostima osnovnu ulogu u formiranju društvenog života. Takvo tumačenjese u ekstremnom obliku pojavilo u Dankanovoj teoriji, prema kojoj secjelokupan društveni sistem zasniva na simbolizaciji koja predstavlja sistemsporazumijevanja, društvene nadređenosti, podređenosti i jednakosti.188

Nesumnjivo je da simbolički izrazi hijerarhije igraju vrlo važnu ulogu udruštvenom životu, ali cjelokupan društveni poredak se ipak ne svodi na njih.Na primjer, poredak ne može da bude promijenjen isključivo pomoću samepromjene njegove konvencionalne interpretacije. I u odnosima čovjeka sadrugim ljudima, kao i u njegovoj prirodnoj situaciji, postoji sfera krajnjihuslovljenosti, utjecaja koji se ne mogu svesti ni na kakvo semiotičko djelovanje,a to je rezidualna sfera. Čovjek, i to jedino čovjek, podložan je djelovanjusimbola, koji može da bude posredan put modifikacije sistema društvenihodnosa i situacije u spoljnom svijetu prirode. Određena vulgarna interpretacijaistorijskog materijalizma predstavljala je mehanizam nužnih, objektivnih uslovl-jenosti kao mehanizam koji djeluje automatski i neposredno. Takav prilaz jesuprotan već predstavljenom stanovištu Marksa i Engelsa.

U takve, kao i u sve slične, iako polaze od drugih pretpostavki, inter-pretacije mehanicističke koncepcije, neophodnu popravku i dopunu unosekoncepcije humanističke spoznajne sociologije, analize motiva, simboličkoginterakcionizma. Pošto ljudi djeluju, najčešće, svrsishodno, sa nekim ciljem,"analiza njihove djelatnosti mora da obuhvati i ciljeve koje sebi postavljaju, nepoprimajući ni najmanje na taj način teleološki karakter. A ciljevi su formulisanina semiotički način. U normativnom

187 K.Burke, A Grammar of Motives188 H.Duncan, Communication and Social Order, posebno uporedi str. 486-7.

aksiološkom obliku prenose se pojedincima i grupama i tako postaju jedan, aline i jedini uslov koji određuje faktičku djelatnost.

Ali kada analiza društvenih pojava jednostrano smjera ka naglašavanju toguslova, kada apsolutizije njegov utjecaj i dokazuje njegovu isključivost, tada setreba vratiti osnovnim, ontološkim pretpostavkama, a valja i podsjetiti naEngelsovu sarkastičnu priču ο energičnom tipu, čovjeku koga nije spasilo odpotonuća ubjeđenje da može da uništi djelovanje fizičkih zakona svjesnimčinom volje. Primjer naivnosti ili hipokrizije bilo je u tradicionalnimudžbenicima istorije tumačenje izbijanja Alžirskog rata 1830. godine uvredomčasti Francuske, pošto je njenog ambasadora udario lepezom beg, ili tumačenjeučešća Engleske u Prvom svjetskom ratu moralnim ogorčenjem Engleza zbognjemačke povrede neutralnosti Belgije. U osnovi tih činova bili su ekonomsko-politički uzroci, koji su se izražavali u raznovrsnim interakcijskim residuima:šta su građani i vlada jedne od tih zemalja mogli da učine u odnosu na drugu, štasu mogli da dobiju ili da daju, od kakvih su stvarnih činova strahovali. Činponašanja, vezan za te činjenice, bio je pokazatelj tog rezidualnog stanja stvari iu tome je, iako ne isključivo, njegov društveni značaj, čak i ako učesnicidogađaja nisu u potpunosti ni svjesni tih mehanizama sopstvene reakcije.

Kao što se vidi iz navedenih primjera, pojam ovako shvaćenih inter-akcijskih residua ne odnosi se na nevažne ostatke analiziranih pojava. SličnoParetovom shvatanju, residuum označava nesvodljive uzročne mehanizme kojise nalaze u osnovi radnje, kojih često nismo svjesni, a oni su povezani mnogimposrednim karikama sa semiotičkim oblicima ponašanja. Za razliku od Paretoveteorije, residua se ne prihvataju kao instinktivni, nagonski izvori djelatnosti, većkao obrasci formirani pod utjecajem sistema odnosa i društvenih interakcija.Residua se pojavljuju i u makro i u mikrostrukturi. U mikrostrukturi, uostalom,ona prethode kao faktor neposrednog iskustva. Povezivanje residua saekonomskom situacijom česta je pojava, ali ona ne iscrpljuje sve oblikerezidualnih zavisnosti ljudi.

Osovski je nazivao naivnošću stanovište istraživača koji nisu prošli krozškolu marksističke analize snaga koje djeluju u osnovi istorijskih događaja, akoja omogućava otkrivanje racionalizacije i derivacije, kojima ljudi čestopokrivaju stvarne uzroke i motive svoje djelatnosti. Bogat spisak takvihderivacijskih operacija sadrži Traktat opšte sociologije

168 169


Vilfreda Pareta, na koga se Osovski često pozivao. Osovski je ipak skretaopažnju na jednostrano shvatanje motivacija koje imaju svoje faktičko izvorište uraznim aspektima, dimenzijama ličnosti i društvenim relacijama, shvatanjeprimijećeno u nekim pojednostavljenim interpretacijama vršenim napretpostavkama istorijskog materijalizma.189

Tek ako se uzme u obzir raznovrsnost faktora koji uslovljavaju društvenudjelatnost ljudi u cijeloj njenoj složenosti, može se pristupiti analizi uloge koja udruštvenom životu pripada operacijama vršenim na samim simbolima i pomoćusvih kategorija znakova i simbola. Uostalom, definisanje te uloge zahtijeva daljaistraživanja.

Instrumentalni oblici komunikacije prate gotovo sve kolektivne djelatnostiljudi i ovi oblici su glavni predmet socioloških analiza. To su interakcijeostvarene u društvenim procesima, društvenim odnosima, ulogama igranim udruštvenim situacijama. U njima se najizrazitije manifestuje društvena kultura,iako se ne svodi isključivo na njih.

Sfera autoteličke komunikacije, na kraju, ipak postoji. Karakter tog pojmaje već djelimično definisan u vezi sa aksiološkim kriterijumom kulture. Daljaanaliza tog oblika komunikacije biće povezana sa ukazivanjem na neophodnaograničenja u primjeni tog pojma. Ta autotelička ili kvazi-autoteličkakomunikacija, vezana za hipertrofiju semiotičkih procesa, predstavlja predmetsociologije kulture u ovdje prihvaćenom značenju.

189 S.Osovski, Iz pitanja društvene psihologije, Djela, tom 3, str. 124 i dalje.

VIII. MODELI I FUNKCIJE SIMBOLIČKOGKOMUNICIRANJA

Pragmatički prilaz simboličkoj kulturi predstavlja glavnu, pravu oblastistraživanja društvene sociologije i psihologije. U sadašnjem stadi-jumu razvojarefleksije u toj oblasti sociologija crpi pojmove i interpretaci-jske koncepcije izdvije različite naučne discipline: iz teorija masovne komunikacije i strukturalnelingvistike. Teorije masovne komunikacije imaju također interdisciplinarneosnove. Pored dosta čvrstih veza sa sociologijom, ne mogu se ipak smatrati zaoblast sociološkog proučavanja. Teorije masovne komunikacije povezane su sadruštvenim naukama, a djelimično sa prirodnim i matematičkim, doklingvističke teorije komunikacije imaju svoje izvorište u humanističkimdisciplinama, koje graviti-raju ka društvenim naukama.

Ove dvije spoznajne orijentacije razlikuju se po tumačenju društvenihprocesa. Istraživanja masovne komunikacije bave se fenomenima koji se odnosena velike društvene strukture, orijentisana su egzaktno empirijski, primjenjujukvantitativne metode. Često služe neodložnim praktičkim ciljevima i djelimičnoimaju opisni karakter. Teorije koje imaju lingvističku genezu formulišu tvrdnjevećeg stepena opštosti, koje se odnose na fenomene čiji modeli obuhvataju svekomunikacijske procese. Kada se prihvati, kao polazište, takva podjela na dvijeravni sociološke analize simboličke kulture, može se vidjeti da jedna od njihuzima u obzir uslovljenost te kulture fenomenima koji su predmet svakesociološke interpretacije - to su fenomeni društvene strukture sa njenimraslojavanjem, procesi društvenih preobražaja vezanih za kulturu bitisanja,dinamizam međugrupnih odnosa. Simbolička kultura je shvaćena kao zavisnaod te kategorije fenomena, ali isto tako i kao faktor raznovrsnih utjecaja na njih:faktor istorijski promjenljiv i zavisan od razmatrane oblasti djelovanja.

Druga ravan pragmatičke analize simboličke kulture izdvojena jeanalitički, s obzirom na društvene faktore i one koji pripadaju kulturi bitisanja,čiji utjecaj na simboličku sferu je najneposredniji, povezan sa uslovimakomunikacije koji je konstituišu, sa sredstvima simboličke

170 171


poruke, njihovim specifičnim odlikama i komunikacijskim svojstvima. Ovaravan može da se definiše kao neposredan društveno-tehnički okvirkomunikacije u sferi simboličke kulture. Za njenu bolju spoznaju posebanznačaj ima specijalizovana semiotička ili semiološka nauka, koja se razvija uokvirima nekoliko složenih humanističkih disciplina, koje obuhvataju u svojimistraživanjima i analizama pragmatički aspekt komunikacijskih procesa.

U poglavlju posvećenom semiotičkom kriterijumu kulture ocrtana je shemaanalize semiotičkog procesa, ali je tada služila kao osnov karakteristike itipologije znakova. S gledišta pragmatičke teorije - u Morisovom smislu -znakovi ipak nisu samostalan predmet proučavanja, nego moraju da budurazmatrani kao faktori društvenog procesa komunikacije, dakle kao instrumentipovezivanja ljudi u semiotičkoj interakciji.

Model takvog procesa ili sistema semiotičke interakcije najčešće sepredstavlja kao dinamičan sistem od nekoliko elemenata:190

designat

značenje

pošiljalac----- ► poruka -----► primalac

kod

kontakt

Crtež 2

Zavisno od koncepcije, značenje može da bude izjednačeno sa predmetomna koji se znak odnosi, a kontekst sa kontaktom. Osnovna shema komunikacijeje ipak opšteprihvaćena. Ova shema se u nekim vidovima podudara sa shemamakoje konstruišu istraživači procesa masovne komunikacije. Po klasičnoj u tojoblasti Lasvelovoj formuli, istraživanje masovne komunikacije mora daodgovori na pet pitanja: ko poručuje, šta, kome, kojim kanalom i sa kojimefektom.

Poređenje oba obrasca pokazuje da su njihova tri osnovna elementa, kojase nalaze na nivou ose lingvističkog modela, formalno identična. Razumljivo jeda se i pošiljalac i primalac nalaze u središtu pažnje sociološki ili pragmatičkimarkiranih teorija komunikacije. Već tumačenje poruke znatno se razlikuje ukoncepcijama koje imaju različitu disciplinarnu orijentaciju. Istraživačimasovne komunikacije ne udubljuju se uvijek u sintaksički i semantički aspektznakova. Analiza poruke, koja je prije svega primjenjivana u američkimteorijama, ima prevashodno karakter kvantitativne analize sadržaja, korisne uistraživanju relativno jednostavnih informativnih poruka i proizvoda masovnekulture. Ali, ne može da bude korisna u spoznaji složenih umjetničkih ilinaučnih djela. Brojanjem scena nasilja ili ubistava moguće je ukazati na sličnostizmeđu kriminalističke televizijske serije i Šekspirovih tragedija. hoak, pomoćutakve analize ne mogu se odrediti odlike svojstvene Sekspirovom stvaralaštvu.

Problem istraživačkih tehnika koje služe pragmatičkoj analizi porukasimboličke kulture biće i dalje predmet refleksije. Treba naglasiti da je udruštvenim naukama interesovanje za fenomene masovne komunikacijeprethodilo dubokoj teorijskoj analizi samog procesa komunikacije. Istraživanjafenomena masovnih medija (mass media) bila su okrenuta makrodruštvenimposljedicama široke distribucije jednoobraznih sadržaja pomoću tehničkihsredstava. Pretpostavljala su, a ne utvrđivala, uni-formistički utjecaj togmehanizma i formiranje jedinstvenog, jednoobraznog, a istovremenoatomizovanog masovnog društva.

Fatalistička koncepcija moćnog, neukrotivog djelovanja medija bila jekritikovana i modifikovana u američkim istraživanjima pedesetih godina. Tomeje doprinijelo otkriće procesa dvostepenog protoka informacije, čije su karikemale neformalne grupe, koje posreduju između pošiljalaca i individualnihprimalaca masovnih poruka. Tu novu dimenziju uzimale su u obzir studijeLazarsfelda i Kaca, Srama, M. i Dž. Rajlija.191 Ipak to još nije označavaloširenje koncepcije komunikacije na sve njene oblike, jer su masovna sredstva idalje bila glavni predmet interesovanja, a male grupe su bile razmatrane kaokarike selekcije dalje poruke i eventualne ocjene sadržaja. Tek sljedećihdvadeset godina, i ne bez utjecaja penetracije

190 R.Jakobson, Poetika u svjetlu lingvistike; također uporedi: H.Markjevič, Glavniproblemi znanja ο književnosti, odjeljak 3.

191 E.A.Katz, P.F.Lazarsfeld, Personal Influence; W.Schramm, Process and Effects ofMass Communication; J.W.Riley Jr., M.White Riley, Mass Communication and the SocialSystem

172 173


semiotičkih koncepcija, zapaženo je povezivanje istraživanja masovnih medijasa opštom analizom komunikacijskog procesa, koja obuhvata njegovuantropološku, psihološku i lingvističku dimenziju.

Kao što je prethodno naglašeno, istraživanja masovne komunikacije često,ako ne isključivo, operisala su makrodruštvenim okvirom. To je bilo vezano zakarakter medija shvaćenih kao sredstva koja djeluju na brojnu publiku čitavihzemalja, regiona ili velikih teritorijalnih zajednica. Taj makrodruštveni prilazčesto u suštini nije označavao analizu slojevitih procesa komunikacije sobzirom na karakter društvene strukture. Taj prilaz je pratila koncepcijamasovnog društva kao koherentne anonimne i u znatnoj mjeri pasivne,atomizovane publike. Kada su proučavane manje zajednice, tada su biletretirane kao pars pro toto traženjem u njihovim okvirima odrazaopštedruštvenih zakonitosti. Takva je bila interpretacija Kaca i Lazarsfelda ugradu Dekaturu ili Vornera u Jenki Sitiju.

Makrostrukturalni prilaz medijima povlačio je postulat svestraneinterpretacije njihove uslovljenosti i utjecaja, koja je obuhvatala vrlo različitefaktore društvene strukture. Prvobitna Lasvelova formula od pet tačakapokazala se ovdje nedovoljnom ili je zahtijevala proširenje uvođenjem svihmogućih kategorija društvene uslovljenosti. Trebalo je dopuniti Lasvelovregistar pitanjem u kojim uslovima se ostvaruje komunikacija i dosta širokotretirati odgovor na pitanje ko je pošiljalac i primalac poruke. Tada je lakouključiti u okvire problema vezanih za pošiljaoca cjelokupnu problematikuorganizacije komunikacijskih procesa, a primalac prestaje da bude anonimanelement masovne publike, nego će biti razmatran kao član određene klase, sloja,kategorije, društvene grupe.

U težnji za svestranošću, sheme sistema komunikacije postajale su svezamršenije i složenije. Predstavljene u obliku dijagrama, u suštini su modelcjelokupne društvene strukture, gdje se na poseban način ističe mjesto medija iuloga komunikacijskih procesa u tom sistemu. Kao primjer mogu da posluže DeFluerov model, Molova dinamična shema, kao i Tjudorov model koji ovdjepredstavljamo na osnovu monografije Goban-Klasa.192

Tjudorov model, u poređenju sa drugim sličnim modelima, odlikujerelativna jednostavnost, pošto su složeni kompleksi faktora koji uslovl-javajuprocese masovne komunikacije (treba dodati - koji su također povratnouslovljeni procesima masovne komunikacije) nazvani u njemu

192 T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje

opštim pojmovima: kultura i društvena struktura. To ipak rađa teškoće u podjelitih dviju sfera fenomena.

Model komunikacija A. Tjudora

Ako je obrazac podrobniji i kompletniji, sveobuhvatan, onda je teža idiskutabilna njegova realizacija u empirijskom istraživanju, tada je blizuuniverzalnoj koncepciji međuzavisnosti svih društveno-kulturnih fenomena,koncepciji koja ima, prije svega, deklarativan karakter, a nije realan osnovoperacionalizacije empirijskih istraživanja. Takvi modeli su u suštini shemecjelokupne problematike svojstvene sociologiji, sa određenom koncentracijomna probleme masovne komunikacije kao društvene funkcije. U sadašnjoj fazirazvoja sociologije, mogu da budu jedino osnov opisne, više istorijske negosociološke, karakteristike proučavanih fenomena.

174 175

Antonjina Kloskovska _______________________________________________

Lingvistički model komunikacije mnogo jasnije izdvaja semiotičke proceseiz cjeline društveno-kulturnih fenomena. Osnovni termini tog modela: poruka,značenje, köd, nalaze se u centru pažnje istraživača i predmet su već razvijenihteorijskih razmatranja koja omogućavaju formulisanje tvrdnji sa većimstepenom opštosti nego što je to slučaj u sociološkim analizama masovnekomunikacije. To omogućava činjenica da u tom prilazu procesi masovnekomunikacije nisu odvajani od ostalih oblika semiotičke interakcije. Toomogućava traženje zakonitosti i odlika, karakterističnih za komunikacijuuopšte.

U semiotičkom modelu komunikacije poruka se nalazi na presjeku dvijeose koje označavaju glavne linije analize cijelog procesa. Zbog znatneraznovrsnosti mogućih funkcija, poruka se uvijek nalazi u centru kao faktor, sobzirom na koji se ostvaruju proučavane funkcije. Ova posljednja tvrdnja imaposeban značaj za određivanje zadataka sociološke analize svihkomunikacijskih procesa, dakle i fenomena simboličke kulture.

Odgovarajući termini za sociološku analizu nalaze se na nivou ose modela.Pojmovi pošiljalac i primalac odnose se na društvene uloge određene u procesukomunikacije i od njega zavisne. U cjelokupnoj empirijskoj stvarnosti te ulogese ne mogu odvojiti od cjeline njihovih raznovrsnih institucionalnih pokazatelja.Homansov pokušaj takve empirijske "subinstitucionalne" izolacije u odnosu naširoko shvaćene fenomene ljudskih interakcija bio je neuspješan.

Također, društveni akteri semiotičke interakcije nisu izolovani odraznovrsnih faktora institucionalnih uslovljenosti, koje nisu vezane isključivo zakomunikacijski karakter njihovog odnosa. Te faktore smo ovdje nazvaliinterakcijskim residuima. Sociološka analiza ne može da zaobiđe ove faktore,ako želi da u potpunosti obuhvati proučavanje pragmatičkog aspektakomunikacijskih procesa. Glavni zadatak u ovom prilazu je ipak postavljanje ucentar pažnje semiotičkog procesa. Dakle, treba prihvatiti kao polazište odnosizmeđu pošiljaoca i primaoca, određen na horizontalnoj osi modela. Iz togaproističe nužnost da se uloge obje te društvene kategorije vide u odnosu naporuku i da se, sa gledišta poruke, prije svega analizira njihov karakter. Usuprotnom, izgubiće se posebnost proučavanog kompleksa kao sistemakomunikacije, a pošiljalac i primalac biće predmet analize jedino kao društveno-demografske kategorije, izdvojene iz konteksta dinamičnog sistema njihovekomunikacijske povezanosti.

SOCIOLOGIJA KULTURE

Postoje brojne monografije iz specijalističkih oblasti sociologije kulturekoje se ograničavaju na takvo tretiranje socioloških varijabli komunikacijskogsistema. Takav prilaz je, na primjer, karakterističan za sociologiju umjetnosti isociologiju nauke, a rezultat je raznih faktora. Može da proizlazi iz teorijskogstanovišta koje je prihvatio istraživač ili iz slučajnih ograničenja i teškoćaprouzrokovanih složenošću predmeta koji zahtijeva ne samo sociološke, nego ihumanističke, estetske ili naučne kompetencije.193 Taj problem će biti uslijedećim poglavljima razmatran u odnosu na uže definisane oblasti simboličkekulture.

Koncentrisanje pažnje na poruku nameće, sa sociološkog gledišta,probleme koji se ne iscrpljuju u poznavanju teorije humanističkih fenomena, učijim okvirima se nalaze raznovrsne poruke koje funkcionišu u procesusimboličke komunikacije. Sociološka istraživanja tih fenomena ne mogu i nesmiju da budu nadomjestak teorije nauke, umjetnosti, literature. Njihov zadataknije imanentna analiza djela, već spoznaja njegove funkcije u društvenomprocesu komunikacije. Ali, nije uvijek moguće obuhvatiti potpuni ciklus togprocesa koji teče, prouče između karika stvaralac-pošiljalac -> poruka ->primalac; a u optimalnoj analizi, uključujući i povratnu reakciju: primalac ->pošiljalac.

U pojedinim sistemima komunikacije veze koje treba i koje se moguuhvatiti ograničavaju se na odnos: pošiljalac -> poruka ili poruka -> primalac, ito ne samo zbog tehničkih poteškoća, već zbog opravdanih teorijskih uzroka.Model komunikacijskog sistema koji primjenjuju lingvisti, uzimajući uvijek kaopolazište poruku, raspoređuje na drugi, sebi svojstven način akcente procesakomunikacije, s obzirom na moguće primarne, glavne funkcije poruke.

Jedan od prvih primjera takve analize je psihološka koncepcija KarlaBilera, koji je uzeo tri elementa sistema komunikacije: pošiljaoca, primaoca ipredmet iskaza. U skladu sa tom podjelom izdvojio je tri osnovne funkcijeporuke: emotivnu funkciju, koja izražava stanje pošiljaoca, kona-tivnu iliokrenutu primaocu, koja se zasniva na navođenju na nešto i funkciju okrenutunekom predmetu ili osobi, nazvanu referencijalnom. Roman Jakobson je tajmodel proširio, služeći se već predstavljenim komunikacijskim modelom odšest elemenata. Njegova analiza se odnosila na

193 F.Znanjecki je zauzimao takvo stanovište s obzirom na svoju teoriju društvenih pojava kaoposebnog dijela kulture.

176 177


funkciju literarnih poruka, ali uz neveliku modifikaciju može da budeprimijenjena u analizi uopšte svih simboličkih ili semiotičkih poruka.

Po Jakobsonu, svakom elementu sistema koji je u poruci posebno ispoljenodgovara različita funkcija. Koncentrisanje na pošiljaoca ispoljava emotivnu (iliekspresivnu) funkciju, na primaoca - konativnu (ili apela-tivnu), na designat -referencijalnu (ili spoznajnu), na kod - metajezičku, na kontakt - faktičnufunkciju.194

Prve tri funkcije ne treba u uvodu posebno objašnjavati. Ako porukaizražava stanja, emocije ili misli pošiljaoca i ako je tako primana, ostvaruje prijesvega ekspresivnu funkciju. Takav karakter ima lirska poezija, prepiska kojasadrži intimne iskaze autora, izjava sagovornika koja informiše ο njemu,slikarski autoportret. U svakoj od tih oblasti umjetnosti stvaralac također možeda izrazi sebe u drugim oblicima, prividno udaljenim od njega i njegovog stanja,koji služe isto tako potpunoj ili čak izrazitoj ekspresiji.

Poruke koje vrše konativnu funkciju odlikuje upotreba imperativa,normativnih rečenica ili - proširujući tu funkciju na apelativnu - apostrofeupućene primaocu, njegovom opisu, karakteristici. Andre Zid je u Nourri-turesterrestres dao primjer konstrukcije čitavog literarnog djela na formalnomeksponiranju upravo te funkcije. Slično je učinio i Mišel Bitor. Tradicionalniromani često su sadržavali tu funkciju u obliku apela, moralne pouke upućenečitaocu. Konativna funkcija ima posebno važnu ulogu u komunikaciji koja služipraktičkim ciljevima sporazumijevanja ljudi u zajedničkom radu, borbi ilizabavi. Malinovski, predstavljajući funkcije jezika u primitivnom društvu naprimjeru opisa trobrijandske zajednice, obraća posebnu pažnju nasporazumijevanje trobrijandskih ribara za vrijeme zajedničkog ribarenja, nanjihovu razmjenu komandi, poziva i poruka.

Referencijalnu funkciju Malinovski pokazuje na primjeru pripovijedanja οzavršenom ribarenju ili dalekomorskom krstarenju. Ta funkcija se izražava usvim opisima, informativnim porukama, u naučnim djelima. Odatle potiče njennaziv "spoznajna" funkcija.

Po već spomenutoj koncepciji Malinovskog, najranijim oblicima jezičkekomunikacije, pored apelativne i referencijalne funkcije, pripada i faktičkafunkcija. Taj termin latinske etimologije označava govornu radnju

194 R.Jakobson, Poetika u svjetla lingvistike

proizišlu ne iz potrebe da se saopšti određeni sadržaj, već da se održi društvenikontakt. Fraze koje se upotrebljavaju u takvom razgovoru nisu važne po svomsadržaju. Često su to retorična pitanja koja ne zahtijevaju suštinski odgovor (Štaima novo?, Kako si?, Comment ςα val, How do you do?). Njihova svrha je da seprekine šutanje koje se, u prisustvu ljudi koji se smatraju svojim, činineprirodnim i biva sumnjivo. To su instrumenti potvrde poznanstva, prihvatanjabliskosti sagovornika. Ponekad izražavaju osjećanje, želje za afirmacijomsimboličkog opštenja u čistom obliku, za koje je sadržaj razmjenjivanihznačenja beznačajan, irelevantan ili čak suvišan.

Malinovski je u svojim istraživanjima uočio da u primitivnom društvučovjek koji šuti, a nalazi se u društvu, izaziva uznemirenje i može da budeoptužen da baca čini. Slične crte imaju običaji tradicionalnih lokalnih zajednica,koje ne tolerišu distancu svojstvenu otuđenosti. Tek u razvijenim masovnimdruštvima otuđenost ljudi fizički bliskih je normalna pojava i prostorni kontaktne nameće potrebu za jezičkom komunikacijom.

Povezanost faktičke funkcije sa društvenim kontaktom kao elementomlingvističkog modela komunikacije opravdava koncentrisanje sociološkihistraživanja na ovu funkciju. Treba ipak naglasiti da istraživanja ne mogu da seograniče jedino na tako usko poimanje uloge društvenog kontakta u procesukomunikacije, koje bi se svodilo isključivo na tu funkciju. Faktičkakomunikacija može da se razumije, prihvati kao čist oblik realizacije društvenogkontakta, ali pragmatička koncepcija simboličke kulture ne svodi se samo na tajoblik. A sociološka analiza ne može se, u odnosu na taj aspekt, zaustaviti nalingvističkom i semiotičkom prilazu fenomenima komunikacije.

Čist semiotički karakter imaju dvije ostale funkcije koje je izdvojioJakobson. Metajezička funkcija označava skretanje pažnje na sam kod kojipostaje predmet refleksije govornika. Ova funkcija se realizuje u dva osnovnaoblika. To je, prije svega, oblik teorijskih razmatranja ο konstitutivnimfonetskim, gramatičkim i sintaksičkim pravilima jezika i ο njegovom rječniku.U skladu sa širokim razumijevanjem termina "kod", koji također može da seodnosi i na druge nejezičke sisteme komunikacije, pojam metajezičke funkcijemože da se odnosi i na sve oblike analize zakona ο formi proučavanogkomunikacijskog sistema.

U odnosu na svaki sistem može se također izdvojiti, pored teorijskogispitivanja pravila i zakonitosti (kao što su, na primjer, lingvističke teorije u

178 179


odnosu na jezik) i opšta svakodnevna refleksija ο ködu u kojoj učestvujunjegovi praktični korisnici. Ti korisnici su ogromna većina faktičkih realizatorasvih sistema komunikacije, koji mogu da se nazovu "prirodnim" u onomznačenju u kojem se govori ο prirodnim jezicima koji nisu tvorevina određenekonvencije.

Sa sociološkog, a također i sa psihološkog stanovišta, značajna je činjenicada je köd široko rasprostranjenih "prirodnih" sistema, a prije svega jezički köd,predmet spontanog laičkog interesovanja. Djeca u periodu intenzivnogusvajanja maternjeg jezika, koje se, naravno, odigrava u praksi, pokazujuspontane tendencije naglašavanja koda, a to se manifestuje, na primjer, unegiranju pravila i rječnika, u monolozima koji su vrsta prakse uupotrebljavanju koda i isprobavanju njegovih raznovrsnih mogućnosti.195

Metajezička funkcija pojavljuje se također u kolokvijalnoj praksi, kada je toksporazumijevanja ometen, npr. zbog slabog poznavanja koda, što se događa uupotrebi stranog jezika.

Metajezička funkcija, ili, u širem prilazu, metasistemska, odnosi se nazakone komunikacijskih sistema, dakle, dodiruje probleme važne za sociološkaistraživanja koja imaju za cilj određivanje zakonitosti raznih oblika društvenedjelatnosti ljudi. Poznavanje posebnosti zakona pojedinih sistema komunikacijezahtijeva posebne kvalifikacije, koje imaju jedino predstavnici naučnih granakoje se bave tim sistemima, dakle, lingvisti i drugi teoretičari simboličke ilisemiotičke kulture.

Poetska funkcija, slično prethodnoj, prije svega je predmet proučavanjateorije kulture, a ne sociologije. Ali, njen raznovrsni utjecaj na tok komunikacijei čvrsta povezanost sa aksiološkim kriterijumom simboličke kultureopravdavaju njeno mjesto u sociološkim istraživanjima kulture. Po RomanuJakobsonu, ova funkcija se zasniva na posebnom izboru i rasporedu verbalnihiskaza, koji ne proizlaze iz potrebe za svakodnevnim jezičkim opštenjem.Posebno izrazito se ostvaruju u poeziji, koju je Jakobson nazvao čak porukomkoncentrisanom na način izražavanja. Odatle potiče naziv poetska funkcija. Akose uopšti njeno značenje, opravdano se može nazvati estetskom, ili formalnom,ili autoteličnom funkcijom u odnosu na samu poruku na koju se koncentrišepažnja pošiljaoca. Posljednji termin upotrebljava Markjevič.

SOCIOLOGIJA KULTURE

Takva odlika poruke povlači za sobom razne konsekvence, ο kojima će bitiviše riječi, prije svega prilikom razmatranja problema semiotičkog karakteraumjetnosti. Uopšteno rečeno, poetska funkcija utječe na ograničenje jasnoćeznakova upotrebljavanih u poruci. S tim u vezi, može da bude ograničenareferentna funkcija poruke. Neki drugi komunikacioni aspekti, na primjersposobnost ekspresije, mogu da budu istovremeno naglašeni, obogaćeni, a neosiromašeni.

Iz posljednjih tvrdnji se vidi da tipologiju komunikacionih funkcija netreba tumačiti kao osnovu za empirijsku klasifikaciju poruka. Jakobson piše: "...iako je... referencijalna funkcija... osnovni cilj brojnih poruka, sporednoučestvovanje ostalih funkcija u tim porukama mora da uzima u obzir posmatrač-lingvista".196 Jedna poruka može istovremeno da vrši nekoliko funkcija, iako jeu nekim porukama dominantna jedna od funkcija. Znakovi i poruke koji imajukarakter signala najčešće vrše isključivo konativnu funkciju u njenom najužemznačenju.

Predstavljanjem lingvističkog modela semiotičkog procesa sa namjerom dabude primijenjen u sociološkoj analizi simboličke kulture, izvršena je određenaredaktura koja treba da olakša, pojednostavi njegovu primjenu u sociološkomistraživanju. Istovremeno, taj model je modi-fikovan i to zahtijeva objašnjenje.Područje lingvističkih istraživanja je, u stvari, imanentna analiza teksta. Sferaizvan tekstualnih fenomena istraživana je samo s obzirom na njihovu vezu satekstom čiji karakter istraživač definiše djelimično intuitivno ili postulativno, anerijetko empirijski. U svojim ranim teorijskim razmatranjima Roman Jakobsonje, na primjer, odvajao referencijalnu (reprezentativnu) funkciju odkomunikativne. Prvu je definisao kao nužnu posljedicu konvencionalnih vezaelemenata teksta sa izvantekstualnim elementima. Ta veza je nezavisna odpostojanja primaoca, dakle od faktičke realizacije komunikacionog procesa.

U kasnijoj interpretaciji lingvističkih aspekata, Jakobsonova poetikaoperiše već potpunim komunikacionim modelom od šest elemenata, u kojempoložaj primaoca ima isti značaj kao i položaj pošiljaoca. Taj prilaz se, dakle,podudara sa sociološkim stanovištem. Ipak, Jakobsonov model ne uzima u obzirprobleme koji iz toga proizlaze, vezane, na primjer, za promjenu funkcije iznačenja komunikata, zavisno od toga da li je razmatran s gledišta pošiljaoca iliprimaoca. Proučavanje tih problema zahtijeva

195 Takav karakter posebno imaju monolozi djece koja se nalaze u fazi učenja govorakoju Žan Pijaže naziva egocentričnom fazom, uporedi: Ž.Pijaže, Govor i mišljenje djeteta. 196 R.Jakobson, Poetika u svjetlu lingvistike, str.

28

180 181

Antonjina Kloskovska________________________________________________

izlaženje iz okvira analize samog teksta i njegovu kritičku interpretaciju, koja jesvojstvena isključivo kvalifikovanoj, uskoj kategoriji primalaca. Također suneophodne empirijske metode primjenjivane u društvenim istraživanjima.Istraživanjima treba da prethodi konceptualizacija komunikacionog procesa sastanovišta društvenih nauka.

Savremena književna istraživanja također često predlažu analizu literarnihfenomena shvaćenih kao proces komunikacije. Ali, razmatranje tog problematreba ostaviti za poglavlje posvećeno izabranim oblastima simboličke kulture.

Ovdje prihvatamo kratku i jasnu definiciju komunikacije koju jeformulisao Gist: "Kada društvena interakcija pretpostavlja prenošenje značenjapomoću simbola, tada je nazivamo komunikacijom."197 Gist, kao i mnogi drugi,upotrebljava naizmjenično termine "simbol" i "znak". Služeći se ovdje pojmomsimboličke kulture, on obuhvata semiotičke fenomene izdvojene po principusemiotičkog i aksiološkog kriterijuma zajedno, dakle, semiozu sa autoteličnimfunkcijama. Tvrdnje koje, kao i predmet, imaju društveni karakter simboličkekulture, odnose se također i na ostale oblike semioze.

Komunikacija je primjer semiotičkog procesa koji je ex deflnitionedruštveni proces. Kao oblik semiotičke interakcije, on je također ex deflnitionekulturni proces. Sljedstveno ranijim razmatranjima, nije svaka interakcijakomunikacija. Takav karakter nemaju primjeri rezidualne interakcijepredstavljeni u prethodnom poglavlju, raznovrsne fizičke, a kulturno određenemanipulacije ljudi jednih drugima, na primjer u toku borbe, njege, vaspitanja,primjene kaznenih mjera i si. Ove radnje ulaze u sferu globalne kulture, alipripadaju kategoriji društvene kulture. Sociologiju kulture one interesuju kaomoguća kategorija određivanja slobodnih varijabli u istraživanju simboličkihpojava.

Ogromno značenje u određivanju predmeta sociologije kulture zato imapitanje da li se svaka simbolizacija, ili, šire, semioza, zasniva na komunikaciji,to jest da li se uvijek pojavljuje u okvirima interakcije.

Određivanje odnosa procesa simbolizacije prema interakciji otežavačinjenica da interakcija nema uvijek oblik aktualne interakcije u kojoj se subjekti predmet društvenog djelovanja međusobno neposredno

197 Uporedi: E.G.Hartley, R.E.Hartley, Fundamentals of Social Psychology, str. 26;također uporedi pregled definicija i bibliografiju u: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje.

SOCIOLOGIJA KULTURE

dodiruju u isto vrijeme. Interakcija ne samo da može da se odigrava narazdaljini, nego u pojedinim slučajevima biva odložena. Odložena interakcijamože da se odigra i u slučaju spoljnih radnji. Klopka u džungli, koju sustrancima postavili primitivni ratnici ili - u doba veće razvijenosti tehničkecivilizacije - avionska bomba vremenski tempirana - to su primjeri odloženeinterakcije ostvarene putem spoljnog ponašanja.

Posebno široko polje pojavama odložene interakcije daju procesi sim-bolizacije. Uz to, u mnogim slučajevima utvrđivanje odnosa određenihfenomena simbolizacije prema procesu interakcije isto je toliko teško, koliko jei važno. Ovdje će biti predstavljena tri osnovna obrasca procesa simbolizacijekoji, kako nam se čini, iscrpljuju teorijski moguće varijante odnosasimbolizacije i interakcije. Definisanje procesa simbolizacije kao komunikacije,u skladu sa prihvaćenom definicijom komunikacije, istovjetno je saprihvatanjem tog procesa kao oblika interakcije.

Da bi se razmotrila veza između semioze i interakcije, mogu se primijenitipojednostavljeni modeli procesa komunikacije uzimanjem jedino osnovnihelemenata Jakobsonovog modela, koje također koriste istraživači komunikacijeu društvenim naukama.198

Prvi model pokazuje takav situacioni odnos u kome proces simbolizacije(semioze) predstavlja primjer faktičke, aktuelne komunikacije. Njegova formaje slijedeća:

(designat)

Po -------► poruka --------► Pr

(kod)

Crtež 4

Po ovom obrascu, pošiljalac (Po) formuliše na inter subjektivan načinporuku koja se odnosi na neki designat u prisustvu primaoca (Pr) koji je u stanjuda primi poruku formulisanu u zajedničkom ködu i za pošiljaoca i za primaoca.

198 Dolje navedena tri modela kulture predložena su sa moje strane u članku: Processimbolizovanja i društvena interakcija, čiji su dijelovi ovdje navedeni. Blisko gledištezastupa studija G.Braga: The "System of Communication" as an Intermediary Structurebetween Society and Language.

182 183


Taj model može da se nazove modelom aktuelno društvene kulture, jer činsimbolizacije prati percepcija simbola, i tako se realizuje društvena radnjasimboličkog karaktera. Pošiljalac je ovde subjekt ili akter, primalac -predmet,objekt ili partner interakcije.

Drugi model ima redukovan oblik:

(designat)

Po-------»- poruka

(kod)

Crtež 5

Ovaj model se razlikuje od prvog jednim, osnovnim sa društvenogstanovišta, elementom. "Pošiljalac" ovdje formuliše poruku koja se odnosi naneki designat (izvantekstualni element, kako govore lingvisti) na intersub-jektivno dostupan način i u skladu sa kodom koji predstavlja sistem kon-vencionalnih pravila i repertoar sredstava sporazumijevanja zajednički za nekudruštvenu grupu. Ali, poruku ne prima odmah nijedan primalac sposoban da jeprimi. Ne dešava se aktuelni proces komunikacije. Ponašanje ostaje činsimbolizacije, ali čin aktualno ostavljen u društvenom vakuumu.

U slučaju kada je poruka formulisana u intersubjektivno dostupnom obliku,ali koji nije trajan, na primjer kao glasna verbalna poruka, odsustvo primaocaporuke onemogućava njen preobražaj u čin komunikacije. Ako poruka, opet,ima trajan oblik, na primjer oblik bilješke, slike, skulpture, snimka, tada sedrugi model može preobraziti u prvi model prihvatanjem drugih, širihvremenskih okvira. Tada se vrši komunikacija na principu odložene interakcije.Ali, nije sigurno da će do takvog preobražaja doći. Taj model simbolizacijenazvaćemo modelom potencijalno društvene kulture.

U pismenim društvima većina komunikacionih činova koji imaju osnovnoznačenje za najvažnije oblasti kulture, takve kao što su nauka ili umjetnost,realizuje se po tom obrascu. Stvaralac u takvom društvu ne proizvodi simboličkičin u neposrednom prisustvu primaoca, nego ga ostvaruje za one čiju percepcijunije u stanju čak ni da predvidi. Potencijalna (potencijalno društvena) kulturavezana je za uvođenje vremenske i prostorne distance između pošiljaoca iprimaoca. Ova distanca može da se

SOCIOLOGIJA KULTURE

pojavi i u slučajevima kada poruka zahtijeva dopunsku reproduktivnuinterpretaciju - kao na primjer muzičko djelo, pozorišni komad, ako su ubilježenju interpretacije upotrijebljena tehnička sredstva: snimak ili filmskavrpca.

Vremenska distanca, koja je konstitutivna odlika odložene interakcije,uvodi u uslove recepcije raznovrsne elemente društvene distance, kojih najčešćenema kada se pojavljuje obrazac aktualno društvene kulture. Na primjer, kulturaseoske zajednice (folk society), u Redfildovom poimanju, znatno je doprinosilajedinstvu stavova pošiljaoca tipa narodnog pripovjedača, aeda ili truvera, injegovih neposrednih aktuelnih primalaca. Komunikacija koja ima oblikodložene interakcije može da se proteže na hiljade godina; tada kategorijiprimalaca pripadaju učesnici raznih kultura, subkultura i društvenih sistema,koji se po mnogo čemu razlikuju od izvorne kulture i zajednice iz koje potječepošiljalac-stvaralac.

S gledišta sociologije kulture veliki značaj imaju razlike koje dijele, naprimjer, percepciju Homerovih epova u XX vijeku od njihovih društvenih,estetskih i spoznajnih funkcija u rano helensko doba. Može se pretpostaviti da utakvom slučaju pasivnu ekspresiju, koja je dosta vjeran oblik recepcije u odnosuna intencije pošiljaoca, često zamjenjuje aktivna ekspresija ili evokacija. Usociološkoj interpretaciji, koja kulturu shvata kao funkciju stavova, ilidispozicija za djelatnost, ili naprosto kao funkciju same djelatnosti pošiljalaca iprimalaca simboličkih poruka, pridaje se veliki značaj društvenim faktorimakoji utječu na raznovrsnost percepcije istog djela. Zato podjela na aktualnodruštvenu kulturu (model prvi) i na potencijalno društvenu (model drugi), kojase aktualizuje u odloženoj interakciji, može da bude prihvaćena kao značajanuvod u empirijsku analizu recepcije kulture.

Značaj podjele kulture na aktualnu i potencijalnu (s obzirom na njenuprimjenu u empirijskim istraživanjima) mijenja se zavisno od istorijskih uslova itehničkih faktora komunikacije. Mogućnost postojanja komunikacije naprincipu odložene interakcije, vezana za trajnost poruke, ili odsustvo takvemogućnosti, imali su ključnu ulogu u promjenljivosti uslova recepcije prijepojave masovnih sredstava komunikacije, pošto je u tom periodu nastanakrazličitih kategorija primalaca predstavljao funkciju vremena. Vremenskadistanca, kao što je već naglašeno, bila je povod za porast društvene distanceizmeđu pošiljaoca i primalaca.

184 185


Sredstva masovne komunikacije, proširujući znatno prostor djelovanjasimboličkih poruka, dovode do stvaranja velikih i rasutih, a najčešćeheterogenih grupa publike. S gledišta raznovrsnosti stavova primalacasimboličkih poruka u odnosu na intencije pošiljaoca, prostorna distanca može davrši slične funkcije kao i vremenska distanca. Uz to, distanca je pojava koja nezavisi od ovdje prihvaćena dva obrasca simbolizacije; sim-bolizacija kojauptrebljava masovne medije može da ima i potencijalno društveni karakter(model drugi) - na primjer, štampa i film, i aktualno društveni (model prvi) -radio i televizija.

Obrazac potencijalno društvene kulture bio je prethodno razmatran prijesvega s gledišta njegovog preobražaja u obrazac komunikacije na principuodložene interakcije. Prvenstveno sa takvog stanovišta on intere-suje sociologakulture, koji je usredsređen na praćenje komunikacijskih procesa. Ipak, tajobrazac, koji u svojoj prvobitnoj formi predstavlja samo eventualnu pripremnufazu komunikacije, istovremeno je i predmet sociologije kulture koja proučavastvaralačke procese. Nezavisno od toga, stvaranje takvog obrasca je, naravno,neophodno za analitičku podjelu kulture, koja se izražava u aktualnomdruštvenom procesu i potencijalno društvene kulture koja aktualno nepredstavlja čin komunikacije. U daljoj analizi neophodno je izdvojiti još i trećimodel simbolizacije:

(designat)

Po ------- ► poruka

(kod)

Crtež 6

Simbolička poruka je u ovom slučaju formulisana u skladu sa konven-cionalno formiranim kodom i odnosi se na neki designat koji je različit od sameporuke. Ipak, poruka nije formulisana na intersubjektivno dostupan način, većima intrasubjektivni karakter; nema ni aktualno, a čak ni potencijalno oblikkomunikacije. Ovaj proces se može spoznati jedino putem introspekcije. Čini seda to ipak nije dovoljan povod koji bi opravdao njegovo eliminisanje urazmatranjima ο mogućim oblicima simbolizacije. Brojna svjedočanstvastvaralaca simboličke kulture govore ο tome da im

186

SOCIOLOGIJA KULTURE

procesi intrasubjektivne simbolizacije oduzimaju mnogo vremena i da ihiscrpljuju psihički, što je u čvrstoj vezi sa njihovim ispoljenim, objektivizo-vanim stvaralaštvom. Ovi procesi predstavljaju pripremnu, embrionalnu fazukulture i odatle potječe njihov posredni i mogući društveni značaj. Taj modelsimbolizacije biće nazvan obrascem skrivene kulture, pošto se odnosi nasimbolizaciju koja nema društveni karakter, ni aktualno, ni potencijalno.

Da bi skrivena kultura dobila makar potencijalno društveni karakter, morada bude prekoračen prag intrasubjektivno dostupne ekspresije. Taj prag prelazepojedini činovi intrasubjektivne simbolizacije. U sferi skrivene kulture često nepostoji granica između sanjarenja (day-dreaming) neurotičara i pripremnogmisaonog rada umjetnika.

Podjednako, i u slučaju skrivene kulture, kao i u slučaju potencijalnodruštvene, postoji empirijska podjela procesa simbolizacije i interakcije. Ο sferiskrivene kulture može da se kaže da nije povezana sa društvenom sferom.Empirijski izdvojena kategorija kulturnih fenomena koji nemaju društvenikarakter šira je od sfere društvenih fenomena empirijski odvojenih od kulture.Njen društveni značaj je, naravno, samo posredan. Vezan je za pripremnu ulogukoju, u odnosu na aktualno društvenu kulturu, može da vrši njena skrivena ipotencijalna faza. Procesi simbolizacije, koji se nikada ne bi aktualizovalidruštveno ili ne bi makar posredno utjecali na aktualnu kulturu, ne bi, naravno,imali nikakvu društvenu ulogu.

Ipak, prilikom empirijskog utvrđivanja izdvojenosti takvih procesa uodnosu na interakciju treba skrenuti pažnju na još jedan aspekt. Preciznosti raditreba reći: iako u drugom i trećem modelu simbolizacije ljudska djelatnost nemaaktualno društveni karakter, ona je formirana kroz minulo ljudsko iskustvo.Simbolizacija, ili značenjsko ponašanje, čak i u skrivenoj kulturi teče po nekomkodu, a svaki kod, s obzirom na svoj konvencionalni karakter, ima društvenugenezu. Dakle, i skrivena kultura je genetski društvena.

Iako su mnoga kulturna djela izolovana, njihov köd ima društveni karakter.Ponašanje koje podsjeća na proces simbolizacije, ali se ne zasniva naodređenom kodu prihvaćenom u određenoj društvenoj sredini, bilo bi samo -kao u Magbetovoj rečenici - priča idiota, puna buke i bijesa, koja ne znači ništa(a tale told by an idiot, full of sound and fury, signifyng nothing).

Ove tvrdnje se odnose prvenstveno na jezik riječi kao instrumentkomunikacije. Ali, ako se prihvati premisa ο postojanju simbolizma izvan

187

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________

riječi i ο ekspresivnim funkcijama likovne i muzičke umjetnosti, koje sesmatraju semiotičkim sistemima, one mogu da se odnose na sve oblastisimboličke ekspresije. Ali, u razmatranju procesa simbolizacije s gledištaumjetničkog stvaralaštva, proces utvrđivanja köda i njegovog preoblikovanjavrlo je složen. Čak i u oblasti jezika moguće je individualno stvaranje novihkodova. Takav karakter imaju "vještački" jezici. Faktičko funkcioni-sanje tihkodova zahtijeva ipak njihovo prihvatanje i poznavanje u okvirima nekedruštvene zajednice. Sigurno je slično i sa promjenljivim i manje jasnoodređenim kodovima raznih oblasti umjetnosti.

Genetički društveni utjecaji izražavaju se ne samo u konvencionalnomkarakteru koda, već i sadržaju poruke. Ova vrsta zavisnosti predmet jeistraživanja sociologije kulture koja se odnose na simboličko stvaralaštvo i nasadržaj simboličkih poruka. Sa te tačke gledanja nije važno da li proučavanaporuka ima karakter široko dostupne komunikacije ili pak oblik potencijalnekulture za sve moguće primaoce, isključujući samog istraživača. Skrivenakultura, naravno, može da bude dostupna samo u introspekciji, istraživač možeda dođe do nje isključivo na principu autoopservacije ili kroz introspektivnasvjedočanstva drugih osoba. Ali, u istraživanju procesa recepcije kulture uzimase u obzir jedino aktualno društvena kultura, koja je razmatrana s gledišta njenefunkcije u procesima interakcije.

Dakle, zadatak sociologije kulture je utvrđivanje veza između interakcije injenih raznovrsnih sistema i procesa simbolizacije u dvojakoj ravni: ugenetičkoj sferi i u sferi aktualne komunikacije. To je slijedeća tačka u analiziproblema sociologije kulture.

Formulisana u predstavljenim modelima, podjela interakcije i semioze jenajdalja moguća delimitacija društvenih i kulturnih fenomena koja se možepostići predstavljanjem procesa komunikacije u opštim, apstraktnim terminima.Ovi modeli su dobri u empirijskoj analizi vršenoj i na istorijskom materijalu,kao i na podacima iz aktualnih socioloških istraživanja.

IX. DRUŠTVENA SITUACIJA I SREDSTVAKOMUNIKACIJE

U prethodnom poglavlju predstavljeni modeli simboličke komunikacijemogu da se prihvate kao određivanje programa sociologije kulture u njegovomnajjednostavnijem obliku. Njihov redukovani karakter je uočljiv, prije svega, upoređenju sa složenim shemama komunikacijskog procesa koje predlažuUmberto Eko, Mol ili neki drugi istraživači masovne komunikacije.

Dobra strana predstavljenog redukovanog modela jeste da se pomoću njegaizdvajaju tri osnovna predmeta sociologije kulture. Prvi predmet su pošiljaoci-stvaraoci i stvaralački proces, drugi je djelo-poruka, a treći su primaoci i procesreprodukovanja poruke u društvenoj svijesti. Oblasti istraživanja izdvojene nataj način moraju, naravno, biti stavljene u širi kontekst društvene situacije.Obuhvatanje cjelokupne problematike sociologije kulture, koju određujurazvijeni univerzalni modeli, vrlo je širok i težak zadatak i prevazilaziistraživačke sposobnosti čak i velikih naučnih timova. I zato modeli kojipokušavaju da obuhvate kompletnu problematiku komunikacijskih procesaostaju, najčešće, samo sheme koje ne ulaze u fazu empirijske realizacije, a nisuni primjenjivani u analizi postojećeg istorijskog materijala.

Redukovani modeli koje smo ovdje prihvatili mogu biti polazište zaanalizu najosnovnijih, ali ne i najkompletnijih uslova koji određuju proceserealizacije simboličke kulture u konkretnim istorijskim okvirima društvenekulture i kulture bitisanja.

Model aktualno društvene kulture je u ovoj raspravi glavni instrumentanalize, jer je najbliži sociološkim kompetencijama i interesovanju. Realizuje seu djelatnostima čiji obrazac obuhvata potpun tok procesa komunikacije, kojipočinje od pošiljaoca, a završava se na primaocu. Podjela na model i obrazac jeu skladu sa koncepcijom Znanjeckog, koji u Social Actions obrazac nazivaempirijskim ekvivalentom modela koji je logički izraz obrasca. Može se,također, reći da obrazac predstavlja apstrakciju koja je u samoj stvarnosti kaouniversalium in re, ali poslije apstrahovanja

188 189


i predstavljanja u obliku simboličkog zapisa postaje model. Modeli kojeformulišu istraživači koji se namjerno distanciraju od proučavanih fenomena,vrše čisto spoznajne funkcije. Kada ih formulišu učesnici društveno-kulturnihprocesa, tada najčešće dobijaju normativan karakter. Postaju modeli-obrasci kojisluže kao instrument u svakidašnjoj interpretaciji i oblikovanju društvenestvarnosti u skladu sa vrijednostima prihvaćenim u datoj kulturi. Takvimmodelima se bave etnometodologija i slični pravci savremene sociologije.

Ovdje su komunikacijski modeli razmatrani kao čiste spoznajne kon-strukcije koje mogu, ali ne moraju, da posjeduju ekvivalente u prihvaćenim inormativno-vrijednosnim praktičnim obrascima. Zasnivaju se na obrascima kojeimplicira stvarnost. Obrazac aktualno društvene kulture pretpostavlja niz uslovakoji se odnose na komunikacijsku situaciju, koju stvaraju biološko-psihički,tehnički i društveni faktori tog procesa. Svi oni zajedno čine globalnu situacijukomunikacije, koja uslovljava svaki njen konkretni čin i tok. Prva kategorija tihfaktora najizrazitije se pojavljuje prilikom razmatranja komunikacijskog procesas gledišta ličnosti angažo-vanih u njemu. Proučavanje tih fenomena je u domenusocijalne i opšte psihologije.

Tehnički faktori, ili sredstva komunikacije, na najneposredniji način zaviseod psihofizičkih, prije svega neuroloških svojstava ljudskog organizma. EdvardSapir, u svojoj definiciji jezika kao glavnog oblika komunikacije, nazvao jeaparat ljudskog organizma prirodnim organom govora, istovremeno seograđujući od toga da je sam govor instinktivan oblik njegove upotrebe.199

Savremeni lingvisti nativističke orijentacije skloni su da odbace ovu ogradu.Kakav god bio naš stav prema koncepciji urođene jezičke kompetencije, sigurnoje istinita tvrdnja da ljudsko tijelo daje prvi i osnovni komunikacijski aparat neograničavajući se samo na jezik i da određuje uslove funkcionisanja tehničkihsredstava komunikacije.

Komunikacija pomoću govora, gestova, mimike i pokretom tijelaograničava na apsolutan način opseg moguće društvene interakcije. Sa togstanovišta predstavlja poseban, prvobitan oblik komunikacijskog procesa, kojimože da se realizuje jedino u neposrednom vremenskom i prostornom kontaktupošiljaoca i primaoca. Taj kontakt predstavlja glavni društveni element globalnekomunikacijske situacije.

SOCIOLOGIJA KULTURE

Komunikacijska situacija se ovdje razumije kao trenutna aktualizacija svihuslova koji utječu na proces komunikacije, koja se realizuje u određenomtrenutku. U odnosu na spomenute ili predstavljene modele komunikacije, naprimjer, u odnosu na Ekov ili Tjudorov model, situacija označava aktualizacijuvremenske tačke u kojoj se dešava proučavani čin komunikacije. U sociološkoj ipsihološkoj literaturi pojam situacije se najčešće javlja u vezi sa definicijomkoja situaciju predstavlja kao određivanje uslova koje vrši djelatna osoba kojina nju aktualno utječu i kojih je svjesna.

Analizu raznih definicija situacije predstavlja Mek Hju, prije svega, u vezisa stanovištima fenomenološke sociologije i simboličkog interak-cionizma.Među poljskim sociolozima Znanjecki je poklanjao posebnu pažnju definicijisituacije, koju je tretirao ne samo kao predmet istraživanja, nego prvenstvenokao metodološko načelo. Znanjecki je mogao ovaj pojam da preuzme odTomasa, ali njegova metodološka razrada vezana je za koncepcijuhumanističkog koeficijenta. Koncepcija Znanjeckog nameće razmatranjedruštvenih pojava s gledišta samih članova proučavanih društava, tj. prije svegas gledišta njihovih definicija svoje životne situacije. Ovo stanovište Znanjeckogprethodi Sicovoj koncepciji i koncepciji savremenih etnometodologa, ali nijetako ekstremno, a sigurno je jednostavnije. Kada se uopšteno, dakle jedinometodološki poima, ne zahtijeva prihvatanje stvarnosti kao istovjetne njenojdefiniciji.

Sicova koncepcija mnoštva stvarnosti najbliža je poimanju humanističkogkoeficijenta u ontološkom smislu, ali koje ne proističe nužno iz stanovištaZnanjeckog, na šta su ukazivali mnogi njegovi poljski interpretatori, prije svegaŠčepanjski.

Kada se razmatra problem situacije i definicije situacije s gledištasociološke teorije kulture, treba naglasiti da situacionistički prilaz vodiredukcionizmu. Može se pretpostaviti da zbog toga također dolazi doograničenja uloge pojma kulture u interpretaciji činova ponašanja.Redukcionističke tendencije su zaista primjetne u interakcionističkimkoncepcijama koje situaciju svode na proksemičku dimenziju. To se vidi uGofmanovoj definiciji, u kojoj je situacija predstavljena kao "... sredinamogućnosti koje se uzajamno kontrolišu i koje su svugdje tamo gdje jepojedinac dostupan golim čulima svih drugih koji su 'prisutni', kao što su i onidostupni njemu".200 U svojim kasnijim radovima Gofman posebnu

199 E.Sapir, Language200 E.Goffman, The Neglected Situation, str. 135; E.Goffman, Frame Analysis

190 191


pažnju poklanja procesu definisanja situacije i, proširujući svoje prvobitnogledište, umjesto termina "situacija" uvodi termin "društveni okvir". Pod timterminom razumije cijelu, ponekad vrlo složenu pojmovnu mrežu kojomdruštvenu stvarnost obuhvataju njeni učesnici i koja konstituiše društveniporedak koji organizuje njihovo djelovanje, iskustva, osjećanja. I u ovakoširokom situacionističkom shvatanju Gofman ne odustaje od primataproksemičke perspektive kao načina sagledavanja društvenih fenomena.

Kada budemo razmatrali situaciju simboličkih interakcija razvijenogdruštva, pokazaće se da se one ne ograničavaju samo na proksemičkudimenziju, tj. ne zatvaraju djelatne osobe u okvire neposrednih društvenihkontakata. Također, neophodan je komentar redukcionističke tendencijesituacionizma.

Stinčkom, analizirajući Mertonovu teoriju društvene strukture, tvrdi da sesituacionim pritiscima, koji mogu da vode u pravcu raznovrsnosti i slučajnosti,dakle, i originalnosti djelovanja, suprotstavljaju izbori načina definisanjasituacije i reagovanja u tipiziranim situacijama, izbori koje određuju institucije,biografski lični uzori i ostali obrasci kulturnog djelovanja. "Ljudi određujusituacije, ali ih ne određuju proizvoljno"201 - tvrdi Stinčkom, svjesno ilinesvjesno parafrazirajući Marksovu misao da istoriju stvaraju ljudi.

Vraćajući se još jednom određivanju odnosa društva i kulture, možemokonstatovati da se društvo, zajednica, realizuje u momentalnim interakcijamačiji karakter je nemoguće objasniti s gledišta krajnjeg redukcionizma. Ovajkarakter određuje kultura, koja nameće interakciji određene, petrificirane forme.To je rezultat internalizacije normi i obrazaca djelovanja, kroz utjecaj institucijakoje su njihov spoljni izraz, kroz kulturne artefakte koji određuju načinedjelovanja na osnovu svojih tehničkih svojstava ili su nosioci vrijednosti iznačenja.

Zajedništvo kulture se izražava u permanentnom traganju za kulturnimsistemom i u primjenjivanju univerzalnih definicija situacije između partnera.Nove situacije koje se pojavljuju nameću potrebu za ponovnim definisanjem, aporemećaj sistema naglašava njegov karakter, što je istovremeno izvor novogsistema i novih definicija. Na taj način Mek Hju dopunjava stanovišteetnometodologa koji se pozivaju na Džordža Mida.

201 A.L.Stinchcombe, Menon's Theory of Social Structure, str. 15^EMcHugh, Defining the Situation. The Organization of Meaning in Social Interaction

SOCIOLOGIJA KULTURE

Karakteristika komunikacijske situacije biće potpunija ako se doda da sesituacija shvata kao okvir sistema interakcija, realizovan uvijek između ljudi, ane, na primjer, između ljudi i stvari. Izuzetak od tog pravila su slučajeviantropomorfizacije stvari i pojava. Sistem određuje preporučene i dozvoljenepolove, granice djelovanja ili njegove načelne vrijednosti - po tumačenjuZnanjeckog. U nekim oblicima interakcije, umjesto uzajamnog djelovanjaljudskih partnera mogu da se pojave supstituti: predstava boga, hipostaziraneideje, antropomorfizovane životinje. Ovakve komunikacijske situacije mogu dase prihvate jedino kao prividna komunikacija. Iz navedenih i predloženihdefinicija komunikacijske situacije ne proističe da ona ima isključivoproksemički karakter i da se zatvara u društvenu mikrostrukturu, iako takveanalize predlažu etnometodolozi i pojedini simbolički interakcionisti. Naodređivanje prostornog i vremenskog opsega interakcije utječe, prije svega,vrsta mogućih i faktički upotrijebljenih sredstava komunikacije, dakle tehničkielementi situacije.

Ο supstanciji znaka se prethodno govorilo kao ο jednoj od karakterističnihodlika procesa semioze. Sada će se ο njoj govoriti s gledišta uslovakomunikacije. Upotreba prirodnih sredstava semioze zaista ograničavakomunikaciju na činove koji se dešavaju hie et nunc - u neposrednoj blizini i uaktualnom prisustvu partnera. Sporazumijevanje pomoću govora, gestova,mimike, iz nužnosti predstavlja interakciju koja se realizuje u kontaktu "licem ulice". Zato je pravilno definisanje tehničkih sredstava komunikacije kaoinstrumenta koji proširuje opseg čovjekovog djelovanja.203 Zahvaljujući njima,ljudska misao, ekspresija, nalog, naredba i poziv mogli su prostorno i vremenskistići tamo gdje njihov pošiljalac nije mogao fizički ili nije ni namjeravao dastigne. Početak označava, prije svega, primjena komunikacijskih sredstava kojaomogućavaju trajan zapis.

Na taj način rađa se drugi model kulture predstavljen u prethodnompoglavlju - model potencijalne komunikacije. Operiše porukom koja je trajnokodirana, koja pretiče vrijeme i prostor ili obje te dimenzije istovremeno. Takvaporuka je inter subjektivno dostupna, ali njena dostupnost je isključivopotencijalna. Nalazi se između pošiljaoca i potencijalnog primaoca, nekadainternacionalno izabranog, jasno određenog, često nepredviđenog.

----------------203 M.Makluan, Izbor iz pisama

192 193


Preistorijska arheologija i etnologija primitivnih kultura dva su osnovnaizvora znanja ο najranijim oblicima trajnih komunikacijskih sredstava. Naosnovu arheoloških svjedočanstava, smatra se da je najstarija trajna porukaobredni pribor neandertalskih grobova, ikonički znakovi paleolitskog slikarstvaotkriveni u pećinama. Vjerovatno postoje i starije poruke, ali nisu bile takotrajne po svom supstratu i lokalitetu. Ali, i one izgubljene i uništene sigurno suupotrebljavale ikoničke znakove i predmetne simbole.

Nemoguće je utvrditi da li su to bile intencionalne umjetničke poruke kojeje umjetnik namjenjivao primaocima sličnim sebi, od kojih je očekivaodekodiranje, ili su to bile magijske operacije. I u drugom slučaju takvoslikarstvo može da se tretira kao element simboličke kulture, sa namjerom davrši apelativno-konativne funkcije realizovane u procesu pseudokomu-nikacijesa silama prirode i životinjama. Ako na sličan način proširimo koncepcijukomunikacije, tada će njeni instrumenti biti i predmetni znakovi simboličnogkaraktera: oruđe, alatke, ukrasi, oružje, životinjski rogovi koji su bili ritualnoupotrebljavani, na primjer, na neandertalskim pogrebima.

Takav prilaz proširuje registar najstarijih sredstava posredne komunikacije,a njihov istorijski postanak pomjera se dalje od slikarstva, negdje u srednjipaleolit, srednje kameno doba.204 Sadržaji u obliku vanjezičkog simbolizma,koji su mogli da budu saopšteni posrednim putem kroz vrijeme, vrlo suograničeni. Još su više bile ograničene komunikacijske funkcije sistemaposrednog sporazumijevanja kroz prostor koji je operisao svjetlosnim ilizvučnim signalima. To su bile pretežno signalne funkcije, a ako su nosile nekuinformaciju, ona je najčešće bila signal-poziv. To se odnosi na signalizacijupomoću vatre, dima, udaranja u bubanj, opisanu u etnografiji primitivnihzajednica.

Sva ova ograničenja naglašavaju ulogu pisma kao sredstva zapisivanjaporuka koje imaju raznovrstan karakter i mnoge funkcije. Pismo u oblikuinskripcije na kamenim ili bronzanim tablicama omogućavalo je da poruka trajehiljade godina. U izuzetno povoljnim okolnostima mogle su isto toliko trajne dase pokažu poruke zabilježene na papirusu ili na pergamentu, koje su takođeromogućavale posrednu komunikaciju i u prostoru. Ovaj drugi oblik uvijek seostvarivao uz neposredno učešće ljudi koji su prostorno prenosili ovakveporuke.

204 Uporedi: V.G.Childe, Miaf Happened in History; također: Tješik-Taš, Paleolitičeskijčelovek.

194

Pronalazak štampe otvorio je nove mogućnosti realizacije potencijalnodruštvene kulture, zahvaljujući sredstvu koje je ne samo bilježilo, već je bilo ustanju da zabilježi u ogromnom broju primjeraka identičan tekst. Iako jesupstanca znaka manje trajna od pergamenta, ova količina stvarala je do tadanepoznatu mogućnost da se sačuva zabilježeni tekst i da se on širi u vremenu iprostoru. Širenje teksta su ipak ograničavala komunikacijska sredstva unesemiotičkom značenju, dakle mogućnosti saobraćaja.

Prostornu barijeru su uspješno srušila tek elektronska sredstva masovnekomunikacije: radio i televizija. Njihova tehnika je eliminisala u komunikacijivremensko kašnjenje, a stvorena je i mogućnost slanja poruka u kosmičkaprostranstva.

Nije slučajnost da je uloga medija u procesu komunikacije predmetteorijskih razmatranja istraživača kulture, jer je zaista značajna. U razmatranjumedija u okviru globalne komunikacijske situacije neophodno je kritičkiprosuditi i ocijeniti njihovu važnost u odnosu na ostale elemente situacije iosnove komunikacijskog procesa koji se nalaze u sferi kulture bitisanja idruštvene kulture. Ovaj kritički sud nedostaje teorijama koje sve društvenefenomene svode na komunikaciju, što dovodi do prihvatanja medija kaoosnovnih faktora koji determinišu razvoj društva i kulture. Varijante takvogstanovišta pojavljuju se kod raznih autora, premda oni predstavljaju različiteorijentacije i naučne pravce. Istaknuti francuski istoričar kulture, urednikčasopisa "Annales" Lisjen Fevr, znatan dio svoje istorije kulture renesanseposvetio je ulozi knjige. Godinama je sakupljao materijal za istoriju štamparstvai evropske izdavačke djelatnosti, koji je posmrtno objavljen pod naslovomApparition du Uvre.205 Svoju opštu teorijsku koncepciju ο ulozi knjige u kulturipredstavio je, prije svega, u uvodu u monografiju ο Rableovoj filosofiji.206

Fevr je definisao kulturu koja je prethodila štampi, a prije svega sred-njovjekovnu evropsku kulturu, utemeljenu na živoj riječi i sluhu, kao kulturuuha, koji je glavni organ angažovan u komunikacijskom procesu isporazumijevanju ljudi. Po Fevru, rađanje knjige je označavalo novu epohu,vladavinu oka, a vid je postao osnov komunikacije. Pojavio se novi faktor uevropskoj kulturi, koji je imao ogroman značaj u svim sferama intelektualnogživota.

205 L.Febvre, H.Martinet, L'apparition du livre206 L.Febvre, Le probleme de l'mcroyance au XVI siede

195

Antonjina Khskovska SOCIOLOGIJA KULTURE

Knjiga omogućava koncentraciju misli stvaralaca rasutih u vremenu iprostoru i može da priušti svakom čovjeku "savjete velikih umova" - poMišleovoj formuli. Jača navike na intelektualni rad, bilježeći njegove rezultate iomogućava širenje otkrića i ideja uprkos raznim barijerama. Knjiga je, poFevrovom mišljenju, uzrok prelaska društva prosvecene elite u društvo mase.Značajno je povezana sa promjenama društvene strukture. Štampa je, dakle, zaFevra nešto više od puke tehničke realizacije poruka. Knjigu naziva najvažnijimsredstvom vladavine čovjeka nad svijetom.

U navedenim stavovima ima niz krajnosti. Na primjer, oštra podjela nakulturu uha i oka ne uzima u obzir ulogu ikoničkih poruka u evropskoj kulturisrednjeg vijeka. Nazivajući slikarske poruke gotske katedrale biblijomsiromaha, istoričari umjetnosti naglašavaju upravo tu simboličku ulogu porukasadržanih u ikoničkim znacima, koje je tek u slijedećim vijekovima mogla darealizuje knjiga, čineći to - uistinu - potpunije, preciznije, uspješnije i naraznovrsniji način.

Nesumnjiva vrijednost Fevrovih djela je, prije svega, ne u opštim i doneklepretjeranim iskazima, nego u bogatoj istorijskoj dokumentaciji ο ulozi knjige uistraživanim periodima istorije. Ova podrobna analiza pokazuje da širenje knjigenije bilo isključivo funkcija tehničkih mogućnosti štampe, već da je zavisilo odcjelokupnog sistema komunikacije, koji obuhvata ekonomsko-političke idruštvene faktore. Recepcija knjige je bila, prije svega određena i duže vrijemeograničena nivoom obrazovanja, koji je, opet, predstavljao funkcije društvenestrukture.

Inis, čiji su radovi glavni izvor Makluanove teorijske orijentacije, expliciteprihvata komunikaciju kao osnovni element cjelokupnog društvenog života.207

Po njemu, u istoriji čovječanstva prepliću se dvije vrste komunikacije: oralna ivizuelna, koje određuju način sporazumijevanja ljudi u vremenu i prostoru.Istovremeno djelovanje raznih sredstava treba da obezbijedi društvenuravnotežu. Ravnoteža je ipak rijetka pojava. Za svaku epohu karakteristična jeprevaga jednog ili drugog tipa komunikacije, koju Inis definiše kao deformaciju(bias). Deformacija zasnovana na krajnjoj prevazi jednog tipa medija može daporemeti tok istorije, a sigurno utječe na karakter svih oblasti kulture.

Inis prihvata nadređenost društvenih oblika zasnovanih na oralnojkomunikacijskoj vezi. Ova ocjena proizlazi iz ubjeđenja ο njihovom

207 H.A.Innis, Empire and Communications; od istog autora, The Bias of Communica-tion, navodi su dati prema: W.Kuhns, The Post-Industrial Prophets.

intimnijem karakteru. Oralna veza je shvaćena po uzoru na Tenisovozajedništvo (Gemeinschaft), koje obezbjeđuje svim učesnicima prisan kontakt isporazumijevanje. Pripisujući jednoj od manifestacija tog tipa društvene vezeulogu uzročnika, Inis smatra da će nova elektronska sredstva komunikacije,operišući riječju, apelujući na sluh, vratiti čovječanstvu oblike društvenogživota svojstvene tradicionalnom zajedništvu.

Ovo Inisovo stanovište do krajnosti je doveo Makluan u svojoj koncepciji"globalnog sela", u koje će se pretvoriti čovječanstvo pod utjecajem medija. Ali,ova sredstva su u doba razvoja televizije isto toliko oralna koliko i vizuelna. Inisnije mogao sredinom ovog stoljeća da uoči takvu manjkavost u sopstvenojkoncepciji. Makluan je od televizije učinio centar svoje teorije ο masovnimmedijima, ne odustajući pri tome od ubjeđenja da će nastati nova epoha oralnekulture.

Makluanova teorija puna je kontradikcija, nejasnih mjesta, a u nekimsvojim stavovima je nekompetentna. Pored svih ovih primjedaba, zaslužujepažnju s obzirom na svoju ogromnu popularnost. Sigurno je tačna, iako nijeoriginalna, Makluanova teza da tehnička sredstva komunikacije proširuju poljeiskustva i djelovanja ljudi izvan granica određenih prirodnim sposobnostimaneopremljenih čula. Ova funkcija medija ima ogroman značaj za realizacijusimboličke kulture. Na osnovu provjerenih činjenica, sigurno je pogrešna tezada je sredstvo poruka.208

Ova teza, prevedena na tvrdnju koja podliježe verifikaciji, može da značida tehničko sredstvo poruke istovremeno determiniše njen sadržaj. Ako seprihvati ovakva interpretacija, onda je, naravno, teza lažna. Ista sredstvakomunikacije, na primjer, štampa uopšte, a u užem smislu knjiga, novine kaovrsta sredstva ili radio ili televizija, nosioci su sadržaja koji se razlikuju, i poobliku i po zvuku, u značenju i smislu određenim i s gledišta pošiljaoca i sgledišta primaoca. Evidentan, empirijski dokaz ove različitosti jesu izbori kojevrše primaoci, različiti po svojim interesovanjima i kvalifikacijama, izmeđuknjiga, radio i televizijskih programa, pozorišnih i bioskopskih predstava,koncerata.

Hajms, razmatrajući pitanje determinizma komunikacijskih kanala kojiprihvataju Makluan i mnogi drugi autori, skreće pažnju na činjenicu da ulogaistih sredstava, na primjer pisma, nije istovjetna u raznim društvima. Drugačijaje u ritualizovanim situacijama u Kini, Koreji, na

208 M.Makluan, Izbor iz pisama

196 197


Aleutima - da ne govorimo ο raznovrsnoj primjeni pisma u razvijenimnetradicionalnim društvima. Na kraju, Hajms zaključuje ο krajnje determi-nističkim tezama: "... iako interesantne, čine se suviše pojednostavljene, ako nei sasvim pogrešne u svjetlu skromne baze etnografskih podataka".209

U blažoj interpretaciji, Makluanova teza može da bude shvaćena kaotvrdnja ο utjecaju koji je vršen - ceteris paribus - putem kanala ili komu-nikacijskog sredstva na selekciju i način primanja simboličkih poruka. Ovatvrdnja, tretirana kao hipoteza, određuje dobar pravac sociološkimistraživanjima fenomena simboličke kulture obuhvaćenih kontekstom složenekomunikacijske situacije. Posvećivanje posebne pažnje analizi sredstava poruke- medija - opravdano je s obzirom na njihov neposredan utjecaj na mehanizmekomunikacije. Ali, to ne znači da se prihvataju Inisova ili njoj slične teze οkomunikacijskom determinizmu. Komunikacijska situacija predstavlja jedan odelemenata složenog kompleksa društveno-kulturnih fenomena. Zavisi od onihelemenata kulture bitisanja koje je Kšivicki nazvao predmetnim sponama, atakođer i od fenomena društvene kulture, koji su ovdje nazvani interakcijskimresiduima. Primjena čak i najjednostavnijih sredstava i kanala poruke kojaprelazi upotrebu prirodnih čovjekovih organa zahtijeva određen nivo tehnike iekonomske, dakle i društvene organizacije.

Prihvatanje tog opsega povezanosti i zavisnosti ne povlači za sobomneophodnost proučavanja svih karika komunikacione situacije u svakoj analizisimboličke kulture. Pojam komunikacijske situacije je uveden radi određivanjaužeg polja bližih zavisnosti koje uslovljavaju, određuju tok komunikacije. Ovepojave se ne ograničavaju samo na medije, sredstva poruke, a djelovanje tihsredstava modifikuju ostali faktori koji su u sklopu komunikacijske situacije.

Ti faktori su razni elementi semiotičke instrumentalne kulture, koji se uistraživanjima simboličke autotelične kulture tretiraju kao nezavisne, slobodnevarijable. To se odnosi, prije svega, na obrazovanje. Iz podataka ο širenjuštampe koje sadrži Fevrova citirana monografija, kao i iz najnovijih podataka οmasovnim medijima u svijetu, koje navodi Eskarpi, proističe da razvojštampanih poruka zavisi u tako visokom stepenu od nivoa pismenosti, daštamparska tehnika u tom razvoju može da igra isključivo

sekundarnu ulogu. Razvoj radiofonije nije na taj način ograničen i zato je urazvijenim zemljama brži od razvoja štampe, na primjer.210

Trajne poruke nisu dovoljan uslov prenošenja identičnih poruka krozvrijeme i prostor, ali su neophodan uslov tog procesa. Njihova pojava i širenje jevažan osnov realizacije simboličke kulture, zasnovane na posrednim kontaktimatakvog opsega i karaktera koji bi bili nemogući u društvima koja raspolažujedino sposobnošću kodiranja poruka u ljudskoj memoriji kao jedinoj formibilježenja teksta. U drugom slučaju, neposredni kontakt pošiljaoca kaostvaraoca ili interpretatora sa primaocem kulturnih sadržaja predstavljao jeneophodan uslov aktualno društvene komunikacije. Primjena trajnih sredstava, as vremenom elektronskih predajnika, omogućila je kontakte odložene uvremenu ili prostorno odvojene. Omogućila je simboličku razmjenu izmeđuljudi koji se nikada nisu neposredno sreli. Takva komunikacija kroz vrijeme imaisključivo jednosmjerni karakter. U prostoru može da bude dvostrana i potpunarazmjena i da teče u raznim pravcima na principu difuzije.

Karakter društvenih kontakata koji su osnov simboličke komunikacije jesteonaj element komunikacione situacije koji je od posebnog značaja za sociološkaistraživanja. Pojam dodira ili kontakta, koji se upotrebljava u situacionističkompristupu, odgovara pojmu društvene solidarnosti koji se pojavljuje u potpunijojstrukturalnoj ili funkcionalnoj analizi društvenih pojava. Najmanje od vremenaTenisa, u sociološkoj analizi funkcioniše plodonosna podjela povezanosti tipazajedništva i tipa društva, koja je kasnije inspirisala mnoge koncepcijedruštvene povezanosti. Odatle potiču, prije svega, tako značajni za razvojsocioloških i psiholoških istraživanja i teorija, pojmovi Kulijeve primarnegrupe, Dirkemova dva tipa društvene solidarnosti i Parsonsove varijableobrasca.

Osnovni kriterijumi primarne grupe su neposredan kontakt licem u lice,intiman, neformalan karakter povezanosti i u osnovi - njihov pozitivan karakter.Primarna grupa je pojava iz mikrostrukturalnog opsega, što je u skladu saintencijom i glavnom egzemplifikacijom povezanosti u zajednici kod Tenisa.Komunikacija u primarnoj grupi ili zajednici tradicionalnog tipa, koju činesusjedstvo, mala lokalna zajednica, jednostavnija je zahvaljujući jednorodnosti,psihičkoj i društvenoj bliskosti njihovih članova, zahvaljujući sličnosti njihovihsudbina i iskustava, zahvaljujući

209 D.Hymes, Introduction, u: D.Hymes, D.Gumperz, The Ethnography of Communica-tion, str. 25. Također: Dž.Miler, Spor sa Makluanom

210 R.Escarpit, Communication et developpement, u: Systemes partiels de communication

198 199


zajedničkim semiotičkim kodovima, čije potpuno poznavanje olakšava njihovamalobrojnost, mala promjenljivost, relativna jednostavnost.

Dirkem se bavi problemom društvene solidarnosti u odnosu na velikedruštvene strukture. Njegova podjela na mehaničku i organsku solidarnostodnosi se, prije svega, na sferu ekonomsko-tehničkih osnova društvene kulture.Mehanička solidarnost se zasniva na kolektivno vršenim identičnim radnjama,prije svega proizvodnim, koje povezuju ljude kroz osjećanje identičnostisituacije, zadataka, rada i iskustva. To osjećanje je čvrsto povezano sazajedništvom kolektivnih predstava, dakle simboličke i semiotičke sfere kulture- najvažnije s društvenog gledišta. Zajednica mehaničke solidarnosti realizuje seu neposrednim kontaktima i mora da bude obuhvaćena kao aglomerat primarnihgrupa.

Kolektivne predstave takve zajednice se formiraju, doživljavaju i prenosegotovo isključivo u površnim, ali u ponavljanim neposrednim kontaktima, prijesvega pomoću trenutnih sredstava: riječi, mimike, ritualnog gesta i njegovihpredmetnih rekvizita. Predmetni simboli su doduše trajni, ali njihov semiotičkismisao stvara se prigodno i kroz njihovu upotrebu najčešće povezanu saljudskim tijelom i radnjama. To se odnosi na maske, ukrase, obredneinstrumente i žrtvene predmete. Takav karakter funkcije simboličkih predstavanajizrazitije je postojao u primitivnim zajednicama i prije svega iz analize tihzajednica Dirkem je uzimao podatke za konstrukciju društvenog tipazasnovanog na mehaničkoj solidarnosti.

U razvijenim i diferenciranim društvima organske solidarnosti, načelniuzajamni odnosi ljudi proističu iz komplementarnosti njihovog proizvodnograda i razmjene. U razmjerama društvenog totaliteta ti odnosi realizuju se uposrednim kontaktima. Bez takvih kontakata društvo ovakvog tipa ne bi bilomoguće. Komunikacija zasnovana na posrednim kontaktima i realizovanazahvaljujući odgovarajućim tehničkim sredstvima uslov je - neophodan, ali ne idovoljan - za stvaranje složenih društvenih tvorevina. To je, prije svega,semiotička interakcija koja je u okvirima društvene kulture.

Ipak, Dirkem nije vršio podjelu na kulturu trenutno instrumentalnu uodnosu na društvene ciljeve i simboličku kulturu. Također nema kod njega jasnepodjele društva i kulture. Društvom naziva i odnose koji povezuju ljude u mrežufunkcionalnih povezanosti društvene strukture, kao i

SOCIOLOGIJA KULTURE

totalitet svih vjerovanja i osjećanja koja su zajednička svim članovima grupe.211

Prihvatanje nadređenosti pojma društva u odnosu na pojam kulture, koje jetakođer karakteristično za stanovište Čarnovskog, predstavljeno u prethodnompoglavlju, bilo je rezultat Dirkemovog utjecaja.

Simbolička razmjena interesuje Dirkema prije svega kao oblik realizacijedruštvene solidarnosti, a jedna od glavnih dilema u njegovoj teoriji jesuprotstavljanje individualnosti podređivanju kolektivnim predstavama, koje senajpotpunije realizuje u društvima sa mehaničkom soli-darnošću. Dirkemovojkoncepciji individualnosti mogu se uputiti ozbiljne primjedbe.Individualizovana svijest nije samo rezultat biološke posebnosti, nego i bogatogučestvovanja u simboličkoj kulturi raznih društvenih grupa, koje se oblikuje naosnovi te posebnosti. Nema, dakle, generalne suprotnosti između učešća ukulturi i individualnosti, što je pravilno zapazio Čarnovski u uvodu u svojuKulturu. Postoji zato ogromna različitost kultura s gledišta mogućnosti kojenjihova simbolička sfera ostavlja individualnim izborima i stvaralačkoj invencijipojedinaca, koji ne ostvaruju samo zatečene obrasce i norme svoje kulture, većih mijenjaju, odbacuju i zamjenjuju drugim, koji postaju nove - u izvjesnomopsegu -kolektivne predstave. Takva koncepcija ličnosti ne čini nam se"presociolo-gizovana", a istovremeno pokazuje kakvu ulogu imaju simboličkakultura i rezidualne društvene interakcije u formiranju kulturnih individualnostiposebnosti.

Složenost društva, raznovrsnost individualnih uloga, brojnost kontakatapodstiču, naravno, kulturne novine i mijenjanje obrazaca. U grupama tipazajednice svi ovi uslovi kulturne raznovrsnosti bili su suženi, ograničeni.Malobrojni i prilično jednoobrazni kontakti obuhvatali su totalitet ljudskogživota na način tipičan za grupu i imali su pretežno neformalan karakter. Čestosu bili povezani sa situacijom pojedinaca, koju su određivali prirodni faktori,koji su, doduše, podlijegali kulturnoj interpretaciji, ali su bili nezavisni odpokušaja i djelovanja same individue, bili su joj pripisani.

Parsons, razvijajući Tenisovu dihotomiju, koju je analitički razložio nanjene sastavne elemente, kako je to sam primijetio, i dopunio Lintonovomkoncepcijom, izdvojio je nekoliko "varijabli obrasca" koje predstavljaju

211 Ch.H.Cooley, Human Nature and the Social Order; F.Tönnies, Gemeinschaft undGesellschaft; A.Kloskovska, Male grupe i masovno društvo: Rađanje sociološke koncepcije

200 201


parove alternativno određenih načina djelovanja, među kojima ljudi vrše izboreu skladu sa svojstvima svoje zajednice.212 Izbori također mogu biti vezani zaindividualnu situaciju i motivaciju tamo gdje složenost kulture omogućavastvaranje raznih obrazaca. U malim elementarnim grupama i društvima kojanisu složena ο izboru ipak odlučuje karakter odnosa koji povezuje ljude. Uzajednici i primarnim grupama primjenjuju se, na primjer, varijable obrascakoje imaju partikularistički karakter i raznovrsne funkcije. U formalnim isloženim zajednicama obavezuju i svrsishodni su principi univerzalnosti iselektivnosti, specifičnosti funkcija.

Slično kao što nivo sredstava komunikacije zavisi od cjelokupnog razvojatehnike, tako i kontakte koji određuju karakter komunikacijske interakcijeuslovljavaju stanje i karakter odnosa karakterističnih za društvenu strukturu. I, sobzirom na to, pripisivanje glavne uloge sredstvima i procesima komunikacije,koje nalazimo, na primjer, u Makluanovim i Inisovim teorijama, predstavljapojednostavljenu interpretaciju kulturnih pojava čija uslovljenost se neograničava na faktore koji najneposrednije utječu na semantički i simboličkisloj. Tek kada se ovo uzme u obzir mogu se razmatrati simbolička kultura iuopšte svi komunikacijski procesi s gledišta najčvršće sa njima povezanihfaktora komunikacijske situacije -medija i svih vrsta kontakata koji povezujupošiljaoce i primaoce.

Analiza počinje od prve kategorije faktora, dakle, od medija. Potpunoopravdano privlače pažnju istraživača komunikacije. Ovdje će se medijirazmatrati sa stanovišta koje odgovara sociološkom pristupu, dakle, sastanovišta veze između tehničkih uslova realizacije poruke i društvenihkontataka u kojima se ostvaruje komunikacija. Karakter tih veza je raznovrstan.Pojavljuje se, prije svega, u obliku dvije modalnosti: jedan tip sredstavaomogućava različite odnose u prostornoj dimenziji, drugi - u vremenskoj.

Od te tačke, vrlo bitne za društvenu situaciju komunikacije, mediji se dijelena trenutne i trajne i neposredne i posredne. Prvi par pojmova odnosi se nasamu supstancu nosioca poruke, drugi - na način na koji on povezuje pošiljaocai primaoca.

Ukrštanjem dvaju prihvaćenih kriterijuma podjele dobijaju se četiri logičkimoguće kategorije.

212 T.Parsons, Essays in Sociological Theory

SOCIOLOGIJA KULTURETabela 4 Sredstva komunikacije

KontaktiSredstvaNeposredni Posredni

Trenutna A Β -----------------------------► dimenzija prostora

Trajna C D-------------------------------------► dimenzija vremena

Kategorija A obuhvata sredstva koja su primarni, najosnovniji medijiljudskog sporazumijevanja, kao i neke najranije oblike simboličke kulture. Tuspada, prije svega, jezik sa svojim prirodnim aparatom realizacije, ritual vršenpomoću gestova, dramski ples i predstava, često u svom početku povezana saritualom, muzika u raznim oblicima: kao pratnja teksta ili instrumentalna,pretpostavljajući pri tome njen semiotički karakter.

Ova kategorija je vrlo složena. Obuhvata i zvučne i vizuelne znakove.Vizuelni znakovi su gestovi rituala, plesne figure, scene i kostimi u spektaklu.Među vizuelnim znakovima mogu se izdvojiti ikonički i čisto konvencionalni.Zajednička odlika cijele kategorije tih medija je da su trenutna i da imajuograničen prostorni opseg. Odatle uslov realizacije komunikacijskog čina da ipošiljalac i primalac budu istovremeno na jednom mjestu, u krugu djelovanjastimulusa koje primaju neopremljenim čulima ljudskog organizma.

Mediji kategorije A nikada nisu izgubili svoj značaj, koji je vezan zapsihološke i društvene potrebe i uslove ljudske egzistencije. Istovremeno,upravo zbog toga - i s obzirom na svoj prirodni aparat - pripadaju najstarijim,prvobitnim sredstvima komunikacije.

Kategorija B, koja obuhvata trenutne medije posredne komunikacije,predstavlja najnoviji tip medija zasnovanih pretežno na elektronskim tehničkimuređajima, koji su proizvod razvoja nauke i tehnike XX vijeka. Nešto ranije sutelegraf i telefon, ali u ograničenoj mjeri, a u ogromnim razmjerama radio itelevizija, omogućili rušenje prostornih granica sporazumijevanja ljudi,ostvarujući posredni, ali istovremeni kontakt pošiljaoca i primaoca poruke.

Kategorija C, koja predstavlja logičku klasu fenomena izdvojenuukrštanjem prihvaćenih kriterijuma podjele medija, ima drugačiji empirijskistatus. Trajna poruka je, po pravilu, namijenjena primaocima koji aktualnonemaju kontakt sa pošiljaocem. Kategorija C nije potpuno

202 203

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________ ________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

prazna klasa. Mogu se navesti primjeri rađanja trajnih poruka u prisustvuprimalaca. Takva je situacija kada gledaoci - umjetnikovi prijatelji ili mecene -prate u ateljeu stvaranje slike ili skulpture. Pismo može da bude sredstvosporazumijevanja sa prisutnom osobom, ali bez mogućnosti primanja zvučneporuke. Takav oblik komunikacije su imale sveske prepiske Betovenovihsagovornika. Ali to su rijetke situacije, koje nemaju poseban društveni značaj.

Trajne posredne poruke predstavljaju najstariji i do danas osnovni oblikširenja opsega mogućeg sporazumijevanja ljudi, mogućeg funkcio-nisanjaporuka "koje potiču od čovjeka i namijenjenih čovjeku" izvan hic et nunc, bezograničenja dimenzijom vremena i prostora. Pismo u raznim oblicima -rukopisa ili štampanog teksta - starije i mlađe od pisma trajne ikoničke porukepobijedili su prije svega vrijeme. Trajnost ovih medija je, naravno, nejednaka,zavisi od supstance nosioca i načina bilježenja, kao i od načina primjene.Dnevnu štampu većina korisnika ne tretira i ne koristi kao vrlo trajnu poruku. Uodgovarajućim okolnostima poruka zabilježena na papirusu može biti očuvana ihiljade godina. Trajne poruke stvorile su mogućnost prostorne komunikacijeprije trenutne. Mediji se po tome razlikuju. Njihovo prenošenje u prostoru jeponekad bilo nemoguće, kao na primjer prenošenje pećinskog slikarstva ilifresaka, ili otežano - kao što je slučaj sa inskripcijama na kamenim ilibronzanim tablicama. U svakom slučaju, opseg i brzinu prenošenja te vrsteporuka određivala je mogućnost transporta, povezana sa prostornom migracijomljudi kao posrednika koji upravljaju sredstvima komunikacije - zaprežnim,parnim, električnim ili vazdušnim.

Uloga medija koje obuhvata klasa D manifestovala se prvenstveno uvremenskoj dimenziji, u stvaranju velikih, ali dijahroničnih kolekcija učesnikaistorijske, vjerske, književne, ideološke tradicije. Ta posredna povezanost uvremenu imala je također sekundarni utjecaj na aktualno osjećanje povezanosti iu prostoru. Društvene funkcije medija biće razmatrane u slijedećim poglavljima.Prije toga treba skrenuti pažnju na još jednu podjelu medija.

Svi trenutni mediji imaju tekući karakter. Primjenjujući elektronskutehniku, savlađuju prostor, ali sami se realizuju u vremenu kao proces, a ne kaoprostorna struktura slično trajnim medijima. Jedino zahvaljujući trajnimmedijima stvara se u prethodnom poglavlju predstavljen model potencijalnekulture, koji je propozicija semiotičke interakcije trenutno u

vakuumu. Aktuelizuje se u udaljenom trenutku dekodiranja poruke koje vršikompetentni primalac. U slučaju trenutnih medija primalac, naravno, mora da seuključuje u proces emitovanja poruke, koji aktuelno teče po prvom obrascuaktualno društvene kulture. Također ne može slobodno da manipuliše porukommijenjajući redoslijed dijelova ili vraćajući se izabranim odlomcima. To seodnosi i na neposredne, kao i na posredne trenutne medije.

Prije svega, primaoci televizijskog i radio programa moraju da se potčinetom tekućem ritmu programa u koji se uključuju u određenom trenutku. Poštoprimaoci imaju ograničenu mogućnost povratne reakcije na poruku, oni,doduše, mogu teoretski da izaberu trenutak kontakta, ali im je teško da utječu nanjegov tok ili da obrnu redoslijed, što je moguće u neposrednoj i neformalnojrazmjeni komunikacije, u toku koje je moguće nešto ponoviti ili objasniti dioteksta. Istina, ni zapisani tekstovi ne podliježu takvim promjenama, ali način nakoji se koriste daje mnogo više manipulacijskih mogućnosti nego reakcija natekst tekućih sredstava posredne komunikacije.

Najnoviji tehnički uređaji unose promjene u predstavljenu podjelu tekućihtrajnih i trenutnih sredstava. Zahvaljujući magnetofonskom zapisu, zahvaljujućivideo rekorderima, primalac može da zabilježi tekuću poruku i da je više putaemituje u izabranom trenutku. Ipak, takva operacija zahtijeva posjedovanjeodgovarajuće aparature, kao i vršenje tehničkih operacija koje iziskuju izvjestannapor. Može se slobodno pretpostaviti da će još dugo većina primalaca pasivnokoristiti organizovane masovne forme poruke u njenom tekućem obliku.

Istraživanje karaktera i preobražaja raznovrsnih centara komunikacije kojisu se rađali, razvijali i nestajali u toku istorije čovječanstva, predstavlja važnopoglavlje cjelokupne istorije kulture. Sociološko stanovište dje-limičnoograničava ta istraživanja na polje sopstvene specijalizacije, prije svegazahtijeva izdvajanje i pokazivanje povezanosti medija sa elementima društvenesituacije komunikacije.

Već je prethodno ukazano da ovaj problem mora da se razmatraprvenstveno s obzirom na tipove društvenih kontakata, čiji je uslov postojanjeodređenih tehničkih sredstava ili koji omogućavaju primjenu određenih vrstamedija, a isključuju upotrebu drugih. Određeni aspekt društvene interakcije uzetje u obzir u predstavljenoj tipologiji komunikacijskih sredstava, u podjelisredstava na neposredna i posredna,

204 205

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________ ________________________________________________SOCIOLOGIJA KULTURE

budući da se ovaj pojam odnosi na kontakt pošiljaoca i primaoca, a ne na samosredstvo. Samo sredstvo mora da daje stimuluse koji uvijek neposrednonadražuju čovjekova čula. U suprotnom, nisu instrumenti djelovanja. Kada seformuliše ovakva tvrdnja, ne smije se, naravno, zaboraviti definicija znaka kaostimulusa koji neposredno djeluje na čula i izaziva reakciju koja se odnosi naneki drugi predmet, ne na samu sup-stancu i oblik znaka. Pošto sredstvo,suprotno Makluanovoj definiciji, nije identično poruci, mora biti neposrednodostupno čulima kao stranica ispisanog papira, kao slika na televizijskomekranu koja se sastoji od svi-jetlećih tačaka ili talas vibracije izazvan pokretommembrane ili u nekom drugom obliku.

Sasvim je drugo pitanje kontakta pošiljaoca i primaoca do kojeg dolazi iliu sasvim neposrednom dodiru ili posredstvom cijelog lanca tehničkih sredstava.Ovdje je već bilo govora ο ulozi koja je u dugoj tradiciji socioloških ipsihosocijalnih analiza davana tipu društvenog kontakta koji je određivao nesamo fizičke - vremenske i prostorne - već i društvene uslove interakcije. Tiuslovi su, prije svega, zasnovani na formalnom ili neformalnom karakterudruštvenih odnosa.

Počev od Tenisa, Dirkema, Kulija, podjela na ta dva tipa (društvene)solidarnosti i iz nje izvedene grupe zauzimala je važno mjesto u sociološkojnaučnoj aparaturi. U skladu sa klasičnom Kulijevom definicijom, primarnagrupa se odlikuje ne samo neposrednim kontaktom učesnika interakcije, nego iosjećanjem posebne psihičke bliskosti, neposrednošću, dominacijom pozitivnihstavova. Slične odlike ima, također, i društveni krug, kako ga je vidioZnanjecki, iako je solidarnost mnogo slabija. I primarna grupa i krug su maledruštvene skupine koje zadovoljavaju kriterijume male grupe.

Neposredni neformalni kontakti ne ograničavaju se samo na fenomeneprimarnih grupa i krugova. U složenim, urbanim savremenim društvima, pa čaki u milionskim društvima koja omogućavaju stvaranje velikih društvenihskupina, stvaraju se prilike za neformalne, ali i trenutne, površne neposrednekontakte, na primjer: na javnim sastancima, gradskim ulicama, u autobusima,radnjama. Te vrste kontakata na javnim mjestima istraživao je Gofman sastanovišta komunikacije do koje dolazi u takvim situacijama. Činovekomunikacije Gofman je podijelio na one koji nemaju jezgro, dakle, nemajupredmet kolektivne reakcije

i na one sa jezgrom, koje je rezultat postojanja zajedničkog, ali trenutnogpredmeta kolektivnog interesovanja.213

Nesumnjivo, komunikacijski procesi u toj situaciji imaju neformalankarakter, ali istovremeno su daleko od glavnog predmeta sociologije kulture.Komunikacija se u tim situacijama zasniva na prenošenju pomoću pokreta,gesta, odijela, informacije ο karakteru i statusu subjekta. Nije u potpunostiintencionalna, niti u potpunosti refleksijska. Prije svega, operiše dodatimznacima ili naprosto oznakama i signalima.

Novi fenomen u oblasti komunikacije na javnim mjestima, koja nijepotpuno formalizovana, jesu paraumjetnički događaji kao što su pozori-šni,likovni, muzički hepening. Ovi fenomeni pripadaju sociologiji umjetnosti, daklei sociologiji kulture. Kao eksperimentalna manifestacija umjetničke avangarde,za sada predstavljaju jedino mali dio estetskog i spoznajnog iskustva društva.Ako se taj tip eksperimentalnog djelovanja ukorijeni i proširi, može da postanenova, vrlo važna forma savremene kulture, koja je izrasla iz tradicije. Za sada jeto samo marginalni dio mogućih umjetničkih i spoznajnih iskustava. Društveniznačaj simboličke kulture koja se rađa i realizuje u malim trajnim primarnimgrupama i društvenim krugovima neuporedivo je velik s obzirom na opseg ikarakter te kulture.

Tu kategoriju, s obzirom na njen društveni okvir, nazivam primam imsistemom kulture. Ona je prvi od tri sistema, izdvojen prema tipovima osnovnihdruštvenih kontakata, a njen naziv se odnosi na dvostruko poimanjeprimarnosti: u smislu hronološkog prvenstva i u smislu elementarnog tipadruštvenog kontakta, slično kao što to predstavlja Kuli, ali bez neophodnogpripisivanja uvijek pozitivnog karaktera tom tipu kontakta.

Drugi sistem kulture, koji se također zasniva na neposrednom kontaktu,razlikuje se od prvog po formalnom karakteru kontakta. Interakcija je u njemuinstitucionalizovana i zato taj sistem nazivam institucionalnim. Pošiljalac iprimalac poruke pojavljuju se u formalizovanim, društveno određenim ulogama,a njihove uloge se odnose na njihove funkcije u procesu komunikacije. Dakle,pošiljalac može da bude autor, glumac, pjevač, a u toj ulozi se ne nalaziincidentalno i trenutno, kao što se dešava u prvom sistemu. Njegovakomunikacijska funkcija određuje njegovu društvenu ulogu i društveni status,ima profesionalni karakter.

213 E.Goffman, Behavior in Public Places; isti autor, Relations in Public

206 207

Antonjina Kloskouska ____________________________________________________

Funkcija primaoca ne određuje na tako trajan način njegovu ulogu. On jesamo trenutno gledalac, slušalac, član auditorijuma. Ali, njegova uloga u tomsistemu je neprelazna. On biva gledalac, ali ne i glumac, ne pošiljalac. U svojojulozi primalac mnogo više podliježe regulativnom sistemu društvenogočekivanja nego aktuelni, trenutni primalac u primarnom sistemu kulture. U tojregulativnosti i u toj trajnoj podjeli na spoljni krug primalaca i unutrašnji krugpošiljalaca i organizatora izražava se institucionalni karakter drugog sistemakulture, koji upravo tako može da se definiše pozajmljivanjem termina iz teorijeorganizacije. U primarnom sistemu ne postoji podjela na unutrašnji i spoljnikrug.

Treći sistem kulture razlikuje se od oba prethodna, pošto se zasniva nasredstvima posredne komunikacije, a istovremeno ne može da bude jed-noznačno definisan po kriterijumu formalnog ili neformalnog karaktera.

Posredni tip kontakta predstavlja vrlo važan faktor specifičnostikomunikacije. Već smo spomenuli da se posredna interakcija javlja i u oblastinesemiotičke društvene djelatnosti, prije svega u ekonomskim odnosima izmeđuljudi. Ovaj tip odnosa ne mora uvijek da bude shvaćen kao interakcija. Ljudičesto nisu svjesni da je djelovanju faktora, koje je Kšivicki u citiranom odlomkunazvao "društvenim sponama", izvorište -društveno.

Drugačije je u oblasti komunikacije, dakle semiotičke interakcije.Predmetni, neznakovni elementi društvenih veza djeluju gotovo automatski,reklo bi se, per se. Uopšte ne zavise ili mnogo manje zavise od ljudskeinterpretacije i zato se opažaju i prihvataju kao što se opažaju i prihvatajuprirodni faktori sredine. Znakovi upotrebljavani u semiotičkoj interakciji zaviseu svom djelovanju od zajedništva koda pošiljaoca i primaoca. Upotreba znakovaprouzrokuje da partneri interakcije budu uzajamno prisutni u svojoj svijesti.Istina, u trenucima estetske kontemplacije stvaralac ili primalac mogu da buduravnodušni prema adresatu ili izvoru komunikacijskog čina. Ipak, suštinakomunikacije, njena refleksivna strana, dovodi do saznanja da je to - izraženoMarksovim riječima - čin koji potječe od čovjeka i namijenjen je čovjeku. Ovasvijest koja prati činove posredne komunikacije neizmjerno proširuje poljeljudskog kulturnog iskustva, koje se prihvata kao društveno i koje se realizuje uvremenu i prostoru.

Ova dva aspekta predstavljaju osnovu podjele na dva velika skupaposredne publike iste poruke ili iste vrste sredstava. Trajna sredstva

________________________________________________SOCIOLOGIJA KULTURE

poruke omogućila su - iako ne jedino - održavanje određene tradicije, dakle, utoku vremena porast velike dijahronične publike. Štampa kao sredstvoumnožavanja poruka, zajedno sa poboljšanjem saobraćaja sensu stricto, tj.prenošenja robe, a prije svega elektronska sredstva naše epohe, izvor suekspanzije prostorne posredne komunikacije u okvirima ogromne sinhroničnepublike.

Prethodno su ovi fenomeni bili predstavljeni s gledišta samih sredstava.Sada ih razmatramo u vezi sa tipovima odnosa i kontakata. Treći sistem kulturene razlikuje se od dva prethodna jedino s obzirom na posredni karakter tih vezai s obzirom na način institucionalizovanja, koji zahtijeva znatno većuformalizaciju na strani pošiljaoca. Prije svega, savre-meni sistem masovnekomunikacije, započet razvojem štampe, razvijen zahvaljujući elektronskimsredstvima, pretpostavlja funkcionisanje složenog sistema realizacije poruke,koji obuhvata i tehničku stranu procesa, kao i stvaranje poruka i njihovoemitovanje. U tom su sistemu uloge pošiljalaca i organizatora-posrednika čvrstoformalizovane, uključene u sistem institucija. Opet, primalac poruka - čitalac,televizijski gledalac i radio slušalac - funkcioniše u isto tako neformalnojsituaciji kao i primalac poruka u primarnom sistemu kulture. Razlikuje se,naravno, od njih po neprelaznom odnosu prema pošiljaocu, po ograničenimmogućnostima povratne reakcije, a također i samosviješću da učestvuje uvelikom, ali personalno anonimnom skupu primalaca, a ne u primarnoj grupi. Uposrednim sredstvima osjećanje slobode u odlučivanju ο praćenju poruke, uponašanju koje prati primanje poruke, čak je mnogo snažnije nego u primarnomsistemu kulture. Na strani primalaca treći sistem kulture ima potpunoneformalan karakter.

Treći sistem se rodio zajedno sa rađanjem trajnih sredstava poruke, aliposredna komunikacija dobila je pun razmah tek poslije industrijske revolucijeu tehnički razvijenim kulturama i u određenom tipu društva tog doba. Uzodređene ograde, taj sistem kulture može da se svede na kulturu masovnihmedija i da se definiše kao sistem tih sredstava i odlika komunikacijske situacijekoje su njima svojstvene.

Prije podrobnije analize i karakteristike izdvojenih sistema neophodno je,makar uopšteno, površno, odrediti njihov uzajamni odnos. Ovdje treba naglasitida koncepcija tri sistema nije rezultat čiste spekulacije koja operišeapstrahovanim pojmovima komunikacijskih sredstava i interakcijskih odnosa.Nastala je u toku empirijske analize monografskog materijala

208 209

Antonjina Kloskovska _________________________________________________________

ο kulturnom životu male gradske zajednice u centralnoj Poljskoj.214 Bila jerezultat potrebe da se sistematizuju fenomeni koji utječu na učestvovanje ukulturi konkretne društvene grupe, sredine, dakle, tih fenomena kojipredstavljaju dio kulturne stvarnosti, sa određenim vremenskim i prostornimpokazateljima. Pomoću tih pokazatelja kultura određene grupe je obuhvatilaelemente sva tri sistema, koji su međusobno sinhronično povezani. To jekarakteristična situacija za savremena razvijena društva.

Opet, u dijahroničnom prilazu moguće je pratiti postojanje jedino pri-marnog sistema, poslije njega pojavu institucionalnog, a, na kraju, trećegsistema kulture, u kome danas dominiraju masovna sredstva komunikacije.Ipak, taj sistem se, za razliku od primarnog, nikada ne pojavljuje samostalno ine eliminiše ostale iz opsega kulturnog iskustva pojedinaca i ljudskih grupa.Uzajamni odnos i prožimanje ta tri sistema predstavljaju predmet istraživanjakoja su neophodna u spoznaji mehanizama savre-mene kulture.

Naravno, to ne znači da je predstavljanje funkcionisanja kulture u tomprilazu dovoljno za potpunu sociološku analizu. U skladu sa ovdje prihvaćenomdefinicijom, zadatak sociologije kulture je da sociologiju kulture vidi u relacijisa društvenom kulturom, sa strukturom i dinamikom proučavanih zajednica.Analiza u kategorijama sistema kulture koja se bavi jednostavnijim,elementarnim mehanizmima interakcijskih uslov-ljenosti semioze, jedino jeuvod u dalja istraživanja, ali s obzirom na univerzalnost primijenjenihkategorija i njihov fundamentalni značaj, istovremeno je vrlo važan osnov tihistraživanja.

X. KULTURA TRIJU SISTEMA

Iz predstavljene karakteristike triju sistema kulture proizlazi da su toelementi društvene kulture, onog njenog dijela koji je neposredan okvirrealizacije simboličke kulture. Osnovno pitanje za sociologiju kulture jeste kojise tipovi simboličke kulture realizuju u svakoj od tih varijanti društvenog okviraili u svim, u situaciji koju određuje njihovo istovremeno pojavljivanje.

Čist oblik samostalnog primarnog sistema javlja se jedino u primitivnimzajednicama. Ali, i u kulturi primitivnih zajednica rađaju se začeciformalizovanih odnosa simboličke komunikacije. Pojavljuje se tu ulogasveštenika i mudraca, formira se princip autorskog prava u obliku klanovskeprivilegije upotrebljavanje određenog rituala, književnog teksta, oblika igre.Dolazi do klanovske i personalne specijalizacije u vršenju obrednih funkcija.

Podjela na formalni i neformalni okvir kulture, slično kao i u mnogimtipološkim sociološkim koncepcijama, određuje prije svega polarne tačkekontinuuma, a ne dihotomne kategorije koje isključuju prožimanje fenomena.Ali, ta podjela ipak ne gubi svoju spoznajnu vrijednost.

Pojam primitivnih zajednica obuhvata razne njihove oblike. Među njima sui takve koje mogu da budu prihvaćene za empirijski tip neformaHzovane,preinstitucionalne situacije u oblasti kulturne simboličke razmjene. Najčešće jeto rezultat proste društvene strukture, s kulturom u začetku. Ovo se odnosi, naprimjer, na pleme Ona iz Ognjene zemlje. Međutim, među primitivnimzajednicama mogu se naći primjeri neravnomjernog razvoja pojedinih kulturnihoblasti. Linton je u svojoj studiji iz antropologije kulture The Tree of Cultureskrenuo pažnju na to da određeni kulturni elementi imaju tendenciju kahipertrofiji, koja može da prouzrokuje njihovu disfunkcionalnost u određenimtipovima zajednica, uz istovremenu nerazvijenost ostalih oblasti.215

214 A.Kloskovska, Društveni okviri kulture 215 R.Linton, The Tree of Culture

210 211


Već znatnu institucionalnu kristalizaciju društvene kulture može da pratirelativno rudimentaran razvoj institucija simboličke kulture.216

Ipak, najčešći fenomen je prožimanje i miješanje kulturnih kategorija.Levi-Stros je, karakterišući pleme Bororo, pisao: "Vjerovanja i svakidašnjiobičaji su tako međusobno isprepleteni, da se čini da domoroci uopšte neobraćaju pažnju na prelaženje iz jedne sfere stvarnosti u drugu." Slična svojstva,iako ne tako jasno ispoljena, imala je srednjovjekovna evropska kultura.Gurevič, pišući ο simboličnosti te kulture, dolazi do zaključka da je škrtoempirijsko znanje pratilo neko drugo znanje ο svakom predmetu: poznavanjenjegovog simboličkog smisla, njegovog odnosa prema natprirodnimfenomenima i njihovim vezama sa ljudskim problemima. U oba slučaja radi se οfenomenu pansemiotizma u njegovom prvobitnom obliku, svojstvenomdruštvima sa nerazvijenim racionalističkim elementima društvene svijesti i sadominacijom prvog sistema kulture u životu zajednice.

Uključivanje simboličkih radnji u okvir svakidašnjeg ponašanja i odsustvopodjele na kulturne oblasti ne koriste njihovoj izrazitoj forma-lizaciji i - unavedenim primjerima - rezultat je ograničene institucionalizacije. U pojedinimdruštvima, na primjer u nigerijskom plemenu Tiv, zapaža se potpunanezainteresovanost za umjetnika i za stvaralačke procese, iako je umjetnostpriznati element kulture.219

Neformalni karakter simboličke kulture primitivnih zajednica treba shvatitikao odliku koja ipak ima određene varijante i podliježe gradaciji. Međutim,sasvim je izvjesno da se u ovim zajednicama pojavljuje druga odlikakarakteristična za primarni sistem - neposredni oblici komunikacije. Simboličkiživot ljudi u prvobitnim zajednicama i grupama reali-zuje se gotovo isključivo upraktičnom iskustvu neposrednog kontakta pošiljaoca i primaoca i ostalihprimalaca kulture, prostorno i vremenski je određen na principu: hie et nunc.Upravo s obzirom na to, primarni sistem stvara po opsegu i brojnosti ograničenedruštvene osnove razvoja kulture. Ovaj sistem je svojstven malobrojnimprimitivnim zajednicama, lokalnim seoskim zajednicama i malim grupama ikrugovima složenih društava.

216 Uporedi: R.Lowie, Primitive Society. P.Radin, Primitive Man as Philosopher.217 K.Levi-Stros, Tužni tropi. str. 243218 A.Gurevič, Kategorije srednjovekovne kulture219 P.Bohanan, Artista Tiv

SOCIOLOGIJA KULTURE

Tri navedene verzije kulture primarnog sistema imaju definicijskezajedničke odlike, ali se i razlikuju u određenim vidovima, od kojih najvažnijiproizlaze iz različitog opšteg, šireg konteksta njenog pojavljivanja. Kulturaprimitivne zajednice je globalna, u potpunosti autonomna, pretežno autarhična igotovo izolovana cjelina. U dijahroničnom pristupu, kultura prvog sistemamože da se prezentira kao potpuna, svestrana i samostalna, a istovremeno kaoizvorište i početak svake simboličke kulture.

Narodna kultura, kao posredni oblik prvog sistema, koja se rodila uuslovima isključivosti, funkcionišući stotinama godina u neizbježnoj, ali dostaograničenoj koegzistenciji sa drugim sistemom i elementima trećeg sistema,nema sva ta obilježja. Primjere tog tipa kulture daju seoske zajednice Evrope doXIX vijeka, a u pojedinim slučajevima, kao što su seoske zajednice LatinskeAmerike i Azije, i do sredine XX vijeka.

Robert Redfild, čije je dihotomno razgraničenje sela i grada s vremenompreformulisano u koncepciju seosko-gradskog continuuma, prišao je na isto takoklasičan način problemu seoske zajednice i kulture.220 Definišući ovu zajednicukao djelimičnu, Redfild je na taj način izrazio princip povezanosti lokalne, malezajednice za širom društvenom strukturom, njenu nepotpunu ekonomsku idruštvenu samostalnost. Govoreći ο društvenoj strukturi, razmatrao je kategorijekulture koje su ovdje defin-isane kao društvena kultura. Veze i zavisnosti malelokalne zajednice u odnosu na veliku društvenu cjelinu izražavaju se, u skladusa Redfildovim stanovištem, u oblasti teritorijalne hijerarhije, administracije,ekonomskih odnosa i mreže personalnih kontakata vezanih, na primjer, zaegzogamiju.

U oblasti simboličke kulture "djelimični" karakter seoske zajednice narazne načine je povezan sa navedenim trima aspektima društvene podređenostiu makrostrukturi. Malo, primitivno pleme, koje predstavlja čist, empirijski tipprvog sistema kulture, isto je tako jedinstveno, autonomno i autarhično u oblastidruštvene, kao i u oblasti simboličke kulture. Primitivni narodi, sa složenijomdruštvenom strukturom, na višem stupnju razvoja, koji obuhvataju brojne,uzajamno zavisne lokalne zajednice dje-limičnog karaktera, mogu biti tolikokulturno koherentni da je svaki član zajednice ravnopravno kompetentan izainteresovan učesnik u svim dijelovima njihove kulture. Takva je, po Redfildu,situacija u milionskom

220 R.Redfleld, The Little Community. Peasant Society and Culture; H.Miner, The Falk-Urban Continuum

212 213

Antonjina Kloskovska ______________________________________________________ ________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

nigerijskom plemenu Tiv. Za razliku od toga, kultura Maora bila je podijeljenana dva sloja nejednake hijerarhijske pozicije. U lokalnim seoskim zajednicamaučestvovanje u višoj kulturi bilo je dostupno malobrojnim pojedincima, koji suizlazili iz prvog sistema kulture i, s obzirom na njihove specijalne uloge, bilisposobni da učestvuju u institucionalizovanim oblicima "velike tradicije", kojuje Redfild suprotstavljao lokalnoj "maloj tradiciji".

Uzimanjem primjera iz evropskog kruga može se pokazati kako se uljudskom iskustvu lomila isključivost prvog sistema kulture i njemu svojstvenemale tradicije pod utjecajem razvoja institucionalnog sistema, na primjervjerskog, kao nosioca velike tradicije. Ova tradicija koristila je, također, upočetku, pojedine elemente trećeg sistema: kulture posrednih sredstavakomunikacije. Ovakav dijahronični pristup funkcionisanju sistema kulture posvojoj prirodi dio je istorije kulture i ovdje je skiciran jedino da bi se pripremilopolje za sinhroničnu analizu funkcionisanja sva tri sistema zajedno u razvijenimsavremenim društvima. Ovaj drugi pristup bliži je kompetencijama sociologa.

U dijahroničnom prilazu kultura primarnog sistema može da budeizjednačena sa narodnom kulturom tamo gdje se odnosi na lokalne zajednice injihova osnovna jezgra, koja također imaju karakter elemenata prvog sistema:na porodice i rodove, starosne grupe, susjedstva. Dakle, Redfildova kultura"male tradicije" odgovara poimanju narodne kulture u njenom istorijskompočetku. Zajedno sa udaljavanjem od izvora i srastanjem sa cijelim društvenimslojem, koji se sastoji od elementarnih lokalnih zajednica koje gube svojuizolovanost i dobijaju osjećanje klasno-staleške povezanosti, narodna kulturapostaje univerzalna i kao takva ona je kultura velike tradicije, dio nacionalnekulture. Bio je to dugotrajan proces, prepun napetosti u sferi društvene kulture ipovezan sa napuštanjem prvobitnog oblika najradikalnijeg kulturnogdemokratizma primarnog sistema.

U početku, plemenske vođe i obični članovi zajednice učestvuju u kulturiidentičnoj po sadržaju i po mehanizmima neposredne, neformalne razmjene,čak i tada kada postoje među njima podjele u sferi društvene kulture, koje surezultat hijerarhijski oblikovanih uloga.

Prema poljskim istoričarima srednjeg vijeka, slovenske zajednice napoljskim teritorijama bile su kulturno koherentne do IX vijeka. Primanjehrišćanstva i razvoj državne organizacije uveli su u narodnu plemensku kulturuinstitucije drugog, formalnog i višestepenog sistema. Gjeištor je

214

pisao da je u to doba slovenski život na selu bio arhaičan, ali i u okviru njegadešavale su se značajne promjene izazvane uvozom institucija, poruka i ljudi.221

Ove institucije su bile prihvaćene i djelimično neutralizo-vane u procesuasimilacije, koja se nije zasnivala samo na prilagođavanju lokalne zajednice nanove univerzalne obrasce, već i na uklapanju obrazaca u "malu" lokalnutradiciju. Na taj način se razvijao kult lokalnih svetaca i dolazilo je do spajanjaelemenata tradicionalnih paganskih obreda sa novim ritualom, što je takouznemiravalo srednjovjekovnu crkvenu hijerarhiju.

Na taj način se prvi sistem branio od utjecaja institucionalnog sistema kojije modifikovao tradicionalne obrasce. Izraz takve odbrane je u Poljskoj bio stilživota koji je Brikner nazvao "rustikalizmom", a koji je bio spona izmeđuseoske kulture i kulture sitnog plemstva. Čak do XV vijeka staleške razlikesimboličke kulture bile su u Poljskoj mnogo manje nego u Zapadnoj Evropi, štoje, po Briknerovom mišljenju, bilo rezultat slabe razvijenosti društvenihinstitucija karakterističnih za oformljeni, razvijeni feudalni sistem.

Žan le Gof u vezi sa zapadnim društvima posebno naglašava društvenuslojevitost, raznovrsnost, ponavljajući za Fevrom da je opšta kategorija"srednjovjekovnog čovjeka" naprosto mit. Pravilnije bi bilo da se definiše kaodosta velika apstrakcija, a njenom konstruisanju i sam Le Gof dodaje određeneelemente, definišući kao predmet svog interesovanja ono što je u kulturisrednjeg vijeka zajedničko, kolektivno. Među tim elementima nabrajadominaciju oblika sela, preciznije, seoskog života - u periodu do XII vijeka - inadvremensku dimenziju svojstvenu seoskoj zajednici, dakle ograničenjeistorijskih perspektiva.222

Zapadni feudalizam je ranije stvorio staleški različite uloge institucionalnihposrednika simboličke kulture.

U srednjem vijeku je institucionalizovana u drugom sistemu popularizacijaumjetnosti i nauke vezana za pokretnu kulturu, koja je stvorila posebne uloge,kao što su: dvorski trubaduri i pisci, crkveni pisci, zabavljači gradskog plebsa,mimičari, lakrdijaši.223 Pokretni karakter ove

221 A.Gjeištor, Kultura Pjastovske Poljske; Poljskapodeljena i ujedinjena, red.A.Gjeištor222 A.Brikner, Kultura, pismenost, folklor, odjeljak Narodna kultura i odeljak Povijest

poljske kulture u istorijskom presjeku; Ž. le Gof, Kultura srednjovjekovne Evrope223 Ž. le Gof, Intelektualci u Srednjem vijeku; od istog autora, Kultura srednjovjekovne

Evrope. A.Hauzer, Društvena istorija umjetnosti i književnosti, tom 1, odjeljak IV; J.Hojzinga,Jesen Srednjega vijeka

215


kulture, što je Le Gof smatra za djelimičnu nadoknadu ograničenja vremenskeperspektive, izražavao je njene praznične funkcije, realizovane na marginisvakidašnjeg života, koji je još bio blizu narodne kulture ili, čak, kao u slučajusela, ispunjen narodnom kulturom koja je jedino bila dopunjena crkveniminstitucijama, asimilovanim i uraslim u lokalnu tradiciju. To se, na primjer,izražava u kultu lokalnih svetaca, u prelaženju u crkveni ritual domaćih običajai obreda. Vjerske ustanove su unijele u društveni život karakteristične odlikedrugog sistema, koje se ne zasnivaju samo na formalizovanju uloga i odnosa uprocesu komunikacije, već i na uključivanju njegovih lokalnih karika uhijerarhijski sistem organizacije kulture, na određivanju osnovnih elemenataprenosnih kulturnih sadržaja i periodičnom davanju novih elemenata koji potičuiz centralizovanog sistema.

Postupno razvijana mreža prosvjetnih ustanova, škola pri crkvama iuniverziteta bila je slijedeća karika u razvoju drugog sistema, koji je imao većiinstitucionalni oblik od pokretne kulture, a preko svojih veza sa crkvom bio jecentralizovan i podlijegao je istim procesima napajanja univerzalnim sadržajimasvojstvenim vjerskim ustanovama.

Međutim, neposrednost kontakta, koja je konstitutivna odlika drugogsistema kulture, prouzrokuje da se izvanlokalni i vremenski udaljeni sadržajirealizuju na posredan način, kroz lokalne i aktualne uslove. Ovo utječe naslabljenje kontrasta i granica između drugog i prvog sistema. Već jenapomenuto da je takvo prožimanje bilo karakteristično za srednjovjekovnukulturu. Ova odlika, koja može da se definiše kao dominacija proksemičnosti usrednjovjekovnoj kulturi, izražavala se i u trećem sistemu. Gurevič tvrdi da jeneposredno poznavanje okolne stvarnosti znatno utjecalo na viziju cjelinegeografskih i istorijskih fenomena, tako da i pisci koji su drugima zamjerali napartikularizmu nisu uspjeli da izbjegnu lokalni utjecaj u svojim analizama, kojesu bile zamišljene kao prikazi globalnog istorijskog procesa ili određenihistorijskih događaja.

I prostor i vrijeme u poimanju ljudi srednjeg vijeka, ili članova lokalnihzajednica u kasnije doba, imali su odlike svojstvene kulturi malih, relativnoizolovanih zajednica.

Kazimjež Dobrovolski, karakterišući tradicionalnu seosku kulturu uPoljskoj, ukazivao je na njene glavne odlike vezane za dominaciju neposrednihdruštvenih kontakata. Tim odlikama pripada okretanje prošlosti, uz istovremenoograničenje istorijske perspektive; ova stabilizacija odnosi se, prije svega, naopšte sheme kulturne tradicije, a ne na

detalje koje je gubio ili modifikovao neprecizni mehanizam usmene tradicije. Utoj kulturi anonimnost stvaralaca i proizvoda pratilo je priznavanje autoriteta ivjera da ih podržavaju transcendentalne sankcije. Osjećaj za posebnostsopstvene kulture izražavao se u privrženosti prema njenim detaljima, uzistovremeno omalovažavanje sličnosti, podudarnosti sa opštom shemomsusjedskih analognih staleških grupa.

Narodna kultura XVIII i XIX vijeka koju opisuje Dobrovolski, a također iona iz ranijeg perioda, nije mogla da bude u takvom stepenu izolovana isamonikla kao plemenska kultura primitivnih zajednica, često odvojenaprirodnim granicama od spoljnih kontakata i utjecaja. Problem kontakata ikulturne razmjene u staleškim društvima razmatrali su mnogi poljski naučnici;Brikner i Bistronj vidjeli su to, prije svega, u terminu "opadanje" kulturnihelemenata od viših klasa ka narodnoj kulturi. Ovaj termin upotrebljava iDobrovolski, kada govori ο procesu selektivnog i zakašnjelog prihvatanjakulturnih poruka, svojstvenom višim klasama i staležima. Ipak, savremenietnografi i istoričari ističu i uzajamnost pozajmica, razmjenu koja se ostvarivalaizmeđu staleža kroz svakidašnje veze u radu, u ritualnim situacijama i u zabavi.Posebnu ulogu imale su posredničke funkcije dvorske službe, koja nije samoelemente dvorskih običaja prenosila na selo, već je i sama, prije svegavaspitavajući dvorsku djecu, utjecala na svijest drugih staleža, na sferuvjerovanja i estetskih doživljaja. Karakterističan primjer ekspanzije narodneumjetnosti je ritual karnevalske kulture smijeha, koji je analizirao Bahtin, a kojiima svoje izvorište u narodnom običaju, obogaćenom "opadajućim"elementima, ali koji utječe na kulturu drugih staleža u skladu sa svojomkardinalnom odlikom prijelaznog rušenja barijere staleških kontakata.224

Potpunija karakteristika narodne kulture morala bi da bude mnogo bogatija,sadržajnija od ovdje predstavljenog shematskog opisa. U njoj bi se našle brojneodlike koje se odnose na različite sadržaje, zavisno od društva i epohe.Predstavljeni opis uzima u obzir samo opšta svojstva tog tipa kulture, koja supovezana sa društvenom osnovom, to znači sa karakterom komunikacijskeinterakcije. Ova interakcija se odlikuje isključivo ili

224 A.Brikner, Povijest poljske kulture, tom 3. J.S.Bistronj, Narodna kultura; K.Dobro-volski, Studija društvenog života i kulture; K.Zavistovič-Adamska, Granice i horizontiistraživanja kulture sela u Poljskoj; J.Buršta, Narodna kultura; M.Bahtin, StvaralaštvoFransoa Rablea; VGusev, Estetika folklora

216 217


kvaziisključivo neposrednim kontaktima, dominiranjem neformalnihnatkontakata formalnim, drugim riječima, dominiranjem prvog, primarnogsistema kulture.

Zajedno sa istorijskom evolucijom narodnih kultura, u njima raste i ulogadrugog, institucionalnog sistema. Ipak, i dalje dominira neposrednost kontakatau toku kulturne transmisije. Ova odlika daje prvobitnim i narodnim kulturamasamosvojne, posebne crte i stvara određena ograničenja. Zato kulturu masasrednjovekovnog društva ne treba izjednačavati sa masovnom kulturomzasnovanom na posrednim sredstvima komunikacije širokog dometa iistovremenog djelovanja.225 Sa sociološkog stanovišta ovakav stav čini seneprihvatljiv, kao i Makluanova koncepcija masovne televizijske publike urazvijenim savremenim društvima kao "globalnog sela", ekvivalenta prvobitne,plemenske zajednice.

Društva prelaznog tipa, takva kao što su bila srednjovjekovna društva uEvropi, čvrsto utemeljena u prvom sistemu, živjela su istovremeno i u sferizajedničkih, izvanlokalnih kulturnih vrijednosti svojstvenih čitavim društvima icivilizacijskim predjelima. Odatle su preuzimala simboličke kategorije zainterpretaciju fenomena, informacije ο svijetu, ο izvan-lokalnim događajima.Ove nadlokalne kategorije značenja, ocjena i znanja ipak su uvijek dopiraleposredstvom personalnih kontakata: neformalnih, kao u slučaju pripovijedanjapovratnika "iz svijeta": putnika, kupaca, vojnika ili hodočasnika, ili napolaformalnih i formalnih, kao u slučaju nosilaca pokretne kulture i zvaničnihposlanika, kurira, glasnika, izaslanika vjerske i laičke hijerarhije šire zajednice.

I kada su te poruke imale karakter posrednih, pisanih poruka, njihovocirkulisanje u krugu nepismene zajednice zahtijevalo je reprodukovanje uneposrednom kontaktu: objavljivanjem sa predikaonice, na gradskom trgu, adalje u neformalnom prenošenju "od čovjeka do čovjeka". Tek tada je spoljnavijest, instrukcija i interpretacija bila uključena u tok lokalnog života, koji seodigrava ovdje i sada. To se odigravalo sa znatnim vremenskim zakašnjenjem,sa neizbježnom promjenom perspektive koja je davala univerzalnim sadržajimanovu obojenost, individualnu u odnosu

________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

na izvor, ali kolektivnog karaktera s gledišta lokalne zajednice koja preuzimaporuku.226

Treči sistem kulture ulazio je, dakle, polako i postepeno u sferu komu-nikacije. U početku je obuhvatao šire društvene strukture, prije svegaposredstvom ikoničkih znakova koji su predstavljali zabilježena, trajna sredstvaporuke šireg društvenog značaja. Iz prirode njihove ikoničnosti proizlazi da zanjihovu interpretaciju nije neophodna sistematska i složena nauka, kao što je začitanje pisma. Arhitektura, vajarstvo i slikarstvo Srednjeg vijeka bili su biblijabijednih, koja je davala "bijednima duhom" makar djelimične informacije izistorije, teologije i filosofije, a koje su pismeni nalazili u knjigama. Panofski usvojoj monografskoj analizi skreće pažnju na podudarnost između sholastičkefilosofije i arhitekture Srednjeg vijeka.227

Kad se određuje funkcija ikoničkih poruka u kulturnoj transmisiji, ne smijese zaboraviti da, i pored sličnosti koja im pripada ex definitione sapredstavljenim fenomenima, zahtijevaju također izvjesno poznavanje primarnogi institucionalnog sistema, da bi se postigla odgovarajuća kulturnainterpretacijska kompetencija. To se, prije svega, odnosi na simboličke funkcijemnogih elemenata srednjovjekovne likovne umjetnosti ili na barokne"koncepte" - potpuno konvencionalne likovne simbole koji su primjenjivaniprevashodno u crkvenoj umjetnosti, a njihovo razumijevanje bilo je nemogućebez poznavanja koda, specijalno i društveno određenog, ali tada širokoprenošenog u procesu socijalizacije. Le Gof je skrenuo pažnju na činjenicu da ještampa, koju je nazvao senzacionalnim otkrićem, u početku dovela do izvjesnogograničenja opsega komunikacije u društvenoj perspektivi, jer je potisnula udrugi plan likovne poruke koje su bile dostupnije nepismenoj masi.

Kontakt sa lokalizovanim i neprenosivim likovnim porukama bio jetakođer ograničen. U krugu poljske srednjovjekovne kulture dragocjena i važnaikonička poruka bili su bareljefi na vratima katedrale u Gnjeznu.228 U iskustvuistorijskog primaoca mogli su da igraju ne samo ulogu svojstvenu sakralnimporukama, već i ulogu ekvivalenata pojedinih elemenata

225 Uporedi: Kultura elite i masovna kultura u Poljskoj kasnog Srednjeg vijeka, red.B.Geremek. Naslov ovog rada je u potpunosti opravdan težnjom da se, nasuprot jedno-stranoj koncentraciji pažnje istoričara koja je okrenuta ka kulturi društvenih elita, ispitaju ikarakteristike kulturnog života masa. Nije, međutim, korektno njegovo korišćenje termina"masovna kultura", koji inače koriste istraživači razvijenih društava XX vijeka.

226 Prvi poljski zapisi ο otkriću Amerike datiraju oko deset godina poslije prve Kolumbove ekspedicije. To predstavlja posrednu mjeru informativnog kašnjenja svojstvenudruštvima Srednjeg vijeka.

227 E.Panofski, Gotska arhitektura i skolastika, u: Studija iz istorije umjetnosti228Vrata u Gnjeznu, red. M.Valicki

218 219


masovne kulture XX vijeka: stripa, televizijske serije. Ovakvo poređenje nećese smatrati drastičnim ako se uzme u obzir kakve su snažne doživljaje, sličnedanašnjim iskustvima primalaca senzacionalnih poruka, mogle da izazovu sceneistjerivanja đavola ili ubistva svetog mučenika. Ogromna razlika koja dijeli ovevrste medija jeste u tome što su vrata katedrale bila u suštini nedostupnamasovnom gledaocu. Najčešće su ih gledali stanovnici grada i okoline, rijetko,možda jedanput u životu, oni koji su stizali u katedralu: hodočasnici, plemići,vladari i gospoda. A to je po broju bio zane-marljiv dio stanovništva tadašnjepoljske države.

Sam karakter prezentativnog simbolizma, svojstven ikoničkim porukama,onemogućavao je diskurzivnu komunikaciju koja je neophodna u mnogimoblastima opštenja. Fundamentalna promjena funkcija trećeg sistema zahtijevalaje uvođenje novih tehničkih sredstava komunikacije. I to nije bio dovoljanuslov, što pokazuje razvoj štampe. Suprotno Inisovim i Makluanovimkoncepcijama, preobražavanje elemenata trećeg sistema u novi komunikacijskisistem, kojem pripada naziv masovna kultura, nije moglo da bude rezultatimanentnog djelovanja sredstava poruke. To je zahtijevalo, prije svega, mnogepromjene u sferi kulture bitisanja i u sferi društvene i simboličke kulture.

Nema potrebe da se ovdje podrobno predstave osnovi razvoja trećegsistema kulture.229 Dovoljno je da se predstave glavne kategorije činilaca kojiuslovljavaju ovaj fenomen. To su tehnički faktori, koji su u osnovi opštegdruštvenog razvoja, ekonomski, povezani prije svega sa porastomproduktivnosti rada i potrebom za organskom povezanošću društva,demografski, koji se izražavaju u opštem porastu stanovništva i njegovojurbanoj koncentraciji. Manje značajnim faktorima, ali čvrsto povezanim sakulturom trećeg stepena, pripadaju: razvoj elementarne prosvjete,demokratizacija društva koja eliminiše bar krute staleške podjele u kulturi,razvoj transporta i novi tehnički pronalasci u oblasti komunikacije, ali ne kaosamostalan uzročni faktor.

Ovdje treba podsjetiti da pronalaskom štampe pismo nije postalo masovnosredstvo komunikacije i da njegovo, u početku ograničeno, djelovanje nijeimalo tehnički, već društveni karakter. Pismenost je u Evropi postala masovnijatek krajem XIX vijeka, ali još i u drugoj polovini XX vijeka nije masovnoobilježje čovječanstva.

229 Razvoj sistema sredstava masovnih komunikacija i tipovi homogenizacije njihovogsadržaja detaljnije su predstavljeni u radu: A.Kloskovska, Masovna kultura.


U razvijenim zemljama nepismenost je marginalna pojava. To ipak neoznačava masovan i stalan kontakt sa pismenim porukama. Prema američkimpodacima funkcionalni analfabetizam obuhvatao je sredinom sedamdesetihgodina više od 20 odsto stanovništva Sjedinjenih Američkih Država.Informacije ο čitanju štampe u evropskim zemljama govore ο masovnomkorišćenju tog sredstva komunikacije. Izvor informacije su ipak najčešće izjaveispitanika. Sprovedena u Poljskoj kritička analiza ovih podataka pokazuje da ihvalja smanjiti za oko 25 odsto. Slično je i sa informacijom ο čitanju knjiga.Opšti i neprecizni podaci ο čitalačkoj publici u Francuskoj i Poljskoj oscilirajuizmeđu 60 i 70 odsto. Ali, u obje zemlje jedino oko 40 odsto stanovništva možese smatrati za faktičke čitaoce knjiga. To su osobe koje u djelimičnokontrolisanim izjavama čitaju bar jednu knjigu u dva mjeseca.230

Zavisno od svog karaktera, trajna ikonička sredstva imaju različit društvenidomet. Kao likovna djela držana u muzejima, dopiru do neznatnog brojastanovništva. Kao plakati, skulpture, građevine i drugi elementi ikonosfereljudskih naselja, predmet su stalnog, ali najčešće površnog kontakta.

Brz i spektakularan razvoj elektronskih medija u razvijenim zemljama injihovo širenje na zemlje Trećeg svijeta, koje je često bilo brže od procesaopismenjavanja, prouzrokovali su da se pitanje komunikacije u XX vijekupočelo potpuno opravdano razmatrati prije svega s gledišta tih medija. Trećisistem kulture, koji odlikuje posredni kontakt između pošiljaoca i primaoca, nijejedina oblast djelovanja masovnih medija i njihovog tehničkog i organizacionogaparata. S obzirom na trenutnu dominaciju ovih medija nad ostalim sredstvimaposredne simboličke, autotelične i formalizovane komunikacije, cjelokupnakultura tih sredstava danas se obično naziva masovnom kulturom. Iako ovakoekstremno stanovište nije pravilno, ova dominacija opravdava posebnointeresovanje za masovne medije.

Ali, bilo bi pogrešno viđenje cjelokupne savremene kulture kao masovnekulture posrednih sredstava komunikacije. I u tehnički najrazvijenijim zemljamatreći sistem kulture koegzistira sa prvim i drugim i, utičući na njih, sampodliježe njihovom utjecaju. Njihova uzajamna povezanost je glavni predmetanalize ovdje izdvojenih sistema, ali viđenih u sinhroničnoj ravni.

230 Dokumentacija o ovim informacijama nalazi se u XII glavi.

220 221


Uznemirenje kritičara masovne kulture zabilježeno je već u dobaindustrijske revolucije. U ironičnoj Pohvali vijeku, Ignaci Krasicki je, u rečenicikoja će i kasnije biti suština kritičarskih ocjena, kratko definisao posljedicenovog sistema širenja kulturnih sadržaja: "Ali što dobi u širini, izgubi u dubini".Brojni sociolozi i socijalni psiholozi su, počevši od Tenisovog doba pa dosredine XX vijeka, tvrdili da će pod utjecajem širenja masovnih sredstavaposredne komunikacije odumrijeti neposredna i neformalna društvena veza.Ipak je već i Kuli suprotstavljao tim koncepcijama "mrtvog nivoa" personalneveze teoriju ο stabilnoj ulozi primarnih grupa u životu civilizacijski razvijenihdruštava.

Istraživanja koja su pedesetih godina vodili Kac i Lazarsfeld dala suempirijske dokaze za hipotezu ο funkciji personalnih veza u procesukomunikacije, viđenom kao složena cjelina koja obuhvata i sredstva masovnihsredstava komunikacije, kao i mrežu interpersonalnih neposrednih kontakata. Utim istraživanjima koja su nastavljali razni autori, operisano je koncepcijomdvostepenog protoka informacije: od medija do lidera mnjenja, kasnije donjihovih individualnih krugova.231

Razmatran u cjelini, društveni okvir komunikacijskih procesa je, kao što jeveć naglašeno, mnogo složeniji, a funkcije primarnog sistema kulture neograničavaju se samo na regulisanje protoka informacija iz trećeg sistema.Primarni sistem je vanvremenski u tom smislu što se pojavljuje u svim epohamačovjekovog društvenog života. Njegova istorijska dimenzija se manifestuje ubar djelimičnim preobražajima njegove uloge. Drugi, institucionalni sistempojavljuje se u određenoj epohi društvenog razvoja, ali je polifiletičan. Imabrojne rodoslove, različita izvorišta i verzije svojih početaka. Umjestoprethodno izabrane ilustracije institucionalizovanja uloge tvoraca kulture usrednjovjekovnoj Evropi, mogli su da budu navedeni i drugi brojni primjeri:Grčka u helensko doba, Indija, a prije svega Kina sa oformljenim iformalizovanim mandarinskim sistemom, koji je povezivao elemente društvenesa elementima simboličke kulture.

Suprotno polifiletičnoj odlici drugog sistema, za razvijeni treći sistemkulture kao sistem sredstava masovne komunikacije karakteristična je gotovopotpuna i vremenska i prostorna monogeneza. Naravno, štampa

231 E.Katz, RF.Lazarsfeld, Personal Influence; R.K.Merton, Pattern of Influence, u:Social Theory and Social Structure; A.Sićinjski, Lični kontakti

232M.Granet, La civilisation chinoise, la vie publique et la vie pnvee

__________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

ima dvostruko izvorište: ranije, kinesko i korejsko (VII-VIII vijek) i evropsko(Gutenberg). Akumulisanje elemenata koji su utjecali na stvaranje filma, radija,televizije i elektronskih zapisa zvuka, izvršeno je u vrlo kratkom periodu odtridesetak godina u Evropi i od njenog utjecaja zavisnom području SjedinjenihAmeričkih Država. Ove pronalaske odlikuje ogromna ekspanzivnost, koja semanifestuje i u neobično brzom širenju samih tehničkih uređaja, kao i u difuzijisadržaja, kojoj se jedino malobrojne zemlje odupiru sopstvenim originalnimstvaralaštvom za potrebe masovnih medija. Primjer su neke zemlje Azije, agranice neselektivnoj difuziji postavljaju socijalističke zemlje. Ipak, difuzija jedominantna funkcija medija.

Ovaj široki opseg difuzije određenih motiva i gotovih poruka, svojstvenihkomercijalnoj kulturi zabave, dao je argumente za Makluanovu tvrdnju οidentičnosti sredstava i sadržaja poruke. Determinizam sredstava komunikacijeje ipak ograničen. Homogenizacija sadržaja je jedna od karakterističnih odlikamedija. Pojam je uveo Manhajm, a razradili su ga kasnije američki kritičarimasovne kulture, prije svega Mekdonald. On označava miješanje raznovrsnihmotiva, a prije svega miješanje nivoa sadržaja koje je tretirano kao negativnakulturna pojava. Dublja analiza sadržaja masovne kulture nametnula jezaključak da fenomen homogenizacije može da ima nekoliko oblika i da neki odnjih ne podliježu kritici čak i ako je vrednujuće stanovište zasnovano naprincipu određene hijerarhije kulturnih vrijednosti.

Fenomen homogenizacije iziskuje dublju analizu. Viđenje ovog fenomena,zasnovano na relativno sistematskoj i rigoroznoj analizi sadržaja, ne smije dadovede do zaključka da je to potpuno jednorodan način predstavljanja kulturnihsadržaja. Treba izdvojiti tri različita tipa homogenizacije. Prvi, nazvanmehanička homogenizacija, predstavlja zajedno ili u vremenskom redoslijedurazličite sadržaje i po karakteru i po nivou. Realizuje se u magazinima opštegkaraktera, a prvenstveno u radio i televizijskom programu koji, s obzirom naogromnu i heterogenu publiku, želi da odgovori potrebama i mogućnostimamasovnog primaoca i da realizuje mnoge funkcije proizašle iz tih potreba.Ovdje se homogenizacija zasniva na miješanju rodova i nivoa jedino s gledištacjelokupnog sadržaja kanala. Pojedine poruke, odvojene programskim okvirima,mogu da budu čisti oblici po svom rodu i nivou simboličke kulture. Ο njihovojhomogenizaciji odlučuje jedino susjedstvo sa formama drukčijeg nivoa i druge

222 223


vrste. Ako sadržaje časopisa ili radio i televizijskog programa primalac koristiselektivno, tada uopšte ne dolazi do homogenizacije sa stanovišta koje jeosnovno za funkcionisanje simboličke kulture kao procesa komunikacije.

Vulgarizujuća homogenizacija ne podliježe operaciji restrukturisanja, poštose zasniva na promjenama pojednostavljenja samog teksta poruke. Takavkarakter imaju svakojake prerade klasičnih stvaralaca ad usum Delphini,skraćene i pojednostavljene verzije književnih djela, jednostavne muzičketranskripcije ili plagijati koji preuzimaju najlakše muzičke fragmente,transpozicije književnih djela, u kojima se gube glavne vrijednosti originala.

Vulgarizujuća homogenizacija, koja nailazi na opštu osudu kad se radi οumjetnosti, u odnosu na nauku ima potpuno drugačiji status. Ovdje se onanaziva popularizacija. Pošto je izvan mogućnosti običnog laika da spoznaproblematiku svih naučnih oblasti u određenom trenutku njihovog razvoja,popularizovanje pojednostavljenih verzija naučnih dostignuća je društvenoprihvaćena metoda širenja spoznajnih horizonata. Široko se primjenjuje umasovnim sredstvima komunikacije.

Definisanje trećeg tipa homogenizacije kao imanentne može da izazoveproteste među kritičarima koji upotrebljavaju pojam homogenizacije, jer seodnosi na djela koja se ubrajaju u elitnu umjetničku kulturu. Kao primjer moguda se navedu Šekspirove tragedije, Servantesov Don Kihot, Defoova originalnaverzija Robinsona Krusoa, Tolstojevi romani Απα Karenjina i Vaskrsenje,Brehtove drame. Odlika ovih i sličnih djela je organsko povezivanje atraktivnihfabularnih potki: dramskih, sentimentalnih i komičnih elemenata, filosofskekoncepcije i savršene forme koja u potpunosti realizuje estetsku funkciju, čijiharmonični karakter nije doveden u pitanje ni po kriterijumima savremenekritike.

Ovdje se homogenizacija zasniva upravo na unutrašnjoj povezanostimotiva dostupnih primaocima na različitim estetskim nivoima i sa različitimintelektualnim kvalifikacijama i sa različitim potrebama. Ovaj tip stvaralaštva,naravno, prethodi razvoju masovnih medija, iako je vrlo pogodan za medijskeadaptacije. Razvija se u doba određene demokratizacije kulture, čije suinstitucije bile teatar i roman, koji su tražili priznanje - a često i komercijalneosnove - u podršci publike, u popularnosti među novim, brojnim, anonimnimprimaocima, oslobađajući se na taj način isključive zavisnosti od malobrojnih,bogatih mecena.

U kasnijoj fazi, imanentna homogenizacija može da bude povezana saideološkim pretpostavkama služenja narodnom primaocu, zadržavajući sveintelektualne i estetske vrijednosti djela. Takav karakter je imala u Bre-htovomstvaralaštvu. Također, ona može da bude rezultat posebnih odlika stvaralačkogtalenta. Uvijek proizlazi iz izuzetnih, individualnih stvaralačkih svojstava, kojeje teško ili nemoguće kopirati. Poruke sa takvim tipom homogenizacije vrlo supogodne za korišćenje u procesu masovne komunikacije, ali, s obzirom nanavedena svojstva, ne mogu da budu glavni sadržaj masovne kulture, jer se nestvaraju po masovnoj porudžbini upućenoj profesionalnim producentima ovekulture. Njihovi stvaraoci moraju da budu obdareni posebnim i rijetkimtalentom.

Prilikom razmatranja pitanja homogenizacije, kao karakterističnog za trećistepen kulture, često mu se prilazi s gledišta svojstava određenihkomunikacijskih tekstova, a svojstva se smatraju za objektivno data. Ovasvojstva istražuju se metodom analize sadržaja ili suptilnijom semiotičkomanalizom. Međutim, ni jedna od navedenih analiza ne dopire do objektivnesuštine djela koje kao poruka predstavlja kariku u procesu komunikacije.Prividno objektivno istraživanje treba razumjeti kao jedan od mogućih oblikadekodiranja poruke, kao oblik koji je svojstven kritičarima i poznavaocimaodređene oblasti simboličke komunikacije, ali koji ne mora da bude dominantanoblik u najširoj recepciji društvenog postojanja teksta.

Kolokvijalni i specijalistički, naučni načini recepcije biće i dalje predmetistraživanja. Ovdje je nužno, u vezi sa funkcijom sistema kulture koji seuzajamno prožimaju, istaći proces homogenizacije koja je rezultat specifičnostikolokvijalnog prijema. Ovdje glavno težište nije na samom djelu, za koje seuslovno prihvata mogućnost potpuno objektivne analize "pomoću teksta samogpo sebi", već na aktivnom i raznolikom procesu društvenog dekodiranja. Uovakvom prilazu, svojstvenom sociologiji kulture, pojavljuje se problemsubjektivnog aspekta homogenizacije, proizišlog iz načina recepcije koji možeda sadržaje različite po nivou i temi svede na jedan zajednički imeniteljinteresovanja primalaca. Poruke vulgarizovanog tipa, s obzirom na svoju jednudimenziju, ne ostavljaju subjektivnim procesima homogenizacije nikakvuslobodu manevra i mogu da budu ili odbačene ili prihvaćene u svomograničenom karakteru. Suprotno tome, mehanička i imanentna homogenizacijadaje širok prostor homogenizacijskim operacijama ili drugim ne jednoobraznim,već raznolikim procesima recepcije.

224 225

Antonjina Kloskovska_________________________________________________________ ____________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Ovdje upotrijebljen termin subjektivna homogenizacija ne odnosi se naindividualne, pojedinačne načine recepcije, koji manje interesuju sociologijukulture i nisu u okvirima njene istraživačke kompetencije. Subjektivnahomogenizacija se odnosi na tipične, grupne načine interpretacije poruka, koji jesvode na razumijevanje i očekivanje svojstvene određenoj kategoriji ili grupiprimalaca, a katkad naginju tome. Kao što je već rečeno, ova homogenizacija jejedan od rezultata djelovanja sistema kulture razmatranih u sinhroničnomprilazu, s gledišta njihove povezanosti i uzajamnih zavisnosti. Ovdje posebnomjesto pripada primarnom sistemu kulture, čija se uloga ne iscrpljuje umehanizmu određivanja-dvostepenog toka masovne komunikacije i funkcijeliderstva u javnom mnjenju.

U primarnim naturalnim grupama, prvenstveno u porodici i generacijskimstarosnim grupama djece i omladine, vrši se kulturna inicijacija koja prethodiinstitucionalnom uvođenju u kulturu, a prateće rano djelovanje elektronskihmedija najčešće određuje principe izbora i ocjene njihovih sadržaja. Roditelji,starija braća i sestre, kao i lideri generacijskih grupa, prema svojim članovimaigraju ulogu "vratara", ono što je u nomenklaturi Kurta Levina označavalofunkciju selekcije i propagiranja određenih sadržaja. Ova uloga je u suštinislična onoj koju u samom društvu imaju institucionalni organizatori i animatorikulturnog života kao poznavaoci određenih oblasti simboličke kulture, jednomriječju, kritičari u smislu koji je tom terminu dao Dankan.

Prvi i drugi sistem kulture, u odnosu na cjelinu kulturnog iskustva, u tome iu odnosu na sadržaje potencijalno dostupne u trećem sistemu kulture, imajuslične uloge. Ali, između njih postoji bitna razlika u sve-obuhvatnosti,univerzalnosti djelovanja primarnog sistema, a izvan njegovih regulativnihutjecaja ne nalazi se nijedna normalna jedinka. A univerzalnost kulturnogdjelovanja institucionalnog sistema ograničava se na školu obuhvaćenuobaveznim obrazovanjem. Ostale institucije ovog sistema ne utječu na najširekategorije u društvu.

Primarni sistem nije samo univerzalan, već se odlikuje i najvećomraznovrsnošću djelovanja u oblasti simboličke kulture. Bio je izvor stvaralaštva,instrument transmisije, centar prenošenja obrazaca, selekcije i ocjena.Institucionalizacija simboličke kulture najviše je utjecala na promjenu njegoveprve funkcije. Iz aktualnih istraživanja može se zaključiti da

su ostale funkcije u potpunosti očuvane. Poseban karakter primarnih grupaprouzrokuje da su to, prije svega, istraživanja koja se zasnivaju na izjavi iprocjeni članova grupe, a opservacija je vrlo otežana.234 Zbog toga se kulturnefunkcije prvog sistema mogu preciznije definisati istraživanjemeksperimentalnih grupa, nego praćenjem njegovih mehanizama u prirodnimsituacijama, potpuno spontanim.

Većina eksperimentalnih istraživanja koja su vodili socijalni psiholozi bilaje koncentrisana na spoznaju društvene kulture. Obuhvatala su glavne tipoveinterakcije u toku realizacije zadataka, formiranje liderstva i njegovih varijanti,specijalizaciju funkcija. Takav karakter imala su istraživanja Kurta Levina injegove škole, Bejlsa, Šerifa i mnogih drugih sociologa i psihologa. Mnoga odnjih je predstavio i iskoristio Homans u svojoj analizi elementarnih oblikadruštvenog ponašanja.

Poređenje problematike i rezultata istraživanja u okvirima malih grupaukazuje na posebnost raznih kulturnih kategorija i osobitost simboličke kulture.Kao primjer mogu se uporediti Lipitova i Vajtova eksperimentalna istraživanjaο efikasnosti triju različitih tipova liderstva i istraživanja Feltona i Rouza iz1955. godine ο kulturnom stvaralaštvu u otvorenim i zatvorenim grupama. Obaistraživanja operišu sličnim metodama, sličnim tipom ispitanika, predmetanalize je ipak različit. U prvom istraživanju predmet je karakter liderstvarazmatran s gledišta efikasnosti djelovanja grupe. Tip liderstva je takođerelement kulture u smislu globalne kulture, ali, u skladu sa prihvaćenompodjelom kategorije kulture, pripada društvenoj kulturi. To je jedan od osnovnihelemenata sistema društvenih odnosa.

U Feltonovom i Rouzovom istraživanju, pojam ο otvorenom ilizatvorenom karakteru grupe također treba prihvatiti kao pojam društvenekulture. Ali, u ovom slučaju on se odnosio na nezavisne varijable istraživanja,drugačije nego u prethodno navedenim istraživanjima. A zavisne varijable uFeltonovom i Rouzovom istraživanju bili su fenomeni simboličke kulture. Uverziji ove kulture, pojednostavljenoj za istraživanje, trebalo je utvrditi,formiran u okviru grupe, zajednički određen i prihvaćen način interpretacijeRoršahovih testova. Interpretacija je bila predmet diskusije i neposrednogsporazumijevanja u okviru male neformalne, iako eksperimentalne, a nenaturalne grupe. Bio je to, dakle,

233 H.Duncan, Sociology of Art, Literature and Music234 Istraživanja koja se time bave odnose se na pokoljenja roditelja i mladeži u

dva poljska grada, kao i istraživanja studenata Varšave; izvršio ih je S.Novak.

226 227


primjer formiranja elementarnog grupnog zajedništva simboličke kulture uokviru prvog sistema.

Nijedno istraživanje nije u stanju da odredi apsolutan početak simboličkekulture, koji se rađa iz stadijuma pretkulture. To nisu uspjeli ni Felton i Rouz usvom istraživanju. I u tim istraživanjima učestvovale su osobe koje su bile podraznovrsnim i brojnim utjecajima socijalizacije i koje podliježu kulturnojtransmisiji. Eksperimentalni pokušaji su ipak omogućili da se osvijetli procesformiranja novih elemenata zajedničke kulturne grupe.235

Suprotno polaznoj hipotezi autora, zatvorena grupa, dakle izolovana odspoljnih utjecaja, pokazala se više stvaralačka u propozicijama i obrascimainterpretacije od otvorenih grupa koje su u kontaktu sa ostalim analognimgrupama. Na kraju su autori istraživanja formulisali zaključak po komepronalazaštvo i pozajmice predstavljaju alternativne mehanizme koji seuzajamno zamjenjuju. Relativna izolacija jača unutrašnje stvaralaštvo,mogućnost kulturne razmjene smanjuje tendenciju pronalazaštva, inovacija.Prilikom ocjenjivanja ovog hipotetičkog zaključka treba imati u vidu da je"zatvorena grupa" u istraživanju autora bila samo trenutno i relativno izolovana.Njeno zatvaranje se odnosilo na tok interpretacije Roršaha, a ne na ranijaiskustva članova grupe.

Feltonova i Rouzova istraživanja nisu nastavljena i ponovljena u većembroju grupa, što bi omogućilo da se njihovi rezultati statistički veri-fikujuisključivanjem utjecaja nekontrolisanih varijabli, kao što su, na primjer, ličneodlike članova pojedinih grupa. Također je teško utvrditi da li bi u sadašnjoj fazirezultati sličnih istraživanja mogli da obuhvate i makrostrukturalne procesestvaralaštva i kulturne difuzije. U poznatoj studiji ο rađanju grčke kultureČarnovski je izvor njene veličine vidio upravo u brojnim kontaktima, uotvorenosti za tuđe utjecaje i u sposobnosti pozajmljivanja. Njegovainterpretacija je, dakle, bila podudarna sa prvobitnom Feltonovom i Rouzovomhipotezom, odbačenom u ishodu eksperimenta. Tvrdnja Čarnovskog nijeverifikovana, ima više intuitivan karakter. Čini se vjerovatnom u svjetluistorijskih komparativnih podataka. Treba ipak priznati da su ovi podaciimpresionistički tumačeni. I odatle zaključak da istraživanja kulture prvogstepena u malim grupama, koje lakše podliježu kontroli, mogu da doprinesuboljoj spoznaji mehanizama razvoja kulture.

235 Uporedi: T.McFeat, Small Group Culture.

Sljedeći korak u ovim istraživanjima učinio je kanadski sociolog Mekfit,koji je proučavao stvaranje i transmisiju kulture u eksperimentalnim grupama,ali nije primjenjivao metod interpretacije testova projekcije.236 U svom drugomeksperimentu, Mekfit je dao grupi eksperimentalnih studenata da pročitajuodlomak s početka romana koji im je bio nepoznat. Ispitanici su dobili zadatakda u grupnoj diskusiji rekonstruišu sadržaj pročitanog odlomka, i da projektuju,predvide dalji tok radnje. Suština eksperimenta je bila u tome da se u sljedećimfazama sastav grupe mijenjao tako da, poslije četiri do šest promjena, posljednjageneracija ispitanika nije obuhvatala nijednog člana prve grupe koja je imalaneposredan kontakt sa tekstom.

Po uzoru na Mekfitova istraživanja, izvršen je sličan eksperiment sa četirigrupe studenata sociologije kulture u Varšavi i Lođu. Dvije grupe studenata izLođa, kao prva generacija, saslušale su na magnetofonu snimljenu prvu scenu izdrame Tadeuša Ruževiča Laokonova grupa. Scenu su posebno za eksperimentpripremili članovi studentskog pozorišta. Druga generacija studenata saslušalaje diskusiju u grupama prve generacije i na toj osnovi pokušala da rekonstruišetekst i odredi njegov karakter.

Slično kao i u Mekfitovim istraživanjima, eksperiment je bio primjerfunkcionisanja kulturnih sadržaja preuzetih iz trećeg sistema u prvi sistem, kojikoristi sredstva usmene tradicije prenošene sa pokoljenja na pokoljenje.Pokoljenja su u oba slučaja vještački stvorena i, naravno, bila su različita odpokoljenja naturalnih grupa. Sastav grupe je bio jed-norodan i po godinama i poobrazovanju, kao i po opštoj kulturnoj orijentaciji, a situacija transmisije jeimala odlike vještačke istraživačke situacije. Ipak, mnogi elementi procesatransmisije bili su analogni mehanizmima naturalne usmene tradicije.

I u poljskim i u Mekfitovim istraživanjima utvrđeno je, prije svega, da tokrekonstrukcije teksta u svakoj grupi zavisi od uloge lidera, koji to postanu uspontanom procesu diskusije. Tako je prva grupa lođanske generacijekoncentrisala diskusiju na definisanje psihičkih tipova junaka iz analiziranescene i operisala je suprotnim pojmovima introverzije i ekstraverzije. Drugagrupa je odlomak analizirala u okvirima opštih društveno-političkih problema.Dakle, prvobitna poruka je stigla u svaku od grupa varšavske generacije upromijenjenoj formi, transformisanoj već u prvom sistemu kulture. U drugojgrupi došlo je, a to je razumljivo, do

236 T.McFeat, Small Group Culture

228 229

Antonjina Moskovska _____________________________________________________

smanjenja informacije. Karakteristično je da se to odnosi na takve elemente kojinisu mogli da budu povod za nesporazume u prvoj generaciji, na primjer naknjiževni rod poruke. Prva generacija je nesumnjivo znala da je to tekst nekogdramskog djela. Druga nije bila sigurna. Drugoj generaciji je, također, bilo težeda odredi iz kog perioda potiče tekst i ko je njegov autor. Na kraju je istorijskiokvir proširen, iako su grupe obje generacije kao autore navodile alternativnoRuževiča ili Mrožeka.

Istraživanja ovakvog tipa nalaze se tek u početnoj fazi. Njihovo nas-tavljanje će sigurno omogućiti da se bolje upoznaju mehanizmi transmisijeprvog sistema, koji djeluju i u odnosu na sadržaje stvarane u tom sistemu, kao iu odnosu na transformacije poruka iz ostalih sistema. Iz dosadašnjih djelimičnihistraživanja malih govornih grupa nameće se zaključak da u savremenimrazvijenim društvima transmisija sopstvene kulture u malim grupama nijeprekinuta, iako je znatno redukovana. U porodici, transmisija obuhvata prijesvega genealošku, biografsku informaciju, koju prenose roditelji, a koja bardjelimično obuhvata istoriju zemlje i zavičaja, klase i profesije. Genealoškatradicija je na prekretnici: na osnovu aktuelnih poljskih istraživanja možemotvrditi da interesovanje za genealogiju kod mladog pokoljenja slabi u prvoj fazidemokratizacije društva, povezane sa bržom industrijalizacijom, koja povlačiprostornu i društvenu migraciju.237 U kasnijoj fazi industrijalizacije primjećujese u mnogim razvijenim zemljama ponovno interesovanje za sopstveno pori-jeklo, koje prati pojačano osjećanje etničke pripadnosti. Dakle, možemoočekivati i u Poljskoj sličnu pojavu u odnosu na svoju porodičnu i zavičajnuistoriju i tradiciju. Poljska istraživanja potvrđuju zaključke ranijih engleskihistraživanja da je veza, a u konsekvenci i informacija ο porodici, jača u ženskojliniji, nego u muškoj. Ali, ni u jednoj razvijenoj zemlji genealoško kulturnointeresovanje nije tako bogato informacijama kao u tradicionalnijimzajednicama. Luis je, istražujući portorikanske grupe u Sjedinjenim AmeričkimDržavama, utvrdio da su članovi ispitivanih porodica u stanju da naveduprosječno sto prezimena svojih rođaka ο kojima su posjedovali informacije.238

237 U mom ispitivanju univerzitetske mladeži utvrdila sam da je 62% mladih ljudi znaloimena obojice svojih djeda, a 25% znalo je ime najmanje jednog pradjede. Ovo se možeshvatiti kao pokazatelj slabog interesovanja za istoriju porodice. Uporedi: A.Kloskovska,Porodica kao činilac transmisije i kulturnog stvaralaštva.

238 O.Luis, Goli život


Srazmjerno veliko prihvatanje porodičnih informacija vezano je za ratnebiografije roditelja. Ovakve poruke snažno utječu na formiranje stavova premasopstvenoj grupi i prema drugim narodima. Ovdje se manifestuje karakterističnaodlika primarnog sistema u formiranju osjećajne sfere i ocjena. Ovu funkciju,pored funkcije upravljanja izborom sadržaja, male grupe vrše ne samotransmisijom sopstvenih kulturnih sadržaja, već prije svega u odnosu na poruketrećeg, a djelimično i drugog sistema kulture.

U ranom periodu života ovu ulogu ima, prije svega, porodica, ali poštodruštvena migracija nastupa vrlo rano (na primjer, s obzirom na školovanje),utjecaj porodice na kulturna iskustva je sve više ograničen. Njeno mjestozauzimaju generacijske grupe, posebno značajne na svim nivoima obrazovanja,uključujući i više. Način na koji jedinka u toj fazi svog života učestvuje ukulturi zavisi u velikoj mjeri od običaja njene generacijske grupe i može seznatno promijeniti, na primjer, pod utjecajem prelaska iz srednje škole u višu,ali ne toliko zbog izabranih studija, koliko zbog podređivanja modi iočekivanjima nove sredine.

I drugarske i prijateljske grupe odraslih također predstavljaju krugove kojiprimaju i stvaraju mišljenje ο porukama trećeg i drugog sistema. Opšteinteresovanje za probleme simboličke kulture prosječno je manje međuodraslima nego među omladinom, koja nije opterećena profesionalnim iporodičnim obavezama. Ipak, u poljskim istraživanjima je utvrđeno da jetelevizijski program, prije svega među ženama, najčešća tema neobaveznihrazgovora na radnom mjestu.239

Slika odnosa prema masovnim medijima u svjetlu savremenih istraživanjau cijelom svijetu znatno se razlikuje od ranije stvorene vizije apsolutnog,automatskog podređivanja atomizovane publike manipula-tivnom utjecajusvemoćnih medija. Već krajem pedesetih godina, Klaper, Dž. i M. Rajli i Srampredstavljali su publiku masovnih medija kao konglomerat organizovanihgrupa, a ne kao bezobličnu anonimnu masu. Ovakva mišljenja dobila supodršku u novijim istraživanjima.240

U svim razvijenim zemljama televizija kao sredstvo komunikacije ima odsvih komunikacijskih kanala simboličke kulture najveći domet. U takvoj ulozise širi u zemljama Trećeg svijeta, posebno Latinske Amerike i Bliskog istoka. Ipored nekih razlika u programu, koje proizlaze iz specifičnih

239 J.Mikulovski-Pomorski, Ispitivanja Krakovskog centra za ispitivanja štampe(mimeo)

240 Uporedi: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje kao i bibliografiju u toj knjizi.

230 231


organizacijskih oblika i utjecaja lokalne kulturne politike, televizija jeinstrument difuzije sličnih elemenata, na primjer, popularnih televizijskih serijakoje obilaze svijet, tekućih informacija od posebnog značaja. Ipak, ne trebazaboraviti da standardizovan, makar u okvirima jedne zemlje, televizijskiprogram podliježe faktičkoj destandardizaciji, a također i specifičnojsubjektivnoj homogenizaciji u toku individualne percepcije, koja ipak podliježesnažnom utjecaju malih grupa i krugova prvog sistema kulture.

Vaspitni i propagandni utjecaj, koji može da bude svemoćan u trećemsistemu, ima ograničeno i jedino posredno djejstvo na prvi sistem kulture. Drugisistem s različitog gledišta ima mješovit karakter. S obzirom na neposrednuformu kontakta između pošiljaoca i primaoca, približava se prvom sistemu i imaviše originalnosti i spontanosti nego treći sistem, jer uvijek prenosi aktuelno,trenutno stvaralaštvo, u kojem kreacija i invencija dominiraju nad tehničkimsredstvima prenošenja poruke. Posebnost svakog od ovih sistema i razlike kojeih dijele veoma su uočljive u poređenju sa sličnim formama simboličke kulturekoje se i u jednom i u drugom sistemu različito realizuju. To se odnosi, naprimjer, na "živi" teatar i "živu" muziku i televizijski teatar i film i muzikuzabilježenu na razne načine. Sa sociološkog gledišta nije toliko zanimljivarazlika u formi ili određenoj modifikaciji isključivo estetskih vrijednosti, nakoje će obratiti pažnju estetičari i teoretičari tih oblasti, već potpuno,fundamentalno različita situacija emitovanja, a prije svega situacija percepcijeporuke.

Privatnost u recepciji sadržaja pomoću sredstava posredne komunikacijedaje gledaocu i slušaocu nadređen položaj. Može da odlučuje ο prekidukontakta isključujući određeni uređaj. Može da prenosi pažnju sa poruke naneke druge elemente sredine u kojoj se nalazi. Bez auditorijuma neposrednihgledalaca i slušalaca ili u privatnom krugu primalaca, efekti poruke su znatnosmanjeni. Suprotno tome, neposredan kontakt pošiljaoca i primaoca uinstitucionalnim situacijama kulturne komunikacije daje pošiljaocu nadređenpoložaj, kontakt je gotovo obavezan i najčešće utječe na jačanje estetskog iintelektualnog efekta.

Institucije drugog sistema kulture treba, dakle, prihvatiti kao potencijalnosredstvo potpunijih, intenzivnijih kulturnih doživljaja. Istovremeno su vrloefikasno sredstvo kulturne politike, koja želi da poveća konzumiranje kulture,jer što je program manje obiman i nije homogenizovan, lakše podliježe utjecajuselektivne programske politike, nego sveobuhvatni kanali masovnekomunikacije. Naravno, nije svaka institucija


neposredne komunikacije u funkciji elitne kulture, ali u Poljskoj, na primjer,učešće dramskog teatra, određeno brojem scena i predstava u cjelokupnimscenskim spektaklima, veće je od učešća televizijskog teatra u cjelokupnomkulturnom i zabavnom programu.

To ipak ne znači da dramski teatar dopire do većeg broja gledalaca negozabavni i revijalni program, niti da "živi" teatar ima brojniju publiku odtelevizijskog teatra. U svim razvijenim zemljama drugi sistem kulture imamanju publiku od sredstava masovne komunikacije i po svom dometu ne moženjima da konkuriše. Na sadašnjim pretpostavkama ne može se očekivati da bimoglo da dođe do takvog obrta poslije kojeg bi drugi sistem kulture kaoinstitucionalna forma kulturnih utjecaja ponovo bio dominantan. Zato će se trećisistem, a prvenstveno sredstva masovne komunikacije, razvijati i oprematinovim tehničkim pronalascima, koji će proširiti mogućnosti njihovogkorišćenja, a to su, na primjer, satelitska televizija, video kasete i ostali obliciregistrovanja i reprodukovanja simboličkih poruka.

Otvara se mogućnost razvoja, opravdana psihosocijalnim aspektima,napola institucionalnih i institucionalnih oblika korišćenja ovih sredstava iorganizovanja recepcije poruka koje emituje treći sistem. U većini zemalja gdjeje amaterska kulturna djelatnost institucionalno organizovana, počinje ona dakoristi - pored tradicionalnih oblika - nova tehnička sredstva kulturneekspresije, na primjer kablovsku televiziju, snimanje sop-stvenog pozorišnogstvaralaštva video aparatima i si.

Pored toga, razvijaju se novi oblici organizacije prijema - filmski klubovi,klubovi televizijskog teatra i si. Ovi oblici imaju velike mogućnosti razvoja.Iako su privatni stanovi sve bogatije opremljeni aparaturom za prijem masovnekulture, raste potreba za socijalnim kontaktom u okviru zajedništva kulturnogdoživljaja. Porodica nije uvijek u stanju da podmiri te potrebe, a i ne dajeuvijek, prije svega omladini, najbolje uslove za stvaranje takvog zajedništva.Razvoj kulturnih klubova u naseljima, pa čak i u blokovima velikih gradova, aprije svega seoskih, u malim lokalnim zajednicama, daje osnov za stvaranjetakvog zajedništva. Djelatnost takvog kluba je utoliko efikasnija ukoliko jesposoban da se osloni na naturalne, male grupe, dakle, da se približi oblicimaprvog sistema kulture. Njihov uspjeh zavisi od izbora aktivnih učesnika, čijudruštvenu ulogu najbolje izražava naziv kulturnog udarnika, koji su uvelisocijalni pedagozi. Udarnici vrše slične funkcije koje imaju lideri udvostepenom toku procesa komunikacije. Ipak, sami su članovi i učesnici grupei djeluju

232 233


u njenom okviru ravnopravno sa ostalim članovima. Slikovito rečeno, samo sujedan korak ispred ostalih članova grupa po svojim kvalifikacijama, po svojojaktivnosti, po interesovanjima. A zahvaljujući takvim svojim stavovima, onipovlače za sobom ostale članove, kao što su to činili udarnici na tradicionalnimžetvama.241 Ulozi udarnika približno odgovaraju zadaci i funkcije animatorakulture. U mnogim savremenim društvima animator vrši funkciju uformalizovanom sistemu institucionalne kulture, koji podliježe regulativnimprincipima kulturne politike i njenim organizacionim formama realizacije. Da biefikasno djelovao, mora da pronađe odgovarajuće načine funkcionisanja nagranici između prvog i drugog sistema, a u tome često ne uspijeva, tako da jebliži ulozi službenika aparata kulture, nego udarniku (ili lideru) grupe.

Do povezivanja drugog sistema simboličke kulture sa prvim dolazi idrugim putem, rušenjem institucionalnih okvira simboličke kulture, do kogadolazi na različite načine, a koje ima početak u teatru, slikarstvu i muzici. Udrugoj polovini XX vijeka grupe koje su propagirale živi teatar i teatarhepeninga sišle su sa scene i ujedinile se sa publikom u zajedničkom doživljaju,koji je bio više doživljaj nego umjetnost. Čini nam se da u tom pokretu mogu dase izdvoje najmanje dva različita pravca. Jedan od njih želi da umjetnost uvedeu svakidašnji život ljudi, kao što to čine grupe mladih likovnih umjetnika, kojiunose svoju umjetnost u selo, u čekaonice željezničkih stanica, u vagone i naulice velikih gradova. Ovaj likovni i teatarski pravac želi da da simboličkeoblike svakidašnjem iskustvu ljudi, da slomi rutinsko prihvatanje životnogporetka bez refleksije. U tome je sličan koncepcijama i istraživačkim metodamafenomenologije, a prije svega Garfinkelovim etnometodološkimeksperimentima. Analogije se mogu naći u poljskom studentskom teatru, kojiizlazi na ulice ili daje predstave pod cirkuskom šatrom, kao i među poljskimlikovnim grupama. Ali, to nije svjesno preuzimanje obrazaca. To je slučajnosrodstvo, koje je rezultat podudarnih stavova. U drugom toku prividno se neradi ο tome da se život prožme umjetnošću, već ο tome da se odbaci vještačko,koje je sadržano i u životu i u umjetnosti. Izraz takvog stanovišta je karakte-ristična tvrdnja Ježija Grotovskog, koja je eho antičke izreke: Totus mundushistrionem agit.2421 u ovoj refleksiji može se naći sličnost sa savremenim, astarijim dramaturškim koncepcijama društvenog života koje razvijaju

Defniciju i koncept predvodništva u odnosu na društveni rad uvela je H.Radlinjska.Uporedi: XBuzinjski, Z.Osinjski, Grofovski i njegova laboratorija.

sociologija i socijalna psihologija. Opšteprihvaćen termin koji definiše ličnost(personnalite, personality, Persönlichkeit) potiče od maske antičkog glumca.Uloga je jedan od osnovnih termina u rječniku socioloških teorija. Primjenadramaturških koncepcija u društvenim naukama ne počinje od Gofmana, iako unjegovoj teoriji vrši posebnu funkciju. S druge strane, eksperimenti psihodramei morenovske sociodrame prenijeli su paratea-tralne operacije u terapeutskegrupe i laboratorijske kolektive, prije nego što je ο sličnoj proceduri teatar ipomislio.

Ježi Grofovski, odbacujući pozorišni spektakl u korist "Praznika", želio jeda okoštale, konvencionalne oblike sporazumijevanja ljudi zamijeni novimoblikom neposredne interakcije i neposrednog kontakta sa svijetom. To jetrebalo da bude posljednji korak u osiromašenju teatra. Ali, istovremeno, to supokušaji bogaćenja života posebnim, sveprisutnim simbolizmom. Autoteličnostu svom čistom obliku treba da postane forma uzajamnog opštenja ljudi.Komunikacija ipak teče posredno preko simbola i na taj način umjetnost živi idalje, ili njen opštiji oblik - simbolizam kulture.

Drugim tokom teče proces izlaska muzike iz formalizovanih okvira drugogili trećeg sistema kulture. Subjekt tog procesa nije muzička avangarda, koja imaelitni karakter, već popularna muzika. Ova muzika se rađala izvan formalnihsistema, u crnačkom getu, u slamovima milionskih gradova, u zaostalim selimai naseljima savremene Afrike.234 Prolazila je kroz ogromne mehanizmekomercijalizovanog sistema zabavne umjetnosti, ali dopirući do omladinskihgrupa, koje su se spontano i stihijski stvarale na osnovu zajedničkih muzičkihinteresovanja i doživljaja, vraćala se u izvjesnom smislu svom izvorištu. Moždaupravo zahvaljujući tome, domet njenog djelovanja je najširi. Utjecaj likovnih iteatarskih grupa stvaraju jedino enklave koje obuhvata spoljna akcija i nemajuuvijek trajan rezultat. To je uviđao i Grofovski, iako se sam pridržavao principaselekcije i ograničenog broja učesnika u "Prazniku", jer drugačije njegovpoduhvat ne bi mogao da ima zamišljeni karakter.

Sva tri tipa predstavljenih procesa imaju zajedničku odliku. To jereafirmacija malih primarnih grupa i neposrednih neformalnih kontakata ukulturnoj aktivnosti koja je prethodno bila formalizovana ili masovna.Rasprostranjenost ovog i sličnih fenomena u savremenim razvijenim društvimapredstavlja značajan primjer prožimanja triju sistema kulture i ukazuje nanesmanjenu vitalnost prvog sistema.

243 M.Gaštecki, Rokenrol od Prislija do Santane, kao i bibliografija u toj knjizi

234 235

241 Defniciju i koncept predvodništva u odnosu na društveni rad uvela jeH.Radlinjska. 242 Uporedi: TBužinjski, Z.Osinjski, Grofovski i njegova laboratorija.


XI. OBLASTI SIMBOLIČKE KULTURESOCIOLOGIJA UMJETNOSTI

U skladu sa prihvaćenim stanovištem, simbolička kultura, kao jedna odkategorija globalne kulture, dijeli se na oblasti koje stvaraju continuum i nezatvaraju se uvijek u okvire ove kategorije. Na primjer, nauka kao izdvojenaoblast djelimično pripada kategoriji kulture bitisanja, a djelimično kategorijisimboličke kulture. Pokretnu granicu, a njeno određivanje je nemoguće bezpozivanja na motivacijsku sferu ljudske djelatnosti, određuje instrumentalni iliautotelični karakter njenih spoznajnih funkcija.

Semiotički i autotelični kriterijum, koji zajedno određuju opseg simboličkekulture, realizuju se posebno jasno u oblasti umjetnosti, zabave, a djelimično uznanju i nauci. Moral, kao sfera neposredne regulacije uzajamnih ljudskihodnosa, u skladu sa predstavljenim stanovištima raznih autora, pripadakategoriji društvene kulture.

Teže je odrediti karakter religije. Brojni autori ističu da se u religijipovezuju mnoge oblasti kulture. Ovakvo stanovište odnosi se, prije svega, naprvobitne oblike religije, dakle na vrijeme kada su ne samo oblasti, već i svekategorije kulture bile prepletene na način koji je onemogućavao čak i njihovuanalitičku podjelu. Ali, ovdje se ne radi ο toj ranoj fazi, nego ο nekim trajnijimodlikama religije.244

Ova oblast kulture ima više oblika, možda ne više od umjetnosti, ali njenefunkcije se razlikuju više od nauke, na primjer, tako da izlaze iz okvirapredloženih kategorijalnih podjela. Kao magija, ona je primarno, intencionalnosredstvo instrumentalnog djelovanja koje prati tehničke operacije. U sferi mita iproviđenja vrši funkciju znanja i tu se u kon-sekvenci poklapaju instrumentalnii neinstrumentalni opseg. Shvaćena kao oblast regulisanja odnosa saantropomorfizovanim višim bićima, predstavlja oblast pseudodruštvene kulture.Čist oblik društvene kulture ima po Dirkemovom shvatanju.

244 E.Cassirer, Philosophie der Symbolischen Formen, citirano prema engleskom izdanju ThePhilosophy of Symbolic Forms, tom 1, str. 78, 80, 86. M.Elijade, Sveto, mit, istorija; J.Vah,Sociologija religije

SOCIOLOGIJA KULTURE

Za sferu religije karakteristična je, prije svega, vjera u realnost simboličkihpredstava, a to odvaja religiju od umjetnosti. Ovu odliku i posebnost religijeslično su predstavili Santajana i Kolingvud. Prvi je religiju nazvao poezijom ukoju se vjeruje; drugi je definisao predstavu svetih stvari kao ljepotu za koju sesmatra da je realna stvarnost.245 Suprotno u odnosu na religiju, odlika umjetnostije intencionalna fiktivnost njenih predstava, a u svakom slučaju određena dozafiktivnosti, koju nalazimo čak i u portretima. Smisao postojanja religije je, opet,ubjeđenje u realnost fenomena izraženih pomoću rituala, mita, doktrine iusredsređenja na ovu realnost.

Religija i umjetnost se razlikuju ne samo po svom odnosu prema sim-boličkoj stvarnosti, nego i po odnosu prema formi poruke. Ova forma nemauvijek dodate estetske funkcije. Ali, uvijek je važna, ili čak vrlo važna, jer vršifunkciju rituala bez kojeg ne bi mogao da se ispuni sadržaj, a nije važna sobzirom na ograničenje providnosti poruke svojstveno umjetničkim djelima.Dakle, religija se razlikuje od ostalih oblasti simboličke kulture prema ovdjeprihvaćenom shvatanju prije svega po svom heteroteličnom karakteru vezanomza njenu transcendentalnu doktrinu, dimenziju koja je posebno naglašena uvelikim religijama svjetskog dometa: u budizmu, hrišćanstvu, islamu. Oblikautotelične simboličke kulture religija ima jedino u svojim kontemplacijskimfunkcijama, u sferi koju je Vilijem Džems nazvao oblašću noumenalnihdoživljaja. Tu je religija najbliža umjetnosti. Potpuno drugačija situacija je kadaumjetnost jednostavno služi religiji, u jednoj od njenih brojnih formi i funkcija.Može to da čini ne gubeći istovremeno svoj karakter autotelične simboličkekulture.

Prema rasprostranjenom ubjeđenju, religija je prvenstveno sfera simbola isimboličkih radnji. Negiranje njenog mjesta u oblasti simboličke kultureizazvalo bi velike otpore. Ali, ipak, sa stanovišta prihvaćenog u ovoj studiji,simboličnost religija nameće toliko mnogo interpretacijskih nedoumica, da nemože biti glavni predmet analize čiji je cilj objašnjenje karaktera kulturnihfenomena. Umjetnost će biti predmet analize. Kada se formuliše tvrdnja da jeumjetnost najkarakterističnija oblast simboličke kulture, neophodno je dokazatida zadovoljava oba kriterijuma ο kojima je bilo govora u prethodnimpoglavljima, a koji su osnova definisanja ove kulturne kategorije.

245 Uporedi: M.Rader, B.Jessup, Art and Human Values, odeljak Art and Religion.

236 237

Antonjina Kloskovska _________________

U drugom radu su formulisane propozicije tvrdnji koje se odnose nasemiotičnost umjetnosti: 1. postoje umjetnosti koje nemaju i one koje imajusemiotički karakter; 2. u svakoj vrsti umjetnosti pojavljuje se neki semiotičkiaspekt; 3. cjelina svake vrste umjetnosti vrši semiotičku funkciju.246 Ovdje se,naravno, ne postavlja problem semiotičnosti razmatran sa stanovišta prethodnopredstavljene kritike pansemiotizma, u suprotnom, postavljanje problema ne bibilo opravdano. Problem značenja u umjetnosti može se smisleno postavitijedino ako se prihvata da u čovjekovoj djelatnosti i njenim proizvodima nemasve uvijek značenje. Pod sintagmom značenja umjetnosti podrazumijeva se stavda se umjetničke poruke, ili bar neki njihov aspekt, odnose na nešto što je izvannjih samih, okrenute su nekom obliku stvarnosti drukčijem od njihovogsopstvenog.

Odgovor na pitanje koje se odnosi na semiotičnost umjetnosti može da sepojednostavi uzimanjem za predmet analize takvih oblasti umjetnosti ili pravacačiji se semiotički karakter može opravdano osporavati. Asemiotički karakterpripisuje se, prije svega, jednom dijelu likovne umjetnosti - arhitekturi ivajarstvu, kao i apstraktnom slikarstvu. Muzika je druga oblast umjetnosti čijise semiotički karakter dovodi u pitanje; izuzetak su ilustrativna (prateća)muzika i, eventualno, programska.

Kada se razmatra postavljeni problem, prethodno treba naglasiti da suumjetnički fenomeni poruke koje se svojim odlikama razlikuju od komunikatakoji imaju samo reprezentativnu funkciju, a još više od signala konativnogkaraktera, koji pozivaju na izvršenje nesimboličke djelatnosti. Ovi posljednji susavršeno prozirni, a umjetnička djela, s obzirom na svoju estetsku funkciju,zadržavaju na sebi pažnju primaoca. Ipak, to ne mora da znači da se percepcijaumjetnosti iscrpljuje na zapažanju umjetničkog predmeta kao neznačenjskogobjekta fizičke stvarnosti i da se ograničava jedino na zapažanje njegoveformalne strukture. U odnosu na slikarstvo, Ingarden je predlagao podjelu naživopis - predmet koji se sastoji od supstanci platna i slojeva boje - i na sliku -značenjski element znaka. Ingarden je predlagao da se jasno definiše apstraktnoslikarstvo i upozoravao da se ono ne smije identifikovati sa deformacijom, čijije semiotički karakter sigurno van ikakve sumnje.247


S obzirom na mišljenja i interpretacije kritičara i samih stvaralacaapstraktnih likovnih djela, treba i djela tog pravca smatrati za simboličkeporuke, pod uslovom da se ne smatraju za vjeran, ikonički odraz stvarnosti. Kaošto je pisao Arnhajm, slikar može da kopira fizički svijet vrlo vjerno, ali takođermože da operiše potpuno nemimetičkim formama, koje odražavaju ljudskoiskustvo, oblicima i prostornim vezama koji uopšte ne podsjećaju na stvarnost,ali su ipak iz nje proizvedeni. Sličan stav je imao ideolog poljskih formistaprofesor Hvistek, kada je tvrdio da slikarstvo može na različite načine daizražava različite kategorije stvarnosti. Slikarstvo formista operišekonstrukcijama koje se odnose na stvarnost u predstavama umjetnika, koji uhaosu neposredne stvarnosti nalazi nove oblike. Odnos između prirode iapstraktnog slikarstva slično je vidio Staževski, naglašavajući da apstrakcijanije izvan realne stvarnosti, nego je likovni ekvivalent njenih zakona koje jeotkrio umjetnik.248

Slične izjave, koje sadrže semiotičku interpretaciju sopstvenih djela,karakteristične su za mnoge apstraktne umjetnike, uključujući i najveće.Upoređivanjem ovih izjava sa izjavama predstavnika figurativnog slikarstvamože se zaključiti da razlike u pravcima nisu tako velike, ne samo zato što iapstrakcija sadrži intenciju specifičnog obrazovanja prirode, već i zato štointencija ikoničnog slikarstva nije prevashodno i kruto numerička. Slikaripejzaža u suštini ne žele da fotografski repro-dukuju prirodu, već da predstaveekspresiju individualnog viđenja stvarnosti. Sigurno je da stvaralac likovnihoblika preko njih prenosi nešto drugo, a ne same oblike, nešto što se sadrži uznačenju kao relaciji vizuelne poruke.

Kada se razmatra problem semiotičnosti likovne umjetnosti s gledištakritičara, teoretičara i stvaralaca, ne treba zaboraviti da je umjetnost sasociološkog gledišta komunikacija i upravo zato težište analize je na reakcijiprimaoca kao interpretatora, tumača djela. I istraživanja masovne recepcije, kaoi eksperimenti u laboratorijskim uslovima, pokazuju da ogromna većinaprimalaca ima semiotički odnos prema likovnim djelima, očekuje od njihprenošenje značenja i odbacuje ona djela čija složena i nova konvencija nedozvoljavaju dekodiranje tih značenja.

246 A.Kloskovska, Iz istorije i sociologije kulture247 R.Ingarden, Doživljaj, delo, vrednost

248 R.Arnhajm, Umjetnost i vizuelna percepcija; J.Hvistek, Mnogostrukost stvarnosti uumjetnosti, u: Filosofske i logičke studije; H.Staževski u: Constructivism in Poland 1923-1936.

238 239

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________________

Semiotički stavovi i za to vezana aktivnost primalaca biće kasnije predmetanalize, a ovdje ćemo se, u vezi sa semiotičkim karakterom likovnih djela,zadržati na rezultatima Takerovih istraživanja koje komentariše Ozgud.

Za ovaj eksperiment izabrane su apstraktne slike mladih slikara koji suzamoljeni da predstave ideje šest apstraktnih pojmova - harmonije, haosa,aktivnosti, pasivnosti, snage i slabosti. Slike je kasnije interpretiralo desetakosoba koje nisu imale likovno obrazovanje. Trebalo je svaku sliku nazvatijednim od datih pojmova. Podudarnost sudova sa intencijama stvaralaca, kao isložnost u eksperimentalnoj grupi, bila je gotovo potpuna, razlike su sepojavljivale prije svega kada se u likovno predstavljenim pojmovima moglonaći izvjesno srodstvo, na primjer pasivnost i slabost, aktivnost i haos.249

Analogna istraživanja, koja su dala slične rezultate, vršena su i u oblastimuzike. Istraživanja su obuhvatala veći uzorak i sprovedena su u manjepojednostavljenim uslovima interpretacije, tj. bez davanja bilo kakvihinterpretacijskih prijedloga.250 U toku istraživanja, dvije grupe od pedesetstudenata sociologije kulture saslušale su Betovenovu uvertiru za Egmonta. Ueksperimentu su učestvovali samo studenti koji nisu prepoznali kompoziciju.Više od 70 odsto nije imalo nikakvih nedoumica što se tiče mogućnostisemiotičke interpretacije kompozicije. Analiziran je sadržaj njihovih pismenihizjava.

Naravno, nijedna interpretacija nije odgovarala sadržaju fabule GeteovogEgmonta, koja je bila potka za planiranu Betovenovu operu. U interpretacijamaje dominantna bila tvrdnja ο dvojakim osjećanjima, ο prelaženju lirskihmomenata u patetične i dramatične. Jedna od osoba definisala je djelo kaoilustraciju dvije protivurječne tendencije: "tuga, izvjesna rezigniranost preplićese u njemu sa stremljenjem ka slobodi, sa suprotstavljanjem sudbini, saenergijom i snagom koja na kraju pobjeđuje". Pojedini opisi bili su bliskisadržaju literarne fabule. Govorilo se ο rastanku dvoje ljudi i borbi da se zadrživoljena osoba, ο ljubavnoj i političkoj spletki, koje teku paralelno. U većiniinterpretacija uopšteno se govorilo ο dvojnim osjećanjima i dramatičnom nabojudjela: "... Mnogo nemira, razdora, straha pred borbom koja se upravo odigrava.Finale je bio radostan na nepatetičan način, kao pohvalna himna". "Sve jemoguće, ništa nije sigurno. Sve je protivrječno i složeno istovremeno" - natakav

249 Ch.Osgood (et al.), The Measurement of Meaning250 Sopstvena istraživanja autarke sprovedena u Lodu i Varšavi.

SOCIOLOGIJA KULTURE

nemuzički način pojavio se u jednom odgovoru princip koji možemo daprihvatimo kao nemuzičko definisanje kontrapunkta.

Većina interpretacija bila je slična komentarima ο Egmontu u popularnimkoncertnim vodičima ili na omotima ploča.

Pojedine izjave imale su ipak karakter potpuno individualne, vrlo emotivnei ekspresivne reakcije. U takvim slučajevima muzički eksperiment može da seuzme kao vrsta projekcijskog testa, koji izaziva manifestacije trajnih stavova iliaktuelnog emotivnog stanja osobe. Ali, neosporno je dominirala semiotičkainterpretacija. Kada se komentarišu rezultati ovog eksperimenta, treba naglasitida kompozicija koja je korišćena ima programski karakter, dakle, namjerapošiljaoca je bila da pomoću muzičkih sredstava izrazi određene sadržaje koji seodnose na spoljnu stvarnost. Ista eksperimentalna grupa je odustala odsemiotičkih interpretacija kada je predmet eksperimenta bila Elegija žrtvamaHirošime Kšištofa Pendereckog. Sigurno je na to utjecala druga vrsta muzike, amožda i nedostatak istorijske distance. Betovenova muzika je prebogatainterpretacijskim komentarima koji imaju izvorište u komentarima samogBetovena, u njegovoj biografiji i u anegdoti. Ovdje treba, prije svega, podsjetitina interpretacije III simfonije (Eroika), V simfonije (Simfonija sudbine) Sonateop. 47 (Krojcerova), kvarteta u a-molu (Zahvalna molitva prezdravljenog) ilitrećeg dijela kvarteta u F-duru (Muss es sein? Es muss sein!).

Stanovišta kritičara i teoretičara prema sličnim interpretacijama i premaopštem problemu značenja u muzici bila su podijeljena.251 Ističu se dvije ori-jentacije - jedna autonomna ili apsolutistička, čiji je utjecajni zagovornik u XIXvijeku bio Hanslik, i heteronomna, referencijalna, koja prihvata da muzika možeda se odnosi na izvanmuzičke funkcije i sadržaje. Prva je postala dominantna umuzikologiji, s obzirom na to da savremena muzika napušta tonalnost i sobzirom na neke druge promjene koje su učvrstile autotematičnost muzičkihformi. Danas se teorija muzike približava semi-otici prvenstveno u ravnistrukturalne i sistemske analize, potiskivanjem u dalji plan ili potpunimeliminisanjem problematike značenja.252

251 G.Haydon, On the Meaning of Music; J.Barzun, Pleasure of Music; N.E.Ringbom, Über dieDeutbarkeit der Tonkunst; D.Cook, The Language of Music; A.Winold, Elements of MusicalUnderstanding; R.Kuhns, Music as a Representational Art

252 L.B.Majer, Emocije i značenje u muzici; M.Bristiger, Muzikologija i lingvistika i drugičlanci u tomu: Muzika u kontekstu kulture

240 241

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________ ________________________________________________SOCIOLOGIJA KULTURE

Ipak, to ne znači da je koncepcija semiotičkog karaktera muzike potpunoodbačena. Pa i savremeni kompozitori daju naslove svojim djelima, što dajepovod za semiotičku interpretaciju, a sami nalaze inspiraciju u fabularnimpotkama i književnim djelima. Značaj ovog fenomena ne može se negirati, iakosavremeni kompozitori drugačije od romantičkih stvaralaca tretiraju vezuizmeđu muzike i teksta.

Ipak, glavne argumente u korist semiotičnosti muzike daju stavoviprimalaca. Ubjeđenje ο referencijalnom ili ekspresivnom karakteru muzike vrloje rasprostranjeno i to je činjenica koja se ne smije previdjeti. U svojoj tipologijimuzičkih ponašanja, Adorno je izdvojio šest kategorija slušalaca, među kojimase samo dvije - ekspert i "dobri slušalac" - kon-centrišu na praćenje organizacijemuzičkog materijala. Ostali, manje ili više, traže značenje i emociju, koji nisuzasnovani na potpunom i adekvatnom poznavanju strukturalnih implikacijaodređenog djela. Ovakvi slušaoci predstavljaju većinu primalaca najpoznatijihmuzičkih poruka.253

S druge strane, stvaralački eksperimenti, koji dovode do gotovo potpunograspada muzičkih formi, prouzrokuju da se i muzička elita vraća traženjusadržaja. Na taj način se različitim putevima i na različitim nivoima formira stavkoji je Kuns definisao kao svijest da je muzika "o nečemu". Takav stav, kojimože da se nazove generalnim semiotičkim stavom primalaca, društvena jepojava i najbolje polazište za sociološka istraživanja muzike kao oblastisimboličke kulture. Kako je naglašavao Majer, pripisivanje značenja muzičkimdjelima vrši se u društvenim uslovima i s obzirom na to podliježe istorijskoj isocijalnoj standardizaciji. Primjeri takvih procesa pokazani su u ovdje citiranimistraživanjima.

Iz ovoga se može zaključiti da muzika kao oblast kulture zadovoljavasemiorički kriterijum bar u onim aspektima koji joj određuju sociološki prilaz.Ako se muzika tretira kao instantia cruris, može se i umjetnosti uopšte priznatimjesto u okviru simboličke kulture kao oblasti socioloških istraživanja. Ali,tada se nameće širi problem kompetencije socioloških istraživanja umjetnosti,njihovog opsega i granica.

Po mišljenju pojedinih estetičara, nužno je jasno razgraničiti zadatketeorije umjetnosti i sociologije umjetnosti. Po njima, sociolog je kompetentanjedino da proučava društveno-demografske fenomene koji su vezani zaumjetničko stvaralaštvo.254 Dakle, da proučava socijalnu struk-

253 Th.W.Adomo, Einleitung in die Musiksoziologie254 S.Moravski, Umjetnost i društvo

turu umjetnika, zakonitosti u njihovom životu, životne uslove i one stranestvaralaštva koje imaju svoje spoljne pokazatelje, kao što su: godinadebitovanja, broj komponovanih djela, eventualno njihova vrsta, itd. Postojeistraživanja koja se odnose na razne oblasti umjetnosti i simboličke kulture kojaimaju upravo takav prilaz, dopunjen ponekad istraživanjem institucionalnihoblika organizacije i recepcije kulture. Mogu se navesti primjeri iz sociologijeknjiževnosti i sociologije likovne umjetnosti. Ovakav prilaz sociologijiumjetnosti približava je sociologiji profesija.255 Naravno, on je potreban, ali jenedovoljan.

Izvjesna analogija sa ovakvim tretiranjem umjetnosti može se naći kodZnanjeckog u njegovom viđenju sociologije nauke kao analize društvenih uloganaučnika. Ovdje je već rečeno da je Znanjecki u ranoj fazi svog naučnogstvaralaštva, u skladu sa formalističkim pretpostavkama, pokušavao da oštrorazgraniči sociologiju od ostalih disciplina koje proučavaju kulturu. Odatlepostulat da se treba zatvoriti u okvir čisto socioloških pojmova i problema.Ovakav način bavljenja sociologijom nauke predstavljaju pojedine savremenepublikacije, koje analiziraju uloge naučnika ili institucionalnih društvenihsistema među naučnicima.256

Sličan, iako se temelji na potpuno različitim pretpostavkama, bio jeBistronjev pristup sociologiji književnosti. On je jednostavno u ovu oblastistraživanja prenosio svoju opštu shemu sociološke teorije, koja je obuh-vatalapet glavnih tematskih tačaka: 1. demografski aspekt društvenih procesa, dakleljudski supstrat istraživanih fenomena; 2. prostorni aspekt, koji se odnosi naraspored ljudi, institucija, ideja, njihovo prostorno premještanje i razgraničenje,3. pojmovni fond grupe, njene ideološke sisteme; 4. psihičke tipove u okvirugrupe i 5. organizaciju grupe.

Pojam grupe je u Bistronjevom analiziranom tekstu vrlo širok, istovjetanpojmu zajednice ili društvenog sistema. On treba da usredsrijedi pažnjusociologa na sve oblasti njegovih istraživanja. Bistronj, koji je istovremeno bio isociolog i etnograf i istoričar kulture, nije mogao da predloži radikalnorazgraničenje sociološkog prilaza kulturi od istraživanja njenih sadržaja. I zatose u okviru njegove koncepcije sociologije književnosti nalazi analizapojmovnog fonda grupe, a samim tim i njena ideologija. Ali, centar istraživanjaje književna publika, tj. "grupe osoba

255 A.Sićinjski, Poljski pisci256 F.Znaniecki, The Social Role of the Man of Knowledge; J.Ben-David, The Scientist's

Role in Society

242 243


koje učestvuju u književnom životu, i one koje učestvuju aktivno, kao i onekoje učestvuju pasivno",257 dakle autori, čitaoci, slušaoci, recitatori i institucijekoje se mijenjaju zavisno od istorijskog doba i društvene strukture: dvor, krčma,književni salon, redakcija časopisa, izdavačka kuća.

Takav prilaz problemima literature koji - mutatis mutandis - može da seprenese na mnoge oblasti umjetnosti, estetičari i teoretičari književnostismatraju za jedino dozvoljen u sociološkim istraživanjima. Na primjer, StefanMoravski smatra da se izvan okvira socioloških problema nalaze istraživanjageneze i funkcije umjetnosti u kojima se samo djelo proučava, kao i istraživanjadjela kao odraza epohe i ekspresije.258 Ovakvo stanovište je sigurno sporno. UMarksovom prilazu, mimetičke i istorističke funkcije umjetnosti treba da buduglavni predmet estetike.2591 upravo s obzirom na svoje široko poimanjeistorizma, marksistička estetika nosi u sebi odlike sociološkog prilaza i obrnuto- sociološki prilaz umjetnosti u većini svojih verzija približava se marksizmu.

Ovo ne znači da je granica između estetike ili specijalističkih oblasti teorijeumjetnosti i sociologije umjetnosti potpuno izbrisana.

Zolkjevski se ne slaže sa identifikovanjem sociologije književnosti,odnosno umjetnosti, sa marksističkom teorijom literature u cjelini. Takvaograda je, naravno, potpuno na mjestu. Estetika, teorija i kritika umjetnostiobuhvataju niz problema čija analiza prekoračuje kompetencije sociologa. Ali,sociolog je obavezan da uzme u obzir rezultate tih analiza. To se odnosiprvenstveno na konstrukciju umjetničkog djela, njegove formalne odlike, vrstu iestetsku konvenciju, fond estetičkih pojmova, na kriterijum estetskih ocjena kojiprimjenjuju znalci umjetnosti. Ovakve koncepcije, koje se zasnivaju namarksističkim pretpostavkama, uzimaju u obzir sociološke aspekte problema ina taj način odgovaraju potrebama sociološke analize. Ostaje problem koji jeokvir analize u strogo sociološkom smislu.

Zolkjevski je za sociologiju književnosti predložio četiri polja istraživanja,koja obuhvataju slijedeće predmete: 1. vezu između književnosti i društva; 2.formiranje i djelovanje društvenih normi književnosti; 3. procese društveneknjiževne komunikacije, kao dio koji je moguće izdvojiti iz cjeline društvenekomunikacije; 4. probleme književne politike.

257 J.S.Bistronj, Književna publika258 S.Moravski, Umjetnost i društvo259 S.Pazura, Marks i klasična njemačka estetika; H.Koch, Marxismus und Ästhetik;

M.Kagan, Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen Ästhetik

____________________________________. ___________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Tematski krug prva dva predmeta, a prije svega prvog, vrlo je široko određen,čini se da je čak suviše širok za sociologiju kulture. A uz treći predmet, koji seodnosi na komunikaciju, načinjena je ograda da se radi jedino ο "aspektima kojisu spoljni u odnosu na tekst".260

Ne možemo se složiti sa ovakvim ograničenjem zadatka sociologije premaproblematici simboličke kulture. Ako prihvatimo pretpostavke ο karakteruumjetničkih fenomena, zajedničke za većinu savremenih teoretičara umjetnosti isociologa, ne bi bilo operativno, dakle pravilno, da se izvan sociološkihistraživanja ostavi samo djelo, jer ono predstavlja suštinu umjetničkih fenomenaviđenih kao proces komunikacije. Većina sociologa umjetnosti navodi tri glavneoblasti interesovanja svoje subdiscipline, tj. proučavanje, djela i publiku sensustricto, ne kako je razumije Bistronj, već kao društvenu kategoriju primalaca.Ipak, ove tri oblasti se različito razvijaju, proširuju i akcentuju.

Dankan izdvaja, pored stvaralaca i publike, i kategoriju kritičara. A ovimpojmom obuhvata sve osobe i institucije koje odlučuju ο selekciji stvarnihsadržaja i njihovom dopiranju do publike. Dakle, to je predmet koji obuhvatakulturnu politiku i organizaciju kulture. Dankan je skicirao osnovnu shemusociologije umjetnosti, zasnovanu na analizi istorijski promjenljivog odnosaizmeđu triju izdvojenih kategorija - stvaralaca, kritičara i publike. U dobamasovne kulture, na primjer, i za kritičare i za stvaraoce referentna tačka je bilapublika, dok u elitnoj kulturi XIX vijeka kritičari su bili referentna tačka zaostale dvije kategorije. U Dankanovom prijedlogu nije određeno realno mjestoumjetničkoj poruci. Ulogu umjetničke poruke razmatrao je Dankan iz drugogaspekta u svojoj opštoj studiji, u kojoj je umjetnost definisao kao stražaradruštvenog poretka.261

Međutim, na umjetničko djelo kao na glavni predmet koncentrišu sekoncepcije sociologije umjetnosti ili književnosti Vata i Memija. Eskarpi je usvojoj ranoj studiji posvećenoj sociologiji književnosti predložio najširi opsegtog predmeta i tragao je za teorijskim premisama u izdvajanju njegovih oblasti.Izdvojio je tri sfere postojanja literature - psihu pojedinaca, formu književnogdjela, apstraktnu u odnosu na ljudske subjekte, i anonimne grupe primalacapredstavljene u okviru društvene strukture. Kao oblasti istraživanja ovim trimasferama odgovaraju problemi proizvodnje,

260 S.Žolkievski, Kultura, sociologija, literarna semiotika, str. 402-403261 H.Duncan, Sociology of Art, Literature and Music; isti autor, Communication and

Social Order

244 245


tj. stvaralaštvo zajedno sa svojim društvenim uslovljenostima, distribucija, tj.popularizovanje i cirkulisanje, i potrošnja, pod kojom se podrazumijevaju djeloi publika, zajedno sa društvenim uslovima čitanja.262 Eskarpi je, dakle, prilazioknjiževnim fenomenima kao procesu cirkulisanja i razmjene, znači, prihvatio jekomunikacijsku koncepciju umjetnosti kao element simboličke kulture. UPoljskoj, ovu koncepciju primjenjuje Zolkjevski u istraživanjima najnovijeknjiževnosti kao cirkulisanja književnosti, kao i drugi istraživači koji se bavetipologijom stilova recepcije i književnom kulturom u cjelini. Po koncepcijamaFugena, Jausa i Vajmana, literatura je razmatrana jedino kao proceskomunikacije.

Ovo stanovište treba prihvatiti kao dominantno u današnjoj orijentacijisociologije umjetnosti. S obzirom na njega, umjetničko djelo mora da bude ucentru pažnje istraživača, jer je djelo predmet cirkulisanja, ono povezujeumjetnika-pošiljaoca i njegovu publiku i jedino s obzirom na djelo umjetnika iprimaoci učestvuju u procesu umjetničke komunikacije upravo u takvimulogama i jedino u takvim ulogama moraju da budu proučavani, a ne kaoučesnici svake druge društvene kategorije, profesionalne ili situacijske.

Uzimanje djela za glavni predmet istraživanja nesumnjivo nameće problemdefinisanja specifičnosti sociologije umjetnosti u odnosu na posebne disciplineestetike i druge oblasti sociologije. Teško je dati zadovoljavajući odgovor,budući da zavisi od vrste prihvaćenog estetskog stanovišta. Sažeti prijedlogodgovora sadrži Hauzerova definicija, u kojoj je umjetnost podijeljena na sistemi na igru. Kao sistem, umjetničko djelo predstavlja zatvorenu cjelinu, koja možeda bude proučavana s gledišta uzajamnih zavisnosti formalnih elemenata, bezobzira na njegovu društvenu genezu, a treba dodati - i bez obzira na funkciju. Aumjetnost je, također, i igra koja se odigrava između pošiljaoca i primaoca.Smisao joj daje poznavanje određenog cilja koji se sadrži u široko shvaćenomideološkom značenju djela.263 Prilaz umjetnosti kao igri proširio se i podutjecajem Vitgenštajnove koncepcije jezika.

Podjela analize umjetničkih djela na dvije ravni nalazi svoje obrazloženje uIngardenovoj teoriji estetike. U skladu sa ovom teorijom, literarno

262 I.Vat, Književnost i društvo; The Arts in Society; A.Memi, Problemi sociologijeknjiževnosti; R.Escarpit, Sociologie de la litterature; isti autor: Književnost i društvo

263 A.Hauzer, Filosofija istorije umjetnosti

djelo kao shematska tvorevina može da bude proučavano imanentno i rezultatianalize koju vrše razni poznavaoci biće podudarni. U kolokvijalnoj recepciji svislojevi djela se "bliže određuju", njegov karakter je istorijski promjenljiv, takoda je njegova spoznaja moguća jedino kroz istraživanje opšte recepcije.264 Izovoga slijedi da se i istraživač koji izlazi iz okvira čisto shematske analizeumjetničke poruke preobražava u primaoca djela, da analiza sadržaja kojaprekoračuje formalne principe kvantitativnog poređenja prestaje da budeobjektivna metoda spoznaje sadržaja, a dobija karakter subjektivnog, što neznači i isključivo individualnog, njegovog reprodukovanja.

Dakle, komunikacijska koncepcija umjetnosti proširuje kompetencijesociološkog i psihosocijalnog prilaza umjetničkim fenomenima. Ako umjetnostnema u nekoj zajednici ezoteričan karakter, nego se realizuje u užoj ili širojkolokvijalnoj recepciji, njeno proučavanje postaje neophodan zadatak spoznajeumjetnosti, jer se u recepciji realizuje glavni oblik postojanja umjetnosti.Kritičke i teoretske interpretacije umjetnosti imaju posebnu društvenu ulogu, οkojoj će kasnije biti govora, ali same po sebi ne predstavljaju glavni oblikrecepcije. Glavni oblik su: tip kontakta sa potencijalno najbrojnijimprimaocima, karakter njihove reakcije, ono što primaoci čine sa umjetničkomporukom i što poruka sa njima čini - utjecaj djela na društvenu svijest, jednomriječju, svi aspekti pragmatičke analize procesa komunikacije. Potrebu zatakvim prilazom uviđaju i estetičari, ali kada sve ove aspekte uključuju u svojaistraživanja, koriste sociološki i psihosocijalni materijal, kao i istraživačkimetod.265

Ova tvrdnja nije prijedlog da se između sociologije umjetnosti i estetikeizbrišu granice. Zadatak estetike je da pripremi i realizuje "kritički" prijemumjetničkog djela, između ostalog, i kroz analizu osnovnih estetskih pojmova, aprije svega pojmova ljepote, estetskog doživljaja i same umjetnosti. Istorijaestetike, prebogata nepremostivim razlikama u stavovima, pokazuje kako je totežak zadatak. Zato se čini da je sigurnije rješenje prilaz svojstven istoričaruumjetnosti, koji upoređuje i analizira razne istorijski formirane interpretacije tihpojmova i na taj način daje

264 R.Ingarden, Ο književnom djelu; isti autor: Oblici opštenja u književnom djelu, u:Studija iz estetike, tom 3; isti autor: Ο saznavanju literarnog djela, u: Studija iz estetike, tom1. Saznavanje književnog djela sam Ingarden je definisao kao jedan od oblika opštenjapsihofizičkog predmeta sa djelom.

265 Uporedi: M.Golaševska, Primalac umjetnosti kao kritičar.

246 247

Antonjina Kloskovska______________________________________________________

mogućnost njihovom mogućem smislu, nego arbitrarni izbor jedne orijentacije.266

Takvo stanovište zauzima Tatarkjevič, ali se slična mogu naći u estetičkimmonografijama koje u svojim pretpostavkama nemaju istorijski karakter.

Kada se uvode estetički pojmovi u konstrukciju sociološke teorije kulture,nužno je izvršiti izbor među koncepcijama naslijeđenim od prethodnihgeneracija. Ključni pojam estetike - "ljepota" - odnosi se na vrijednosti, jednu odvrijednosti-ideja iz klasične Platonove trijade. U skladu sa ovdje predstavljenimstanovištem u vezi sa aksiološkim krite-rijumom kulture, sve vrijednosti, dakle iljepota, razmatraju se u relaciji, kao odnos subjekta prema određenimpredmetima. Ova orijentacija je najbliža marksističkoj estetici i svojstvena jemnogim drugim estetiča-rima, na primjer Perijevoj teoriji, a prije svega odgovarasociološkim koncepcijama umjetnosti.

U takvom prilazu estetski doživljaj je iskustvo subjekta sa predmetimaviđenim kao ljepota, a umjetnost obuhvata radnje i proizvode koji kreiraju takvepredmete. Potrebno je pokazati kriterijume koji dozvoljavaju da se ljepota istavovi za nju vezani odvoje od ostalih kategorija vrijednosti. I tu se pojavljujuosnovne teškoće. Brojni mislioci, počev od Aristotelovog doba, pa do Kanta,smatrali su da je bezinteresnost osnovna odlika estetskog stava. Opet se, nasuprottome, od Tome Akvinskog do Santajane, formirao pojam ljepote kao nečega štose dopada i što je izvor prijatnosti.

Osovski je u traganju za specifičnostima estetskog doživljaja uvjerljivopokazao da svi navedeni kriterijumi određuju jednu opštiju kategoriju, koja semože nazvati kategorijom doživljaja i autoteličnih vrijednosti. Ona nesumnjivopredstavlja genus proximum estetskih fenomena, ali da bi se odredila njihovadifferentia specified neophodno je pokazati još neke dodatne kriterijume. Nije ihnašao ni Osovski, niti ijedna estetička propozicija koja bi ovdje mogla da budeprihvaćena.

Sociološkom prilazu problemima estetike posebno odgovara principprimijenjen u Vitgenštajnovim analizama pojmova, koji je on primijenio uodnosu na pojam ljepote. Princip nas obavezuje da se zamislimo nad načinom nakoji smo naučeni da se služimo datim pojmom i nad situacijama u kojima jeupotrebljavan.267


Međusobno povezane estetske reakcije i ocjene su nesumnjivo naučene idruštveno formirane, nezavisno od toga šta može da se misli ο postojanjuobjektivnih, na primjer ekspresivnih odlika predmeta koji za to daju osnov.

U noveli Tadeuša Ruževiča Grijeh može se naći opis uvođenja djeteta uoblast estetskih doživljaja i ocjena, i uz to interesantna analiza prirodnog, reklobi se nekog prvobitnog otpora prema autoteličnom karakteru estetskihpredmeta. Dječak, posmatrajući vazu koja je donijeta u kuću, pita majku čemusluži. Majka odgovara: "Ničemu. Lijepa je sama po sebi"... "Još trenutak samstajao i posmatrao porculansku vazu. Bila je to prva lijepa stvar u našem stanukoja nije služila nikome i ničemu... ova lijepa porculanska vaza bila jebeskorisna. Nikada nije bila nešto drugo. Bila je lijepa sama po sebi."268

Ova scena - jedna od mnogih opisanih u literaturi i autobiografskimdokumentima - predstavlja formiranje osjećanja ljepote kroz izgradnju estetskihstavova. Scena se odnosi na fenomene koji nesumnjivo postoje. Ali, po čemu seoni izdvajaju od ostalih sličnih poziva na autoteličnu reakciju? Po čemu serazlikuju u tretiranju predmeta, poruka koje se smatraju lijepim? Da li osnovtakvog prilaza može da se nađe u samom predmetu ili je on sadržaj u društvenoformiranoj svijesti ljudi? I na kraju - da li su estetski kriterijumi neophodni zadefinisanje umjetnosti kao predmeta socioloških istraživanja? To su pitanja nagranici estetike, teorije i sociologije umjetnosti koja se neprestano nameću iakosu formulisana na drugi način, a ne na konačan kao klasična pitanja ο suštiniljepote.

U Jakobsonovoj karakteristici književnih poruka, ο kojoj je već bilogovora, kao jedna od funkcija teksta navedena je estetska (ili poetska),definisana kao usredsređenost na sam način njenog izražavanja pomoćuspecijalnog izbora i redoslijeda znakova koji su suvišni s gledišta običnihkomunikacijskih funkcija. Sličan način definisanja umjetničkih djela bićepredmet razmatranja. Bliži je orijentaciji svojstvenoj sociologiji kulture, negoonoj filosofsko-estetskih analiza apstraktno shvaćenog pojma ljepote.

Ako se pođe od pretpostavki koje su bliske Jakobsonovom stanovištu,umjetnost se može definisati kao sfera simbolizacije, sposobna da vrši estetskufunkciju. Ovdje se govori više ο mogućnosti, nego ο faktičkom vršenju ovefunkcije, jer - u skladu sa razumijevanjem simboličke kulture

266 V.Tatarkjevič, Morija šest pojmova; H.Rader, BJessup, Art and Human Values267 L.Vitgenštajn, Predavanja iz estetike 268 T.Ruževič, Proza, str.

8

248 249

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________ ________________________________________________SOCIOLOGIJA KULTURE

kao procesa komunikacije - ο realnim funkcijama umjetnosti može se govorititek nakon analize cjelokupnog procesa komunikacije. Dakle, nije dovoljnaanaliza umjetnikovih komunikacijskih intencija i karaktera poruke koju vršeznalci kritičari. Naravno, njihova recepcija je također određen oblik recepcije, asam tekst sadrži činjenice koje recepciju programiraju. Ako djelo ima širokdruštveni domet, ο njegovim realnim svojstvima presuđuje ipak načinkolokvijalne recepcije.

Sljedstveno tome, dalja razmatranja ovog problema sa sociološkog gledištatreba započeti od pokušaja definisanja realizacije estetske funkcije ukolokvijalnoj recepciji i od definisanja drugih mogućih funkcija tog širokog iraznovrsnog opsega fenomena koji je obuhvaćen i institucionalnim okvirima ikolokvijalno upotrebljavanim pojmom umjetnosti. U svojim istorijsko-esteskimanalizama Tatarkjevič se, uz ograđivanje, saglasio sa uključivanjem medijskihporuka u umjetnost, a na drugom mjestu je jasno odvojio umjetnost od razonodeorganizovane u masovnoj skali i koja služi institucionalizovanoj zabavi.269

Istraživači i teoretičari koji polaze sa sociološkog stanovišta i koji prvenstvenouzimaju u obzir forme simboličke kulture najšireg opsega, široko primjenjujukoncepciju masovnih, popularnih umjetnosti koje funkcionišu u trećem sistemukulture. Kao instrumentarij primjenjuju medijske kanale ili njima svojstvenasredstva izražavanja koja ti kanali kreiraju.

Dosadašnje saznanje ο funkcionisanju umjetnosti u svim njenim dometimacirkulisanja, uključujući i najširi, još je nepotpuno i nije sistema-tizovano. Alijedovoljno za prijedlog sociološke koncepcije umjetnosti, ako se uzmu kao osnovnjene društvene funkcije realizovane u najširem dometu.

Umjetnost predstavlja oblast ljudskog djelovanja u kojoj najpotpunije i nanajtipičiniji način dolazi do toga da semiotički procesi prerastaju graniceneposredne instrumentalne upotrebe. Umjetnost je sfera hipertrofije semioze,svojstvena društvenim formama ljudskog opštenja. I upravo s tog gledišta trebada je razmatra sociološka analiza. Analiza mora da obuhvati i striktnoumjetničke oblike umjetnosti, kao i njoj srodne para-umjetničke forme ljudskogdjelovanja, iz kojih je vjerovatno umjetnost ponikla i kojima se vraća upojedinim svojim najnovijim avangardnim manifestacijama, na primjer u oblikuživog teatra i umjetnosti u životu.

26 V.Tatarkjevič, Put kroz estetiku, odeljak: Ni rad, ni zabava

250

Malinovski je, predstavljajući funkcije jezika u primitivnim zajednicama,opisivao i pripovijedanje trobrijandskih ribara ο interesantnim događajima utoku ribarenja. Slično tome, u prvom sistemu pripovijedanje ο putovanjima idogodovštinama članova zajednice koji se vraćaju iz vojske, sa vjerskoghodočašća ili trgovačkih ekspedicija, predstavlja začetak epskog stvaralaštva ito je često jedini supstitut literarne naracije. Nezavisno od eventualnihsocioloških funkcija koje nisu bile naumljene, a kojih zajednica nije ni svjesna,ovakva pripovijedanja su za pošiljaoce imala nesumnjivo ekspresivnu funkciju.S gledišta primalaca, mogla su da vrše ulogu sekundarne ekspresije.Zahvaljujući svom numeričkom karakteru ili, drugim riječima, zahvaljujućireferencijalnim svojstvima, dozvoljavala su surogatsko preživljavanje,omogućavala obogaćivanje iskustva koje je izlazilo iz okvira ograničene sfererealnog mjesta i vremena. Funkcije ovih privatnih priča ο realnim događajima,iako su sigurno u toj fazi imale izvjesnu dozu fantazije, preuzela je epskapoezija, a s vremenom roman, film, televizijska serija. Ovakvo fiktivnokopiranje života u umjetnosti bilo je povezano sa njegovom ocjenom, saformulisanjem normi i prijedloga za slijedeće faze životne prakse. Ove funkcijeumjetnosti biće kasnije razmatrane. Ali, ipak, najkarakterističnija odlikamimetičke umjetnosti je hipertrofija semioze, koja prerasta praktične sig-nalizacijske i instrumentalne zadatke: specifično ljudska potreba zaizražavanjem u semiotičkoj sferi onoga što se prethodno dešavalo u sferibitisanja, a kasnije potreba za semiotičkim oblikovanjem vjerovatnoće događajakoji su mogli da se dese iako se nikada nisu desili, fenomena kojih nikada nijebilo, a koji uvode ljudsku maštu u sferu nalik na stvarnost, ali također i u sferunjenog negiranja, nevjerovatnog, neobičnog.

Jedno od značenja umjetnosti koje su zabilježili istoričari estetike odnosi sena njenu patvorenost, fiktivnost. Umjetnost, oponašajući stvarnost, stvaraprivid, iluziju i privlači upravo zato što nije stvarnost, a njoj je slična.Kasirerova definicija kulture kao procesa stvaranja simboličkih formi uviđapraksu ljudskog djelovanja koje teče tako kao da postojanje neimenovanihpredmeta i fenomena ili neobuhvaćenih nekim drugim simboličkim oblikomnije zadovoljilo čovjeka, kao da je za potpuno osjećanje učestvovanja ustvarnosti bilo nužno stvaranje njenih oblika. A slijedeći čin koji je rezultatekstenzije te potrebe jeste stvaranje oblika fiktivnih fenomena, hipertrofijasemioze autoteličnog karaktera.

251


Mimetičke funkcije su bile glavni predmet sociološke analize umjetnosti,čiji začeci su formirani u XIX vijeku. Na njih su se odnosile koncepcije madamDe Stal, rane Časlesove ideje, Tenova pozitivistička teorija.270

Tendencije koje su se pojavljivale kod ovih autora našle su svojnajpotpuniji izraz u Teneovom prilazu. On je polazio od društvenih ipsihosocijalnih faktora koji formiraju stvaraoca čijim posredstvom djeloodražava fenomene stvarnosti. Po Tenu, u tom procesu su učestvovala triosnovna uzročna faktora: istorijska epoha, uslovi sredine i rasa, shvaćena, usuštini, prije kao sistem odlika nacionalnog karaktera, nego kao biološki faktor.

Tenova koncepcija je opterećena krutim shematizmom karakterističnim zataj vid pozitivizma, sa kojim se susrećemo i u Baklijevoj opštoj teoriji kulture ilicivilizacije, koja je imala snažan utjecaj na način razmišljanja ο kulturi u tojepohi. Moglo bi se činiti da ima jedino istorijski karakter. Ali, sličnu shemuanalize nalazimo i kod savremenih sociologa. Predstavlja shemu zavisnosti:društvo i kultura - stvaralac - umjetničko djelo. U svojim opštim crtama ovashema predstavlja neophodan osnov sociološke interpretacije fenomenaumjetnosti. Ali, karakter povezanosti tri navedena elementa je toliko složen, dasvi pokušaji predstavljanja njihovog uzajamnog odnosa u obliku jednoznačnezavisnosti dovode do uprošćavanja i vulgarizacije.

Goldmanov pokušaj stvaranja teorije romana predstavlja savremeni primjerslične interpretacije literature koji, iako polazi od različitih filo-sofskih iideoloških pretpostavki, dijeli sa Tenovom teorijom posljedice shematskog ijednodimenzionalnog tretiranja umjetničkih fenomena, a pošto je u premisamamonistička, njen shematizam je još izrazitiji.

Da bi objasnio genezu i karakter romana kao tvorevine kulture, Goldmanje primijenio pojam homologije, tzv. podudarnosti između forme romana iformi društvenog života.271 Forme koje su stvorile roman nastale su, po njemu,u individualističkim društvima uslovljenim tržišnom proizvodnjom. Ekonomskiprincip takvog društva je zamjena upotrebne vrijednosti drugom vrijednošću,koja se izražava u kvantitativnom obliku novca. Dakle, u takvom sistemuljudske djelatnosti nisu regulisane neposrednim odnosom prema autentičnimvrijednostima, već se odnose

270 I.Ten, Filosofija umjetnosti 271

L.Goldmann, Pour une theorie du roman


na posredne, degradirane, fetišizovane vrijednosti. Tako se događa ne samo ustrogo ekonomskoj sferi, već i u cjelokupnoj aksiološkoj sferi.

Promjene oblika formi romana odgovaraju evoluciji razmjene. Mime-tizamu toj interpretaciji zasniva se ne na jednostavnom kopiranju stvarnosti uumjetnosti kao njenom odrazu, već u reprodukovanju principa organizacijedruštva na način svojstven umjetničkoj sferi. Umjetnost učestvuje u stvaranjulažne svijesti, stavljajući posredne, neautentične, na primjer nadistorijskiindividualni kapitalizam slobodne konkurencije, na mjesto pravih, društvenihautentičnih vrijednosti.

Brojni Goldmanovi kritičari, prebacujući mu pojednostavljeni ekono-mizam, ukazuju da njegova interpretacija nije pomak naprijed, nego zapravonazad u odnosu na Lukačevu teoriju romana, koja je Goldmanu bila polazište.Ipak, Goldmanov shematizam najdrastičnije se manifestuje u opštoj koncepcijihomologije. Međutim, u svojim analizama Rasina, MoKjera, Paskala ijansenizma, Malroa, koje predstavljaju egzemplifikaciju njegove teorijeliterature, Goldman je mnogo manje shematičan, ali istovremeno nije dosljedanspekulativnom stanovištu sadržanom u koncepciji romana. Prije svega, odvajametodološki postupak nazvan interpretacijom, koji se odnosi na sam tekst, odobjašnjenja koje je traženje veza između teksta i stvarnosti. Interpretacija teži daotkrije strukturu istraživanog predmeta, objašnjenje pak - da pokaže povezanoststrukture djela sa stvarnošću, dakle sa društvenim uslovima epohe u kojoj ježivio stvaralac, njegovog društvenog sloja i klase. Ovakav prilaz, nazvangenetičkim strukturalizmom, teži da pokaže saglasnost dviju struktura: djela istvarnosti. Prihvatanje premisa ο neponovljivosti istorije i ο posebnostiindividualnog stvaraoca, navodi Goldmana na zaključak da se ova saglasnostzasniva prije na permanentnim promjenama struktura koje se uzajamno uslov-ljavaju, nego na njihovom trajanju.

Imanentna interpretacija djela kao saglasnog (homolognog) na tajdinamičan način sa društvenom strukturom, prouzrokuje da se istraživanjesvijesti kao posrednog faktora smatra suvišnim.

I pored razlika između ovakvog strukturalističkog stanovišta i Tenovepozitivističke teorije umjetnosti, postoji sličnost u jednodimenzionalnompristupu književnim činjenicama. Genetički strukturalizam, slično prethodnimteorijama umjetnosti, bavi se književnošću jedino na relaciji društveno tie -djelo. Po Goldmanu, literatura je oblik spoznaje stvarnosti, jer kao njojhomologna predstavlja jasniju, pregledniju strukturu.

252 253


Jednodimenzionalnost i Tenove i Goldmanove teorije temelji se naimanentnoj analizi umjetničkih djela tretiranih kao univerzalan, za svakogidentičan predmet doživljaja. Tom stanovištu suprotstavljaju se mnogisavremeni teoretičari i sociolozi književnosti. Robert Vajman kritikujeGoldmanov genetički strukturalizam za proučavanje umjetničkih fenomenajedino neposredno u odnosu na ekonomske fenomene, isključujući iliminimizirajući ulogu svijesti. To stanovište, ponekad ga nazivamo vulgarnimsociologizmom, u svojoj biti je ekonomizam, što je vraćanje na stanovišteprevaziđeno u marksističkoj teorijskoj refleksiji.

Sličnim pojednostavljenim i jednodimenzionalnim interpretacijamaumjetnosti Vajman suprotstavlja sintezu dva pristupa, zasnovanu na povezivanjuistorije njenog postanka i istorije njenog djelovanja (Entstehungsgeschichte undWirkungsgeschichte).272 Obje navedene perspektive moraju da obuhvate načinrecepcije umjetničke poruke i u epohi njenog postanka i u toku istorijskipromjenljivih uslova djelovanja. Sličan pristup je široko rasprostranjen međusavremenim istraživačima i u tom pogledu povezuje autore različitih filosofskihorijentacija. U hermeneutici to je povezano sa polisemijom, ο kojoj govori naprimjer Riker. Sovjetski semiotičari naglašavaju potrebu za proširenjem analizestrukture teksta na dimenziju povezivanja teksta sa primaocem, a ne samo sapošiljaocem. U savremenoj sociologiji umjetnosti, a prvenstveno u sociologijiliterature, ovaj aspekt dobij a sve veći značaj i određuje pravce preduzimanihistraživanja.

Istraživanje umjetnosti koja ima mimetički karakter mnogo je jednostavnijeod istraživanja njenih ostalih vidova. Studije percepcije takvih umjetničkihporuka pokazuju da je fabulama potka sloj koji se najčešće uočava. Ostalividovi umjetnosti, sa ograničenom mogućnošću prenošenja fabule, imajusuženu percepciju. U istraživanjima recepcije literarnih djela, na pitanja koja seodnose na interpretaciju dobijaju se od čitalaca sa nižim obrazovanjem relacijeο sadržaju, a često je nemoguće dobiti bilo kakav odgovor koji bi svjedočio οdistanci prema djelu koja omogućava, prije svega, ocjenu njegovih formalnihodlika.

Dakle, razumijevanje umjetnosti kao fikcije koja je slična stvarnostinajbliže je karakteru umjetnosti realizovanom u opštoj, kolokvijalnoj

72 R.Vajman, Književnost: proizvodnja, reprodukcija; isti autor: Literaturgeschichteund Mythologie

I _______________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

recepciji. Umjetnost koja bar djelimično izrasta iz relacija ο stvarnimdogađajima, stvara sferu iluzije koja dozvoljava ljudsko postojanje u imag-inarnom svijetu. Zbog takvih doživljaja široke kategorije primalaca tragaju zasemiotičkim porukama koje prerastaju potrebu za instrumentalnomkomunikacijom. Autoteličnost takvih doživljaja ne treba razumjeti kaobesciljnost. U predstavljenoj analizi koncepcija kulturnih vrijednosti, odbačenaje Djuijeva teza ο konsekutivnom karakteru svake vrijednosti. Autoteličnost neisključuje funkcije vrijednosti okrenutih nekom cilju, pod uslovom da tom ciljune služe neposredno.

U skladu sa psihoanalitičkom teorijom, umjetnost je zamjena, sup-stitut,dakle nesavršena u podmirivanju bitnih libidalnih potreba. Ovdje upotrijebljenadefinicija umjetnosti kao supstituta stvarnosti nije rezultat sličnih pretpostavki.Umjetnost ne zamjenjuje - naravno, na nepotpun način - stvarne doživljajeiskustva, već je element stvarnih doživljaja druge vrste - doživljavanjemfiktivnog svijeta stvorenog pomoću simbola. Bjekstvo od života može daprouzrokuje da povlačenje iz realnih društvenih odnosa prati uranjanje uumjetničku fikciju. To ne znači da umjetnost ograničava učešće u životu.Potpuno suprotno, djelimično nadoknađuje ta ograničenja na sebi svojstvennačin, fiktivno, tamo gdje bi se ta ograničenja pojavljivala nezavisno od njenogdjelovanja.

Čvrstu vezu sa životom umjetnost zadržava u svojim ekspresivnimfunkcijama. Kreativne sposobnosti razmatrane s tog gledišta zasnovane su naumjetnikovoj sposobnosti nalaženja simboličkog izraza za emocionalna,intelektualna stanja i sva ostala iskustva kojima sam podliježe i koja kreira. Uaspektu koji je i dalje dostupniji sociološkim istraživanjima negopsihosociologiji umjetnosti, problem ekspresije odnosi se na doživljaje pri-malaca umjetnosti, koji u njoj traže izraz sopstvenih doživljaja koje je teškosimbolički odraziti. Osovski je u vezi sa ovim procesom izdvojio dvije vrsteekspresije: pasivnu, koja je moguće vjerno reprodukovanje stanja koje izražavaumjetnik, i aktivnu, u kojoj primaoci vide sopstvene doživljaje i iskustva. Sivertje slično razumio interpretacijske reakcije, tako da je kategoriju "čitalacliterature" podijelio na dva tipa: na prvi, Autoren-leser, i na drugi - Selbstleser,tj. na one koji čitaju autora i na one koji čitaju sami sebe.

Ova dva vida stavova mogu se u recepciji primalaca izražavati u raznimoblicima identifikacije sa čitanim tekstom. Može to da bude identifikacija saautorom ili sa izabranim likovima u djelu. Taj različit odnos

254255

Antonjina Kloskovska_________________________________________________________ ------------------------------------------- ________________ SOCIOLOGIJA KULTIJRF

prema djelu i njegovom stvaraocu pravilno je zapazio Zigmunt Krasinjski, kojiu proznom odlomku Herburta piše: "Sa Margaritom ću poći u zatvor. Odlazeći,Geteov salon bih zaobišao... Don Žuana možete da mrzite, ali u Grčku - uGrčku putujte sa Bajronom!" Ovako različite stavove Krasinjski je povezivao sasamim karakterom djela, koje može da skriva ili pokazuje autora.

Tomas Man je smatrao sebe vrlo ličnim autorom. Odgovarajući naprimjedbe kritičara da u Kraljevskom visočanstvu ima na hiljade podataka,odgovarao je da njegova namjera nije bila da stvori dvorski roman, već da jekao materijal koristio, kao i u svim prethodnim djelima, svoj lični život. Ovakavprividni egotizam komentariše u iskazu: "U meni živi ubjeđenje da treba dapričam jedino ο sebi i da na taj način izrazim epohu i univerzalnost. Bez te vjerene bih se nikada prihvatio truda stvaranja."273

Manov primjer pokazuje da mimesis i ekspresija mogu biti čvrstopovezane, što su već davno teorije estetike i utvrdile. Problematika pred-stavljena u Kraljevskom visočanstvu nije se, po autoru, odnosila na životkneževskih dvorova u sumrak Drugog Rajha, već na poziciju i vokacijuumjetnika u demokratskom društvu. Ali, ako su mnogi kritičari tumačili romandrugačije, teško je očekivati da će opšta recepcija biti podudarna sa piščevomnamjerom! U vezi sa tim treba se nešto duže zadržati na umjetničkoj percepciji,koja je glavni predmet sociologije umjetnosti.

Svaki tok dekodiranja poruke je aktivan proces, koji ponekad zahtijeva odprimaoca znatan napor - zavisno od karaktera djela. Perceptivne funkcije netreba tretirati kao pasivne. Suviše rigorozna podjela na aktivno i pasivno učešćeu kulturi, koju prihvataju propagatori amaterskog umjetničkog pokreta, nijeopravdana u svjetlu komunikacijske teorije umjetnosti.

Ova tvrdnja ne označava negiranje društveno korisnih funkcija amaterskogstvaralaštva. U današnjoj fazi društvenog razvoja, koju prati sve složenijitehnički aparat komunikacije i njene organizacije, nemoguće je očekivatiponovnu dominaciju stvaralačkih oblika svojstvenih prvom sistemu kulture. Izspecijalizacije kulturnih funkcija slijedi podjela društva na malobrojnijukategoriju pošiljalaca-primalaca i ogromnu masu primalaca kulturnih poruka.Ali, primaoci nikada nisu potpuno pasivni, a stepen njihove perceptivneaktivnosti je različit i zavisi od poruke i načina njenog reprodukovanja u tokupercepcije.

Prethodno navedena podjela ekspresije na pasivnu i aktivnu, koju jepredložio Osovski, a koja je ovdje prihvaćena, ne znači da forma percepcijedovoljno vjerna umjetnikovoj intenciji, ne zahtijeva također napor uložen uaktivnu percepciju. Može, zapravo, da nametne veće zahtjeve interpretacijskimsposobnostima primaoca, nego aktivna ekspresija, koja ima više ličan karakter,koja dekodirani tekst često podešava prema sopstvenoj životnoj situaciji, premapotrebama i načinu mišljenja i sferi vrijednosti primaoca. Interpretatore ovogdrugog tipa u književnosti Sivert je nazvao čitaocima koji čitaju sami sebe(Selbstleser). I takav zadatak zahtijeva intelektualni napor, emocionalnunapetost, određene perceptivne kvalifikacije. Ipak, to može da bude formapercepcije koja je slabo, ponekad vrlo slabo povezana sa određenom porukom.Tatarkjevič slične reakcije definiše kao "sanjarenje, maštanje", suprotnoumjetničkoj ili intelektualnoj "usredsređenosti", koja je dosljedna i vjernareproduktivna interpretacija poruke.274 Iako je "maštanje" lakša forma reakcijena poruku, ne bi bilo pravilno da bude nazvana pasivnom formom.

Za naučne tekstove Novak je predložio podjelu koja je slična pristupumnogih autora problemima percepcije umjetnosti. Primijenio je sljedećetermine: istorijska interpretacija i adaptacijska interpretacija.275 Prva se zasnivana reprodukovanju smisla teksta na način koji je najvjerniji mogući intencijamaautora, a druga na korišćenju teksta za rješavanje problema koje je postavioprimalac. Ova predložena podjela odnosi se na naučne tekstove i na specifičannačin njihove percepcije, koji opravdano može da se nazove interpretacijom uužem smislu, tj. u značenju intelektualne percepcije, koju vrši istraživač. Ipak,između navedenih prijedloga analize odnosa primaoca i simboličke kulture unjenim različitim oblastima postoje podudarnosti koje zaslužuju pažnju.

Za svoju spoznajnu analizu istraživač traži podršku u "istorijskim" iliadaptacijskim interpretacijama tuđih teorija. Običan primalac umjetnosti, kojinije sposoban ili je manje sposoban da formuliše svoja osjećanja, refleksije itežnje, nalazi u njegovom djelu forme izraza za svoja neizražena osjećanja. Uzto, može u toku aktivne ekspresije, evokacije, da podešava tekst premasopstvenoj viziji svijeta. Ali, podliježući umjetničkoj kreaciji, može također daotkriva nove, prethodno uopšte neslućene smislove

273 Th.Mann, Über KöniglicheHochheit

274 V.Tatarkjevič, Put kroz estetiku275 L.Novak, Ο adaptivnoj interpretaciji, u: Vrednost, delo, smisao, red. J.Kmita

256 257

Antonjina Kloskovska______________________________________________________

fenomena. Upravo u ovoj drugoj situaciji opravdano se priznaje umjetnostifunkcija obogaćivanja ličnosti, čiji mehanizam je povezan sa mimetizmom i sanjegovim identifikacijsko-ekspresivnim aspektom.

Prije nego što se pristupi sociološkoj karakteristici tog procesa, treba sezaustaviti na teoretsko-estetskim pretpostavkama komunikacijske teorijeumjetnosti. Već je ovdje naglašeno da jednu od mogućih osnova dajefenomenološka estetika Romana Ingardena, čije teze mogu da budu prihvaćenebez upuštanja u ontološke i epistemološke pretpostavke fenomenologije.

U svojoj teoriji Ingarden definiše književno djelo kao shematsku tvorevinuu kojoj mogu da se izdvoje četiri sloja: zvučni sloj, sloj značenja koji obuhvatasmislove rečenice, sloj predmeta predstavljenih u obliku intencionalnih stanjastvari određenih smislovima rečenica i sloj shematizovanih izgledapredstavljenih predmeta. Tako shvaćeno, djelo je nepotpuna tvorevina. Realizujese tek u percepciji, koja se zasniva na konkretizaciji, tj. na dopunjavanju mjestakoja u prvobitnoj shemi nisu do kraja definisana.

Brojne interpretacije Ingardenove koncepcije nisu potpuno jasne utumačenju konkretizacije. Sigurno je da se odnosi prvenstveno na dopunjavanjeizgleda predstavljenih predmeta. Čak ni najprecizniji mimetički opis nije u stanjuda odrazi na takav način boju kose, očiju datog lika, njegov glas, pokrete kaoposmatranje realnog objekta. U skladu sa Ingar-denovim pretpostavkama, maštaprimaoca dopunjuje svim tim svojstvima shematski opis. Najčešće se prihvata dase dopunjavanje odnosi na sve ostale slojeve književnog djela.276

I bez dubljeg ulaženja u problem Ingardenove interpretacije tekstova, što jezadatak estetičara i teoretičara književnosti, već je moguće konstatovati da takoncepcija omogućava pristup literarnim fenomenima kao procesu koji seostvaruje kroz konkretne činove percepcije realizovane u društvenim uslovima.U tome nije prepreka ni Ingardenovo ubjeđenje da se djelo kao intencionalnatvorevina razlikuje od činova percepcije, niti koncepcija pravilne lektire koja jekod njega suprotstavljena kolokvijalnoj lektiri. Sam smatra da je ta nesavršena, ai "pogrešna" lektira legitiman

276 Uporedi: Roman Ingarden and the Contemporary Aesthetics, a posebno člankeH.Markjeviča i M.Glovinjskog koji su sadržani u toj knjizi. R.Ingarden, Ο saznavanju lite-rarnog djela, str. 9.

____________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

predmet psiholoških i socioloških istraživanja. Princip takvog prilaza umjetnosti,svojstven navedenim disciplinama, može se naći i u njegovoj koncepciji ο trajnimznačenjima jezika kao društvenom fenomenu i inter-subjektivnoj tvorevini.277

Iako Ingardenu njegovo sopstveno filosofsko stanovište ne dozvoljava da prihvatiknjiževno djelo, s obzirom na pripisan mu transcendentni karakter, kao istovjetnonjegovoj različitoj društvenoj percepciji, čitanju, ipak smatra da je značenje jezikadruštveno određeno. A na jeziku se zasnivaju mnoge oblasti umjetnosti, prijesvega književnost.

Ovdje se treba vratiti problemu, osnovnom za sociologiju umjetnosti,različite percepcije estetskih poruka zavisno od društvenih odlika primalaca. Οuslovljenosti recepcije osnovnim odlikama društvene strukture biće govora usljedećim poglavljima. Ovdje je, prije svega, riječ ο razlikama između opšte(kolokvijalne) percepcije i percepcije specijalista -teoretičara umjetnosti, kritičarakoji se s obzirom na svoje profesionalne i društvene funkcije bave ocjenom,izborom i interpretacijom estetskih poruka. Ovdje će takva forma biti nazvanakritičkom percepcijom. Opšta (kolokvijalna) percepcija, pak, obuhvata cijeluskalu reakcija na umjetnička djela onih koji nisu profesionalno vezani zaumjetnost, ne tragaju za umjetničkim doživljajima s obzirom na svojeprofesionalne uloge, i koji najčešće ne ostavljaju zabilježen trag doživljaja ukontaktu sa umjetnošću. Ova druga kategorija, a ne prva, reprezentativna je zacjelokupno društvo. Obuhvata većinu primalaca umjetničkih poruka,izostavljajući takva ezoterična djela koja se nalaze isključivo u domenu kritičkerecepcije. U savremenim društvima takvoj publici - kao narodu - namjenjujuumjetnici i organizatori kulture cjelokupno umjetničko stvaralaštvo.

Druga kategorija primalaca je, prije svega, predmet interesovanja sociologijekulture. Ipak, kritička recepcija također zahtijeva pažnju istraživača: u širokompoimanju, kritičari predstavljaju kategoriju koja utječe na cirkulisanje umjetničkihporuka i na njihovu kolokvijalnu interpretaciju; imaju ulogu "vratara", kako ih jedefinisao Levin, tj. osoba koje posreduju u recepciji i koje upravljaju tuđomrecepcijom. Istovremeno, istraživaču daju fond teoretskih pojmova čijepoznavanje zahtijeva njegova analiza, čak i onda kad je u sociološkoj analizinjihova primjena nedovoljna ili nemoguća.

277 Isto, str. 19-20 i druge

258 259

Antonjina Kloskovska ______________________________________________________

Kritika kao vid recepcije estetskih poruka koncentriše se prvenstveno nanjihove aspekte i funkcije koji nisu najjače akcentovani u kolokvijalnoj recepciji.Koncentriše se na specifičnost poruka koja je vezana za njihovu estetskufunkciju. Razni teoretičari kulture semiotičke orijentacije, razmatrajući načinekomunikacije svojstvene umjetnosti, dolaze različitim pute-vima, zavisno odsvoje teoretske orijentacije, do definicija i zaključaka koji se podudaraju saIngardenovim stanovištem. Neke koncepcije koje su reprezentativne za takvuorijentaciju, ovdje će biti predstavljene kao primjeri.

Proučavajući odnos između umjetnosti i prirodnog jezika, Mikel Difren jeizdvojio tri koda koji se nalaze u osnovi sistema signalizacije, jezika i umjetnosti.Signalizacijski köd, definisan kao sublingvistički, karakteriše ograničenost ipreciznost. Poruke formulisane u tom kodu jednoznačne su, ne podliježuindividualnoj interpretaciji, nemoguća je redundansa, ali i njihove informativnemogućnosti su ograničene. Lingvistički kod se nalazi na nivou koji omogućavaprotok raznovrsnih informacija koje služe praktičnim potrebama. Usklađenostköda i poruke omogućava pravilnu interpretaciju poruka. A umjetnost, pak,primjenjuje supralingvistički köd. Taj köd nije trajan, podliježe promjenama,dozvoljava nejasne poruke, mnogoznačne, bogate redundansom, koje podliježurazličitim interpretacijama, pošto je säm köd neprecizan. Primaoci su neophodnizbog dopunjavanja djela, koje postoji jedino u percepciji.

Slično je i Lotmanovo stanovište. Po njemu, umjetnički tekst treba raz-matrati kao mehanizam prenošenja izuzetno koncentrisane informacije.Književno, likovno ili muzičko djelo može da sadrži i prenosi sadržaje koje nije ustanju da obuhvati poruka kolokvijalnog jezika, jer estetske poruke sadržeodređenu sumu alternativnih poruka. Iz strukture umjetničkog teksta proizlazimogućnost njegove podjele na razne, ekvivalentne dijelove. Umjetnikproizvoljno, slobodno bira princip organizacije teksta, ukoliko ga ne ograničavasopstvena biografija, društvena tradicija ili neki drugi spoljni faktor.Informacijska sposobnost estetskog teksta javlja se još i naknadno, na linijiizmeđu djela i primaoca koji sam vrši rekompoziciju primane poruke.279 U vezisa Rasinovim djelima, Bart piše da su njihovi znakovi vječno nejasni i da jenjihova interpretacija uvijek izbor.

___________________________________ ____________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Koncepciju umjetničkog djela kao izuzetno otvorene poruke proširuje prijesvega Umberto Eko. Uz pozivanje na Ingardenovu koncepciju moglo bi se rećida ovo Ekovo stanovište odgovara interpretaciji po kojoj svi slojevi djelapodliježu dopunjavanju. U njegovoj terminologiji, govori se ο operisanju svimnivoima poruke, da bi se postigao originalan efekat. Sama supstanca imenitelja-znakova je zbog toga specijalno birana, köd je upotrijebljen na neobičan način.Sve to stvara idiolekt djela, tj. način primjene köda karakterističan za stvaraocada bi se stvorila mogućnost novih i različitih smislova koje primaoci nalaze uporuci. Ova svojstva poruke utječu na njenu nejasnoću, mnogoznačnost kojutakođer i Eko naglašava.280

Eko skreće pažnju na mogućnost gradacije svojstava umjetničkih djela, štosvjedoči ο njihovoj otvorenosti. Po prirodi su posebno otvorena ona djela kojazahtijevaju posrednike između stvaraoca i primaoca dakle -izvođače,interpretatore. To se odnosi na muzička i dramska djela. Ali, u svojimrazmatranjima Eko svako djelo tretira, reklo bi se, kao partituru koju primalackoristi na svoj način. Proizvoljnost interpretacije ipak zavisi od konvencije djela,njegovog stila. To odgovara različitoj proizvoljnosti u izvođenju, na primjeraleatornog djela u poređenju sa tradicionalnom kompozicijom tonalne muzike.Interpretacija apstraktnog slikarstva, ormana "s odsustvom teme", daje primaocuogromno polje, ali istovremeno mu nameće i ogromne teškoće, zahtijeva vrloaktivno učešće u dopunjavanju sheme, reprodukovanju stvaralačke zamisli ilijedne od mogućih varijanti.

Odvajajući obične komunikacijske funkcije poruka od funkcija umjetničkihdjela, francuski i italijanski semiotičari upotrebljavaju termine "denotacija" i"konotacija", ali ne u značenju koje ovi termini obično imaju u semantici."Denotacija" se odnosi na značenje teksta koje je intersubjek-tivno određeno,jednoobrazno. "Konotacija" se odnosi na smislove koji su vrlo neodređeni,individualno i situacijski promjenljivi. Kada se smisao poima na taj način,umjetničke tekstove odlikuje njima svojstveno bogatstvo informacije. Takvadvojnost funkcije pojavljuje se u poetskom jeziku već na nivou riječi, kojimakonvencija ili umjetnička stvaralačka invencija može da daje nove smislove upoređenju sa prirodnim jezikom. Primalac može da ih primi kao takve, alitakođer može da stvara sopstvene, koji manje ili više odgovaraju intencijipošiljaoca i konvenciji grupe.

278 M.Dufrenne, L'art est-il langage?279 J.Lotman, Struktura hudožestvenovo teksta; R.Bart, Mit i znak, str.177

280 U.Eko, Semiotički pejzaž; isti autor: Otvoreno djelo

260 261


Riker smatra da su polisemija i metaforičnost odlike svakog jezika, a nesamo vrsta ornamenta u umjetnosti. Mnoštvo mogućih značenja sadržano uriječima redukuje se u izboru jednog koje zavisi od opšteg značenja rečenice, alitime to mnoštvo nije potpuno uništeno. U iskazima "tehničkog" jezika ovomnoštvo je namjerno svedeno na minimum. Ali, u rečenicama može također dabude namjerno ostavljeno slobodno polje za realizaciju raznih smislova.

Takvu mogućnost koriste prvenstveno semiotički sistemi umjetnosti, aposebno određeni pravci u savremenoj umjetnosti. Pojedini teoretičariumjetnosti, imajući u vidu upravo takva svojstva savremene umjetnosti, definišunjena djela kao vrste projekcijskih testova, koji izazivaju reakcije jačedeterminisane stavovima primalaca, a stavovi određuju reakciju u većoj mjerinego stimulusi. Takvo poređenje umjetnosti sa projekcijskim testovimaprimjenjuje Bart, a Lem u razmišljanjima ο literaturi ide još dalje, negirajućiulogu samog djela kao faktora koji određuje perceptivne reakcije.281

Ovakvi pristupi umjetničkoj komunikaciji pridaju ogroman značajsociološkim i psihosocijalnim analizama recepcije. U ekstremnim, pak,slučajevima potpuno prenose istraživanja umjetnosti iz oblasti kritike i teorijeestetike u oblasti društvene nauke i psihologije. Ali, razmislimo šta te naukemogu da učine sa ovakvim darom i u kojoj mjeri ga opravdava karakterfaktičkih uticaja umjetnosti. Koncepcije ο djelu potpuno razvodnjenom,bezobličnom u njegovom kvaziobjektivnom obliku u odnosu na recepciju,podjsećaju na Makluanovu tezu ο odnosu sredstva i poruke. TravestirajućiMakluanovu krilaticu, takvu koncepciju mogli bismo formulisati na slijedećinačin: "Recepcija je poruka". Ali, prihvatanje takve teze ne bi koristilosociologiji umjetnosti, pošto se u svjetlu dosadašnjih empirijskih istraživanjapokazuje lažnom.

Mnoge estetske koncepcije, a prije svega književne, potvrđuju da se čak niotvorenom umjetničkom djelu ne smije prilaziti kao bezobličnoj poruci bezgranica. U književnoj koncepciji virtuelnog ili mogućeg primaoca čitalac je"upisan" u djelo ili, drugim riječima, recepcija je u glavnim crtamaprogramirana karakterom i sadržajem poruke. To može da bude autorovanamjera, ali i rezultat odlika koje sadrži djelo, a koje autor nije

SOCIOLOGIJA KULTURE

namjeravao da predstavi. Analiza kritičara i teoretičara često izdvaja virtuelnogčitaoca iz teksta, a objavljena može da utječe na karakter recepcije određenogdijela publike. Taj utjecaj je jedan od faktora jednoobraznosti i stabilizacijerecepcije.

Proučavanje virtuelnog čitaoca nije isključivo zadatak sociologijeknjiževnosti. Zolkjevski ga ubraja u klasična istraživanja teorije književnosti.Po njemu, on se sadrži u reprodukovanju unutartekstualnih signala sadržanih usemiotičkim i sintaksičkim odlikama teksta.282 Skala reakcije realnih čitalaca nate signale nije neograničena. Ali biva široka. Istraživanje faktičkih reakcijarealnih primalaca je u okviru zadataka sociologije književnosti i - mutatismutandis - sociologije umjetnosti. Dakle, to je granično polje teorije isociologije književnosti.

Rezultati dosadašnjih istraživanja i manje preciznih opservacija pokazujuda društveno i individualno različite varijante osciliraju oko poruke, a zavisnood karaktera i konvencije umjetničkog djela, njegove manje ili veće"otvorenosti", zatvaraju se u šire ili uže granice. Navedeni primjeri zauzimanjasemiotičkog stava prema muzičkim djelima pokazuju da su, i u slučajuumjetničkih fenomena sa znatnim stepenom neodređenosti, interpretacijeprimalaca, statistički gledano, bile u određenim zajedničkim okvirima i uznatnoj mjeri podudarne sa intencijama pošiljaoca-stvaraoca. Čak i u slučajudjela koje teško podliježe semiotičkoj interpretaciji, kao što je, na primjer,Elegija žrtvama Hirošime, slušaoci iz jednog jednorodnog društvenog krugasložili su se sa takvim naslovom djela. A prijedlog da se izmijeni naslov Elegijei, na primjer, naslov Debisi-jevog Popodneva jednog fauna sigurno bi izazvaonegodovanje.

Naravno, semiotički karakter je mnogo više izražen u književnim, nego umuzičkim djelima. Ali, da ni književne poruke nisu jednoznačne također jeempirijski utvrđeno. U skladu sa prethodno citiranim teorijama, to jeprvenstveno vezano za poetsku ili estetsku funkciju umjetničke poruke. Usvjetlu istraživanja, ta funkcija je refleksijski najslabije uočavana ukolokvijalnoj recepciji, ali to ne znači da se ne realizuje u faktičkom djelovanjuna primaoce. Karakter umjetničkog otvorenog teksta koji daje posebnoinformacijsko bogatstvo može da ima dvojak utjecaj na repro-dukovanje porukeu recepciji.

281 R.Bart, Mit i znak; RRicoeur, Le conflit des interpretations; S.Lem, Filosofija slučaja.Književnost u svijetlu empirije

262

S.Zolkjevski, Kultura, sociologija, literarna semiotika, str. 429

263


Neodređenost književnog djela, po kojoj se ono potpuno razlikuje od, naprimjer, jednoznačnog, određenog informativnog teksta u novinama, u izvjesnojmjeri, i u odnosu na određenu kategoriju primalaca, omogućava da budeprimljeno vrlo lično. Takav tekst ostavlja polje za stvaralačku ekspresiju.Mnogi, različiti čitaoci mogu da ga prime kao vrlo blisko, gotovo sopstvenodjelo, koje izražava njihova neiskazana emotivna ili intelektualna stanja. Uprocesu takve recepcije djelo se dopunjava, profiliše, zatvara i - na šta je skretaopažnju Lotman - smanjuje se njegova informativna težina s gledišta određenogprimaoca koji bira jednu od mogućih varijanti reprodukovanja poruke. Ali, kadase uzmu u obzir sva ostvarena reprodukovanja teksta, suma njegovihinformativnih mogućnosti može da bude značajna. Ipak, to isto djelo, s gledištadrugih primalaca, ili neki drugi tekst sa visokim stepenom neodređenosti iotvorenosti, mogu da budu potpuno nerazumljivi i da uopšte ne podliježureproduko-vanju. Vajman, predstavljajući fenomen porasta značenja književnihtekstova u širokoj istorijskoj perspektivi, govori ο dvjema dimenzijamaumjetničkih djela. S jedne strane, to su proizvodi svoje epohe, ogledalo društvaiz kojeg potječu autor i njemu savremeni primaoci. S druge strane, to su,također, generatori novih fenomena, reflektori koji osvjetljuju budućnost.Povezujući mimetičke i inspirativne funkcije, koje Vajman naziva moralnim,umjetnost sintetizuje prošlo značenje sa novim smislom svoje recepcije, ona jeistovremeno imitacija i kreacija.283 Slične probleme s gledišta teorije poetikeizlaže Majenova.284

Istoričar umjetnosti može da navede mnoge primjere transformacije ikumulacije značenja i smislova, na primjer transformaciju ljubavne pjesmepastirskog naroda u mističnu crkvenu molitvu Hristu, ili transformacijumoralizatorske utopije buržoaskog društva u avanturistički roman za omladinu.Osnovni zadatak sociologije književnosti je teži, jer mora da ukaže ne samo naposljedice procesa, već i da prouči njegove mehanizme, tendencije i realizacijein statu nascendi.

Teorija umjetnosti kao komunikacije za sada operiše jednostranimempirijskim materijalom. Glovinjski, bilježeći svjedočanstva književnerecepcije, naveo je pet njihovih kategorija. Četiri se odnose na zapisereprodukovanja književnih djela u nekim drugim umjetničkim djelima ili

SOCIOLOGIJA KULTURE

u kritičkim ili teoretskim tekstovima. Dakle, njihov predmet je forma recepcije,koja je ovdje nazvana kritičkom recepcijom. Posljednja kategorija se odnosi nakolokvijalnu recepciju, pravilno joj je određeno mjesto u oblasti sociološkihistraživanja.285 Teškoća je u tome što, za razliku od analize kritičke recepcije,ovdje tek treba stvoriti materijalnu bazu. Dok teoretičar literature raspolažegotovim, najčešće diskurzivnim zapisom ili nekom drugom umjetničkomporukom, koja je reakcija na drugo umjetničko djelo, sociolog i socijalnipsiholog moraju prvo da nađu načine spoznaje kolokvijalne reakcije na to djelo,da tu reakciju zabilježe i da je analiziraju.

U istraživanjima iz oblasti sociologije umjetnosti najčešće se primjenjujeisti aparat koji se primjenjuje u ostalim oblastima sociologije, dakle: raznepismene ankete, intervjui, manje opservacije, analize ličnih dokumenata, koji uovoj oblasti mogu da imaju važnu ulogu. Materijali nazvani svjedočanstvimarecepcije, približno odgovaraju ličnim dokumentima u preciznijem sociološkomznačenju, a ponekad su upravo takvi dokumenti. Ipak, pretežno se odnose naizdvojenu društvenu kategoriju, prije svega na stvaraoce i kritičare umjetnosti.Svjedočanstva kritičke recepcije intere-suju, naravno, i sociologa i predstavljajuizvjesnu pomoć u organizaciji sopstvenih istraživanja. Ali, težište je ipak nakolokvijalnoj recepciji. Ali, njeno istraživanje prati svijest ο ograničenimsposobnostima sopstvenog tehničkog aparata upravo u odnosu na taj predmet.Da bi se ocijenilo koliko je aparat od koristi, kao i da bi se utvrdili zadaciistraživanja, nužno je precizno odrediti recepciju kao predmet istraživanja.

Pojam recepcije je vrlo širok i može da obuhvata sve oblike reakcije nakontakt sa semiotičkim predmetom. Početna i neophodna faza sociološkihistraživanja odnosi se na problem kao što je dostupnost poruka koje tekurazličitim kanalima, upućenih raznim društvenim kategorijama, dakle, odnosi sena objektivne uslove potencijalne recepcije; dalje, kako se često i koliko koristedostupne poruke, na primjer broj pročitanih knjiga, odlazaka u bioskop,pozorište i, na kraju, karakter sadržaja poruke na osnovu ocjene analize sadržajaili na osnovu formiranog javnog mišljenja ο istraživanjima, navedenim autorimai djelima. U istraživanjima ovakvog tipa, kao osnov najčešće se uzimaju izjave οkonzumiranju kulture, često uz zadržavanje samo na utvrđivanju kontakta saumjetničkim porukama. To je korisno u kvantitativnim analizama, predstavljaosnov drugih

283 R.Weimann, Literaturgeschichte und Mythologie284 M.R.Majenova, Teorijska poetika. Pitanja jezika 283 M.Glovinjski, Stilovi odabira

264 265

Antonjina Kloskouska_______________________________________________

istraživanja, neophodan iako nesavršen s obzirom na ograničenu mogućnostkontrole deklarativnih tvrdnji.

Koncepcija simboličke kulture kao komunikacije ipak zahtijeva pro-dubljeno razumijevanje recepcije kao procesa koji se dešava u semiotičkojinterakciji između pošiljaoca i primaoca. Takvo razumijevanje u potpunosti seodnosi na sve reakcije primaoca na poruku, sa izostavljanjem jedino njihovefiziološke sfere. Predmet posruliranih istraživanja obuhvata, dakle, emotivnu,intelektualnu sferu, formiranje, modifikovanje i aktualizaciju stavova i sličneprocese koji imaju izvorište u kontaktu sa porukom i koji su njoj okrenuti.Također i reakcije koje se rađaju pod utjecajem semiotičkog kontakta, ali izlazeiz njegovog okvira i, realizovane u drugim oblicima djelovanja, interesujuistraživača i nalaze se u opsegu maksimalistički određenih spoznajnih zadataka,koji se postuliraju prije svega s obzirom na praktične, društvene funkcijeumjetnosti.

Samo razumijevanje recepcije kao procesa usredsređenog na porukutakođer zahtijeva terminološka objašnjenja. Citirana Ingardenova koncepcijadopunjavanja, čak i u najširem smislu da se to odnosi na sve slojeve umjetničkogdjela, sugeriše takvu funkciju recepcije koja je obogaćivanje prvobitne shemeporuke i mogućnosti dopunjavanja koje su u njoj sadržane. Ipak, efekt recepcijemože da bude potpuno obrnut. I sam Ingarden skreće na to pažnju: "Djelo bogatoelementima spoljnog izgleda iz raznih čulnih sfera (kao što su na primjerProdavnice cimetove boje Bruna Šulca) čitalac može tako pogrešno dareprodukuje da time osiromaši bogatstvo mogućih izgleda."286 Dakle, recepcijabiva i osiromašena. Uzrok tome može da bude u ispuštanju, previđanju nekogsloja ili njegovih elemenata i potencijalnih funkcija. To je uvijek određen izborkoji ograničava potencijalno informativno bogatstvo djela, na šta su skrenulipažnju Lotman i drugi teoretičari semiotičkih funkcija umjetnosti. U ekstremnimslučajevima, kontakt sa porukom može da se svede, zbog njegove izuzetneneprozirnosti i ograničenih kompetencija subjekta, isključivo na fizičkuekspoziciju bez ikakvih semiotičkih rezultata. Tada će potencijalna poruka bitijedino fizički stimulus sa fiziološkim djelovanjem.

Kada se takve krajnosti ostave izvan okvira fenomena semiotičke recepcije,treba imati u vidu raznovrsnost formi opsega i dubine semiotičkih reakcija. Zadefinisanje tih reakcija najčešće upotrebljavan termin je interpretacija, koji možeda sugeriše da se radi jedino ο intelektualnim procesima

SOCIOLOGIJA KULTURE

koji se još dodatno manifestuju u verbalnim iskazima. Tačno je da su upravotakvi oblici i svjedočanstva recepcije prije svega dostupni istraživanjima i daaktuelno predstavljaju njihov glavni predmet. Ali, to ne iscrpljuje sve forme isfere recepcije. S obzirom na to ovdje se za definisanje aspekta recepcije kaokarike u procesu komunikacije predlaže termin "reprodukovanje". Primalacporuke koji vrši njeno dekodiranje na sebi svojstven način i u svojoj društvenojkategoriji reprodukuje je upravljajući se u tome karakteristikama sopstveneličnosti, raznim faktorima svog društvenog položaja i aktuelne situacijerecepcije. Termin "reprodukovanje" obuhvata sve kategorije semiotičke reakcijei naglašava aktivnu ulogu subjekta u procesu komunikacije.

Reprodukovanje kao forma učestvovanja u svim oblastima simboličkekulture dobija specifičan oblik u sferi umjetnosti. Kao što je poznato, tajposeban karakter estetskih reakcija je vrlo teško uhvatiti. Gubio ga je u svojimanalizama Osovski, a mnogi estetičari ili psiholozi umjetnosti, koji su premasopstvenim istraživanjima bili manje od njega kritični, davali su definicije kojesu mogle da se odnose na mnoge druge oblike autoteličnog djelovanja ljudi. Jer,takva je funkcija kriterijuma altruizma, prijatnosti.

Prethodno navedene definicije umjetnosti, s obzirom na njenu Aktivnost,također nisu dovoljne kao differentia specifica, jer su u izvjesnom smisluvještačke i situacije zabave i društvenog kontakta, druženja. Dakle, ako susemiotičke, onda su vezane za sferu umjetnosti. Ovdje se ne radi ο želji da senačini oštra podjela između artističke i ludičke kulture. Problem je u tome zakoga i kakva umjetnost je zabava, kakva zabava zakoračuje u umjetnost. Ipak,treba tragati za mogućim vezama - i granicama - između autoteličnih spoznajnihradnji i zabave. Za sociološko stanovište je ipak instruktivno da se razonoda uopštim izjavama dosta jasno odvaja od kulture koja obuhvata nauku, umjetnost idobre običaje. Zabava je ubrajana u fenomene koji se, za razliku od kulture, netretiraju ozbiljno.

Na sličnosti između umjetnosti i zabave skretao je pažnju Zimel,naglašavajući da je njihova zajednička odlika automatizacija formi, spontanost,odsustvo praktičnog. Također i u koncepcijama Hojzinge i Kajoa zabava imamnoga svojstva koja su bliska umjetnosti kao fiktivnosti: dešava se negdje namargini praktičnog života, neproduktivna je - dakle, razlikuje se od kulturebitisanja - slobodna, iako podliježe pravilima.287

286 R.Ingarden, O saznavanju literarnog djela; u: Studija iz estetike, tom I, str.287 J.Huizinga, Homo ludens; R.Caillois, Les jeux et les hommes

266 267


Nemaju svi jezici u svojoj terminologiji podjelu na igru i zabavu. Francuski injemački pojmovi jeu, Spiel odnose se na obje forme. Tamo gdje je to moguće,treba ukazati na njihove razlike: zabava je često mimetička - kao umjetnost, alivrlo slobodna po obliku. Igra najčešće stvara forme koje su daleko odinstrumentalnog djelovanja, ali podliježe pravilima, čije kršenje uništava suštinuigre. Ovu odliku Kajoa vezuje za lucidnost svojstvenu tendenciji namjernogstvaranja teškoća da bi se prebrođivale. Izvor zabave definisane kao paideiavidi u primarnoj ljudskoj veselosti i sposobnosti za improvizacijumanifestovanu u fikciji.

Između igre i zabave i umjetnosti razmatrane s gledišta navedenih aspektaipak postoje razlike. Nije svaka fiktivnost umjetnost. Igru i zabavu mogu daprate elementi koji se smatraju estetskim, ali ne moraju. Primjeri takvealternativnosti mogu se naći u sportskim igrama i popularnoj razonodi. Uzodustajanje od jasne definicije vrijednosti i estetskih doživljaja, ovdje jeprihvaćeno da umjetničke poruke karakteriše sposobnost vršenja u nekomstepenu estetske funkcije, koja se zasniva na ograničenju prozirnosti i nakoncentraciji na način semiotičkog izražavanja.

Empirijska istraživanja ipak navode na zaključak da je estetska funkcijanajrjeđe refleksijski opažana u opštoj recepciji. Tu se najjače ispol-java razlikaizmeđu kolokvijalne i kritičke recepcije. Kritička recepcija izražava se upravo uinterpretacijama formi poruka. Skromni iskazi koji se odnose na formu, a čak inemogućnost da se nešto ο njoj kaže, ipak ne znače da estetska svojstva porukenemaju nikakav utjecaj na njeno repro-dukovanje u kolokvijalnoj recepciji.Istraživač koji stoji na stanovištu humanističkih nauka voljan je da pretpostavida te odlike imaju ogroman značaj za realizaciju mimetičkih funkcija, aprvenstveno ekspresivnih u oba vida - pasivnom i aktivnom.

Takvoj hipotezi se također priklanjaju sociolozi kulture. Ali, u svjetlurezultata dosadašnjih istraživanja i kolokvijalne opservacije pokazuje se daumjetnost, i ne uvijek velika, daje širokim kategorijama primalaca najpotpunijeekspresivne, katarzične, eskapističke i kompenzacijske doživljaje. Mnoga djelakoja specijalisti stavljaju nisko u hijerarhiji estetskih vrijednosti, često bivajuizvor zadovoljstva za primaoce najširih društvenih kategorija. Tom problemu ćebiti posvećeno sljedeće poglavlje. U njegovom proučavanju neophodna je, prijesvega, empirijska analiza, ali se istovremeno nameću mnoge teškoće zbognedostatka istraživačkog aparata koji bi bolje od danas primjenjivanih tehnikakoristio u spoznaji


tako bitnih, ali najtežih problema stvaranja i reprodukovanja simboličke kulture.Postavljanje oštrije granice između umjetnosti i razonode neće riješiti problem,jer umjetnost "niskog nivoa" može da vrši funkcije koje obično nisu pripisivaneneozbiljnoj, lakoj razonodi. Problem treba tretirati kao otvoren.

Poređenje umjetnosti sa igrom i zabavom naglasiće još neka specifičnasvojstva umjetnosti. S obzirom na svoj fiktivni karakter, umjetnost omogućavasupstitutske, kompenzacijske doživljaje. Čak i u prvom i drugom sistemukulture, kada je kontakt između pošiljaoca i primaoca neposredan s gledištainterakcije između partnera, nalazi se poruka koja ne vrši isključivoinstrumentalnu funkciju, već koncentriše na sebe pažnju primaoca. Sto jeprimalac jače koncentrisan na proces reprodukovanja, to za njega postaje bitnijakvazirealna stvarnost umjetnosti. Čak i u slučaju ekspresivne funkcije, kontaktsa pošiljaocem koji je posredan kroz poruku treba razlikovati od ostalih oblikakontakta sa autorom u toku obične, društvene komunikacije.

Kada primalac reprodukuje u unutrašnjem doživljaju zamišljeni svijetumjetnosti, kreće se u takvoj sferi kvazidruštvene stvarnosti koja nemainterakcijski residium. Primalac može slobodno da se identifikuje bilo kojimizabranim likom literarnog djela, literarnom potkom i estetskim motivom. Utome ga ne ometaju nikakva ograničenja koja proističu iz njegove realnedruštvene pozicije. Ali, čin identifikacije također nema nikakav utjecaj nanjegovu poziciju. Životna Pepeljuga može da bude heroina u djelu ili na filmu,ne mijenjajući pri tom svoju faktičku situaciju. Upravo je u tome funkcija bajkeο Pepeljugi.

Reprodukovanje poruke isto može da vrši kvazifaktičku funkciju. Primalacmože da zamisli kontakt sa bilo kojim likom djela ili sa autorom, koje jošdopunjuje i slobodno interpretira, što je svojstveno evokacijskoj ekspresiji. Prijesvega, treći sistem kulture daje široko polje za takve imaginarne kontakte.Dosadašnje opservacije pokazuju da mnogi čitaoci, filmski i televizijskigledaoci, radio slušaoci, koji nemaju u stvarnom životu brojne i zadovoljavajućekontakte, tretiraju simboličku kulturu kao sup-stitut faktičke komunikacije. Toje razumljivo, jer su i faktičke funkcije jezika, kao i komunikacija krozumjetnost, vezane za hipertrofiju semioze, za njeno širenje koje izlazi iz okvirainstrumentalnosti, značajne s gledišta kulture bitisanja i interakcijskih residuakoji se nalaze u osnovi društvene kulture.

268 269

Antonjina Kloskovska __________________________________________________________

Poređenje igre i zabave sa umjetnošću pokazuje da ludička kultura imamjesto između artističke i društvene kulture. Široko shvaćena zabava predstavljauniverzalan element kulture. Ima čak ekvivalente, a vjero-vatno i zajedničkoevolucijsko izvorište u ponašanju životinja višeg reda. Pojedini autori tvrde da jezabava, čak i neki njeni utvrđeni oblici, univerzalna u ljudskim kulturama. Mur iAnderson smatraju da su takvi univerzalni modeli zagonetke, aleatorne igre (igrena sreću) i strateške igre.288 Ne navode igre koje u svoju tipologiju igara - zabavauključuje Kajoa, a u kojoj ćemo još naći zanos (ilinx), koji odgovara strateškimigrama, takmičenje (agon) i igre na sreću. Neki od ovih tipova zabave mogu da seodigravaju u samoći. Ali, sve dobijaju na vrijednosti u kolektivnoj realizaciji, inajčešće u takvom obliku postoje u svim kulturama.

Kolektivna zabava ili igra jače od umjetnosti angažuje učesnike uinterpersonalnim kontaktima. Lakše se preoblikuje u tip kontakta svojstven prvomsistemu kulture, ili je njena realizacija jedino i moguća u prvom sistemu. I upravos obzirom na to, u mnogo manjem stepenu je podložna dopunjavanju ireprodukovanju kao umjetnost. Prevashodno strateške ili agonističke igre zaviseod oba partnera, od njihovih sposobnosti i umijeća. Nijedan učesnik ne možeslobodno da upravlja njihovim tokom, nezavisno od partnera. Takva igra donosipobjedu ili poraz. Taj rezultat, s obzirom na autotelični karakter igre, na njenuisključenost iz praktičnog realnog života, nema instrumentalno značenje ako igranije deformisana nekim oblicima materijalne ili neke druge praktične koristi.Ostaje mogućnost prestiža, pobjede ili poraza, koja je značajna u krugu ljudizabave. Društveni odnosi nisu samo okvir zabave - kao što su za umjetnost - većsu također njen instrument. Zato i pored fiktivnosti zabave, njena sloboda jemnogo ograničenija od proizvoljnosti umjetničke fikcije. Robovi u vrijemesaturnalija ili plebejci u naopačke okrenutom karnevalskom prazniku nisu smjelida zaborave da će se taj svijet sutradan vratiti na stari poredak i to je ograničavalonjihovo ponašanje prema velikanima sa kojima su dolazili u dodir u realnom,fizičkom kontaktu, ne sub simulacro umjetnosti.

Nigdje simbolička hipertrofija ne dostiže takav nivo kao u umjetnosti. Rasteslojevito, u stepenu u kojem umjetnost postaje predmet

288 O.K.Moore, A.R.Anderson, Some Principles for the Design of Clarifying EducationalEnvironments

270

SOCIOLOGIJA KULTURE

metaartističkog komentara: estetike, teorije, istorije te teorije, kritike te istorijeitd. Što je poruka otvorenija, što je umjetnikovo učešće u konstrui-sanjusopstvenog svijeta imaginacije veće, veća je i sloboda umjetnosti u odnosu narealne uslove života. U reprodukovanju umjetničkih poruka, realizovanom ukolokvijalnoj svijesti primalaca, ta sloboda je teoretski potpuna onda kadaumjetničko iskustvo ima čisto autotelični karakter.

Ali, treba se još jedanput vratiti pitanju šta znači čisto autoteličan karakterumjetnosti, ili spoznaje, zabave ili bilo kog drugog oblika simboličke kulture.Stanjislav Osovski je napisao da ako neko čini nešto samo za umjetnost, neznači da to radi jedino za umjetnost. Ovu tvrdnju treba tumačiti odvajanjemmotivacijskog karaktera od objektivnih uslovljenosti i funkcije umjetnosti.Motivacijska kreativna i reproduktivna djelatnost može da bude doživljena kaopotpuno proizvoljna na nivou odluka, koje se odnose na prihvatanje realizacijeili odustajanje od nje, kao i na izbor načina realizacije. Može to da budedjelatnost koja potpuno zaokuplja, apsorbuje, potiskuje iz svijesti sve ostalemotive, koja postiže potpunu koncentraciju u momentu trajanja. To sepodjednako odnosi i na umjetnost i na spoznajne procese, na simboličku zabavuili vjersku ekstazu.

U skladu sa predloženim trima modelima simboličke komunikacije, svakiod njih je ipak društveno uslovljen. Realizuje se aktuelno ili potencijalno unekoj formi društvenog kontakta. Intrasubjektivni doživljaj semioze, koji jeizvor i početak stvaralaštva, genetički je društven i određen u svojim oblicima.Poruka je iskaz s obzirom na društveni köd, čak i kada je novatorski, kao i sobzirom na mogućnost dekodiranja. I kada teče u osjećanju potpune slobodereproduktivnih reakcija, proces reprodukovanja podliježe čitavom složenomsistemu društvenih i psihosocijalnih uslovljenosti, a njegovi rezultati vrše raznefunkcije koje se manifestuju u realnom, ne u fiktivnom, isključivo imaginarnom,nego u društvenom djelovanju. Dakle, da bi se simbolička kultura razumjela,mora da bude smještena u društvene okvire.

Određivanje mjesta problematici sociologije umjetnosti izvan tih okviramoralo bi da izazove oštre i potpuno opravdane proteste. Veći dio dosadašnjihistraživanja i socioloških teorija koje se odnose na umjetnost i simboličkukulturu imaju kao svoj predmet upravo uzajamno prožimanje društvene isimboličke kulture, na primjer, prestižne funkcije artističke kulture, vaspitne ilidemoralizujuće utjecaje određenih poruka, ideološko djelovanje umjetnosti kaoinstrumenta političke propagande i političke

271


borbe. Umjetnost, zapravo, funkcioniše u svim tim aspektima i s obzirom na tesvoje funkcije je glavni, iako ne i jedini, predmet interesovanja kulturne politikei raznih društvenih institucija kulturne "kritike". Elementi simboličke kulturerazmatrani u tom aspektu prelaze u oblast društvene kulture, dobijajući oblikinterakcijskih residua. Taj proces može da se ilus-truje mnogim primjerima.Čitanje Trilogije Henrika Sjenkjeviča formiralo je kroz pokoljenja stavoveprema sopstvenoj nacionalnoj grupi i otadžbini kao vrijednostima. ImenaSjenkjevičevih junaka bila su pseudonimi omladine u vrijeme okupacije, a topokazuje vezu između lektire i učešća u borbi - posebno dramatičnog oblikadruštvenog djelovanja. Na suprotnom polu ocjena društvenog ponašanja, nalazise prestupnička djelatnost, koja se u pojedinim slučajevima potpuno opravdanopovezuje sa utjecajima određenih kulturnih sadržaja. Fenomeni sličnog tipaopravdano su ubrajani u društvene funkcije i efekte simboličke kulture.

Ipak, pravilna spoznaja tih fenomena mora da obuhvati specifičan karaktersimboličke kulture, prije svega umjetnosti, koji se prevashodno realizuje uobliku autoteličnih doživljaja u semiotičkoj sferi, u obliku traganja zadoživljajem za kojim se traga zbog njega samog. Sekundarna, neposrednadruštvena djelovanja simboličke kulture u oblasti koja se temelji na residuimafaktičke interakcije utoliko su uspješnija ukoliko čistiji, s motivacijskoggledišta, autotelični oblik imaju kulturni doživljaji. Ova teza, koja je u suštinisamo preformulisana tvrdnja Osovskog, u svjetlu dosadašnjih istraživanja ostajejedino hipoteza. Ipak, to je hipoteza koja se oslanja na brojne opservacije.

XII. DRUŠTVENA STRUKTURA I SIMBOLIČKAKULTURA

U prethodnim razmatranjima ο društvu i kulturi odustali smo od oštrograzgraničenja tih pojmova pomoću disjunktivne klasifikacije društvenih ikulturnih fenomena. Parsonsova koncepcija, koja još ima veliki utjecaj usociologiji, predstavlja te dvije kategorije kao dva odvojena funkcionalnasistema. Definisanjem kulture u terminima normi i ocjena, a društva uterminima uloga i obrazaca koji imaju nesumnjivo normativni karakter,koncepcija se zapliće u kontradiktornosti. Slične probleme pokušava daizbjegne koncepcija globalne kulture, kao nadređene kategorije u odnosu na njojpodređene tri subkategorije, u kojima se nalaze društvena kultura, simbolička,kao i kultura bitisanja. U skladu sa tim stanovištem, društvena kultura, kojaoperiše obrascima i normama koje se odnose na djelatnosti ljudi i koja, također,u tim djelatnostima bogato koristi elemente semioze, zasnovana je nainterakcijskim reziduima. Ne mora uvijek da se manifestuje u neposrednomuzajamnom djelovanju ljudi. Posredna njena sredstva su, na primjer, zapisaniustavi, proglasi, štampani statuti političkih partija, pismeno formulisane dnevnezapovijesti i radne obaveze. Ipak, slični elementi semioze uvijek posreduju uljudskim djelatnostima koje izražavaju i realizuju njihove uzajamne kontakte,zavisnosti i pozicije, dakle cijelu mrežu povezanosti, u okviru kojih ljudskezajednice vrše svoje funkcije i podmiruju potrebe svojih članova.

U okviru te mreže društvenog sistema ljudske zajednice bave se, također, isimboličkom kulturom. Dvostrane zavisnosti tako podijeljenih kategorijafenomena predmet su analize koja predstavlja okosnicu sociologije kulture. Ali,tu analizu treba tretirati jedino kao prolegomenu, uvod u predmet koji zahtijevadalje koncepcijsko preciziranje, prije svega niz istraživanja koja će polaziti ododređenih hipoteza.

U takvom shvatanju stvari, sada nije dovoljno zadržati se na takvom nivouopštosti koju određuje koncepcija triju sistema kulture. Ne ispuštajući iz vidaopšte okvire realizacije simboličke kulture koje određuju ti sistemi,

272 273

Antonjina Kloskovska____________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

sada treba da razmotrimo utjecaj cijele unutrašnje strukture društva na tukulturu i moguće utjecaje kulture na tu strukturu.

Savremeni istraživači predlažu razne sheme za takvu analizu. Jedan odprijedloga je prethodno predstavljena podjela na modele aktuelno društvene,potencijalno društvene i genetički društvene kulture. Istraživanja prvekategorije odnose se, prije svega, na recepciju kulturnih poruka u faktičkojkomunikaciji. Druga obuhvata same poruke, koje su za potrebe istraživanjaizolovane od procesa komunikacije. Tu se, u suštini, radi ο analizi poruke sgledišta teoretičara, kritičara određene oblasti simboličke kulture. Taj pristupjoš nije čisto sociološki, i sam treba da bude predmet sociološke analize. Dakle,u odnosu na njega sociologiji pripada metateori-jska pozicija, zasnovana naistraživanju kritičke recepcije kao jednog od mogućih oblika recepcije.

Treći model komunikacije definisan je kao skrivena kultura. Ovdje se radiο procesima unutrašnje semioze, nedostupnim intersubjektivno, koji protiču usvijesti učesnika kulture. Međutim, koliko su u svojoj biti kulturni, tolikopredstavljaju rezultat prethodnih društvenih uslovljenosti. Unutrašnji,intrasubjektivni semiotički tokovi imaju poseban značaj za dalji razvoj kulture,kada se pojavljuju u doživljajima stvaralaca i predstavljaju početnu, pripremnufazu spoljne komunikacije. Također su važni i kao faza recepcije tog procesa,koji je prethodno nazvan aktivnim repro-dukovanjem poruke.

Kulturni sadržaji koji postoje u obliku skrivene kulture između fazaaktuelne komunikacije sa drugim ljudima, formiraju svijest čovjeka koji tesadržaje prihvata. Predstavljaju osnov trajnih, a istovremeno slobodnihdoživljaja pojedinca, čine se najproizvoljnijim i najličnijim elementom, ali supri tom društveno određeni, iako postaju neponovljiva, individualnakombinacija društvenih uslovljenosti i ličnih dispozicija. Za sada je taunutrašnja sfera kulturnih doživljaja, kao najmanje dostupan predmetistraživanja, i pored svog značaja, najmanje spoznata. Ovdje će biti razmatranana kraju i jedino kao nagovještaj analize koja tek slijedi.

Glavno područje istraživanja kulture kao komunikacije predstavljakonzumiranje kulture shvaćeno kao recepcija osnovnih sredstava i poruka unjihovoj povezanosti i zavisnosti od glavnih elemenata društvene strukture.Rezultati istraživanja u toj oblasti najlakše mogu da se ilustruju primjerima nakojima se zasniva današnje saznanje ο simboličkoj kulturi u savremenimdruštvima.

274

Prije mnogo godina, Merton je, na osnovu postojeće istraživačke prakse,odredio paradigmu sociologije nauke i primijenio je u analizi najvećih teorijanauke u evropskoj društvenoj misli XIX i XX vijeka.289 Ta paradigma možetakođer da se primijeni i u ostalim oblastima simboličke kulture. Njene dvijeprve tačke odnose se na uslovljene i uslovljavajuće fenomene, dakle, naodređivanje repertoara zavisnih i nezavisnih varijabli koje primjenjujeistraživač. Prethodno predstavljena karakteristika oblasti simboličke kulturepokazuje opseg fenomena koji odgovaraju prvoj tački u Mertonovojistraživačkoj shemi. Uopšteno određuje predmet istraživanja. Pojam nijedovoljno precizan da bi zadovoljio kao osnov sistematskih empirijskihistraživanja i zahtijeva operacionalizaciju. Termin se u istraživačkoj praksivezuje za metodološku orijentaciju neopozitivizma i za empirizamLazarsfeldove orijentacije. Ali nema povoda da se procedura operacionalizacijeograniči samo na primjenu aparata te metodologije. Humanistička orijentacijakoja izrasta iz marksizma, iz fenomenologije ili francuskog strukturalizmatakođer zahtijeva primjenu u empirijskim istraživanjima ukoliko želi da izađe izsfere filosofskih spekulacija i da svojim tvrdnjama da verifikacioni karakter.

Prethodno navedeni aspekti simboličke kulture zahtijevaju primjenuraznovrsnih metoda i koncepcija, kao i načina njihove operacionalizacije.Drugačije moraju da se istražuju objektivne mogućnosti recepcije medija,drugačije društveno formiranje stvaralačkih procesa i reproduktivnih reakcija naumjetnost. Garfinkelova etnometodologija je primjer uvođenja fenomenološkihkoncepcija u empirijska istraživanja kolokvijalne jezičke prakse. U poljskojsociologiji bilo je pokušaja da se u istraživanjima književne recepcije primijenishema Ingardenove teorijske analize, uz korušćenje tehnike ankete i intervjua.Ipak, instrumenti tih tehnika moraju da se modifikuju zavisno od prihvaćenihteorijskih koncepcija i ciljeva analize. Teškoće u takvom postupku kočenapredak u pojedinim oblastima istraživanja koje zahtijevaju posebne i suptilnetehnike, a pri tom i interdisciplinarne kompetencije.

I upravo s obzirom na takve teškoće, samo se mali broj sociološkihistraživanja odnosi na stvaralaštvo i reprodukovanje kulture, a najveći broj kaopredmet istraživanja ima objektivne uslove konzumiranja kulture i

289 R.K.Merton, Social Theory and Social Structure, odeljak The Sociology ofKnowledge and Mass Communication

275

Antonjina Kloskovska ______________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

izbore koji vode određenoj vrsti poruka. Ti podaci će biti prvo razmatrani sgledišta povezanosti istraživanih fenomena sa društvenom strukturom i sanjenim utjecajem na raznovrsnost i univerzalnost konzumiranja kulturnihdobara.

Toj vrsti istraživanja, prvenstveno u njegovoj početnoj fazi, najboljeodgovaraju standardizovane empirijske metode. Neophodno je ipakodrediti pokazatelje koji odgovaraju dvjema prvim tačkama Mertonoveparadigme - tipu kulturnog proizvoda koji je podvrgnut analizi i tipuegzistencijalnih stavova konzumiranja kulture.

Ovakvi pokušaji određivanja osnovnih pokazatelja kulturnog životanisu preduzimani samo u teoretske svrhe, već i s obzirom na praktičnepotrebe nacionalnih i međunarodnih kulturnih institucija. Statistički biroUneska, vršeći pregled kulturnih pokazatelja koje najčešće primjenjuju uistraživanjima u raznim zemljama, naglašavao je da pokazatelji treba dabudu oslonjeni na modele koji proizlaze iz teorije, kao što je to u slučajuekonomskih pokazatelja.290 Ali, stanje dosljednosti i metodološke val-janosti nije postignuto. Također nisu stvoreni zadovoljavajući, teorijskiopravdani, sintetički pokazatelji kulturnog života. Pojedinačni pokazatelji,primjenjivani u raznim zemljama, također nisu identično konstruisani, nezasnivaju se na činjenicama koje se mogu porediti. I pored toga što se tajaspekt spoljne kulture, koji obuhvata mjerljive podatke, čini najlakšim zasagledavanje, nemoguće je predstaviti njegovu potpunu, koherentnu ijasnu sliku. Iako nisu identični, podaci i pokazatelji osnovnih fenomenarecepcije podudarni su u mnogim zemljama i omogućavaju približnopoređenje bar izvjesnog broja fenomena.

Kada se govori ο objektivnim mogućnostima konzumiranja kulturekoja su podložna istraživanju, najčešće se imaju na umu oni oblici kulturekoje organizuju javne institucije u razvijenim zemljama - štampa, radio,televizija, film, publikacije i dostupni fondovi biblioteka, pozorišne pred-stave, koncerti muzičkih institucija i muzejske izložbe. To su, dakle,proizvodi koje emituju drugi i treći kanal kulture. Informacije koje se nanjih odnose predstavljaju obične statističke podatke, a dobijaju karakterindikatora kada su predstavljeni u odnosu na broj stanovnika zemlje iomogućavaju bar približna poređenja nekih pojava.

290 S.Fanchette, Cultural Indicators: Theory and Practice. Autor je direktor odjeljenjastatistike kulture Uneska.

Naravno, ti najjednostavniji kvantitativni pokazatelji mogućnostikonzumiranja kulture mogli bi da se uporede kada bi bili usaglašeni načininjihovog određivanja, na primjer, u odnosu na cjelokupno stanovništvo ilipojedine, iste starosne grupe i si. Ali do takvog usaglašavanja nije došlo.Podaci i indikatori ο mogućnostima kulturne aktivnosti daju jedino osnovza opisnu kulturnu karakteristiku izdvojenih društvenih administrativnihcjelina koje se nalaze u zvaničnim statistikama. U pojedinim oblastimainformišu ο stvaralaštvu, a globalno ο tome šta cirkuliše u kulturi.

Međutim, ο faktičnom cirkulisanju govore tek pokazatelji recepcijekoji se jednim dijelom dobijaju na osnovu zvaničnih podataka, na primjerο broju prodatih bioskopskih, pozorišnih, koncertnih ulaznica, kao i naosnovu izjava dobijenih u istraživanjima, na primjer ο broju pročitanihknjiga u određenom periodu. Zvanični podaci se mogu kontrolisati, aligotovo ništa ne govore ο socijalnim odlikama primalaca. Izjave dajumogućnost informacije ο socijalnim karakteristikama primalaca, ali dobi-jene podatke je nemoguće provjeriti.

Sve navedene i njima slične vrste podataka i indikatora odnose se naoblasti i kanale simboličke kulture, a ne na karakter emitovanih sadržajakoji se predstavlja sumarno, isključivo pomoću kvantitativnih indikatora,bez podjele na vrste i nivoe poruka, ukoliko institucije na koje se odnosepodaci ne dozvoljavaju posredne zaključke ο karakteru poruke. Primjeritakvih institucija mogu da budu filharmonija ili dramski teatar upoređenju sa revijalnim teatrom i muzičkom estradom.

Ove primjedbe, koje se odnose na metodologiju socioloških istra-živanja kulture, treba imati u vidu prilikom interpretacije široke slikekonzumiranja kulture stvorene od masovnih podataka koji se odnose namnoge oblasti kulture i na široke kategorije njenih primalaca. Upravotakva slika ili njeni dijelovi mogu da predstavljaju "tip kulturnogproizvoda podvrgnut analizi" - po Mertonovoj paradigmi.

Druga tačka paradigme, definisana kao "egzistencijalne osnove umneproizvodnje", odnosi se na elemente društvene strukture, njihove relacijei svojstva, a oni stvaraju repertoar nezavisnih varijabli u istraživanju. Umasovnim statističkim obradama najčešće su primjenjivane elementarnedruštvene kategorije na principu formalnih odlika: uzrast, pol, mjestostanovanja sa podjelom na tip mjesta, profesija, obrazovanje. Klasnikarakter uslovljenosti konzumiranja kulture, naravno, izaziva opšteinteresovanje, ali klasa je složena, sintetička kategorija društvenih

276 277


fenomena, a masovna kvantitativna istraživanja bolje obuhvataju proste odlikeispitivanih skupina koje se dobijaju iz "lične karte". I zato takva istraživanjanajčešće atomizuju klasu, koja se raspada na konglomerat pojedinačnih odlikarekonstituisanih u skupove određene pomoću tih odlika i koji se dodiruju saraznim klasama. To nije jedini pristup primjenjivan u istraživanju stanjamasovnog učešća u kulturnom životu, ali je najčešći u odnosu na globalnadruštva.

U najnovijim istraživanjima, prije svega u takvim koja se odnose nakulturni razvoj, primjenjuju se prefinjenije metode analize i predstavljanjapodataka - na primjer, vroclavska taksonomska škola i metoda grafikona.Međutim, takve metode zahtijevaju podatke koji ne mogu uvijek da se dobiju ukomparativnim istraživanjima ni na vremenskoj skali, kao ni u međukulturnompoređenju. Čak i najrudimentarnije predstavljanje čistih podataka i elementarnihindikatora koji se odnose na cjelokupno društvo može da bude bogatosugestijama ο vezama između kulture i društvene strukture i da bude koristanuvod u analizu vođenu suptilnijim i raznovrsnijim metodama. Sociologijakulture potpuno opravdano, s obzirom na svoj predmet istraživanja, koristiraznovrsne metode i pristupe, a takva raznovrsnost je neophodna. Primjedbaistraživaču da se ne pridržava jedne metode, ili čak tehnike, može da budejedino rezultat nesporazuma.

Problem društveno određenih mogućnosti i za to vezanih osnovnihkulturnih izbora biće predstavljen, u vidu uvodnih napomena, na osnovuelementarnih podataka koji dozvoljavaju poređenje kulturne situacije u Poljskojizmeđu dva rata i sredinom sedamdesetih godina. Takvo poređenje omogućavakonfrontaciju različitih, istorijskih modela kulture, podijeljenih granicom epohakoje određuju duboke promjene u sastavu i strukturi društva, u društvenomuređenju i ideološkim načelima, dakle glavni elementi društvene kulture,društva koje je održalo svoj osnovni nacionalni i državni identitet.

Kvantitativni aspekti dvaju modela poljske kulture biće razmatrani na bazipodataka koji se odnose na osam oblasti kulture, prvo s gledišta objektivnedostupnosti poruka, a zatim pokazatelja učešća stanovništva u svakoj oblasti.Izabrane su slijedeće oblasti komunikacije: knjiga, štampa, radio, televizija,bioskop, teatar, koncerti i muzeji. Ti kanali u najvećoj mjeri određuju kulturniživot u savremenim društvima, i zato podaci koji se na njih odnose mogu dabudu tretirani kao indikatori opštih mogućnosti konzumiranja kulturnih dobara,kvantitativno predstavljeni.

Raznovrsnost tih kanala u pojedinim slučajevima dozvoljava da se pomoćuinstitucionalnog kriterijuma odredi potencijalni nivo njihovih sadržaja. To seodnosi na dramske teatre, muzeje, koncertnu muziku. Međutim, većinunavedenih oblasti kulture odlikuje homogenizacija sadržaja i zato je kvalitativnikarakter kulturnih modela koji oni kon-stituišu moguće odrediti pomoću nekihdrugih metoda, a ne pomoću analize zvaničnih statističkih podataka.

Upoređivanje kvantitativnih podataka dvaju istorijskih modela -zbograzličitog, nejednakog grupisanja podataka i razlika u karakteru samihinstitucija - zapravo je jedino moguće u odnosu na poruke trećeg sistemakulture, na posredne poruke, uključujući i knjigu (Tabela 5). Za pojedine kanalepokazatelji rasta pokazuju znatan raspon. Svi su ipak visoki i dozvoljavaju da sepreobražaji između oba istraživana razdoblja predstave kao rezultat mutacije, ane kontinuiranog razvoja. U tome je izuzetak broj objavljenih naslova knjiga.Porast koji se tu bilježi ne izražava istu dinamiku kao i porast pokazateljadometa. Ipak, ovi podaci se ne odnose striktno na kvantitativno, već više nakvalitativno predstavljanje modela.

Tabela 5Kanali trećeg sistema kulture (na 1.000 stanovnika)

RazdobljeKanali1938. 1975.

Stopa rasta(%)

TV pretplatniciUkupno - 189Grad - 232Selo - 135Radio pretplatniciUkupno 26 238 9,4Grad 64 282 4,4Selo 12 183 15,3Jednokratni tiraž štampe 83* 248 3,0Knjige: prosječan godišnji tiraž 720** 4.208 5,8Knjige: naslovi u apsolutnim brojkama (5.370) (10.277) 1,9

* Podaci iz 1936. godine** Prosjek iz 1934-1938. godine

Izvor: Statistički godišnjak 1978. str. 27, 386-395; Statistički godišnjak 1977. str. 525. Zolkjevski, Ο kulturiNarodne Poljske, Warszawa 1964. str. 225, 392. M.Čarnovska, Kvantitativni razvoj poljske izdavačkedelatnosti 1501-1965, Warszawa 1967, str. 92, 93, 144

278 279


Drugi tip kanala komunikacije obuhvata bar djelimično institucije koje naselektivan način emituju kulturne sadržaje "na višem nivou". Komparativnainterpretacija ne omogućava, ipak, da se te odlike kompletno predstave, jernačin na koji su u međuratnom periodu objavljivani statistički podaci nijepredstavljao razlike između institucija, a informacije su fragmentarne. I poredtoga, poređenje omogućava određene zaključke ο dometu kanala drugogsistema u koji je uključen i bioskop.

Tabela 6Frekvencija u bioskopima velikih gradova (na 1.000 stanovnika)

Grad 1938. 1973. Stopa pada (%)

Warsz. 12.720 9.210 1,4

Łódź 12.329 6.328 1,9Kraków 13.180 7.236 1,8Poznań 9.384 6.457 1,5

Izvor: Mali statistički godišnjak 1939, str. 348; Statistički godišnjak kulture 1974, str. 150

Pokazatelji predstavljeni na Tabeli 6 ne odnose se više na mogućnost, većna faktičko korišćenje kulturnih institucija, na elementarne izbore koji seizražavaju u kvantitativnom obliku. Iz poređenja se može zaključiti da je opalointeresovanje za bioskop u velikim urbanim sredinama. Opšti porast frekvencijeu bioskopima proizlazi iz porasta frekvencije u seoskim bioskopima, a to nijepredstavljeno na tabeli. Suprotno, u gradskim bioskopima frekvencija je znatnoopala, smanjio se čak i broj bioskopa. To je jedini fenomen te vrste međuelementima upoređivanih modela. Njegov početak je zabilježen šezdesetihgodina, a uzeo je maha sedamdesetih. Analogni procesi su zabilježeni u svimrazvijenim zemljama. Na primjer, u SR Njemačkoj, pokazatelj frekvencije ubioskopima iznosio je samo 282,2%. U Mađarskoj je, opet, znatno viši nego uPoljskoj (717,8%).291 Takva tendencija može da se tumači tehničkimpreobražajima univerzalnog karaktera u savremenom svijetu. Ona prati razvojtelevizije.

La politique culturelle en Republice Federale d'Allemagne; Cultural Policy inHungary

280

Tabela 7Frekvencija u pozorištima velikih gradova (na 1.000 stanovnika)

Grad 1938. Velike i malescene

1973. Dramskopozorište i estrada

Količnikporasta

Warsz. 1.765 4.848 2,7

Łódź 598 1.308 2,2Poznań 472 1.368 2,9Kraków 409 1.957 4,8

Izvor: Mali statistički godišnjak 1939, str. 3, 346; Statistički godišnjak kulture 1974, str. 117,128; Statističkigodišnjak 1974, str. 382

Razvoj televizije može da bude jedan od faktora koji koče razvoj teatra(Tabela 7). Ali ta veza se ne nameće tako neposredno kao u slučaju bioskopa.Najizrazitiji porast frekvencije među kulturnim institucijama bilježe muzeji, i ukomparativnoj analizi, i u analizi samog poslijeratnog perioda, ali njihovapsolutni domet je beznačajan u poređenju sa djelovanjem medija. Opšta ocjenapodataka koji se odnose na drugi sistem kulture pokazuje da je njegov razvoj,predstavljen i komparativno i sa gledišta unutrašnje dinamike socijalističkogmodela, mnogo sporiji od razvoja trećeg sistema i da nije ravnomjeran u svimoblastima. Dakle, i razvoj kulturnih oblasti koje imaju viši, elitni karakter, i kojesu vezane za prostorno locirane oblike poruka, mnogo je sporiji, pa je donekle idiskutabilan. Najbrži je razvoj onih sredstava koja imaju kompenzacijski iegalita-rizujući uticaj na kulturnu situaciju sela i grada. Taj proces je najizrazitijiu sferi radija i televizije. Istina, i tu se disproporcija između sela i grada suvišesporo smanjuje s gledišta pretpostavki kulturne politike. Poređenje stopa porastaradiofonije sela i grada sa predratnom situacijom pokazuje da je tempo promjenau odnosu na društvenu kategoriju, koja je bila naj-ograničenija u modelutridesetih godina, bio neobično brz.

Razvoj dometa štampe i knjige nije moguće predstaviti u odnosu naodređene društvene kategorije, ne samo klasno već i lokalno, bez specijalnihistraživanja. Ovdje se donose zaključci jedino na osnovu stope opšteg rasta. Onaje visoka, ali rezultati postignuti sedamdesetih godina još Poljskoj određujumjesto u začelju među socijalističkim zemljama.

Ove primjedbe se odnose na tempo rasta postuliranih odlika modela. Naprimjeru knjige i štampe mogu se uočiti određena karakteristična svojstva

281


postuliranih odlika po kojima se razlikuju dva poređena istorijska modela.U odnosu na domet koji je vezan za broj poruka, u međuratnom periodunjihov sadržaj je različitiji nego danas. Izraz toga je broj naslova novina,časopisa pa i knjiga - u poređenju sa njihovim tiražom.

U međuratnom periodu, broj naslova dnevne štampe bio je četiri putaveći od današnjeg, a, opet, jednokratni tiraž jednog naslova iznosio je 10-15hiljada primjeraka prosječno. Sedamdesetih godina taj prosjek je iznosiooko 184 hiljade. Ovako se u poređenim modelima predstavljaju prosječnitiraži nedjeljnika: 4,9 hiljada i 92.610, a knjiga 4.577 i 12.985.292 Kao što jepoznato, u međuratnom modelu, raznovrsnost, prije svega štampe, bila jeizraz nacionalne nekoherentnosti društva i razlika u političkoj orijentaciji.Ali raspored kvantitativnih podataka bio je u oblasti kulture uslovljen idrugim odlikama društvene strukture. Drugi model nije ukinuo razno-vrsnost, već ju je samo ograničio.

Modeli simboličke kulture u Poljskoj između dva rata i poslije nekolikodesetina godina socijalističkog razvoja mogli bi da budu upoređeni nagrafički način, sličan onome na koji demografi predstavljaju starosnupiramidu. Starosnoj klasi odgovarali bi nivoi kulture podijeljeni - saodređenom dozom arbitrarnosti - na slojeve više, srednje i niže kulture. Usvjetlu sadašnjih podataka, djelimično hipotetičnih, može se utvrditi da jeza model sedamdesetih godina, u poređenju sa međuratnim modelom,karakterističan apsolutan porast svih slojeva kulture. U tome se, izmeđuostalog, izražava demokratizacija kulture. Istovremeno je piramida kojaodgovara drugom modelu više spljoštena, jer je razvoj u oblasti elemen-tarne i srednje kulture bio relativno brži nego u oblasti više kulture. Ipak,ova hipotetična tvrdnja odnosi se na autoteličnu simboličku kulturu, a ne,na primjer, na razvoj prosvjete.

Ovo poređenje i hipoteza koja iz toga proizlazi dodiruju vrlo važneprobleme za sociologiju kulture, koji zahtijevaju da se vratimo pokazate-ljima mogućnosti konzumiranja kulture.

Nužno je razgraničiti podatke i pokazatelje koji se odnose na količinuporuka standardizovanog sadržaja, na primjer tiraž časopisa i knjiga, brojradio i TV prijemnika, od broja poruka različitih sadržaja, na primjernaslova knjiga, televizijskih programa, pozorišnih premijera. Prva grupapokazatelja je mjera demokratizacije kulture, druga - mjera bogatstva kulture

SOCIOLOGIJA KULTURE

i mogućnosti izbora koje imaju najaktivniji učesnici kulturnog života, kojičesto postavljaju i najveće zahtjeve. Brojnost raznovrsnih poruka sličnognivoa sa minimalnim cirkulisanjem karakterističan je model konzumiranjarelativno malobrojne elite.

U međuratnom periodu, kulturne poruke upućene relativno malo-brojnim, ali vrlo aktivnim primaocima mogle su da im osiguraju dostaraznovrsne sadržaje. Naravno, ti primaoci su bili klasno odabrani. To neznači da je tada kultura bila potpuno zatvorena u krug inteligencije. Usvojoj studiji ο cirkulisanju književnih djela dvadesetih godina u Poljskoj,Zolkjevski pravilno skreće pažnju na porast interesovanja za knjigu međuorganizovanom seoskom omladinom i učesnicima radničkog sindikalnogpokreta.293 Ali i vrlo optimistički podaci pokazuju da se taj fenomen odnosina manjinu. To je bio izraz tendencije da se prelomi tadašnji model kul-ture, ali to nije uspjelo. Tadašnji kulturni model bio je izgrađen na principu- mnogo za malobrojne. Tom principu bilo je podređeno mnoštvo novin-skih naslova, broj naslova knjiga relativno velik u odnosu na tiraž, velikibroj pozorišnih premijera i koncertnih programa. Tom principu nije pod-lijegao radio, ali ne iz principijelnih razloga, već s obzirom na svoj karaktermasovnog sredstva.

Međutim, iz porasta broja identičnih poruka ili uređaja kulturnetransmisije može se zaključiti da su za sve društvene kategorije istovre-meno sve veće ili potpune mogućnosti kontakta sa kulturom. Ali, to neodređuje opseg integrišućih funkcija kulture. Najrasprostranjeniji kanalikulturne transmisije prenose homogenizovane sadržaje, koji mogu dabudu predmet nejednakih izbora, a prije svega nejednake interpretacije ireprodukovanja. Primjer takvog kanala je radio, za koji može da se kaže daje sedamdesetih godina svojom mrežom obuhvatao gotovo sve društveneslojeve, dakle, minimalno je podlijegao utjecajima društvene strukture.Ova tvrdnja se, naravno, ne odnosi na izbore vršene u okviru programa.Ali, nema sumnje da postoji određena skala zajedničkih, identičnih izbora.Međutim, u odnosu na sve ostale kanale kulturne transmisije, opsegfaktičkih kontakata i njihovog prostornog rasporeda ne proizlazi iz brojakontakata, tako da to mora da bude predmet posebnih istraživanja. Ipak,metode i rezultati tih istraživanja izazivaju kritičke primjedbe. Na primjer,već šezdesetih godina, istraživanja poljskog Centra za ispitivanje javnog

M.Čarnovska, Kvantitativni razvoj poljskog izdavaštva; Statistički godišnjak 1977. S.Zolkjevski, Književna kultura 1918-1932.

282 283


mnjenja i Glavnog statističkog ureda pokazivala su da štampu čita 93,8 odstostanovništva u gradovima, a na selu 85 odsto. Tek kasnije, istraživanja koja suprimjenjivala monografske metode ili kontrolne testove, kritički su korigovalate rezultate.294

Poređenje rezultata istraživanja koja su vođena tokom dvadeset godinapokazuje izvjesnu nepodudarnost, koja ne može uvijek da se tumači evolucijomistraživanog procesa.

Predstavljeni podaci vrlo jasno zavise od metode istraživanja, a također iod same definicije istraživanih fenomena i prihvaćenih pokazatelja. To seprvenstveno odnosi na određivanje čitalačke publike i na način njenogodređivanja.

Knjiga je dostupna na različite načine, dakle, u istraživanjima ne može dabude korišćen samo jedan izvor, koji ima kontrolisane podatke, na primjerbiblioteke. Kompletne informacije daju jedino izjave ispitanika, koje, opet,zavise od toga kako je pitanje formulisano. Pitanje koje se odnosilo na lektiru uposljednja dva, tri mjeseca dalo je djelimično kontrolisane podatke, koji mogu dase uporede sa podacima u drugim zemljama. Ako se primijeni takav kriterijum,sedamdesetih godina u Poljskoj oko 35 odsto stanovništva čitalo je knjige dostaredovno. Za Francusku, analogni pokazatelj iznosi - zavisno od istraživanja - od33 do 42 odsto. U Sjedinjenim Američkim Državama to je 10 odsto stanovništva,ali pošto kriterijumi po kojima se istražuje fenomen nisu precizni, čini se da se tipokazatelji ne mogu upoređivati.295

Globalni podaci i pokazatelji nisu dovoljni za određivanje povezanostiizmeđu aktivnog konzumiranja kulture i društvene strukture, pošto se odnose namanji dio stanovništva. Tu su neophodna specijalna istraživanja. Ipak, naosnovu globalnih podataka i pokazatelja može se utvrditi postojanje dvostrukecezurę u dometima kanala komunikacije. Prva odvaja sferu utjecaja radija,štampe i televizije, sa pokazateljima iznad 60 odsto stalnih kontakata, odbioskopa, časopisa i knjiga. Druga odvaja tu sferu od muzeja, teatra,filharmonije. Sto je domet kanala kulturne transmisije manji, to i publikapodliježe većoj selekciji.

294 H.Sivek, Spoznajna vrijednost pokazatelja novinskog čitalaštva ; J.Sobjecki, Dekla-risano i stvarno čitalaštvo dnevne štampe; Čitalaštvo štampe na selu295 A.Kloskovska, Društveni okviri kulture; E.Vnuk-Iipinjska, E.Vnuk-Lipinjski, Problematika formiranja čitalačkih potreba; J.Charpentereau, Le Uvre et la lecture en France;L.Tarnari, Ceise actuelle de la "chose imprimee"; A.Girard, Developpement culturel: Experience et politique

284

SOCIOLOGIJA KULTURE

Aktualni model kulturnog života u Poljskoj, suprotno od predstavljenogmeđuratnog modela, temelji se na principu što većeg učešća najširih masa, tj. naprincipu demokratizacije kulture. Ali, taj princip nije do kraja ostvaren.Sredinom sedamdesetih godina u Poljskoj intenzitet sve veće kulturne potrošnjebio je različit, zavisno od društvenih kategorija, a još su veće bile razlike ukarakteru kontakta. Analogan fenomen - u različitim varijantama, zavisno odistorijske tradicije, ekonomskih uslova i tipa društvene formacije - pojavljuje seu svim razvijenim društvima. U takvim društvima je nemoguća standardizacija,izjednačavanje simboličke kulture. Takvo uniformisanje stvaranih i percipiranihsadržaja neprihvatljivo je u tom tipu zajednica. Ravnomjernost u kontaktima sakulturom u globalnoj društvenoj strukturi ne mora da označava standardizaciju.Odbrana od nje su raznovrsnost, komplementarnost i supstitucionalnost, svo-jstvene simboličkim porukama.

Utjecaj elemenata društvene strukture na izbor samog kanala simboličkekulture do sada je najopširnije predstavljen na osnovu istraživanja čitalačkepublike. Iz tih istraživanja dosta dosljedno proizlazi zaključak da obrazovanjepredstavlja faktor koji najjače utječe na razlike u tom vidu kulturne aktivnosti.U navedenim francuskim istraživanjima pokazatelji imaju raspon s obzirom napol 35 odsto do 45 odsto, s obzirom na uzrast 33 odsto do 80 odsto, s obziromna veličinu mjesta u kome žive ispitanici od 25 do 61 odsto, a s obzirom naobrazovanje: 28 odsto - osnovno obrazovanje, 60 odsto - tehničko stručno i 80odsto - opšte srednje i više. Podaci nisu obrađeni pomoću multifaktorskeanalize, dakle ne može se utvrditi koliko su razlike u obrazovanju utjecale nadjelovanje ostalih varijabli. Ali, to su nesumnjivo razlike koje imaju dominantanutjecaj, što potvrđuju i druga istraživanja.

Također, i najnoviji podaci koji se odnose na SAD pokazuju da je prilikomprimjene multifaktorske analize uloga obrazovanja ispred dohotka kao faktorakoji utječe na razlike u konzumiranju izabranih, prvenstveno manje masovnihoblasti kulture. To se, prije svega, odnosi na pozorište, koncerte klasične muzikei lektiru. Pored obrazovanja, specifičan utjecaj ima i profesija. Za razliku odFrancuske, pozicija nastavnika, učitelja - ne samo akademskog - u tom pogleduje ispred slobodnih profesija.296 Na osnovu poljskih podataka može se utvrditida je zavisnost između obrazovanja i lektire slična kao u Francuskoj:

296 E.Dimaggio, U.Useem, Social Class and Art Consumption285

Antonjina Kloskovska__________________________________________________ ________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

procenat čitalaca sa osnovnim obrazovanjem iznosi 26 odsto, sa nižim stručnim40, srednjim 60, a visokim 77 odsto.297

Međutim, obrazovanje ne djeluje kao samostalan faktor. U istraživanjimakoja su obuhvatila tri poljska grada, Vojćehovska je pomoću multi-faktorskeanalize utvrdila da socijalno-profesionalna pripadnost utječe na raslojavanječitalačke publike. Tu su se održali neki obrasci navika i aspiracijaintelektualaca, tako da su "umni radnici" sa obrazovanjem niskim za tukategoriju čitali više od radnika koji su bili na istom formalnom nivouobrazovanja. Istovremeno su ta ista istraživanja pokazala da su klasne razlike ukulturi sve manje i da se kategorija kvalifikovanih radnika, premapokazateljima kulturne recepcije, nalazi ispred izvjesnog dijela "umnihradnika". Također, i druga poljska istraživanja dokazuju da se raspon ukulturnoj recepciji pojavljuje i unutar iste klase i društvene kategorije, a kaoposljedica dolazi do prožimanja klasa i smanjenja kulturnih razlika.298

Glavno ograničenje ovakvih istraživanja proizlazi iz činjenice da onaobuhvataju jedino izolovane, posebno izdvojene društvene odlike, a ne njihoveprirodne agregate, dinamično povezane i svojstvene čitavim klasama,krugovima i društvenim grupama, koji su subjekt realnog djelovanja idruštvenih odnosa. Njihovo drugo ograničenje je istraživanje izolovanihelemenata bez spoznaje kako se u ljudskoj svijesti povezuju kulturni doživljajikoji imaju različita izvorišta.299

Vraćajući se Mertonovoj koncepciji paradigme, možemo reći da optimalnopredstavljanje veza između društvene strukture i kulture treba da obuhvatasintezu društvene baze egzistencijalne kulture i što potpuniji registar njenihelemenata, predstavljenih ne u izolaciji, već u uzajamnoj povezanosti. Pokušajtakvog istraživanja predstavljaju Burdijeove studije posvećene "anatomijiukusa" francuskog društva i razlikama u kulturi, dakle, društvenoj kriticilegitimnosti suđenja.

Burdije kritikuje, za američku sociologiju tipične, stratifikacione kon-cepcije klasa kao hijerarhije stupnjeva smještenih na jednoj osi, koji grupišujedinke sa sumom određenih odlika. Takvim koncepcijama on suprotstavljashvatanje klasa kao sintetičkih činilaca, u kojima se kumuliraju

Izvor: Statistički godišnjak 1947, str. 13,172,174,175; Statistički godišnjak 1956, str. 31, 348, 349, 354,356; Statistički opis uslova kulturnog razvoja u NR Poljskoj u periodu 1946-1970, urednik A. Valis,Warszawa 1974, str. 18, 222, 223, 224, 274, 289; Statistički godišnjak 1977, str. 25, 387, 388, 389, 392 .

297 Prema podacima E.Vnuk-Lipinjskih, Problematika formiranja čitalačkih potreba298 A.Vojćehovska, Materijalni položaj i učešće u kulturi i društvenastruktura299 Uporedi primjedbe, A.Tiška, Učešće u kulturi, odjeljak I.

286 287

Antonjina Kloskovska_________________________________________________________ _______________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

prethodne situacije klasne borbe i obuhvataju sve elemente koji su bitni zasociološko definisanje životnog položaja i pozicije ljudskih grupa. Te faktorepodjednako predstavljaju i ekonomska sredstva, kapital sensu stricto, kao icjelokupna baza sposobnosti i intelektualnih kvalifikacija koje omogućavajucijelim društvenim kategorijama da u skladu sa svojom društvenom situacijomdostignu materijalni i prestižni nivo.300

Burdije, koristeći mnoge svoje prethodne radove iz sociologije obra-zovanja i kulture i oslanjajući se na opširna svoja i tuđa istraživanja koja su seodnosila na cijelu zemlju, predstavlja sliku raznovrsnih stilova životasvojstvenih tako shvaćenoj klasnoj strukturi. Svojom analizom obuhvatakulturne fenomene koji izlaze iz okvira simboličke kulture, kao što su uređenjestana, način oblačenja, ishrana, slobodno vrijeme. Ipak, svi fenomeni surazmatrani s obzirom na njima dodata značenja, dakle kroz simbolički pristup.Simbolička kultura sensu stricto smatra se za sferu u kojoj se skupljaju,koncentrišu, explicite izražavaju, na neposredan i čist način, vrijednosni sistemikoji karakterišu stilove života. Stil života u cjelini izražava, pak, formuprilagođavanja društvene klase na poziciju koju zauzima u klasnoj strukturi. Tajadaptacioni proces je viđen ne kao trajno stanje, već kao dinamičan trenutakpermanentne borbe, u kojoj je i kultura važan i karakterističan ulog.

Nivo prihvatanja kulture u Burdijeovim istraživanjima mjeren je, prijesvega, pomoću kvantitativnih pokazatelja vršenih izbora u oblasti muzike,slikarstva, lektire, radio programa, kontakata sa umjetničkim institucijama.Određivanje hijerarhije tih izbora odlikuje, naravno, arbi-trarnost. To nijerezultat slobodnog autorovog izbora, već konsekvenca, moglo bi se reći, naprincipu humanističkog koeficijenta, hijerarhije prihvaćene u proučavanomdruštvu. Taj princip određuje nivo reprezentativne, legitimne (legitime) kulture iona predstavlja okvir na koji se odnose ocjene. U skladu sa Burdijeovimstanovištem, koje je on izložio u mnogim svojim radovima, a prvenstveno uosnovnoj svojoj koncepciji kulturne reprodukcije, legitimna kultura predstavljainstrument simboličkog nasilja vladajuće klase. Stanje koje proizlazi izrealizacije tog nasilja mora ipak da bude osnov analize distribucije kulturnihvrijednosti u okvirima klasne strukture, sve dok se društvo kao totalitetpodređuje, u većem ili manjem stepenu, principima nametnutog poretka. I samautor

300 P.Bourdieu, M.de Saint-Martin, Anatomie du goöt; EBourdieu, C.Passeron, La repro-duction; EBourdieu, La distinction. Critique sociale du jugement

negira principe tog podređivanja. Ali, nije jasno da li također negira zasnovanuna njima hijerarhiju vrijednosti simboličke kulture, ako je tako, da li i šta jojsuprotstavlja u sferi ocjena i vrednovanja kulture.

U skladu sa prihvaćenim pretpostavkama predstavljena je kulturnaanatomija francuskog društva. Njena slika se temelji na sistemu koordinata čijavertikalna skala, koja se smanjuje odozgo nadolje, pokazuje veličinuekonomskog kapitala mjerenog dohotkom ili piatom, ali koji određuju i dodatnipokazatelji: izvor prihoda, radno vrijeme, karakter profesije, broj djece.Horizontalna skala, koja se smanjuje slijeva nadesno, pokazuje kulturni kapitaluslovljen porodičnom tradicijom, karakterom studija, vrstom profesije, a koji seizražava u kulturnim izborima.

Na vrhu te društvene hijerarhije, koja pak određuje hijerarhiju kulturnihizbora, nalaze se veliki industrijalci i trgovci, slobodne profesije, nastavniciviših škola i umjetnici. Te kategorije imaju najveće kvalitativne i kvantitativnepokazatelje aktivnog konzumiranja kulturnih dobara, koji se pri tom smanjujuobrnuto proporcionalno u odnosu na dohodak pri prelasku od umjetnika iprofesora na velike trgovce i industrijalce. Slijedeći sloj koji se nalazi uvertikali, određen na istim principima horizontalne kulturne hijerarhije, jesunastavnici srednjih škola, javni službenici i zdravstvena služba, kao i srednjaburžoazija. Slijedeći sloj su nastavnici sa maturom, tehničari, sitni trgovci izanatlije, a samo nešto niže - sitni službenici, ekonomi, dio seljaštva. Ispod telinije, dužinom ose nalaze se razne kategorije seoskog stanovništva i industrijskiradnici: majstori, radnici triju kategorija po francuskoj industrijskojnomenklaturi i poljoprivredni nadničari. Ta kategorija, proporcionalnopokazateljima ekonomskog položaja, približava se nultoj tački konzumiranjakulturnih dobara.

Prihvaćena u sinoptičnoj slici anatomije ukusa, kulturna jednorod-nostklasnih kategorija mogla bi da bude shvaćena kao rezultat shematizma upredstavljenom pristupu. A, u suštini, autor, vršeći podrobniju analizu pojedinihklasa i slojeva, upravo naglašava raznovrsnost njihovih kulturnih izbora. Ističenepodudarnost, disonancu između prihvatanja i poznavanja određenih pozicijakulture i između poznavanja i faktičke akceptacije, a to bi u terminologijiOsovskog odgovaralo konfliktu između priznatih i osjećanih vrijednosti. PoBurdijeu, multivarijantna analiza i kvantitativni opisi izabranih individualnihkulturnih silueta dozvoljavaju da se odredi opšti, klasno-slojni profil simboličkekulture koja utječe na stil života.

288 289


U poljskim istraživanjima, Tiska je, za sada, najpotpunije primijeniometodu čiji se element pojavio u Burdijeovoj studiji. On je razmatrao kulturu izaspekta načina njenog konzumiranja, koje je polazište za stvaranje tipova.301 Atek kasnije je tipove upoređivao sa društvenom strukturom. Osnov tipologije sustudije slučajeva, primjera pomoću kojih može da se predstavi gradacijamogućih stavova u konzumiranju kulture. Tako konstruisana skala obuhvata, najednoj strani, od višestrano dubokog angažovanja u raznim oblastima kulture navisokom nivou, povezano sa aktivnim kulturnim stvaralaštvom, preko raznihposrednih formi sve manjeg konzumiranja kulture, pa sve do nivoa potpunogodbijanja kulture, ili nedostupnosti, ili razbaštinjenja kojeg su ispitanici ponekadsvjesni, a ponekad nisu.

Zahvaljujući podrobnim i konkretnim podacima i studioznoj analizi, ovastudija mnogo govori ο mogućim varijantama kulturnih razlika u okvirudruštva, pa i u okviru lokalne zajednice. Ali, primijenjena metoda ne dozvoljavada se odrede zakonitosti u formiranju stavova, jer uzimanjem u obzir mnoštvapojedinačnih odlika otežava generalizaciju. Istovremeno, upozorava na površnegeneralizacije i sadrži niz inspirativnih hipoteza.

Burdijeova studija francuske kulture predstavlja rezultat opsežnihistraživanja, koja operišu raznovrsnim tehnikama. Zahvaljujući tome, kulturnerazlike se mogu predstaviti ne u individualnom, već u klasno-slo-jnom aspektu.Mnogo pažnje posvećuje donjem nivou te skale.

Pojam kulturnog razbaštinjenja narodnih masa, koji Burdije upotrebljava usvojoj analizi, čvrsto je povezan sa pojmom legitimne, reprezentativne kulture,a nije rezultat njegovog sopstvenog ubjeđenja. Kao što je naglašeno, i sam autorsmatra da je to rezultat simboličkog nasilja nad narodnim masama. Kulturnorazbaštinjenje je, po Burdijeu, čvrsto povezano sa alijenacijom rada radnika inadničara u Marksovom poimanju.

Po Burdijeovom mišljenju, osnovni mehanizam društvenih funkcija kulturetemelji se na razlikama u ocjenama i faktičkim izborima. Taj mehanizam jerezultat opšte dispozicije, koja predstavlja uzročni princip kulturne praksepodložne distinkcijama i koja je istovremeno princip ocjene tih kulturnih izbora.Taj princip Burdije određuje terminom "habitus". Također ga naziva sistemomgenerišućih generativnih shema, što može da bude neki odjek koncepcijeComskog. Habitus se odnosi na

301 A.Tiška, Učešće u kulturi

nova iskustva koja, čim se pojave, podliježu istoj dispoziciji za podjelu i ocjenusopstvenog i tuđeg konzumiranja kulture.

Za razliku od Comskog, Burdije izričito naglašava da je habitus proizvoduslova društvenog života. Kada je oformljen, sam opet utječe na djelatnosti uraznim sferama društvenog života. Konfiguracija uslova i habitusi koje onastvara funkcionišu kao stilovi života, kada postanu predmet društvene refleksije.Društvene razlike izražavaju se u raznovrsnosti stilova života svojstvenihdruštvenim klasama i kategorijama profesije i obrazovanja. Burdije smatra testilove koherentnim, jedno-rodnim, koji se manifestuju konsekventno u svimkategorijama kulturnih fenomena.

Burdijeova analiza društvene anatomije ocjena i prakse u oblastisimboličke kulture, s obzirom na mnoge svoje elemente ο kojima je bilo govora,ima znatnu spoznajnu vrijednost. Ali, neki njeni, pa i osnovni elementi izazivajuprimjedbe, sumnje. To se, prije svega, odnosi na prihvaćene pokazateljekulturnog nivoa, koji se ne mogu smatrati potpuno pouzdanim, valjanim. Naprimjer, Žar ptica Stravinskog je pokazatelj nižeg nivoa od DasWohltemperierte Klavier, kao što se Van Gog i Utrilo nalaze na nižem nivou odVazarelija, Garsija Lorka niže od Brehta i si. Problem akcepriranja dominantne,reprezentativne kulture nije u svim Burdijeovim radovima podjednakopredstavljen. U vezi sa koncepcijom odnosa simboličke kulture i društvenestrukture, treba naglasiti, prije svega, dvije stvari. Proučavanu situacijuuslovljavaju nacija i uređenje, što ne dozvoljava uopštavanje analize sprovedeneu jednoj zemlji. Sama koncepcija legitimne kulture čvrsto je povezana saintelektualnom i umjetničkom tradicijom francuskog društva i sa ulogom koja jeodređena simboličkoj kulturi u neautoteličnoj sferi društvenog života. Dakle,koncepciju ne treba automatski prenositi na društva u kojima analogne funkcijemogu da budu vrlo ograničene, na primjer na situaciju u SjedinjenimAmeričkim Državama. S druge strane, naglašeno razumijevanje simboličkekulture kao instrumenta klasne borbe i klasne dominacije može da bude manjeoperativno u odnosu na situacije naroda u kojima je simbolička kultura igralaintegrišuću ulogu, kao na primjer u Poljskoj, i gdje kulturno vodstvo nije bilovezano za aparat vlasti tokom cijelog vijeka nacionalnog razvoja, tako važnog uistoriji nacionalne kulture. Treba naglasiti da se ne radi o eliminaciji čitavekoncepcije, već jedino o njenoj modifikaciji, koja je nužna s obzirom naspecifične istorijske uslove.

290291


Već je naglašeno da je prednost Burdijeove analize sintetički pristupsferi proučavanih fenomena, ne razmatranje izdvojenih indikatora čijeveze se uspostavljaju isključivo na principu statističke podudarnosti. U tra-ganju za sintetičkim pristupom sferi uslovljenih fenomena u sociološkimistraživanjima simboličke kulture, treba se zadržati na pojmovima trijustilova kulture koji se najčešće pojavljuju u teoretskim taksonomijama, auvedeni su također i u empirijska istraživanja savremene kulture. To supojmovi: narodna kultura, popularna ili masovna kultura i viša ili elitnakultura.

Pojam više kulture odgovara opsegom već analiziranom terminulegitimna kultura. Čini se da je odgovarajući, iz aspekta na koji je ukazaoVilenski u uvodu u sopstvena istraživanja konzumiranja kulture u velikimaglomeracijama u SAD.302 U terminologiji Vilenskog, viša kultura ima slije-deća obilježja: stvarana je pod kontrolom elite koja djeluje u okvirimaodređene etičke i intelektualne tradicije. Elita zauzima čelne pozicije usistemu prosvjete, umjetnosti i zabave, realizuje načelne vrijednosti tihsistema i stvara normativne modele djelovanja unutar sistema. U oblas-tima više kulture, u ocjenjivanju se primjenjuju kriterijumi koji ne zaviseod ukusa publike, nego su preuzeti od stvaralaca. Slično definiše elitnukulturu Rasel Naj, navodeći četiri njena kriterijuma: 1) stvaraju je poznatiumjetnici; 2) u okviru svjesno prihvaćenog konteksta; 3) na principukanona, priznatih pravila i 4) na osnovu normativnog izbora priznatihklasičnih djela.

Međutim, Gansova definicija se odnosi na primaoce, jer definišeelitnu kulturu s obzirom na elitnu poziciju njenih konzumenata, što nijepravilno s obzirom na sadržaj pojma i opseg na koji može da se odnosi.

U studiji napisanoj deset godina ranije, Vilenski je opravdano opovrgaotakav pristup. Upravo američko istorijsko iskustvo jasno je pokazalorazilaženje ekonomsko-političkih elita sa umjetničko-intelektualnim. AJuzef Halasinjski u svojoj studiji pokazuje da bi se intelektualno-umjet-nička elita u Americi sredinom stoljeća teško mogla nazvati društvenomelitom.303 Društvena pozicija intelektualca i umjetnika u toj zemlji nije bilavisoka. Njihov važeći rasprostranjeni stereotip bio je negativan. Tek

302 H.Wilensky, Mass Society and Mass Culture: Interdependence or Independence?303 Citat prema: G.H.Lewis, Webs of Significance: Mass, Popular, Folk and Elite Cul

tures; H.J.Gans, Popular Culture and High Culture.304 Uporedi: J.Halasinjski, Američka kultura.

SOCIOLOGIJA KULTURE

naredne godine donijele su značajne promjene. Vilenski, koji je pisaosvoju studiju na početku prethodnog desetljeća, pravilno je upozoravaoda definicije ne smiju da sadrže ograničenja koja se odnose na društvenikarakter stvaralaca elitne kulture i na mogućnosti njenog cirkulisanjajedino u krugu elitne publike, koja je izabrana s obzirom na nešto što jedruštveno.

Vraćajući se Dankanovom prijedlogu modela odnosa izmeđupošiljaoca-stvaraoca, kritičara i publike, možemo reći da se elitna kulturakoncentriše na uzajamnu relaciju stvaralaca i kvalifikovanih kritičara.Međutim, to ne znači da uopšte ne dopire do šire publike. Prethodnopredstavljeni procesi mehaničke i imanentne homogenizacije prenosetvorevine više kulture u masovna sredstva komunikacije. To može da seutvrdi na osnovu objektivne analize sadržaja, a da se ne ulazi za sada u tošta se dešava sa sadržajima više kulture u masovnoj recepciji.

Ništa manje nedoumica ne izaziva pojam popularne kulture. Vrločesto biva jednostavno izjednačen sa pojmom masovne kulture, kojiodređuje faktički široko cirkulisanje i recepciju standardizovanih sadržaja,ali bez presuđivanja o karakteru tih sadržaja, o njihovoj klasnoj proveni-jenciji i adresi, kao i o ideološkoj obojenosti. I upravo s obzirom na tudeklarisanu neutralnost prema sadržajima i ideološkom karakterumasovne kulture, sovjetski teoretičari odbacuju mogućnost primjenepojma u odnosu na fenomene kulturne cirkulacije u društvenoj strukturisocijalističkih zemalja, a u odnosu na zemlje sa drugačijim društvenimuređenjem pripisuju fenomenima koje taj pojam označava ideološki jed-noznačan, iako ne uvijek ispoljen karakter.305 Ova pretpostavka je uznatnoj mjeri pravilna. Postoje mnoge studije o ideološkim sadržajima upolitički prividno neutralnim i jedino zabavnim tvorevinama masovnekulture, kao što su stripovi, kriminalistički filmovi ili televizijske serije.

Rezultati tih istraživanja, zasnovanih na analizi sadržaja, ne odgo-varaju na pitanje zašto su, u stvari, popularne određene poruke masovnekulture, ne samo u smislu njihovog širokog emitovanja, već u smislusuštinske recepcije, prihvatanja. To što ih prihvata vrlo brojna i društvenoheterogena publika, može da se odnosi na neke druge dimenzije, a ne naone koje su dominantne u analizi sadržaja, a njihove funkcije ne morajuda budu podudarne sa funkcijama koje im je odredio pošiljalac.

305 Masovaja kuljtum. Iljuzii i dejstviteljnost

292 293


Popularnost određenih elemenata masovne kulture može u suštini, kako jeto interpretirao Gramši, da proizlazi iz toga što odgovaraju interesima iinteresovanjima narodnih masa. Ovdje se ipak predlaže da se tako shvaćen vidpopularne kulture nazove populističkom kulturom.306 Ne mogu se svi sadržajipopularne kulture argumentovano izvoditi iz narodnih potreba i aspiracija, nanačin na koji to čini Gramši. Popularan karakter u smislu distribucije,dostupnosti i faktičke recepcije povezane sa akceptacijom ima znatan diokomercijalnih tvorevina masovne kulture, na primjer kriminalistička serija,zabavna muzika, kojima u cjelini ne može da se pripiše karakter društvenogprotesta, kao i revijski spektakli, cirkus i njima slične forme zabave.

Dakle, ako se prihvati da pojam masovne kulture obuhvata sve sadržajekoje emituju sredstva masovne komunikacije najšireg dometa, termin popularnakultura odnosio bi se na onaj - najčešće dominantan -dio njenih poruka koje suširoko prihvaćene, između ostalog i zbog njihove jednostavne percepcije.Međutim, onaj dio masovne kulture koji zaista postaje popularan, a porijekloima u narodnoj tradiciji i čiji sadržaji posebno odgovaraju vrijednostima iinteresima narodnih slojeva, predlažem da se nazove populističkim.

Očigledna je veza između te kategorije i kategorije narodne ili folklornekulture. Folklorna ili narodna kultura ipak se temelji na principijelno različitomokviru društvenog poretka. To je kultura prvog sistema, koja se rađa unjegovom istorijskom razvoju. Predstavljena je u vezi sa dijahro-ničnim opisomtriju sistema kulture. Narodna kultura je potpuna kultura prvog sistema, koja serazvija u malim, prvenstveno seoskim lokalnim zajednicama, ali i u plebejskimskupinama gradskog stanovništva.

Narodna kultura, uz sve manju izolaciju malih lokalnih i plemenskihzajednica, koje su bile njeni primarni nosioci, prestaje da bude sama sebidovoljna, ali je i dalje dio kulturne baštine malih primarnih grupa. Njenitradicionalni oblici imaju i danas utjecaj na druge stilove kulture. Pri tompodliježu transformaciji, zavisno od karaktera vršene adaptacije. Masovnakultura široko eksploatiše tip pseudonarodne muzike, koristi "sižee" narodnihpriča i predanja za svoju tipičnu standardizovanu proizvodnju -kaubojskih ikriminalističkih filmova, TV serija. Korišćenje elemenata narodne kulture usferi više kulture isto je tako rasprostranjen proces. Brojni

306 A.Gramši, Izabrani spisi, tom 1

294

primjeri mogu se naći u sferi umjetnosti, u stvaralaštvu Šopena, Stravin-skog,Simanovskog, Bartoka, u poljskoj secesiji i rustikalnom stilu. Fenomen"dizanja" elemenata narodne kulture, suprotno "opadanju" elemenata višekulture, nije uvijek vezan za politički demokratizam. Ali, treba ga prihvatiti kaovažnu manifestaciju stvaranja kanona opštenarodne kulture. Tom pojmu i tojkategoriji simboličke kulture posvetićemo više pažnje poslije razmatranjaproblema povezanosti već navedenih kategorija sintetičkih stilova kulture sadruštvenom strukturom.

Proces prelaženja elemenata jedne kategorije u drugu ne ograničava sesamo na difuziju elemenata narodne kulture. Sličnom procesu podliježe viša ilielitna kultura. Ta činjenica pokazuje kako je teško i neuvjerljivo određenimizdvojenim društvenim kategorijama razvijenih društava, na primjer klasama islojevima, podređivati određeni stil simboličke kulture, ovdje u užem smislu.Taj problem je još složeniji kada se ne razmatra isključivo, kao do sada, sgledišta virtuelnih primalaca određenih na principu poznavanja poruke, većkompleksno, uzimanjem u obzir faktičkih izbora, recepcije i načinareprodukovanja. Tako predstavljen, problem može da bude riješen jedino naosnovu bogatih empirijskih podataka, kojima za sada ne raspolažemo.

Za sada je sigurno da nijedna klasa savremenog društva nije u takvomstepenu izolovana i kulturno zatvorena kao što su bili feudalni staleži, a prijesvega seoski živalj srednjeg vijeka. O savremenoj simboličkoj kulturi određenihklasa može da se govori u dvojakom značenju: prvo, u distributivnom prilazu,tj. kao o kulturi klasa, dakle o svim kulturnim sadržajima i kanalima njihovaemitovanja koje koriste članovi određene klase; drugo, u kolektivnom prilazukao o klasnoj kulturi, dakle, o vrijednostima i formama kulture svojstvenim tojklasi, koje su u sklopu globalne kulture društva i čija recepcija nije ograničenana jednu klasu. Prvom prilazu odgovaraju pojmovi: kultura radnika, seljaka,inteligencije, drugom - radnička, seljačka, inteligentska kultura. Spoznajafenomena definisanih kao kultura klasa u distributivnom pristupu, u domenu jeempirijskih istraživanja. Kategorije svojstvene drugom pristupu rezultat su vrloapstraktnih pojmovnih konstrukcija. Ne ograničavaju se na sferu simboličkekulture, već je u njihovom centru ethos proučavane klase, njena društvenakultura, njena uloga i pozicija u okviru cijelog društva.

Takvo obilježje ima, prije svega, radnička kultura, koja je relativno širokoprihvaćena. Definišući ethos te kulture u sferi društvenih odnosa, i

295

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Čarnovski i Osovski posebno su naglašavali, kao svojstveno ideologiji te klase,osjećanje pravednosti, održavanje principa egalitarnosti i solidarnosti unutarklase. Čarnovski je u svom poznatom radu analizirao, također, i književnostvaralaštvo, prije svega njemačkih radnika iz kruga socijaldemokratije, u kojemje vidio rađanje nove klasne kulture. Osovski je ipak stajao na stanovištu da sesve veća specijalizacija i profesionalizacija, karakteristične za XX vijek, nepodudaraju sa hipotezama ο formiranju novog klasnog podređivanja naučnog iliumjetničkog stvaralaštva. To stanovište ne mora da bude odlučujuće, ali gatreba prihvatiti kao upozorenje na zaključivanje koje postulate prihvata kaopostignuto stanje.

U vezi sa kulturom savremene Poljske, predložena je tipologija kojaobuhvata četiri kategorije stila života sa klasnom osnovom: stil inteligentski,inteligencije koji prelazi u elitni, građanski i neograđanski, seljački koji sepreobražava u seoski i radnički.307 Konstruisani tipovi u sadašnjoj fazi, koju iautori smatraju početnom, imaju mnogo odlika stereotipa. To znači da su toprilično arbitrarne hipergeneralizacije, koje se zasnivaju na zvaničnimpodacima. Podrobnije predstavljanje svakog tipa koje bi obuhvatilo obimanempirijski materijal kao dokumentaciju, moglo bi da podrži te konstrukcije, ilibar neki njihov dio.

Radnička kultura ili kultura radnika je u mnogim socijalističkim zemljamajedan od glavnih predmeta publicističke refleksije ο kulturi. Koncepcijuradničke kulture razvijali su početkom vijeka autori bliski radničkom pokretu isocijaldemokratiji. U savremenim razmatranjima mogu da se izdvoje glavnipristupi toj problematici: 1. uloga radničke klase kao tvorca, u kolektivnomsmislu, obrazaca koji se odnose na cijelo društvo, što proizlazi iz njene uloge upolitičko-ekonomskom sistemu; 2. učešće radnika u kulturi, najčešće u njenomširem poimanju kao specifičnog stila života; 3. radnički folklor kao izdvojenaforma spontanog, tradicionalnog kulturnog stvaralaštva.

Kao poseban predmet istraživanja najčešće se pojavljuje radnički folklor.Brojne studije na granici etnografije i sociologije kulture ο toj temi pokazuju daje, na primjer u Poljskoj, taj fenomen vrlo vitalan, a podstiče ga i organizovandruštveni pokret. Ali, ta kategorija fenomena ne predstavlja glavnuproblematiku radničke kulture. Drugi, prethodno navedeni

307 Stil života. Promjene u savremenoj Poljskoj

njeni aspekti izazivaju kontroverze, koje ukazuju na neophodnost teoretskogpreciziranja problema radničke kulture i uopšte klasnih kultura u kolektivnompristupu.308 Sigurno se ne može očekivati da će kulturni kompleksi vezani zasavremene klase biti odvojeni u takvom stepenu kao što je to bilo sa kulturomstaleža u tradicionalnim društvima.

Istraživanja kulture klasa, kojima pripadaju poljske, francuske i američkestudije citirane u ovom poglavlju, pokazuju da je različit stepen klasnepodijeljenosti kulture i da ona ne odgovara uvijek klasnoj podjeli, već taj stepenpredstavlja i funkciju uloge simboličke kulture kao društveno priznatogpokazatelja prestižne podijeljenosti. Ako je ta prestižna funkcija minimalna,onda pripadnost višim društveno-ekonomskim kategorijama ne označava ikonzumiranje više kulture. Takav zaključak je proizlazio iz istraživanjaVilenskog, koje je na početku šezdesetih godina sproveo u Americi. Novijestudije pokazuju da se situacija nešto promijenila.

Međutim, Burdijeova analiza, kojom je obuhvaćeno francusko društvo,ukazuje na čvrstu vezu između društvene pozicije i mogućnosti konzumiranjakulturnih dobara. Kapital u ekonomskom i kapital u kulturnom smislu ovdje suzamjenljivi principi, koje on tretira kao osnov određivanja visoke pozicije nadijagramu anatomije ukusa. Slojevi sa najvišim dohotkom nalaze seistovremeno u sferi najvišeg nivoa konzumiranja kulturnih dobara. Ovdje se radiο nivou koji određuju kvantitativni kriterijumi, konzumiranje više kulture, a nesamo intenzitet kontakata sa kulturom. Slična situacija, ukoliko je moguća njenaretrospektivna ocjena, bila je u međuratnoj Poljskoj. Specifičnost poljskesituacije bila je pozicija viših slojeva inteligencije, koja u pogledu kultureodgovara poziciji francuske visoke buržoazije, jer je u Poljskoj ta kategorijaburžoazije bila malobrojna i nije utjecala na profil nacionalne kulture.Inteligencija je imala svoju društvenu poziciju prevashodno zahvaljujući"kulturnom", a ne ekonomskom kapitalu, kao što je slučaj sa profesorima islobodnim profesijama u Francuskoj.

I pored sličnosti između istorijski oformljenih situacija kulture, na skalivrijednosti postoje i razlike. Među nižim klasama u Francuskoj, poredrevandfkacijskih tendencija i aspiracija koje su okrenute višoj kulturi, što je

308 Uloga kulturnog stvaralaštva radničke klase. "Lođske Etnografske Studije", tom XV;D.Markovska, Iz pitanja radničke kulture; B.Golembjovski, Radnička klasa i kultura u socija-lizmu; isti autor: Dinamika aspiracija; Kulturni život radnika velikog industrijskog preduzeća

296 297

Antonjina Kloskovska_________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

vezano za želju da se prekorači barijera društvene prednosti, mogu se naćitendencije odbacivanja više kulture kao klasne, tuđe, buržoaske. Burdijeposebno skreće pažnju na taj fenomen u svojoj knjizi ο reprodukciji kulturnogkapitala.

Krajnji oblik odbacivanja dominantne kulture, koji je svojstven drugojpolovini XX vijeka, predstavlja kontrakultura. Egzistencijalni osnovi takodefinisanog pokreta vezani su više za generacijske, nego za klasne kategorije.Funkcije kontrakulture su više instrumentalne, nego autotelične, dakle, o njoj ćebiti govora na kraju studije, prilikom razmatranja izlaženja simboličke kultureiz okvira autoteličnosti.

Poređenje odnosa francuskih i poljskih radnika prema kulturi izvršeno je sobzirom na funkcije koje u suštini ne izlaze iz tih okvira.

U savremenim poljskim istraživanjima također se mogu naći izjave radnikao odbacivanju više kulture, ali ne kulture koja se negira, već kao suviše složenekulture, koja "nije za nas". Ispitanici sa osnovnim obrazovanjem češće oddrugih nemaju mišljenje o izdvajanju više kulture. Ako imaju neki stav, tadačešće od osoba sa srednjim obrazovanjem prihvataju hijerarhijski karakterkulture. Pozitivan stav prema hijerarhiji kulturnih vrijednosti dominantan je čaki onda kada ga ne prate faktičko poznavanje i percepcija sadržaja ubrajanih uvišu kulturu, već jedino opšte predstave. Takve opšte predstave mogu da budupodsticaj za stvarnu spoznaju vrijednosti više kulture. Karakterističan primjer tevrste je stav starije radnice, koja je otišla da vidi Vajdin film Svadba, nadajućise da će čuti "one slavne rečenice koje su tako važne".309

Razlike u stanovištima francuskih i poljskih primalaca prema repre-zentativnoj, "legitimnoj" kulturi više su razlike u stepenu, a ne potpunanepodudarnost. Ovdje se kao vjerovatna prihvata hipoteza da te razlike imajusvoje istorijsko izvorište u različitoj nacionalnoj situaciji u XIX vijeku. Tajperiod formiranja radničke klase i ideologije nacionalnih pokreta u Poljskojprotekao je u specifičnim uslovima porobljene zemlje. To doprinosi jačanjunacionalnih i društvenih vrijednosti, a bilo je potpomognuto demokratizmom irevolucionarnošću ogromnog dijela umjetničkog stvaralaštva poljskogromantizma, pozitivizma i Mlade Poljske.310 U ideologiji poljskog radničkogpokreta pobijedio je stav prih-vatanja glavnih vrijednosti nacionalne kulture i,uz malobrojne izuzetke,

309 A.Kloskovska, A.Rokuševska-Pavelek, Književni mitovi

bilo je prihvaćeno u teorijskim radovima zagovornika tog pokreta koji su seodnosili na probleme kulture, a povezanih neposredno sa djelovanjem radničkihpolitičkih partija.311

Karakteristična je činjenica da, iako su radikalni kritičari i intelektualci -simpatizeri pokreta bili skloni da selektivno prilaze ideološkim i estetskimobilježjima nacionalne kulturne baštine, glavni vođi pokreta, koji su često umladosti bili aktivni na kulturno-prosvjetnom polju, bili su jako privrženinačelnim vrijednostima nacionalne kulture.312 To se ispoljilo u kulturnoj politicisocijalističke Poljske, koja nije prošla kroz fazu lutanja, karakterističnu zasituaciju sovjetske Rusije dvadesetih godina. Uostalom, i to iskustvo je utjecalona oblikovanje principa poljske kulturne politike. Na kraju su je odredili utjecajirevandikacijskih stremljenja, čija je želja bila da priznate kulturne vrijednostibudu široko dostupne, jači od utjecaja resantimana prenošenog na tvorevinekulture iz društvenih klasa koje su u prethodnom istorijskom periodu bile glavnitvorci i primaoci tih vrijednosti.

Najrasprostranjeniji izbori kulturnih sadržaja išli su dalje od prih-vatanjakulturne politike u prvim godinama poslije revolucionarnih preobražaja udruštvenom uređenju zemlje. To najbolje izražava odnos prema stvaralaštvuHenrika Sjenkjeviča. Popularnost Sjenkjeviča, koja ruši sve klasne barijere,predstavlja specifičan poljski fenomen kulturne percepcije, iako može da setumači i univerzalnim sižejnim odlikama, koje u svijetu imaju najširi domet.Njegova djela neosporno zauzimaju prvo mjesto u izborima deklarisanim umasovnim istraživanjima čitalačke publike.313 Kada se primaocima narazličitom nivou obrazovanja predlaže izbor između Sjenkjeviča i Žeromskog,biraju crvog, iako su primaoci sa višim obrazovanjem svjesni da stvaralaštvoŽeromskog ima veće estetske i ideološke vrijednosti. Čine to podjednako ičitaoci sa višim obrazovanjem i radnici sa osnovnim, a svoje stanovišteobjašnjavaju tvrdnjom : "Sjenkjevič je pisao za ljude".314

310 Uporedi, na primjer: MJanjon, M.Žmigrocka, Romantizam i istorija.311 Uporedi: J.Marhlevski, O umetnosti.

Selektivnije stavove o naslijeđu narodne kulture predstavio je J.Fik, a još kritičniji bioje S.Bžozovski koji je napadao Sjenkjeviča i odgovarajuću kulturnu tradiciju. Uporedi: A.Val-icki, Stanjislav Bžozovski. Putevi misli.

313 E. i E.Vnuk-Lipinjski, Problematika formiranja čitalačkih potreba314 A.Kloskovska, Uobičajeni prijem literature. Na primjeru Žeromskog, u: Stefan

Żeromski. Povodom pedesete godišnjice smrti

298 299


Da su takve ocjene i međuklasni izbori autentični, potvrđuje popularnostsličnih i srodnih sadržaja u drugim medijima. Filmska verzija Potopa, koja sepojavila na ekranu u oktobru 1974. godine, do kraja godine imala je 13,5miliona gledalaca. Film Hubal, koji se zasniva na Sjenkjevi-čevskoj tradiciji,prikazan godinu dana ranije, imao je u istom periodu 6,2 miliona gledalaca.Među televizijskim serijskim filmovima, Kapetan Klos (Ulog veći od života)jedini je imao 92 odsto gledalaca, a razlike s obzirom na obrazovanje nisu bilevelike: 90,7 odsto u kategoriji sa osnovnim obrazovanjem, 85,2 odsto ukategoriji sa višim obrazovanjem.315 Nijedna druga televizijska ili filmskaporuka nije postigla tako brz ili opšti uspjeh. Na primjer, nijedan filmski hitposlije Hubala nije postigao frekvenciju veću od tri miliona u toku godine.Najpopularnije kriminalističke serije ili kaubojski filmovi, koji su prikazani uistoj godini u kojoj i Kapetan Klos, imali su 70-80 odsto gledalaca.

U svim navedenim primjerima univerzalnog zova kulturnih poruka kojeruše klasne i starosne barijere, djeluju sadržaji koji se sastoje od elemenatasenzacije, napetosti i patriotskih vrijednosti povezanih sa važnim trenucima uistoriji naroda. Sjenkjevičevi junaci i njima srodni likovi iz filmova o Drugomsvjetskom ratu i okupaciji, potječu iz zajedničke tradicije junaka koji, i poredsvoje hrabrosti, junaštva i požrtvovanosti, nije lišen određene ambivalencijesvojstvene romantičnim likovima, a i karakterističnim tipovima savremenesvjetske masovne kulture.316

Na osnovu analize sadržaja poruka može se tvrditi da je junak tipa Kmićicaili kapetana Klosa - poljskog patriote u uniformi njemačkog oficira -reprezentant nacionalnih vrijednosti, kao i sižea popularnih tvorevina masovnekulture, koje pokazuju shemu prividno negativnog, a u suštini plemenitogjunaka, i koje operišu tom ambivalencijom u želji da se pojača interesovanjeprimalaca. Međutim, analiza sadržaja nije u stanju da pokaže koju od mogućihshema reprodukovanja prihvataju primaoci, koji primaoci mire obje sheme usvojim interpretacijama, koji negiraju, uz oštar protest, svaku analogiju epskeproze Sjenkjeviča, koja pripada velikoj nacionalnoj literaturi, sa proizvodimamasovne kulture, koje

315 Mali filmski godišnjak 1974; Filmski godišnjak 1975; A.Kanja, Igrani film na televiziji; A.Ruđinjska, "Ulog veći od života" i kapetan Klos kao uzor savremene poljske omladine

316 M.Janjon, M.Žmigrocka, Romantizam i istorija, odjeljak Istorijski heroji, herojiromantičarskog ličnog mita, str. 286

SOCIOLOGIJA KULTURE

odbacuje iz principijelnih razloga, a koji, pak, primaoci danas identifikujusjenkjevičevske sižee upravo sa proizvodima masovne kulture.

Dakle, vraća se problem analize reprodukovanja kao nužne metode uistraživanju simboličke komunikacije. Kao što je već naglašeno, savremenaistraživanja literature inspirisana strukturalističkim i fenomenološkim teorijamavide fenomene umjetnosti više kao cirkulisanje, a ne kao trajne, nepromijenjenepredmete, čiji sadržaji mogu da se iscrpe u imanentnom pristupu. Poljskim,sovjetskim, mađarskim istraživaocima osnov za takav pristup daju, izmeđuostalog, Marksove i marksističke koncepcije umjetnosti. U Poljskoj suistraživanja kulture kao komunikacije posebno razvijena među teoretičarimaknjiževnosti, kojima takav pristup omogućava sagledavanje umjetničkihfenomena u čvrstoj povezanosti sa njihovim društvenim osnovama. Na primjer,Zolkjevski, analizirajući literaturu dvadesetih godina u Poljskoj, podijelio ju jena pet kategorija cirkulisanja -visoko umjetničku, trivijalnu, bulevarsku,vašarsku i takozvanu knjigu za narod. Autor definiše cirkulisanje kao kruženjeknjiževnih tekstova "između posebnih tipova pošiljalaca i specifičnih sredinaprimalaca" i kao percepciju u situacijama svojstvenim određenoj kulturi, što se,vjerovatno, također odnosi na već navedene specifične sredine.317

Zolkjevski ističe da u okviru svakog cirkulisanja mogu da se nalaze i dobrai loša književna djela, dakle, predloženoj tipologiji ne odgovara određenahijerarhija literarnih vrijednosti. Citirani odlomak, koji govori ο posebnimtipovima pošiljalaca, ipak pokazuje da je cirkulisanje, u skladu sa tominterpretacijom, vezano za određen skup poruka i da njihov karakter, izmeđuostalog ili jedino, određuje cirkulisanje. Druge književne teorije, a prije svegasociološke koncepcije, pokušavaju da predstave složenu situaciju u kojoj taj istikrug stvaralaca ili čak to isto umjetničko djelo, s obzirom na različit karakterpercepcije, može da bude uvršćeno u različite kategorije cirkulisanja. Takavfenomen prelaženja vjerovatno se pojavljivao u raznim istorijskim epohama,kada se imaju u vidu individualno određene varijante percepcije, koje su jošdodatno bile uslovljene razlikama u godinama i polu. Empirijski podacipokazuju da isti čovjek u različitim fazama ili situacijama svog života možerazličito da reaguje na istu simboličku poruku.

317 S. Zolkjevski, Književna kultura 1918-1932, str. 41

300 301

Antonjina Kloskovska ________________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE

Dva za taj fenomen karakteristična primjera, koja će biti navedena,predstavljaju istovremeno dva različita svjedočanstva percepcije, kako to nazivaGlovinjski, tragajući za izvorima istraživanja književne percepcije. Prvosvjedočanstvo literarnog karaktera odnosi se na pjesnikovo čitanje poezije.Mječislav Jastrun opisuje kako je u djetinjstvu i mladosti doživljavaostvaralaštvo Slovačkog, a prije svega Čas razmišljanja, i piše: "Kasnije sam sevraćao Času razmišljanja i iščitavao sam u njemu druge sadržaje, kao da je tobila tema sa varijacijama koje smo mi sami stvarali".318

Drugi dokument reprodukovanja književne poruke je odlomak iz intervjuasa mladim radnikom iz Lođa, ljubiteljem Sekspira i Vitkacija. Opisujući svoječitanje Jadnika, ispitanik govori da su mu prilikom prvog čitanja bili dosadniopisi pariških kanala, život dobrog biskupa koji je spasao Žana Valžana. "Jasam sve to preskakao... I uzeo sam knjigu ponovo prije dvije godine i kao dasam čitao novu knjigu... Sada imam strpljenja da pročitam knjigu stranu postranu. -1 potpuno nova knjiga!"

Drugačiji je predmet literarnog doživljaja, drugačiji rječnik i, naravno,način opisivanja sopstvenih doživljaja, ali sličan je karakter refleksije obaprimaoca, slična je svijest o promjeni sopstvenih literarnih doživljaja, obogatstvu mogućih značenja sadržanih u umjetničkoj poruci, o zavisnostireakcije od situacije i uslova percepcije. Ovdje se ponovo vraća problemfunkcije i opsega konkretizacije, stepena otvorenosti umjetničkog djela injegovih granica. Ali, ne vraća se na nivou teoretskih razmatranja filosofa ipoznavalaca književnosti, već u empirijskim činjenicama koje govore o pristuputim fenomenima raznih realnih, a ne virtuelnih primalaca, čitalaca.

Raznovrsnost percepcije, koja obuhvata najširu skalu varijacija repro-dukovanja teksta o kojima je govorio Jastrun, treba da bude predmetistraživanja psihologije percepcije. Sociološki pristup nema za cilj da obuhvaticijelu skalu psihički mogućih reakcija na poruku, već prije svega da definišedruštveno određene tipove reprodukovanja, koje uslovljavaju društvenekategorije i situacije percepcije. U takvom pristupu odbacuje se koncepcijabezgranične otvorenosti djela, traga se za faktorima stabilizacije, ponekad čak iuniverzalnosti recepcije, kroz djelovanje društvene strukture i njoj svojstvenihmehanizama standardizovanja reproduktivnih reakcija.

Dakle, sociolog traga za onim što je Jung nazivao kolektivnim aprior-ijemljudske psihike, ali ne u arhetipovima koji predstavljaju oblik instinkata, već umehanizmima socijalizacije, u pretpostavkama koje upravljaju organizacijomkulturnog života i u njihovim realizacijama. Ta očekivanja određuju horizontnjegovih spoznajnih očekivanja. Naravno, ona se ne smiju prenositi u jezikistraživanja na način koji bi sugerisao odgovore ili blokirao bilježenje rezultatakoji se razlikuju od očekivanih.

Ostvarivanje tako očiglednih principa nije lako u praksi, a upravo je oblastistraživanja recepcije teška oblast empirijske sociologije. Ispitanici imaju zaintervjue i ankete koje se odnose na konzumiranje kulture manje razumijevanja,nego za probleme vezane za posao, porodicu, životnu situaciju, dakle, zaprobleme koji su u okvirima društvene kulture i kulture bitisanja, jer se njihovpredmet smatra manje važnim. S druge strane, to su mnogo manje delikatniproblemi od tema drugih istraživanja, iako i oni pobuđuju odbrambene stavoveu sredinama u kojima konzumiranje kulture igra prestižnu ulogu.

Kada konzumiranje kulture ima čisto autoteličan karakter, ponekad njegovaautoteličnost dobija oblik koji odgovara definiciji Osovskog, ali se ne podudarasa njenom intencijom. Zasniva se na životu-u-trenutku, ali jedino u trenutku. Okojoj god funkciji poruke se radilo, ona je doživljavana jedino dok traje kontaktsa njom. Umjetnost, zabava, igra za mnoge učesnike je kratkotrajna, potpuno seiscrpljuje u momentu doživljavanja i nije podržana faustovskom željom"zadržavanja trenutka". Posebno često je umjetnost masovne kulture - s obziromna prirodu sadržaja i s obzirom na stavove primalaca - upravo ars brevis -kratkotrajna umjetnost, kao što je i njeno doživljavanje. Navika trajne refleksijeokrenute fenomenima simboličke kulture nije internalizovani stav, a i svifenomeni te kulture ne opravdavaju zauzimanje takvog stava. Dakle, nije lakodokučiti tragove potpunih kulturnih doživljaja, čak ni onda kada su moždanegdje u dubokoj podsvijesti.

Kao i svi pokušaji spoznaje stavova i internalizovanih aspekata vrijednosti,istraživanja percepcije simboličke kulture ne mogu se zaustaviti naopservacijama ponašanja, bez obzira na to da li su eksperimentalno izazvani ilise ostvaruju u prirodnim životnim situacijama. Bio bi to vrlo dug, a i nepouzdanput, jer mnoga spolja identična ponašanja, na primjer ćutanje o umjetnosti,mogu da kriju različita stanja ispitivanih osoba.

318 M.Jastrun, Borba za riječ

302 303

Antonjina Moskovska _____________________________________________________

Da bi se ta stanja spoznala, neophodna je primjena introspekcijskih izjava.Kritičari ekstremnih verzija neopozitivističkog empirizma rehabili-tovali su tajizvor spoznaje. Istrospekcijske izjave prihvatao je i Osovski kao jednu odspecifičnosti humanističkih nauka. Sve veća popularnost hermeneutičkihmetoda bitno proširuje opseg mogućnosti korišćenja sličnih podataka i operacijazasnovanih na podražavanju tuđih doživljaja i uživljavanju u svijest drugih -pošiljalaca i primalaca simboličkih poruka.

Takve metode nameću niz teoretskih i striktno ontoloških problema, naprimjer, vezanih za definisanje svijesti i njenog odnosa prema materijalnimfenomenima. Razvoj neurofizioloških istraživanja nije riješio mnoge od tihosnovnih pitanja. Eklesov problem, citiran u prethodnim poglavljima, pokazujeda se najistaknutiji predstavnici te specijalnosti, pokušavajući da odrede suštinuljudske samosvijesti, vraćaju eshatološkim pojmovima, jer za sada ne nalazezadovoljavajuća naučna objašnjenja veze između svijeta prirode i kulture. KarlPoper unaprijed odbacuje pitanje koje se odnosi na suštinu uma, ali on je, opet,sklon hipostaziranju svijeta kulture iako ima ukorijenjenu, kroz ranineopozitivistički trening, odbojnost prema svim hipostazama. Bogata literaturaο fenomenu svijesti manje pažnje posvećuje relaciji između spoljnog,objektivizovanog svijeta kulture i njene internalizacije, nego fiziološkim ifilosofskim interpretacijama umnih procesa. Ali i tu mnoga pitanja ostaju bezodgovora.

Ostavljajući po strani tu sferu burnih kontroverzi, sociolog kulture treba dapotraži u semiološkom pristupu obrazloženje za introspekciju i interpretacijutakvih podataka. Iz toga ne proizlazi nužnost prihvatanja diskutabilne tvrdnje dasvi oblici svijesti, a tim prije jezički, imaju semiotički karakter. Međutim, svaintencionalna ponašanja koja imaju za cilj da nekome saopšte svoje unutrašnjedoživljaje, moraju da imaju oblik znakova, iako to ne moraju da budu jezičkiznaci. U okviru semioze nalaze se i sistemi prezentativnog simbolizma. Slikarčesto bolje izražava stanja svoje svijesti pomoću skice ili slike, nego riječima.Matematičari u diskusiji razmjenjuju zapise matematičkih simbola, a ne riječiprirodnog jezika. Hemičar predstavlja svoja razmišljanja u obliku formuleprocesa koji je

319 Uporedi: Ž.Pijaže, Govor i mišljenje djeteta; N.Geschwind, Selected Papers on Lan-guage and the Brain; Mišljenje i govor; J.A.Fodor, The Language of Thought; E.Grođinjski,Unutrašnji govor; isti autor: Monizam i dualizam. Glavna gledišta savremene filosofije ifiziologije psihičkog života predstavljena su u studiji: Z. Cackowski: Savremene teorije uma,u djelu istog autora Teorija identiteta.

SOCIOLOGIJA KULTURE

prethodno proticao u njegovoj svijesti. Ekles je u diskusiji sa Poperom tvrdioda, kada radi nad nekim problemom, razmišlja u dijagramima koji imajudinamičan karakter. Morao bi da upotrijebi dijagrame ako bi želio da svojarazmišljanja prenese kompetentnom sagovorniku.

Ali, van diskusije je činjenica da većina introspektivnih relacija o opštimtemama, kao i komunikacijskih veza između ljudi, ima oblik nekog od prirodnihjezika i da su ti jezici također instrument unutrašnjeg govora koji predstavljaznatan dio svijesti. U skladu sa modelom skrivene kulture, koji je predstavljen uprethodnim poglavljima, intrasubjektivni procesi komunikacije su genetičkidruštveni, to znači, određuje ih učešće jedinke, što je rezultat socijalizacije, ukulturi svoje grupe i društva. Istraživač i ispitanik raspolažu zajedničkimkodom, što je uslov njihovog sporazumijevanja. Dakle, kada ispitanik opisujesvoje stavove, ocjene, reakcije pozivajući se na introspektivne procese,upotrebljava u intersubjektivnoj izjavi slične ili identične izraze i fraze pomoćukojih bi, za svoje unutrašnje intra-subjektivne potrebe, nazvao svoja stanja.Opet, istraživač-sagovornik prepoznaje njegove iskaze kao identične po zvuku ipo obliku onim koje je sam formulisao ili mogao da formuliše u sličnimsituacijama, ili u različitim.

Iz ovoga ne proizlazi da je razumijevanje introspektivnog iskaza mogućejedino kada ispitanik opisuje svoja iskustva i doživljaje identično ili analognoonome kako bi to učinio istraživač. Vrlo često je istraživač iznenađen reakcijomna kulturnu poruku koju on sam doživljava drugačije. Karakter reakcije jemoguće prepoznati jedino pozivajući se na sopstvene, isključivo introspektivnodostupne doživljaje određene znakom, simbolom koji je identičan po zvuku iobliku. Slične, podudarne izjave velikog broja ispitanika predstavljaju takođerosnov za utvrđivanje tipičnog reprodukovanja određenih poruka u ispitivanojsredini ili društvenoj kategoriji, iako ne postoje dva potpuno identičnadoživljaja dviju jedinki.

Zbog toga istraživač mora da odustane od bilježenja razlika u nijansama, ujačini osjećanja i u vrednovanju podudarnih iskaza. Međutim, mora da pokušada dostigne maksimalno preciznu interpretaciju reakcije, što mu omogućavajezik, taj najprecizniji i istovremeno najelastičniji način komunikacije.Obavezan je da razjasni eventualne potpune jezičke nesporazume proizašle izrazličitog razumijevanja identičnih termina -drugačijeg u ispitivanoj sredini,drugačijeg u njegovoj sopstvenoj jezičkoj praksi. Zahvaljujući jeziku, takveoperacije su moguće u odnosu na ljude.

304 305


Međutim, nisu moguće u odnosu na životinje. I zato bi bilo nerazumnoprihvatanje takvih interpretacija "jezika životinja", kao što su citirani Sibiokoviprimjeri reprodukovanja emotivnih stanja riba, ptica, itd.

U slučaju odnosa među ljudima postoji osnov da se njihovo izražavanjezainteresovanosti, oduševljenja, nezadovoljstva uporedi sa nama bliskimstanjima, koja opisujemo sličnim jezičkim znacima i, odustajući od razlika unijansama, da se prihvati podudarnost reakcije onih koji upotrebljavaju sličneizraze. Uostalom, emotivna stanja su element stavova do kojih je najtežedoprijeti. Za istraživača reprodukovanja simboličkih poruka ona sama nisutoliko važna, koliko je značajan način na koji ih razumijemo, njihovainterpretacija, a također i ocjena. Analizirajući podatke dobijene od ispitanika,često je nemoguće odvojiti priznate od osjećanih vrijednosti i istraživač jeobavezan da to naglasi u zaključcima. Istraživanje znanja, opsega informacije,dozvoljava veću kontrolu deklarisanih ocjena njihovim posmatranjem u odnosuna realizovane vrijednosti. A sama spoznaja priznatih vrijednosti nijezanemarljiv rezultat u istraživanju simboličke kulture.

U toj oblasti, kao i u oblasti načina interpretacije simboličkih poruka, možese očekivati znatan utjecaj društvene kulture, koja unificira i standar-dizujekulturne doživljaje. Prvi neosporan činilac standardizacije jeste utjecajporodice. On izjednačuje, ukoliko se tome ne suprotstavljaju različitaindividualna obilježja i statusi, na primjer pol i uzrast djece, određeni elementiporuke u okviru male grupe, ali je istovremeno i faktor raznolikosti s gledištamakrostrukture. Ο tome je već bilo govora u vezi sa kulturom prvog sistema.Prije svega, u okviru porodice se realizuje značajan društveni zadatakprenošenja osnovnog, opštenacionalnog jezičkog köda i njegovih eventualnihklasnih ili regionalnih subkodova.320

U vrlo širokom i raznovrsnom opsegu, standardizacija kulturne percepcijerealizuje se kroz školu. Škola je glavni instrument tog procesa, koji je Burdijenazvao simboličkim nasiljem. Ovdje se ne radi o negativnoj kvalifikaciji togprocesa. Školski sistem transmisije simboličke kulture ima u cjelini korektivan,prinudni karakter. Školski kontakt sa kulturom može, dakle, ali ne mora, daizgubi autoteličan karakter. Ali, ne dobija svaki školski doživljaj oblikgombrovičevskog časa ili latinske recitacije Hana

SOCIOLOGIJA KULTURE

Budenbroka. Na osnovu literature mogu se navesti brojni primjeri aktuelnog iliretrospektivnog autoteličnog doživljavanja školskog znanja i društvenogkonteksta njegovog sticanja. Iz poljske književnosti sjetimo se Parandovskog,Tuvima, Gomulickog, Sirokomle. Školska kulturna inicijacija, i pored razlika usvom toku, ima izjednačavajući utjecaj ne samo zbog izbora i ocjene prenošenihkulturnih elemenata, već i zbog formiranja trajnih kriterijuma ocjena koji sekasnije primjenjuju, već u slobodnoj fazi izbora, interpretacija i vrednovanjakulturnih doživljaja. Slične funkcije vrše razni vidovi kulturne kritike, ali onadopire do znatno manjeg broja primalaca, selektivno izabranih u pogleduobrazovanja. Čak i u sredstvima masovne komunikacije faktički domet kritikeograničava se na oko deset odsto potencijalnih primalaca, izuzimajućikomentare koji prethode spektaklu televizijskog teatra, a koje više od 40 odstoprimalaca smatra poželjnim i vjerovatno ih isti procenat publike sa pažnjomprati.

O samom izboru kulturnih sadržaja u velikoj mjeri odlučuje repertoarobjektivno dostupnih poruka, a on u savremenim društvima zavisi od kulturnepolitike, ukoliko takva politika postoji. Pod pojmom kulturne politike najčešćese razumiju svi principi i pravila izraženi explicite ili implicite, kojima jepodređena djelatnost javnih ili privatnih institucija koje utječu naisntitucionalizovane oblike stvaralaštva, distribucije i dostupnosti prosvjetnih,umjetničkih, književnih, zabavnih sadržaja. U toj djelatnosti se primjenjujumetode planiranja i programiranja, a također i ocjene koje imaju bitan utjecaj naorganizaciju i uslove kulturnog razvoja. Pojam kulturne politike u užem smisluodnosi se jedino na djelatnosti javnih institucija. Najbolji primjer integrisanekulturne politike su socijalističke zemlje. Primjenjujući uže značenje kulturnepolitike, autor koji je utvrđivao karakteristiku Sjedinjenih Američkih Država uciklusu istraživanja UNESKa posvećenih toj temi, nije bio siguran da li onauopšte postoji u njegovoj zemlji, s obzirom na dominiranje stihijske igreprivatnih ekonomskih interesa u organizaciji kulture. Moguće je i njeno širepoimanje, koje Bogar formuliše u obliku podjele na kulturnu politiku u jednini iu množini. Kulturne politike se realizuju kroz brojne institucije koje utječu naorganizaciju kulture i manifestuju se u konfliktu interesa, filosofija i normi.321

Pluralizam kulturnih politika je povezan sa jednorodnom kulturnom

320 B.Bernstein, Family, Role System, Communication and Socialization; istiautor: Class, Codes and Control, torn 1

306

321 L.Bogart, Le contrÜle de mass media i drugi članci u tomu Communications koji jeposvećen ovom problemu.

307


politikom, koja može da odlučuje ο tiražu knjiga, programskoj televizijskojshemi, umjetničkim stipendijama, ο nagradama i podjeli finansijskih sred-stava u okviru kulturnog budžeta, ο dopuštanju ili eliminisanju određenihsadržaja i njihovoj ocjeni.

Međutim, kulturna politika je uvijek plan, program i određenjemogućnosti simboličke recepcije. Ona uspješnije eliminiše određenesadržaje, nego što određuje njihovu faktičku recepciju i karakter percep-cije. Tu već djeluju mehanizmi aktivnog, kreativnog reprodukovanja, čijisubjekt su sami primaoci. Ti mehanizmi funkcionišu u okviru društvenestrukture i također su društveno programirani, ali ih određuju brojnisloženi društveni i psihički faktori, tako da je nemoguće očekivati potpunui svestranu standardizaciju. Otvorenost umjetničkih poruka i ludičkihoblika prouzrokuje da je u tim oblastima simboličke kulture raznovrsnostpercepcije velika, čak suprotno pretpostavkama kulturne politike.

Za sada se najviše zna ο načinima percepcije kulture onih kategorijaprimalaca koji su sa umjetnošću povezani aktivnom stvaralačkom i teo-retsko-kritičkom djelatnošću, jer oni ostavljaju najbrojnija svjedočanstvapercepcije. Pretežno na takvim svjedočanstvima Glovinjski je konstruisaosvoju tipologiju stilova kulturne recepcije. Čini se da je njegova tipologijapodudarna sa Jakobsonovom tipologijom funkcija poruka. Ako se prihvatida se mitski, alegorički, simbolički i numerički stil odnose na varijante real-izacije reprezentativne funkcije, onda se dvije sheme podudaraju, jer dvaostala stila odgovaraju ekspresivnim i estetskim funkcijama. Ali, kod Glo-vinjskog nema ekvivalenata za apelativnu i fatičku funkciju jezika.

Te dvije Jakobsonove kategorije mogu biti korisne u sociološkoj analizipercepcije, ali ne mora se odustati od prijedloga Glovinjskog, ako se imajuna umu funkcije stabilizacije reprodukovanja koje kritika i teorija umjet-nosti vrše u odnosu na dio publike. Sociološka istraživanja će nesumnjivobiti preciznija ako budu koristila analitičke koncepcije koje primjenjujuteoretičari odgovarajućih kulturnih oblasti. Međutim, za sada nije lakopronaći koncepcije koje bi se mogle primijeniti u istraživanju kolokvijalnepercepcije. Semiološke analize francuskih strukturalista su suviše daleko odiskustva običnih korisnika kulturnih simbola, da bi mogle da budu odkoristi. Prijedlozi estetičara-filosofa, kao što je Ingardenova teorija literarnogdjela, Lukačeva teorija romana ili Goldmanova koncepcija homologije,nailaze na kritiku drugih teoretičara. Kritičari i interpretatori potpuno

308

različito tumače te propozicije, tako da su dosta opravdano optuženi zastvaranje novih nesporazuma oko umjetnosti.322

Dok istraživači literature svoje dosadašnje koncepcije percepcije naj-češće zasnivaju na "svjedočanstvima percepcije" osoba koje su profesio-nalno vezane za književnost ili na intuitivnoj ocjeni tog procesa, sociolozipokušavaju da sistematski prikupe empirijske podatke ο načinu percepcijetipičnih članova zajednice. Ali, svoja istraživanja ne temelje na određenimkoncepcijama poruke ili biraju koncepciju koju nije prihvatio široki krugpoznavalaca. Tako je postupio Sulkovski, koji je u svojim istraživanjimaprimijenio Ingardenovu teoriju književnog djela. Bez presuđivanja οpravilnosti izbora može se reći da je primjena te koncepcije omogućila dase sistematski predstavi različita percepcija dvaju različitih književnihtekstova u različitim društvenim klasama i kategorijama obrazovanja.

Bokšanjski je u istraživanju, koje je imalo slične ciljeve, primijeniokoncepciju semantičkih polja za analizu izjava ο umjetničkim porukama.Rokuševska i Kloskovska su, istražujući kako se u kolokvijalnoj svijestiodražavaju elementi kanona nacionalne literature, polazile od najraspros-tranjenijih kritičkih interpretacija kao eventualnih instrumenata stabi-lizacije značenja. Istraživanja sličnog karaktera započeta su u Francuskoj iu Mađarskoj.323 Prethodno navedeni radovi imaju sociološki karakter,dakle, ne uzimaju u obzir utjecaje koje na reprodukovanje umjetničkihporuka nesumnjivo imaju psihički faktori. Zato se usredsređuju na razno-vrsne društvene utjecaje. Ta istraživanja u sadašnjoj fazi daju podudarnerezultate sa istraživanjima koja se odnose na jednostavnije fenomenekvantitativnog konzumiranja kulture i na samu selekciju poruka. Slično kaoi prethodni fenomeni, kvantitativni karakter percepcije - reprodukovanjeumjetničkih poruka - najviše zavisi od nivoa i vrste obrazovanja.Posmatrajući statistički, predstavnici raznih grupa obrazovanja, što se uzto približno poklapa sa klasnim kategorijama, različito reprodukuju, a pre-ciznije, interpretiraju određeni tekst u toku intervjua.

Ako sociolog ne želi da se zaustavi na toj banalnoj tvrdnji i želi, naprimjer, da odredi nivo interpretacije, susreće se sa teškoćama proizišlim iz

322 J.Prokop, Kritika kao nerazumijevanje djela; J.Bahož, Kako su čitane pripoviijetkeJuzefa Koženjovskog

323 B.Sulkovski, Povest i čitaoci; Z.Bokšanjski, Mladi radnici i kulturni napredak;J.Leenhardt, EJozsa i EJozsa, Mecanisme de la communication des valeurs esthetiques

309


problematičnog karaktera ocjena koje mogu da budu primijenjene u istraživanjuodređenog fenomena. Najčešće, ocjene se zasnivaju na interpretacijamapoznavalaca, na načinu percepcije koja je prethodno nazvana kritičkom, apredstavlja rezultat reakcije teoretičara i istraživača umjetnosti. Spomenutakritika kritičara neka bude upozorenje na primjenu takvih kriterijuma ocjena,ali, opet, teško je od njih potpuno odustati.

Kada se predstavljaju rezultati socioloških istraživanja percepcije, koja se,uostalom, nalaze u početnoj fazi, ne treba izgubiti iz vida i to da se izjaveispitanika, predstavljene u situaciji istraživanja, mogu razlikovati odkolokvijalnog, privatnog reprodukovanja. Može se pretpostaviti da te razlikeidu u pravcu sublimacije sopstvenih doživljaja u skladu sa ispitaniku poznatimdruštvenim recte - kritičkim pravilima ocjene. Međutim, primalac nije u stanjuda simulira, na primjer, znanje koje ne posjeduje, malo je vjerovatno da će ga uspomenutoj situaciji disimilirati, dakle skrivati. Ipak, uz sva dosadašnjaograničenja, empirijska istraživanja kolokvijalne percepcije bliža su analiziranojstvarnosti, nego koncepcije teoretičara umjetnosti pretežno zasnovane naintuiciji i spekulacijama, priznajmo, često interesantnim i suptilnim. Međutim,moguće je i poželjno proširivanje eksperimenta i projekcije kao tehnikeistraživanja.

Istraživački eksperiment na ograničenoj skali primijenio je Sulkovski.Prouzrokovao je da čitaoci u bibliotekama izaberu specijalno odabrane romane,čije poređenje omogućuje spoznaju reakcije manifestovanu u izboru objektivnorazličitih poruka. U toj analizi kvaliteta recepcije, slično kao i u istraživanjimakvantiteta i frekvencije kontakta sa umjetnošću, pokazalo se da je obrazovanjeglavna nezavisna varijabla. Veza između obrazovanja i recepcije ipak nije bilajednoznačna, dakle, nije određivala slabljenje ili jačanje sposobnosti percepcije.Čitaoci-radnici su osjetljiviji na spoljne odlike predstavljenih predmeta, ainteligencija bolje prihvata intelektualne sadržaje, bolje razumije književnumetaforu, tolerantna je prema deformaciji i odsustvu realizma i svjesnijaformalnih odlika djela, jer su radnici ocjenjivali, na primjer, likove u romanu ukategorijama moralnih vrijednosti, a ne estetskih vrijednosti njihove kreacije.Istovremeno je inteligencija bila sklona uopštavanju u interpretaciji smislovaporuke i tako se udaljavala od autorove zamisli. Dakle, na svoj način također jeodbacila model virtuelnog čitaoca.

Veze između klasne pripadnosti i obrazovanja, utvrđene u citiranimistraživanjima, nisu imale apsolutan karakter, izražavale su se jedino u

promjenljivim mjerama značajnih statističkih podudarnosti i korelacija. Te vezesu se pokazale jačim od ostalih uslovljenosti ispitivanih odlika, na primjerstarosti i pola. Bokšanjski je u svojoj analizi, koja je imala za cilj da utvrdirazličite načine recepcije u okviru iste klase, pokazao znatnu raznovrsnostreproduktivnih reakcija. Prije svega, na mjerljiv način određene razlikesemantičkih polja, koja su se odnosila na junake iz pročitanih djela, dozvolile suda se ispitanici, mladi radnici, podijele na kategorije čija percepcija je bilagotovo ili potpuno podudarna sa oblikom "kritičke" percepcije ili se od njeudaljavala.

Niži nivo obrazovanja je iz razumljivih razloga vezan za manji kvantumznanja. Odatle proističu sužene mogućnosti operisanja skalom poređenja ili -kako to nazivaju teoretičari književnosti - modelima pomoću kojih je mogućeinterpretirati tekst poruke.324 Smislovi izabrani u takvim situacijama najčešće suveoma lični, vezani za problematiku malih socijalnih skupina, za moralneaspekte predstavljene fabule. Analizirana djela stavljaju se u kontekst poznateradio ili televizijske porodične sage ili, naprosto, u kontekst sopstvenihporodičnih odnosa. Svadba Vispjanjskog podliježe kontaminaciji sa fabulomserije rađene prema Rejmontovom romanu Seljaci. Realan primalac, koji jenezadovoljan informacijama ο običajima sadržanim u tekstu, kritikuje autora izahtijeva dopune. Dakle, ne prihvata pokorno ulogu virtuelnog primaoca, kojenajčešće nije ni svjestan.

U istraživanjima ο poznavanju kanona nacionalne kulture kao trajnogelementa grupne svijesti, zabilježene su mnoge slične interpretatorskedeformacije, koje se uopšte ne ograničavaju na reakciju osoba sa nižimobrazovanjem ili članova jedne društvene kategorije.325 Dio radnika je isticaoznačaj vrijednosti koje nije umio da obuhvati u svojim interpretacijama iizražavao je nesposobnost percepcije značenja koja je ipak prihvatio za trajna iadekvatna. Opet, drugi dio ispitanika je, i pored svoje izražene nekompetencije,zauzimao relativističko stanovište i negirao značaj vrijednosti koje su mu bilenepoznate. Takav stav je bio relativno češći među inteligencijom sa srednjim ilivišim tehničkim obrazovanjem.

Kada su, predstavljajući prethodno određene društvene uslovljenostikolokvijalne percepcije umjetničkih poruka, primijenjene su klasifikacije

324 J.Lalevič, Semantičke determinante lektire325 A.Kloskovska, Uobičajeni prijem literature; u: Stefan Żeromski; A.Kloskovska,

A.Rokuševska-Pavelek, Književni mitovi

310 311

Antonjina Kioskovska SOCIOLOGIJA KULTURE

koje se najčešće upotrebljavaju prilikom njenog ocjenjivanja sa stanovištakriterijuma kritičke percepcije. Takvu kvalifikaciju istraživanih fenomena neizbjegavaju ni autori čiji su radovi ovdje citirani. Vrednovanje percepcije, kao injena ocjena zasnovana na tom principu, nameću mnoge poteškoće. Naravno,moguće je navesti brojne primjere koji pokazuju da nepoznavanje istorijeodređenih elemenata literarne baštine, nesumnjivo osiromašuje kanon ilideformiše percepciju. To se dešava kada, na primjer, gledalac Svadbezamjenjuje ili identifikuje Selu sa Vernihrom, kada čitalac romana NijemciKručkovskog smatra njemačkog komunistu Petersa Poljakom, kada se Konradiz Mickjevičevih Zadušnica zamjenjuje sa Konradom Valenrodom, a ta dva likasa Kordijanom Slovačkog.

Slični primjeri mogli bi da budu prihvaćeni kao dokaz neograničeneotvorenosti umjetničkih djela. Međutim, vrlo je verovatno da bi i zagovornicikoncepcije neograničene otvorenosti umjetnosti tumačili takve primjere kaoslučajeve nepotpune percepcije, neostvarene percepcije ili poremećenog procesakomunikacije. Nepotpuna realizacija mogućnosti sadržanih u tekstu nije uvijekrezultat ograničenih kompetencija primalaca, a sigurno je rezultat njihovogintelektualnog i estetskog ograničenja. U procesu simboličke interakcije izmeđuautora i primaoca, koju Lotman i neki drugi semiotičari i teoretičari književnostičesto nazivaju igrom, može se desiti da primalac, svjestan pravila koja mupredlaže pošiljalac, ipak ih negira i odbacuje. U istraživanjima Sulkovskogizvjestan broj ispitanika sa višim obrazovanjem potpuno je odbacio moralnididaktizam Kraševskog, a dio primalaca sa osnovnim obrazovanjemmaksimizirao je upravo te aspekte poruke, iako je bio manje sposoban da dokučimoralne apele sadržane u Kamijevoj Kugi. U tom pogledu, u odnosu naKraševskog, reakcije drugog dijela ispitanika bile su potpunije od prvog, bezobzira na to koji je izvor razlika.

Percepcija estetske funkcije umjetničkih poruka je izrazito uslovljenanivoom obrazovanja. Takav zaključak se nameće iz izjava ispitanika. Odraslimasa nižim obrazovanjem najčešće smeta nedostatak realizma u umjetničkimdjelima, iako su tolerantni prema malo vjerovatnoj, na primjer, melodramskojfabuli. Međutim, formalna deformacija opisa, kao i složena konstrukcijaizazivaju negodovanje. S obzirom na takva obilježja, djelo može da budedefinisano kao "čudno", "neozbiljno", "ludo". Dio primalaca je takođernetolerantan prema moralnoj ambivalenciji junaka, ako ne proizlazi iz prividaprebrođenih na kraju. Međutim, vrlo je teško

312

definisati reakcije ispitanika na estetske forme koje ne izazivaju otpor, jerspontane opaske pojavljuju se vrlo rijetko, a na neposredna pitanja dobijaju seodgovori koji su često etički, a ne estetski sudovi. Na primjer, u istraživanjimaSulkovskog, na pitanje koji su junaci u romanima Kraševskog najuspešnijepredstavljeni, dobijeni su odgovori u kojima su isticani moralni, pozitivnilikovi.

Primaoci sa višim obrazovanjem sposobni su da šire i pravilnije definišuestetsku funkciju. Kada se na taj način ocjenjuje sposobnost estetske percepcije,ne smije se izgubiti iz vida da škola i umjetnička kritika daju umijeće opisivanjaestetskih aspekata umjetnosti, koje se ne poklapa uvijek sa ličnim unutrašnjimdoživljajem. Već različite sposobnosti jezičkog izražavanja, koje zavise odnivoa obrazovanja, mogu da otežaju ili olakšaju predstavljanje sopstvenihdoživljaja. Dakle, da bi se mjerodavno predstavila realizacija estetske funkcijezavisno od društvenih uslovljenosti, treba primijeniti neke druge tehnike, a neisključivo izjave ispitanika. To su korisne projekcijske metode, dugotrajnaopservacija izabranih uzoraka, tehnike koje zahtijevaju vrijeme i kvalifikacijeistraživača zavisno od složenosti predmeta.

Primjenjujući u ovoj studiji termin "reprodukovanje" za definisanje svihreakcija primaoca na simboličku poruku, željeli smo upravo da naglasimo kakose te reakcije ne svode isključivo na jezičku interpretaciju, a sigurno ne dobijajukod svih primalaca takav oblik. Odsustvo jezičkog iskaza, a - možda - irefleksije o estetskoj funkciji, ne znači da ona ne igra nikakvu ulogu udoživljaju. Bez nje bi za primaoca bili nemogući najvažniji doživljaji, bez njeporuka ne bi bila toliko otvorena, tako da adekvatno odgovara sferi doživljajabrojnih kategorija primalaca i da je oni primaju kao najbolji izraz svojih stanja,mišljenja i želja.

Razmatranja o društvenoj kulturi i simboličkoj kulturi, sadržana u ovompoglavlju, odnosila su se prije svega na umjetnost, a prvenstveno naknjiževnost, jer je ta oblast za sada najbolje proučena. Ograničila su se također -iz istih razloga - gotovo isključivo na pitanje percepcije. Vrlo uopšteni zaključcisadrže se u još hipotetičkim tvrdnjama da klasna i profesionalna pripadnostutječu na razlike u konzumiranju kulture. To se podjednako odnosi i narecepciju mjerenu kvantitativnim pokazateljima kon-takata sa oblastima iporukama simboličke kulture, kao i na načine repro-dukovanja poruka. Glavnevarijable koje utječu na konzumiranje kulture i u jednom i u drugom aspektujesu nivo i karakter obrazovanja.

313


Burdijeovu tvrdnju ο nepromjenljivom mehanizmu reprodukcije kulturnogkapitala u okviru klasnih struktura neophodno je modifikovati bar u odnosu nazemlje koje, kao na primjer Poljska, prolaze kroz fazu demokratizacije kulture.Istraživanja pokazuju da cijeli društveni slojevi mijenjaju svoju poziciju uodnosu na tradicionalni sistem, kada se radi ο kvantitativnim pokazateljimarecepcije. Po definiciji Vesolovskog, to je jedna od manifestacija dekompozicijeodlika klasnog položaja.

Tendenciju smanjenja kvantitativnih i kvalitativnih razlika u konzumiranjukulture s obzirom na klasnu pripadnost prati pojava novog izvora podjele,proizašle ne toliko iz nivoa, koliko iz karaktera obrazovanja. Po mišljenjumnogih autora, sve veća profesionalna specijalizacija stvara sve dublji jazizmeđu humanističkih i egzaktnih kompetencija, koje obuh-vataju ne samostečeno znanje, nego i različite izbore u oblasti kulture, kao i načinevrednovanja. Odvojenost tako shvaćenih "dviju kultura" utvrđena je uempirijskim istraživanjima.326 Ona je, opet, povezana sa klasnom, slo-jnom iprofesionalnom podjelom kategorija društvene strukture. Sve veći društveniznačaj tehničara i tehnički orijentisanih organizatora društvenog života može dadovede do jačanja relativizma u oblasti simboličke kulture, neproporcionalnoveće rasprostranjenosti popularne kulture u odnosu na višu kulturu, jačanjaglobalnog iracionalizma uprkos jačanju racionalnih principa djelovanja uinstrumentalnoj sferi.

Ali, to nije neizbježan proces, jer takvim konsekvencama specijalizacije"dviju kultura" može da se suprotstavi narodna tradicija, kulturna politikaorganizacija sistema obrazovanja, tim prije ako nađu oslonac u prvom sistemukulture.

Prikaz različitih procesa funkcionisanja društvenih uslovljenosti savremenekulture prekoračuje okvire opšte, sintetičke studije sociologije kulture. Takavprikaz zahtijeva monografsku obradu i niz novih i podrobnijih empirijskihpodataka koji bi dozvolili spoznaju prije svega kvantitativnog karakterapercepcije. Problem reprodukovanja ima niz dodirnih tačaka sa problemimavrednovanja i hijerarhije vrijednosti simboličke kulture i sa njenim različitimfunkcijama koje djelimično izlaze iz okvira autoteličnog kriterijuma te kulture.Dakle, dodiruje najteže probleme koje nameću istraživanja simboličke kulture, aο kojima će još biti govora u posljednjem poglavlju.

326 Ch.P.Snow, Two Cultures and a Second Look; K.Richmond, Culture and GeneralEducation

314

XIII. KRITERIJUMI RAZVOJA SIMBOLIČKE KULTURE

Problem razvoja simboličke kulture mora da bude razmatran u sklopu svihprocesa društveno-kulturnog razvoja, ali ipak kao jedan od njegovih posebnihtokova, koji je izdvojen na osnovu istih principa pomoću kojih se definišesimbolička kultura u okviru svih kulturnih fenomena. Ali, u toj oblastiistraživanja kulture nailazimo na dvostruke teškoće. Prva proizlazi iz promjeneorijentacije u sociologiji u prvoj polovini XX vijeka. U tom periodu je zazapadnu sociologiju karakteristično napuštanje teorije razvoja, uevolucionističkom ili bilo kojem drugom obliku. Sociologija je nastala u XIXvijeku kao nauka ο strukturi i razvoju društva. Napuštanje takvog stanovišta biloje povezano sa kritikom vrednovanja u humanističkim naukama, a prije svega sautjecajem neopozitivizma, koji je u svom pristupu izjednačio vremenskepromjene sa prostornim kao izraz uvjerenja da je proces promjena neutralan upogledu vrijednosti.

Marksistička sociologija je zadržala koncepciju razvoja kao osnovnukategoriju u analizi društveno-kulturnih fenomena, dok je zapadnoevropska, aprije svega američka, sociologija radikalno izbacila pojam razvoja iz svojihistraživanja, tako radikalno da se nekoliko decenija uopšte nije pojavljivao uosnovnim sociološkim enciklopedijama i rječnicima.327 Na tom stanovištu suostali jedino malobrojni antropolozi kulture, zagovornici neoevolucionističkihteorija formiranih u pojedinim slučajevima pod neposrednim utjecajemmarksizma. Ο tome je bilo više riječi u prethodnim poglavljima u vezi saneoevolucionističkom teorijom Leslija Vajta.

Alen je u knjizi posvećenoj dinamici kulturnih promjena, izdatoj početkomsedamdesetih godina, opisivao dominantne teorije tog procesa na slijedećinačin: "U opisima preobražaja bilo kojeg sistema stoji se na

327 Uporedi: Encyclopedia of the Social Sciences iz 1931, a također sa narednim izda-njem iz 1949. godine; Ch.Winick, Dictionary of Anthropology. Č. Nizbet krajnje decidiranoodbacuje ideju bilo kakvog usmjeravanja društvenih promjena u uvodu u zbornik SocialChange. Stanovište F.R.Alena manje je odlučno.

315


neutralnom stanovištu ... razvoj ili faza razvoja se ne vrednuju".328 Takvomprilazu bila je suprotstavljena vrednujuća koncepcija napretka, a sam termin"razvoj" autor upotrebljava kao sinonim promjene.

Takva odbrana od arbitrarnosti prihvaćenih ocjena najčešće daje prividnerezultate. Neobuhvaćene i kritici nepodvrgnute vrijednosti imaju još jači utkajna pravac i tok istraživanja i na karakter zaključaka, a to upečatljivo ubjedljivopokazuje Sorokinova teorija.

Pojam razvoja, eliminisan ili ograničen u upotrebi, vraćao se u istraži-vanjima društva ili kulture u obliku koncepcije inovacije ili modernizacije.Neposredno se pojavljuje u klasifikaciji zemalja kao slabo i visokorazvijenih ilikoje se "nalaze na putu razvoja".329 Sadržan je i u raznim društveno-ekonomskim koncepcijama ο fazama razvoja, na primjer u teoriji Rostova, kao iu svim prognostičkim koncepcijama, ukoliko nisu povezane sa pesimističkomocjenom procesa razvoja.

U drugoj polovini stoljeća i zapadnoevropska i američka teorijskaekonomija, sociologija i antropologija također se vraćaju koncepciji razvoja upribližno tradicionalnom poimanju. Ta tendencija je vezana za kritiku principaWertfreiheit kao ideološke i metodološke osnove društvenih nauka.

Naravno, koncepcija razvoja je jedno od osnovnih načela teorije istorijskogmaterijalizma. Dakle, traženje kriterijuma razvoja simboličke kulture može danađe najbolji oslonac u marksističkom prilazu tom problemu. U poređenju sadrugim kategorijama kulture u globalnom antropološkom poimanju, definisanjekriterijuma razvoja simboličke kulture je i u ovakvom prilazu vrlo složen i težakzadatak.

U teorijama koje imaju polazište u idealističkoj filosofiji, a koje supredstavljene u četvrtom poglavlju, odlučno su odbačene interpretacije duhovnekulture u kategorijama progresa ili razvoja. Po Špengleru, razvoj upravo vodipropasti kulture. Alfred Veber, čije je viđenje kulture bilo u izvjesnom smislublisko Platonovom svijetu ideja, otvoreno je pisao: "Naše kulturno osjećanje idjelovanje nemaju u sebi ništa od relativizma, jer žele ono što je vječno. Aliuzvišenost, ljepota i dobro i sve drugo što želimo da

328 F.R.Allen, Socio-cultural Dynamics. An Introduction to Social Change, str. 57 329 U tomuA Handbook of Method in Cultural Anthropology (HMCA), koji je reprezentativan u tojdisciplini za anglosaksonske krugove, pojam razvoja razmatran je isključivo u odnosu napolitičke promjene Trećeg svijeta. Istorija se obuhvata kroz prizmu "dijahroničnihpoređenja", dok se u indeksu problema ne nalazi termin "razvoj".

učinimo istinitim nije ništa materijalno, zauvijek dato ... to je dijadema ... a sanjenim dostizanjem je različito u različitim epohama. Tu napretka sigurnonema".330 Veber smatra da progres postoji jedino u oblasti civilizacije, koja vršiinstrumentalne funkcije i zato je, po njegovom ubjeđenju, niža od kulture.Marksističko stanovište je, naravno, suprotno. U skladu sa njim, u osnovirazvoja, kao njegov glavni uzročni faktor, nalazi se sfera društvenog bića idjelatnosti ljudi koje podmiruju proizvodne, a ne civilizacijske potrebe.

Za Marksa je ontološki osnov kulture, kao i cjelokupnog ljudskog svijetačovjek, čovjekova djelatnost, njeni proizvodi i predmeti. Ali, čovjek nijeapstraktno, biološko biće, već učesnik društvenih odnosa i odraz tih odnosa uodređenom istorijskom trenutku i u okviru svoje društvene klase.

Takvo stanovište, naravno, ne znači da treba odustati od teoretskihkonstrukcija koje imaju karakter "idealizacije", kako to naziva Novak, a koje seodnose na složene društvene tvorevine i društvene procese. Ali, to je upozorenjekoje se odnosi na ekstremne antiredukcionističke koncepcije društvenihfenomena, za koje je vezana mogućnost hipostaziranja pojmova koji se odnosena te fenomene. Izvjesne takve tendencije pojavljuju se u savremenojantropologiji i filosofiji kulture.

Redukcionistički elementi u marksizmu nemaju ipak odlike natura-lizma.Kao što znamo iz poznatog odlomka Osamnaestog brimera, čovjek stvaraistoriju u cijeloj njenoj složenosti, tim prije simboličku kulturu kao njen dio,djeluje ne samo pod pritiskom raznih uslova svoje egzistencije, već i podutjecajem obrazaca koji formiraju njegove stavove i određuju mu njegoveistorijske uloge. Istraživač kulturnog razvoja nije, dakle, u stanju da umetodologiji izbjegne konstrukcije koje se odnose na kulturne norme i obrasce.To nisu jedino njegove i tuđe teorijske "idealizacije" i modeli, već se susreće sanjima u normativnim ili spoznajnim konstrukcijama, koje ljudi manje ili višesvjesno prihvataju, dakle predstavljaju neposredan predmet istraživanja.

Pokušaj definisanja marksističke koncepcije razvoja kulture, u ovdjeprihvaćenom poimanju, mora prije svega da osvijetli interpretaciju odnosakulture prema ostalim sferama društvene stvarnosti, da bi bila uzeta u obzir pridefinisanju povezanosti kulturnih preobražaja sa opštim društveno-ekonomskimrazvojem.

330 A.Weber, Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, str. 44-45

316317


Marksovi tekstovi koji se neposredno odnose na kulturu imaju polemičkikarakter. To je polemika sa poimanjem stvarnosti kao realizacije duha, čijiapsolutni oblik, otjelotvoren u kulturi, predstavlja najvišu fazu razvojnogprocesa. I zato je u njima naglašena sekundarnost i zavisnost, uslovljenostsvijesti. Međutim, iz toga ne proističe da su Marks i Engels u bilo kojemperiodu formiranja svoje teorije poimali kulturu kao pojavu koja ima karakterepifenomena koji potpuno pasivno prati tok društvenog razvoja, koji potpunovjerno odražava sve njegove padove i uzlete i koji je sa njim potpuno izomorfanu pogledu tempa i pravca preobražaja.

U Njemačkoj ideologiji nalazi se karakterističan fragment, koji naglašavasekundarnost razvoja kulture, a koji kao važan argument u raspravi o kulturnomrazvitku treba ovdje navesti: "Moral, religija, metafizika i sve druge ideologije injima odgovarajući oblici svijesti već time gube privid samostalnosti. Oninemaju istoriju, nemaju razvoj; jedino ljudi, razvijajući svoju materijalnuproizvodnju i svoje materijalne uzajamne odnose, mijenjajući svoju stvarnost,mijenjaju svoju svijest i njene tvorevine."331

Tvrdnja da tvorevine kulture nemaju svoju istoriju može se smatratikategoričnom jedino ako se izuzme iz ovdje navedenog konteksta, kao i cijelogFeuerbacha i ostalih fragmenata Marksovih radova. U svom kontekstu onaizražava, prije svega, prethodno razmatrano ontološko stanovište koje odbacujehipostaziranje tvorevina svijesti. To stanovište može da se uporedi sa kritikomupućenom savremenim predstavnicima krajnjeg antiredukcionizma uantropologiji kulture, koje zagovornici jasnog sociološkog i antropološkogpoimanja kulture podsjećaju da nije kultura ta koja se klanja bogovima,podliježe modi ili učestvuje u političkom životu, već da to čine ljudi.

Međutim, ovdje problem nije u kritici hipostaza, već u tome u kojoj semjeri specifične ljudske djelatnosti nazvane kulturnim smatraju povezanim uistorijski uzročno-posljedični lanac zavisnosti i uslovljenosti; koliko jeopravdano traženje njima svojstvenih razvojnih zakonitosti; da li im se, dakle,može priznati izvjesna autonomija.

Čini se da je u tome opšte Marksovo stanovište jednoznačno. U Prilogufaitici političke ekonomije Marks piše o neravnomjernom razvoju materijalneproizvodnje i, na primjer, umjetničke, i kaže: "Pojam razvitka nije običnaapstrakcija." U Teorijama o višku vrijednosti izražava analogno mišljenje,

331 K.Marks, F.Engels, Djela, tom 3, str. 28

318

polemišući sa stanovištem krajnjeg ekonomskog determinizma. Ta se tvrdnjaodnosi na cjelokupnu "duhovnu proizvodnju", iako su primjeri uzeti pretežno izumjetničkog stvaralaštva. U Prilogu kritici političke ekonomije, da bi naglasioneravnomjernosti u razvitku, Marks navodi primjere iz oblasti pravnih doktrinai institucija, pozivajući se na istoriju recepcije rimskog građanskog prava.Sličan argument je i primjer različitih nasljednih prava u Francuskoj iNjemačkoj, koji navodi Engels u pismu upućenom K. Šmitu.

Ovakve i slične primjedbe i kritike sadržane u Marksovim i Engelso-vimradovima ne predstavljaju sistematizovano stanovište o kulturnom razvitku. Ali,na osnovu njih mogu se stvoriti kriterijumi za definisanje takvog razvoja, bar uhipotetičkom obliku. Sigurno je da tvrdnja o neravnomjernom razvitkumaterijalne proizvodnje i kulture nije u suprotnosti sa koncepcijom društveno-ekonomskih formacija. Poimanje formacija kao sistema uzajamno zavisnihfenomena raznih kategorija moguće je jedino ako se tretiraju kao otvorenisistemi, koji se uzajamno ne isključuju, nego su povezani u istorijskomkontinuitetu.

Engels je u pismima Šmitu, koja su često citirana, naglašavao da shemarazvitka istorijskog materijalizma ne može da bude izgovor za odustajanje odistorijskih istraživanja. Tek empirijski istorijski i društveni podaci omogućujuda se odredi karakter zavisnosti kulture od društveno-ekonomskih uslova.Međutim, jedan od nesumnjivih faktora razvitka jeste samo stanje određenekulturne oblasti u prethodnom periodu, na primjer u slučaju filosofije,"postojeći filosofski materijal koji su ostavili prethodnici". Složen i posredankarakter zavisnosti od "posljednje instance" ekonomskih činjenica prouzrokujeda ekonomski nerazvijene zemlje mogu da zauzimaju vodeća mjesta upojedinim oblastima kulture, na primjer u filosofiji.333 Sličan tok razmišljanjaprimjećuje se u dilemi koju je formulisao Marks o neravnomernom razvitku isavršenstvu grčke epske poezije. Uslovljenost stanja kulture ekonomskimrazvitkom nije, dakle, poimana jednoznačno.

Ipak su sve oblasti kulture ukorijenjene u životu zajednice, dakle zavise odnjenih ekonomskih faktora i razlikuju se s obzirom na karakter i

332 K.Marks, Uvod u Kritiku političke ekonomije, u: K.Marks, F.Engels, Djela, tom 13,str.732; Njemačka ideologija, u: isto, tom 3; Teorije o višku vrijednosti, u: isto, tom 26, dio I

333 F.Engels, Pisma KŠmitu i J.Blohu, u: KMarks, F.Engels, Izabrana djela, tom 2,posebno str. 464-5 i 473

319


elemente njene društvene strukture. Neophodno je da ta sfera uslov-ljenostibude uzeta u obzir i u odnosu na procese istorijske tradicije, kao i prostornedifuzije kulture, ο čemu će kasnije biti govora. Odnos prema društveno-ekonomskim osnovama kulture u svjetlu teorije marksizma najpravilnije jedefinisati kao relativnu autonomiju. Takvi su zaključci analize Marksovihestetičkih stavova u studiji Pazure.334

Stepen i karakter autonomije zavise od vrste kulturnih tvorevina.Najizrazitija je upravo u sferi estetskih fenomena. Najograničenija je u odnosuna kulturne tvorevine sa izrazitim ideološkim funkcijama. Takva podjela neproriče uvijek podjednako, već zavisi od istorijski određene društvene situacije.Vjerovatno tako treba razumjeti Marksovu sugestiju da vezu izmeđuekonomskog i kulturnog razvoja ne treba shvatiti apstraktno, već u "određenomistorijskom obliku". Ista kulturna poruka, na primjer grčki ep, prebogatideološkim implikacijama u trenutku postanka, poslije mnogo vijekova može dazadrži jedino svoje estetske funkcije, što će povećati njegov stepen autonomije iautoteličnosti. Međutim, veća autonomija nikada ne znači potpuno oslobađanjeod uslovljavajućih utjecaja društvenih faktora. To je opšta i fundamentalna tezasociološkog pristupa kulturi.

Kada se razmatraju kriterijumi kulturnog razvitka zasnovani na navedenimprincipima, treba izdvojiti tri njegova aspekta, koji danas ne mogu bitipodjednako podrobno predstavljeni. To je, prije svega, aspekt kulturnogstvaralaštva, zatim društvenog okvira i organizacije, kao i kulturne recepcije.Primjena termina "aspekt" u njihovom izdvajanju proizlazi iz ubjeđenja da su tojedino analitički izdvojene kategorije u stvarnosti koherentnog fenomenakulture u užem poimanju, a u ovoj studiji kao procesa komuniciranja ljudi.Takva interpretacija nalazi obrazloženje u marksističkom pristupu kulturi.Istorijska analiza najčešće i najopširnije razmatra kulturno stvaralaštvo koje uistoriji ostavlja trajan trag, a to omogućava, poslije niza vijekova, podrobnaistraživanja, komparativna poređenja i traganje za razvojnim zakonitostima itendencijama.

Međutim, teško je navesti kriterijume razvitka koji bi bez ograđivanjamogli da se primijene na sve oblasti kulturnog stvaralaštva. Najjednostavniji,kvantitativni kriterijum progresivnog razvoja ne može biti prihvaćen kaopotpuno zadovoljavajući, što, primjerice, pokazuju kritičke

334 S.Pazura, Marks i klasična njemačka estetika

320

SOCIOLOGIJA KULTURE

ocjene savremene masovne kulture razvijane u komercijalnom sistemu. Istina,bogatstvo kulturnih dobara predstavlja neophodan uslov kulturnog razvoja, alisigurno nije dovoljan. Također nije potpuno operativan princip sve većesposobnosti podmirivanja potreba naspram ogromne elastičnosti, raznovrsnosti ikomplementarnosti kulturnih potreba. Kao adekvatno mjerilo kulturnog razvojaprije može da bude prihvaćeno stimulisanje tih potreba, a ne njihovopodmirivanje na stabilizovanom nivou. Da bi se u toj oblasti odredilikriterijumi, neophodno je definisati kvalitet nivoa, dakle principe ocjenjivanjakulturnog stvaralaštva, sadržaja i karaktera kulturnih tvorevina obuhvaćenihkulturnom baštinom.

Ostavimo za sada po strani pitanje u kojoj mjeri je takva ocjena uopštemoguća bez razmatranja kulturnih poruka u odnosu na proces njihovepercepcije. Kulturno bogatstvo minulih epoha može da bude istraživano gotovoisključivo na imanentan način, ti. s gledišta odabranih kompetentnihpoznavalaca. Takav prilaz u izvjesnom stepenu smanjuje teškoće proizašle izoprečnih ocjena, ali ih ne eliminiše u potpunosti.

U marksističkoj aksiologiji problem ocjena je riješen u odnosu na oblastikoje imaju čisto ideološki ili neki drugi instrumentalni karakter neposredno ijednoznačno povezan sa interesima klasa u razvoju, a prije svega proletarijata,sa mogućnostima čovjekovog razvoja saobraženim sa tim interesima i sapodizanjem ekonomskog nivoa društva.

Međutim, ta veza se ne pojavljuje ravnomjerno u svim oblastima kulture.To se, prije svega, odnosi na estetski aspekt umjetnosti. Brojne Marksoveopaske i analize koje kao predmet imaju književno djelo, a najopširnije seodnose na Franca fon Sikingena Ferdinanda Lasala i Tajne Pariza Ežena Šija,razmatraju prije svega ideološke funkcije književnosti, dakle njihoveinstrumentalne aspekte, koji su u ovoj studiji uključeni u društvenu kulturu.Takav prilaz je dominantan u kasnijim analizama marksističkih teoretičara, uradničkom pokretu i u koncepcijama njegovih vođa. Potpuni izraz dobija uLenjinovom principu partijnosti literature. Takav prilaz, međutim, ne isključujeostale kriterijume ocjenjivanja. U skladu sa Kohovom interpretacijom, princippartijnosti treba da bude shvaćen i kao estetska kategorija. Estetski karakterovdje je pretpostavljen kao za nju specifičan uslov, koji je također neophodan zarealizaciju njene ideološke i političke funkcije.335

335 VI.Lenjin, III opšteruski kongres komsomola kao i: Rezolucija o pitanju proletkulta,u: Djela, tom 33

321


Poznato je da je Lenjin u polemici sa stanovištem proletkulta naglašavaopotrebu za "dobrim poznavanjem kulture stvorene u razvoju čovječanstva" kaoosnove njenih preobražaja i upozoravao na "lebdenje u oblacima proleterskekulture".336 Zagovornici proleterske kulture bili su skloni prihvatanju isključivoideoloških kriterijuma. Ali, takvo ekstremno stanovište nije prihvaćeno ni ukulturnoj politici, niti u sovjetskoj estetici.

Podudarnost estetskih i društveno-moralnih aspekata kulturnog stvaralaštvasigurno otežava društvenu ocjenu procesa njegovog razvitka. Brojni moralisti,počevši od Platona, odbacivali su umjetnička djela koja tolerišu moralnuambivalenciju. Također i ocjena isključivo umjetničkih vrijednosti djela stvaraprobleme vezane za istorijski promjenljive i kontroverzne estetske sudove. Akose realizam smatra načelnom, fundamentalnom vrijednošću, kao što je to usovjetskoj estetici, pokazuje se da sam termin "realizam" nije potpunojednoznačan.337

Marks je veliku pažnju poklanjao umjetničkim vrijednostima. Produbljenestudije estetike započeo je u vezi sa pripremom enciklopedijskog članka οestetici. Brojne refleksije ο istorijski trajnim vrijednostima grčke umjetnostipokazuju da je uočavao složenost uslovljenosti i kriterijuma razvojaumjetničkog stvaralaštva. Pojedina pitanja koja je Marks pokrenuo čine selakšim za rješavanje u analizi promjenljivih oblika recepcije, nego u imanentnojinterpretaciji samog djela. I ta razmišljanja potvrđuju tezu ο relativnojautonomiji umjetnosti. Sličan je bio Engelsov stav prema filosofiji i nauci, kadje pisao da se prevaga ekonomskih utjecaja, koji su u osnovi njihovog razvitka,ostvaruje u uslovima "koje diktira svaka oblast posebno".338 Ekonomijaposredno utječe na dalji razvoj intelektualnog materijala, koji ostavljaprethodno intelektualno stvaralaštvo u pojedinim oblastima kulture. Postoje,dakle, dva nivoa uslovljenosti stvaralaštva u pojedinim oblastima kulture. Jedanje određen linijom društveno-ekonomskog razvoja, koji nije bez zaokreta ipadova. Drugi, linijom jedne oblasti određenom kontinuitetom ili njegovimodsustvom, utoliko bogatijom meandrima. Vertikale koje povezuju te dvijelinije su vektori

336 H.Koch, Mariasmus und Ästhetik, str. 611. G.I.Kunicin u članku Lenin o partijnostihudožestvenovo tvorčestva naglašava prije svega instrumentalne implikacije tog principa.

337 G.Lukacs, Essays über Realismus; S.Moravski, Između tradicije i vizijebudućnosti;H.Koch, Marxismus und Ästhetik, odjeljak Der Realismus. Također ne nedostaju kritike sastanovišta koja su blizu koncepta "realizma bez obala" R.Garodija, na primjer, Socijalis-tičeskaja rolj literaturi i iskustva.

338 F.Engels, Pisma (citirana u fusnoti 7), str. 473

SOCIOLOGIJA KULTURE

utjecaja društveno-ekonomske sfere na sferu kulturnog stvaralaštva. Ali,prihvata se i mogućnost uzajamnih utjecaja koji bi se kretali odozgo nadolje.Realizuju se, prije svega, u oblasti tehnike i daju jasne kriterijume razvojaegzaktnih nauka. Tim naukama se pripisuje permanentna kumu-lacija, kojapogoduje razvoju i takođe pojednostavljuje njegovu dijagnozu.

Teza ο kumulativnosti nauke, koja je široko prihvaćena i u nemark-sističkim teorijama, negirana je u radu Tomasa Kuna ο revolucijama u nauci.Koncepcija Kunove paradigme je u izvjesnoj mjeri podudarna sa pojmomobrasca ili kulturnog plana Alfreda Krebera.339 Njegova studija okonfiguracijama kulturnog rasta zavrjeđuje pažnju, jer predstavlja pokušajsistematske empirijske analize. Kao kriterijum kulturnog procvata Kreberprihvata princip relativne saglasnosti kompetentnih sudija. Primjer primjene togprincipa u analizi materijala koji obuhvata nekoliko hiljada godina i dvakontinenta, Evropu i Aziju, pokazuje njegovu ograničenost, ali i pored togaostaje nezamjenljiv instrument istraživanja razvoja kulture.

Kreberova analiza traga za zakonitostima razvoja stvaralaštva u oblastifilosofije, egzaktnih nauka, filologije, slikarstva, vajarstva, književnosti imuzike. Prvobitna hipoteza o podudarnoj evoluciji tih oblasti i o mogućnostiizdvajanja određenih razvojnih faza kulture približava Krebera Špengleru, a i onpriznaje tu srodnost. Ipak, to je vrlo ograničena veza. To se odnosi jedino nauvodna, hipotetička očekivanja. Sve ostale teoretske pretpostavke, istraživačkipostupak i zaključivanje, a prije svega Kreberovi zaključci, potpuno se razlikujuod Spenglerove istoriosofije, tako da se ne možemo složiti sa interpretacijamakoje identifikuju njegovu teoriju sa takvim stanovištem.

Kreber u svojim empirijskim analizama ne nalazi nikakvu potvrdu zaŠpenglerovo načelo homologije, odbacuje organicističku analogiju i dolazi donegacije, lažnosti hipoteza predstavljenih na početku. Pojedine njegove tvrdnjesadrže prejaku negaciju zakonitosti kulturnog razvoja. Ne vidi u njemu"nikakvu cikličnost, ništa što se regularno ponavlja, niti što je neophodno".340

Ništa ne podržava tezu da svaka kultura mora ostvariti procvat i da kasnije morada odumre bez mogućnosti obnove. Univerzalije nisu neposredno sadržane ukonkretnim kulturnim fenomenima. Nalaze se tek negdje u ravni njihovihapstrahovanih svojstava i procesa.

339 T.S.Kun, Struktura naučnih revolucija; A.L.Kroeber, Configuration of CultureGrowth

340 A.L.Kreber, Suština kulture, str. 761

322 323


Ipak, sfera kulture nije za Krebera amorfna, haotična masa ljudskihdjelatnosti i tvorevina. Dijeleći Boasovo stanovište, on upravo pokušava daapstrahuje iz kulture obrasce njenog procvata i pada. Pojam obrasca kulture kodKrebera je dosta podudaran sa koncepcijom Kunove paradigme, ali obuhvataširi opseg fenomena i podrobnije je razmatran više u odnosu na umjetnost, negona nauku.

Obrazac kulturnog razvitka predstavlja teoretsku konstrukciju, koja ipakodražava stvarnost empirijskih fenomena. Obrazac označava određeni stil,određenu intelektualnu ili estetsku konvenciju koja određuje principe izboraizmeđu raznih mogućnosti djelovanja i angažovanja, da bi se postigao određenitip savršenstva, a istovremeno označava isključivanje određenih rješenja inačina djelovanja.

Kreber traga za zakonitostima u realizaciji obrazaca, u postizanju najvišihdometa njihovog razvoja, trajanja i pada. Ali, to nema ničeg zajedničkog sastvaranjem hipostaza, sa pripisivanim odlikama samostalnog bitka ili specifičneentelehije. Obrasce realizuju ljudi, sve do postizanja njihovog savršenstva iiscrpljenja kreativnih mogućnosti, zatvorenih u obrasce, poslije čega je mogućajedino faza epigonstva, koja, uostalom, može dugo da traje ili da nametnepotrebu za novim obrascem i njegovom uspješnom realizacijom. Kun sličnotumači promjenu teoretskih paradigmi, ali do nje ne dolazi zbog nedostatkamogućnosti novih kreativnih primjena starog obrasca, već zbog postojanjafenomena nepo-dudarnih sa određenom paradigmom. Obje interpretacijepodržavaju tezu o diskontinuitetu kulturnog razvitka.

Tretiranje tog procesa kao faza koje se ponavljaju generatio aequivoca,protivrječi njegovom istorijskom karakteru. Novi stilovi u umjetnosti, a timprije teoretske paradigme, nisu stvarani u umjetničkom i naučnom vakuumu,već ih stvaraju kreativniji, originalniji i kritičniji stvaraoci starih konvencija isadržaja, čija biografija se podudara sa fazom iscrpljenja mogućnosti starihobrazaca ili empirijski dokazane lažnosti priznatih tvrdnji. Ajnštajn je dobropoznavao Njutnovu mehaniku, a Pikaso je u svom stvaralaštvu prošao kroz fazufigurativnog slikarstva bliskog realizmu. Razmatran u kategorijamasučeljavanja obrazaca i paradigmi, razvoj kulture bi se mogao pravilno nazvatidijalektičkim procesom.

Iscrpljivanje stilskih obrazaca i umjetničkih pravaca potvrđuju istraživanjai teorije mnogih umjetničkih oblasti. U muzici, koja je također bila predmetKreberove analize, taj fenomen mnogi kritičari razmatraju u

324

kategorijama prelaženja tonalne muzike u atonalnu.341 U kulturama razvijenihzemalja analogni procesi su se razvijali u likovnoj umjetnosti i književnosti.

Takva slika permanentne fluktuacije različitih obrazaca i paradigmi uumjetnosti, nauci i filosofiji nameće pitanje da li takvo stanovište znači revizijuprosvjetiteljske i pozitivističke koncepcije progresivnog razvoja kulture. Uodnosu na nauku, u smislu sciences, prihvatanje koncepcije naučnih revolucijamože jedino da znači razumijevanje procesa njihove kumulativnosti drugačijeod starog. Stari Bekonov princip o nauci kao izvoru moći daje najbolje, iakoposredno, mjerilo progresa u nauci i pored istovremenih signala o sporednimnegativnim posljedicama faustovske čovjekove aktivnosti u nauci.

Fluktuaciona teorija razvoja umjetnosti nalazi se u drugačijim okvirima istvara drugačije probleme. Koncepcija apsolutnog progresa u umjetnostiizazivala je otpor u mnogim epohama i teorijama. Cak ni Marks nije bio voljanda je prihvati u odnosu na umjetničko stvaralaštvo, ali je vidio mogućnosttumačenja istrošenosti umjetničkih oblika u faktorima spoljnim u odnosu naumjetnost i njene forme - u oblasti tehničkog progresa i društvenog razvoja.Savremena ratna tehnika i organizacija uništile su herojski ep, a racionalnifinansijski sistem odbacio je Hermesov mit.

U analizama te vrste, čiji primjer je Kreberov konfiguracionizam, potpunose odustaje od pokušaja da se fluktuacija u kulturi objasni njenom uslovljenošćuspoljnim faktorima. Ne negirajući takve uslovljenosti, one nisu u stanju daodrede njihovu prirodu, a još manje njihove zakonitosti. A pored procesaimanentnog razvoja, zapaža se i djelovanje difuzije, kojoj se pripisuje znatanutjecaj, ali ni njeni mehanizmi se ne određuju. Prijedlog interpretacije istorijskihprocesa kulturnog razvitka, koji je dao Kreberov učenik Bagbi, opravdano jeocienjen kao neubjedljiv?42

Studija Arnolda Hauzera, bliska marksističkim interpretacijama, prijesvega posvećena istoriji književnosti u poređenju sa ostalim oblastimaumjetnosti, sinteza je vrijedna poštovanja, ali ima više opisni karakter i neformuliše opšte koncepcije specifičnosti društvenih uslovljenosti umjetnosti.Smjeli pokušaj tumačenja istorijskih mehanizama razvoja umjetničkog

341 Uporedi, na primjer, T.VAdorno, Filosofija nove muzike i prijedlog dopune njegovogshvatanja u: A.V.Mihajlova, Koncepcija proizvedenija iskustva u Teodora V. Adorno.F.Bagbi, Kultura i istorija, Uvod J.Topolskog

325


stvaralaštva sadrži rad Kavolisa.343 Primjena Parsonsove koncepcijefunkcionalnih razvojnih ciklusa dala joj je koherentnost. Glavna teza studijeglasi da integraciona faza društvenog razvoja pogoduje umjetničkomstvaralaštvu, a to pretpostavlja prihvatanje instrumentalnih funkcija umjetnostikao odlučujućeg činioca njenog razvoja. Kavolisove teze su isto tako arbitrarnekao i Parsonsova funkcionalna teorija, a nedovoljni empirijski dokazidozvoljavaju da budu tretirane jedino kao hipoteze.

Kreber nije uspio da utvrdi bilo kakve opšte zakonitosti u formiranjuprofila kulturnih obrazaca raznih umjetničkih oblasti u raznim zemljama iepohama. Krive koje predstavljaju rast ili opadanje nivoa stvaralaštva imale suveći ili manji nagib ili su bile blizu normale. Činilo se da su novi obrasci biliprije negacija, nego kontinuacija prethodnih. Međutim, fenomen potrošnjeobrazaca nije podjednako tumačen u teorijama kulturnog razvitka. Mnogielementi mehanizma njihovih promjena ostali su bez objašnjenja u teorijamazatvorenim u okvire imanentnih procesa umjetničkog stvaralaštva.

Marksistički pristup kulturi, koji nameće izlaženje iz takvih okvira, otvaraperspektivu potpunije interpretacije. Iz njega proizlazi, između ostalog, nužnostrelativizacije stvaralačkih mogućnosti spram istorijski određenih uslova razvojakulture, koja se manifestuje, na primjer, raznovrsnošću umjetničkih rodova ipravaca. Relativizacija, pri tome, ne znači isto što i princip relativizmakriterijuma ocjene. Upravo suprotno, ona daje mogućnost sagledavanjaodređenih nužnih veza između trajnih vrijednosti kulturnih dostignuća i uslovaepohe.

Kagan je pokušao da predstavi istorijske uslovljenosti razvoja raznihumjetničkih rodova kroz vijekove.344 Još je inspirativno Marksovo tumačenjezavisnosti procvata herojskog epa od istorijskih oblika ratovanja, kojiomogućavaju manifestovanje ličnog junaštva, a, opet, zavisnih od opštih uslovatehničkog razvoja društva. U toj interpretaciji sadržana je plodotvorna sugestijaizvan formalnog tumačenja procesa iscrpljivanja obrazaca kulture. Iz njeproizlazi zaključak da je neophodna primjena elastičnih, istorijski promjenljivihkriterijuma ocjene složenih kulturnih kompleksa, kao i da je neophodnoobuhvatanje supstitutivnosti oblasti, stilova i konvencija i raznovrsnostifunkcija koje su najispoljenije u oblasti umjetnosti.

343 VKavolis, History on the Art's Side344 M.I.Kagan, Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen Ästhetic

SOCIOLOGIJA KULTURE

Davidov je, poslije proučavanja razvojnih tendencija u sovjetskoj kritici iumjetničkom stvaralaštvu u posljednjih pedeset godina, predstavio složenu slikuraznovrsnih funkcija umjetnosti. Formuliše eksplic-itno definiciju umjetnostikao proces komunikacije. "Umjetničko djelo postaje stvarno jedino kroz činestetskog zapažanja, čovjek taj čin ostvaruje, on je interpretator djela iuspostavlja dijalog za njegovim autorom, a to je određeni vid međuljudskekomunikacije."345

Takvo stanovište, koje je u potpunosti prihvaćeno i primijenjeno u ovojstudiji, odgovara kriterijumima razvoja kulture koji mogu da odigraju značajnuulogu u marksističkom pristupu kulturnim preobražajima, jer ti kriterijumi seodnose na masovne društvene procese funkcionisanja kulture. Istraživanjekulture jedino s gledišta stvaranja kulturnih, intelektualnih i ideološkihtvorevina ne može dati potpunu i pouzdanu sliku njenog razvoja. Svi"imanentni" pristupi tom procesu predstavljaju također određeni oblik analizerecepcije, ali se ograničavaju isključivo na recepciju uskog i kvalifikovanogkruga specijalista i poznavalaca, dakle na fenomene elitnog karaktera. Međutim,problem kulturnog razvoja je i pitanje na koji način poruke koje su tvorevineodređenih društvenih situacija i tradicije u datoj oblasti, prolaze u najširudruštvenu svijest, kako ih ona prihvata i transformiše.

Taj proces je prethodno nazvan društvenim reprodukovanjem kulture, sciljem da se naglasi da on nije pasivna recepcija, već predstavlja, kako je topravilno nazvao Davidov, dijalog između stvaraoca-pošiljaoca i primaoca. To jezajedničko stvaranje kulture, na čiji konačan oblik, nivo i značaj utječupsihodruštvene odlike i situacija jednog i drugog partnera, njihova pozicija udruštvenoj strukturi i tip kontakta. Kriterijumi kulturnog razvitka u takodefinisanoj sferi fenomena mogu se naći u marksističkoj teoriji i praksiradničkog pokreta, kao i u načelima kulturne politike socijalističkih zemalja.

U svojim ranim filosofskim razmatranjima procesa otuđenja i post-varenjaMarks je izrazio ubjeđenje da tek odgovarajuća društvena formacija stvaraosnov za razvoj ljudske kulture, jer stvara mogućnost da je čovjek prihvati kaosopstveno stvaralaštvo koje mu pripada. Muzikalno uho i oko osjetljivo naljepotu uslov je razvoja umjetnosti, ne samo s obzirom na njeno stvaranje, već ina širenje u kreativnoj recepciji. Ako

345 J.Davidov, Umetnost kao sociološka pojava. Komunikacijsku ideja kulture razvijaM.Kagan u narednim izdanjima svoje knjige Vorlesungen, dio III.

326 327


radnik koji učestvuje u proizvodnji lijepih stvari ne može da ih koristi, nijesamo on duhovno osiromašen, nego je također osiromašena suma ljepote. To štoMarks naziva umnim, svjesnim i čulnim čovjekovim potvrđivanjem upredmetnom svijetu, označava proširivanje opšteljudske kulturne baštine.Međutim, klasno društvo ograničava domete takvog razvoja, određujući,zavisno od društvene situacije, stepen mogućeg prisvajanja ljudske stvarnosti.Ali, suštinsko prihvatanje kulture često ne zahtijeva posjedovanje, potpunosuprotno - posjedovanje ga ograničava. Zahtijeva široko, neograničenoprivilegijom svojine, učešće u cirkulisanju proizvoda i vrijednosti koji potiču odčovjeka i čovjeku su namijenjeni. Ukoliko je uslov komunikacije potpunijeostvaren, utoliko je čovjek bogatiji i utoliko je veća njegova mogućnostspoznaje samog sebe u svijetu koji je stvorio. Kultura se razvija krozemancipaciju čovjeka, i u stvaranju, i u recepciji.346 Kriterijum razvoja kulturekroz širenje njenih dometa i utjecaja, iako u drugom obliku, pojavljuje se i uLenjinovim spisima iz perioda stvaranja socijalističke države. Taj istorijskikontekst određuje njihov karakter, kao i to da je glavni akcent stavljen nainstrumentalne funkcije kulture, prije svega na funkcije nauke i na potrebu zaširenjem prosvjete. Nauka je potrebna masama za postizanje njihoveekonomske i političke pobjede; za stvaranje dobrog državnog aparata potrebnaje kultura. Ne treba se zaustaviti na širenju elementarne prosvjete, nego preuzetisve što je vrijedno u svjetskoj nauci, upoznati kulturu stvorenu u ljudskomrazvoju. Takvi motivi se ponavljaju u brojnim Lenjinovim govorima i člancimaiz perioda 1918-1923.347 Međutim, Lenjin se nije interesovao isključivo za oneoblasti kulture koje imaju neposredno instrumentalni karakter. Ο tome svjedočinjegova briga za biblioteke, vrlo konkretno, izraženo u materijalnoj podršci,interesovanje za stvaranje rječnika savremenog ruskog jezika, kao i za stanjenovinarskog jezika kao činioca koji otupljuje jezičku osjetljivost masa i utječena njihovu jezičku kolokvijalnu praksu. Jezičko umijeće je, kao što je poznato,važno s gledišta mogućnosti učešća u raznim oblastima kulture.

346 K.Marks, Ekonomsko-filosofski rukopisi iz 1844. godine, u: Dela, tom 1, str. 554,581 i 582

347 V.I.Lenjin / opšteruski kongres posvećen pitanjima vanškolske prosvete, u: Dela, tom29; Opšteruski kongres učitelja internacionalista, u: Dela, tom 32; III opšteruski kongres Kom-somola, u: Dela, tom 33; Kašika gorčine u bačvi meda, kao i Bolje manje, a bolje, u: Dela,tom 33; Pisma A.V.Lunačarskom kao i Pismo JVi.iV.Poirovstem, u: Dela, tom 35

328

U poljskoj marksističkoj misli i u poljskom radničkom pokretu istican jeznačaj šireg kulturnog učešća masa kao puta kulturnog razvitka. Tu su, prijesvega, karakteristična stanovišta Marhlevskog i Fika. Marhlevski je očekivao daće u socijalističkom društvu biti rasprostranjene estetske vrijednosti. Mogućnosttako shvaćenog razvoja vidio je u interesovanjima radnika za višu kulturu.

Definišući umjetnost kao komunikaciju i organizaciju osjećanja, Fik jezahtijevao da se paternalističko geslo specijalne kulture za mase zamijenigeslom: "Masa za potpunu kulturu". Takvo stanovište poljskih marksista bilo jeblisko stavovima sovjetskih teoretičara kulturnog preobražaja, za koje jekarakteristično mišljenje Lunačarskog: "Socijalizam polazi od ubjeđenja daodgovarajuće društvo koje ne poznaje bijedu može da postane normalna bazastvarnog razvoja visoke kulture ... maksimalnog razvoja svih čovjekovihmogućnosti, u kojima je Marks vidio kriterijum stvarnog duhovnog nivoa tog ilinekog drugog društva."348 Takvo stanovište ipak ne rješava sve teoretske, atakođer ni praktične probleme vezane za selekciju kulturnog naslijeđa i zaocjenu vrijednosti simboličke kulture u kojoj treba da učestvuju mase.

Fikovi kritički pogledi su primjer rezervisanog stava prema nacionalnojkulturnoj baštini, koja predstavlja osnov širenja kulture. Društveni rodoslovpoljske literature sadrži kritička mišljenja o romantičkoj književnosti, za razlikuod onih koja su izražavali kritika i radnički pokret u doba porobljene Poljske.Kao što je već naglašeno, tada formirani stavovi utjecali su na trajne ikonsekventne, sa nekim varijantama, ocjene izabranih djela i stvaralaca, natretiranje, na primjer, romantičke književnosti kao priznatog činioca psihičkeintegracije naroda i društva. Sigurno su na prihvatanje takvih kriterijuma ocjenai na njihove konsekvence u savremenoj kulturnoj politici utjecali lični stavovi iiskustva mnogih vođa radničkog pokreta. Ipak to ne znači da interpretacije idruštvene funkcije nisu u toku razvoja podległe preobražajima. Osvjetljavanjufenomena sličnih preobražaja doprinijele su mnoge koncepcije poljskihsociologa bliskih marksizmu, koji su razmatrali uslove preobražaja ideja ikulturnih sižea u istorijskoj tradiciji i prostornoj difuziji.349

348 A.V.Lunačarski, Metod istorijskog materijalizma u istoriji književnosti, u: Izabranispisi, tom 1, str. 434

349 Ovdje je posebno riječ o ranim radovima L.Kšivickog i studijama S.Čarnovskog. Ovostanovište razvija J.Šacki u svom konceptu aktivne uloge tradicije u poređenju sa pasivnom

329


Kada se prihvate recepcija i reprodukovanje kulture kao kriterijumi njenograzvoja, neophodno je razmotriti ulogu kvantitativnog i kvalitativnog aspektatih fenomena. Značenje prvog je nesumnjivo. Ako se prihvata da kultura rastekroz širenje svojih dometa u društvenoj strukturi, onda su bogatstvo idostupnost poruka osnovni uslov razvoja. Ni ovdje, kao ni u slučajustvaralaštva, marksistički teoretičari nemaju na umu svaki kvantitativni porast ibilo koji pravac širenja dometa.

Iz već citiranih Marksovih Rukopisa i iz brojnih programskih tezamarksističkih partija i društvenih organizacija proizlazi da se, u odgovarajućojfazi istorijskog procesa, kao širenje dometa kulture, koje odlučuje ο njenomrazvoju, smatra prije svega ono što se odnosi na određene klasne kategorije:neposredne proizvođače, radnike i seljake. Upravo se po takvom kriterijumumarksistički pristup razlikuje od opštih koncepcija demokratizacije kulture, kojaje neka varijanta utilitarizma.

Predstavljajući načela marksističke aksiologije, Lešek Novak tvrdi da uskladu sa njima subjekt vrednovanja nije bilo koja konkretna jedinka, nitiprosječna (statistička) jedinka, već idealni društveni subjekt, koji manifestujepreferencije koje pogoduju realizaciji, utvrđivanju, a može se dodati - s obziromna određene uslove - i postizanju određene pozicije njegove klase u društvu.350

Čini se da bi prihvatanje takve teoretske pretpostavke bilo korisno zadefinisanje i primjenjivanje marksističkih kriteri-juma kulturnog razvitka koji seodnose na aspekt recepcije.

Primjena kvantitativnog kriterijuma kulturnog razvoja u marksističkompoimanju zahtijeva razmatranje recepcije u relaciji sa društvenom strukturom.Naravno, ono se ne može zadržati na utvrđivanju objektivne dostupnostikulturnih poruka raznim društvenim kategorijama, nego treba da utvrdi faktičkoučešće u reprodukovanju kulturnih sadržaja. Utvrđivanje koje poruke dopiru dokojih primalaca zadatak je empirijskih istraživanja. To dozvoljava da seobuhvati dinamika kulturnog razvitka u zavisnosti od društvene strukture i da sehipotetički predstave razlike u karakteru i nivou kulture na osnovu prethodnopredstavljenih institucionalnih kriterijuma ili jednodušnog suda sudija koji sudruštveno prihvaćeni u ulozi kompetentnih znalaca.

ulogom naslijeđa. Proces prostorne i vremenske difuzije kulture ima mnogo zajedničkihosobina na koje je ukazao E.A.Baler opisujući ih terminom "prejemstvenost". E.A.Baler, Pre-jemstvenost ν razvitii kuljturi.

350 L.Novak, Osnove marksističke aksiologije

330

Brojni rezultati istraživanja potvrđuju zavisnost učešća u kulturi od vrste inivoa obrazovanja, koje samo po sebi predstavlja bitan uslov njenog daljegrazvoja. Zato je, na primjer, Gramši smatrao vertikalnu raznolikost školskogsistema, uz istovremeni širok domet i dostupnost svih njegovih nivoa, osnovnimčiniocem, a i kriterijumom razvoja kulture.

Čak ni utvrđivanje širenja faktičkih dometa kulturne recepcije nijedovoljan kriterijum njenog razvoja, bez sagledavanja kakav karakter ima procesreprodukovanja kulture. To je također zadatak empirijskih istraživanja, kojizahtijeva suptilnije metode od primjenjivanih do sada u masovnimkvantitativnim istraživanjima, kao i preciznije postavljanje teoretskih hipoteza.

Podizanje prosječnog ekonomskog nivoa, zajedno sa pritiskom orga-nizovanog radničkog pokreta i razvojem novih tehničkih sredstava umnožavanjai masovnog komuniciranja kulturnih poruka, znatno je proširilo domete kultureu društvenoj strukturi u kapitalističkim zemljama. To ne znači da su nestalekulturne razlike među klasama, niti da je eliminisana kulturna i prosvjetnadiskriminacija određenih grupa, ali ipak kulturna nejednakost se pomjerila nadrugi nivo i prije u sferi kvaliteta, nego kvantiteta. Kvalitet najšire distribuiranekulture izaziva primjedbe, s obzirom na intelektualni i estetski nivo, kao i nafilosofska obilježja. Uz to, uslovi komercijalne organizacije distribucije ihomogenizacija više pogoduju opadanju nego podizanju nivoa u samom procesureprodukovanja. Prethodno citirani radikalni kritičari savremene kulture naZapadu tvrde da masovna kultura zajedno sa sistemom školstva, ali na drugomnivou, predstavlja realizaciju "simboličkog nasilja" nad radnim masama. Sdruge strane, neminovni klasni antagonizmi moraju da djeluju kao kočnica upri-hvatanju vrijednih sadržaja kulturne baštine čovječanstva.

Vrlo oštri kritičari razvoja komercijalne masovne kulture su predstavnicifrankfurtske škole: Maks Horkhajmer, Teodor Adorno, a prije svega HerbertMarkuze. U njihovoj kritici dominiralo je ideološko i političko stanovište, ali seona, također, odnosila i na autotelični aspekt simboličke kulture. Markuze je,napadajući model jednodimenzionalnog čovjeka, koji propagira laka masovnazabava, suprotstavljao tom obliku

351 A.Gramši, Izabrani spisi, tom 1, odeljak Intelektualci i organizovanje kulture. Teza opozitivnoj ulozi diferencijacije, prije nego jednoobraznosti, školskog sistema može biti ocije-njena kao kontroverzna, slično kontroverznosti drugih Gramšijevih tvrdnji, na primjer, nje-gove ideje o ulozi intelektualnih elita u strukturi svih društvenih klasa.

331


kulture više estetske i moralne aspekte. Kako se čini, u toj ideologiji kulturenisu dovoljno ocijenjene teškoće distribuiranja više kulture, suprotno koncepcijisimboličkog nasilja koja je te teškoće, možda, precijenila.352

Situacija u socijalističkim zemljama je u izvjesnom pogledu drugačija, ališirenje kulturnih dometa stvara i tu probleme vezane za razvoj kulture definisanpo kriterijumima kvaliteta reprodukovanja. Primjena kvantitativnih kriterijuma ukulturnoj recepciji relativno je laka, što ne znači, naravno, da je uvijek lakostvaranje uslova kvantitativnog razvoja. Međutim, utvrđivanje porasta nivoarecepcije složen je zadatak i s obzirom na teškoće u dobijanju potpunopodudarnih vrednujućih sudova, prije svega ο savremenoj kulturi, kao i sobzirom na teškoće u utvrđivanju karaktera i nivoa reprodukovanja kulturnihporuka u kolokvijalnoj svijesti. Međutim, treba raditi na preciziranju i primjenitog kriterijuma, ako se želi stvoriti značajno mjerilo razvoja kulture usocijalističkom društvu. Društveni okviri kulturne komunikacije daju treću vrstukriterijuma kulturnog razvoja. Organizacija kulture je čvrsto povezana safenomenom dometa. Međutim, ona nameće također niz drugih problema. To je,prije svega, pitanje odnosa između pošiljalaca i primalaca kulturnih poruka,postepene specijalizacije i institucionalizacije uloga stvaralaca, organizatora,posrednika i kritičara. Sa tim problemima je povezan karakter sredstavakomunikacije, broj i oblik društvenih sistema, u kojima se pojavljuju pošiljaoci iprimaoci, oblik društvene regrutacije pošiljalaca i struktura publike, kao i stepenmogućeg i faktičkog učešća njenih raznih kategorija u recepciji. A slijedećiosnov određivanja kriterijuma razvoja je karakter društvene baze organizatora ivoditelja kulturne politike, njihov odnos prema osnovnim klasnim kategorijama.

Organizacioni aspekti kriterijuma razvoja kulture moraju da obuhvate svete probleme. Nije potpuno jasno kakvu ulogu, u svjetlu marksističke koncepcijekulturnog razvitka, pripisati pojedinim navedenim aspektima. Po Marksu,podjela rada, koja u ekonomiji predstavlja nesumnjiv faktor i pokazatelj razvoja,u sferi kulture je dovela do otuđenja, dala početak zabludama ο potpunojnezavisnosti i samostalnosti duhovne proizvodnje. U izvjesnom smislu,primitivna zajednica, koja ne poznaje takve podjele, predstavlja idealorganizacije kulturne komunikacije, zasnovane na

352 H.Marcuse, One-Dimensional Man. Studies in the Ideology of Advanced IndustrialSocietes; A.Mennel, Theoretical Considerations on the Study of Cultural Needs

332

neposrednom kontaktu pošiljaoca i primaoca, na harmoničnosti njihovedjelatnosti i na prijelaznom karakteru funkcije, tj. iste osobe pojavljuju se i uulozi pošiljaoca i u ulozi primaoca. Ona, također, predstavlja ideal demokratskerecepcije.

U prethodnim poglavljima razmatrani su parateatralni i slikarski likovnieksperimenti, koji predstavljaju pokušaj vraćanja umjetničke kulture u okvirprvog sistema. Kao isključiv kriterijum ocjene umjetničkih vrijednosti, a jošviše kao jedini obrazac praktične djelatnosti za savremena društva, oni mogu dabudu jedino konzervativna utopija. U svim društvima sa složenijom strukturomteži je problem egalitarnog i harmoničnog učešća kulturnog stvaralaštva ikulturne recepcije. Istovremeno, porast kulture nesumnjivo je praćen složenošćuorganizacije tog učešća, specijalizacijom i formalizacijom određenih njegovihsistema.

Ovaj pokušaj analize problema kulturnog razvoja teško je bilo ograničiti napredstavljanje samih kriterijuma razvoja. Neizbježno je bilo vraćanje nadefinicije kulture i na poimanje procesa razvoja, što sigurno nije doprinijelopredstavljanju jasne koncepcije kriterijuma razvoja. Dakle, ovde je trebaukratko ponoviti.

U njenom shematskom predstavljanju uzimaju se u obzir prethodnoizdvojena tri aspekta razvoja: stvaralaštvo, recepcija i organizacija kulture. Svioni treba da budu razmatrani s kvantitativnog i kvalitativnog gledišta. Toomogućava da se kriterijumi razvoja predstave u obliku sheme od šest tačaka.

Uvođenje novih elemenata u kulturu svakog društva može da se vrši putemoriginalnog stvaralaštva ili unošenjem spoljnih sadržaja u proces difuzije.Razvoj u toj sferi može da bude mjeren brojem novih elemenata, potencijalnodostupnih društvu u svim vremenskim fazama. Taj kriterijum se čini potpunoobjektivnim i jasnim. U stvarnosti, njegova primjena susreće se sa brojnimpoteškoćama. One ne proizlaze samo iz činjenice da je teško empirijski utvrditibroj novih elemenata, nego i iz nužnosti utvrđivanja uzajamnog odnosa izmeđubroja novih elemenata i eliminisanih kulturnih sadržaja. Prevaga drugog procesadovodi do smanjenja kulturnog bogatstva, a to je zapisano u istoriji, na primjeru pojedinim oblastima kulture u zemljama Sredozemlja na prelasku iz Starog uSrednji vijek.

Slijedeće poteškoće pojavljuju se u primjeni kvantitativnog kriterijuma narelaciji između stvaralaštva i recepcije. Sirenje dometa kulturnih

333


poruka prethodno je prihvaćeno kao značajan kriterijum kulturnog razvoja,karakterističan za poimanje tog procesa u ideologiji demokratizacije kulture. Dabi se, međutim, dobila potpuna slika razvoja, neophodna je zajednička primjenakriterijuma stvaralaštva i recepcije. Širi domet predstavlja porast kulture, čak ikada ga ne prati istovremeni porast stvaralaštva. Ipak, nije lako odreditirelativnu veličinu porasta, ako zajedno sa širenjem dometa dolazi do izrazitogpada broja elemenata ili se dešava obrnuta situacija - izrazit porast stvaralaštvapovezan je sa relativnim smanjenjem dometa, prouzrokovanim ograničenimkulturnim učešćem - konzumiranjem - cijelih kategorija ili društvenih klasa.Primjer druge situacije su klasična robovlasnička društva u poređenju sa prvo-bitnom zajednicom, a možda i društva ranog kapitalizma u poređenju safeudalnim društvima.

Kada je karakterisan prethodno primijenjeni kriterijum opsega kulturnogučešća, naglašeno je da u marksističkom pristupu nije važan opšti porast, negonjegovo širenje na određene društvene kategorije. Nije kvan-titet jedino važan,već i karakter primalaca, pored toga i kvalitet procesa recepcije, dakle,reprodukovanja. Ni ovdje, dakle, kvantitativni kriterijum ne može da budeodvojen od kvalitativnog. Princip povezivanja oba kriterijuma odnosi se,naravno, i na aspekt stvaralaštva u razvoju kulture. Dakle, ne može se svakikvantitativni porast smatrati razvojem, nego samo onaj koji je praćen porastomproporcije cijenjenih elemenata. Zajedno sa određivanjem kvaliteta nameće senužnost vrednovanja.

Marksizam je dao jasne osnove za vrednovanje u oblasti ideološkihfunkcija kulture. Univerzalni i pri tom podložni verifikaciji, principi ocjeneproizlaze, također, iz instrumentalnog karaktera kulture u njenoj praktičnojprimjeni, na primjer u tehničkim naukama. Najveće kontroverze izazivavrednovanje u oblasti estetskih fenomena, kao i u kulturi zabave. Ocjenutakođer otežavaju složenost funkcija tih istih poruka i njihova istorijskapromjenljivost. Toga je bio svjestan Marks, kada je ocjenjivao Homerov episključivo s estetskog ili - možda - i spoznajnog gledišta, ostavljajući po straniideološku i moralnu dimenziju poruke koju je on morao da odbaci, ali koja nijemorala da uznemirava - u njegovoj epohi -kao izvor ideološkog utjecaja.

Taj isti problem razvoja kulture pokreće savremeni teoretičar književnostiRobert Vajman definišući njene funkcije kao "prošlu mimesis

334

SOCIOLOGIJA KULTURE

i aktuelnu moralnost, prošlo značenje ili značaj, važnost i aktuelni smisao".353

Istorizam marksističkog pristupa problemima kulture uvodi složenost uprimjenu kriterijuma ocjena, ali jedino je ta složenost sposobna da izrazifaktičku poteškoću koja proizlazi iz istorijske promjenljivosti oblika kreativnogreprodukovanja kulturnih poruka u svijesti raznih epoha, klasa i društvenihkategorija.

Princip istorijske promjenljivosti, govoreći Vajmanovim riječima, spoljnih,aktuelnih smislova kulturnih poruka nameće potrebu za revizijom širokoprihvaćenog ubjeđenja ο nadistorijskom trajanju kulture, koje je, na primjer, uVeberovoj teoriji argument protiv progresa u kulturi. Upotreba tog principa kaoargumenta za razvoj nameće potrebu da se kaže da širi domet recepcije ideukorak sa dubljim, potpunijim reproduko-vanjem istorijskih i novih poruka, sanjihovom pravilnijom interpretacijom s estetskog, spoznajnog, ideološkog,moralnog gledišta. Dakle, primjena tog principa zahtijeva vrednovanje čijikriterijumi su u marksizmu određeni - kao što je već rečeno - u odnosu naizvjesne sfere i aspekte kulture, a stvaraju nedoumice u odnosu na neke drugesfere. U takvoj situaciji neizbježno je pozivanje na sudove kompetentnih poz-navalaca. Ali, uključeni u okvire kriterijuma, oni ograničavaju njihovu jed-norodnost i pouzdanost, jer se mišljenja eksperata mogu bitno razlikovati,pogotovo u odnosu na umjetnost. Dokaz toga su rasprave ο književnosti, teatru,poeziji u Sovjetskom Savezu prvih godina poslije Revolucije. Njihov dokumentsu, između ostalog, spisi Lunačarskog. Još veće kontroverze izazivajuaksiološki problemi povezani sa vrednovanjem razvoja kulture u pluralističkim irelativističkim teorijama.354

U traganju za adekvatnim kriterijumom razvoja može se, u odnosu naumjetnost, ustvrditi da njen razvoj nije zasnovan na tome da su estetski obrasciili "paradigme", formirani tokom istorije, u svakom pogledu sve savršeniji, većna tome da ne odumiru sa epohom svog postanka, nego se kumuliraju stvarajućibogatstvo potencijalno dostupno ljudskom iskustvu, doživljaju i činovimaestetskog reprodukovanja, neprestano obogaćujući na taj način nacionalnu iopšteljudsku baštinu.

353 R.Weimann, Literaturgeschichte und Mythologie, str. 432354 E.Sapir, priklanjajući se, slično kao i Kreber, fluktuacionom konceptu kulture, svoju

misao je sažeo u karakteristično suprotstavljanje: "Civilizacija [...] se pomjera naprijed, kultura dolazi i odlazi" (Culture Genuine and Spurious).

335


Osovski je, pozivajući se na Marksa, definisao trajanje u vremenu kaojedan od glavnih kriterijuma umjetničkih djela.355 Nameće se misao da je tonačelo povezano sa kriterijumom jednodušnih sudova kompetentnih znalacakoji predstavlja uslov čuvanja, održavanja u tradiciji i kultivisanja kroz vijekovekulturnih poruka. Ocjena artizma također zahtijeva sud znalaca. Istorijaumjetnosti je postepeno gomilanje djela, koja hiljadama godina mogu biti izodređenih obzira "trajne norme i obrasci", ne zamjenjujući se, nego sedopunjujući i proširujući krug primalaca.

Taj aspekt se nešto drugačije predstavlja u oblasti nauke. Naučna otkrića senajčešće kumuliraju eliminacijom prethodnih teorija, istovremeno postojanjerazličitih paradigmi predstavlja izuzetak, moguće je u izuzetnim slučajevima.Dakle, na drugačijim principima dolazi do opšteg porasta sume nauke. U oblastimorala i ideologije gomilanje suprotnih načela ne može da bude prihvaćeno kaorazvoj, a usavršavanju može da podliježe jedino preciziranje i potpunorealizovanje univerzalnih kardinalnih principa. Potpuno specifična je situacijareligije. Sa marksističkog stanovišta nemoguće je postaviti problem njenograzvoja. S gledišta religije, moguć je razvoj religioznosti, ne religije proviđenja.Postoji, međutim, problem razvoja oblasti kulture koje bi bile sposobne dapreuzmu važne društvene funkcije religije.

Određivanje kvantitativnih i kvalitativnih kriterijuma organizacije kulturezahtijeva dodatne studije i istraživanja. Kvantitativni razvoj organizacije kulturemora da bude zasnovan na sve većoj raznovrsnosti oblika, i neposrednih iposrednih, kao i formalnih i neformalnih sredstava komunikacije, koja svevećom dostupnošću svojih kanala proširuju krug pošiljalaca i primalaca raznihdruštvenih kategorija adekvatno podmirujući njihove potrebe.

I na kraju, treba predstaviti pokušaj definisanja opšteg sintetičkog kri-terijuma razvoja kulture.

O razvoju kulture može se govoriti kada se u dovoljno dugim vremenskimfazama, koje se smjenjuju, proširuje domet kulture i kada jača kulturnaaktivnost, kada rastu složenost i raznovrsnost sadržaja kulture, kada u faktičkirealizovanim sadržajima raste proporcija elemenata koji, po jednodušnom sududruštveno prihvaćenih znalaca, predstavljaju viši nivo kulture, nivointelektualnih, estetskih, ideoloških i moralnih vrijednosti.

Vrednujući elementi tog kriterijuma, da bi se izbjegao relativizam, polazeod pretpostavki koje se odnose na ljudske potrebe i uslove njihovogpodmirivanja, ali zahtijevaju preciziranje specifičnih potreba svojstvenih oblastisimboličke kulture.

355 S.Osovski, Osnovi estetike, str.

433 336 337

--------—---------- ' -------------------------------------------------------------------------------

XIV. ZAVRŠETAK.SIMBOLIČKA KULTURA - IZVAN PRINCIPAAUTOTELIČNOSTI

U pokušaju da u ovoj knjizi damo opštu skicu problematike sociologijekulture nismo bježali od pozivanja na različita stanovišta i interpretacije,istovremeno ne odustajući od težnje ka njihovom jedinstvenom i, koliko god jeto moguće, sintetičkom predstavljanju. Ako se ovakav postupak može braniti odprimjedbi za eklekticizam u negativnom smislu, smatram da to jeste mogućezahvaljujući odbacivanju ontoloških osnova mnogih teorija koje smo koristiliprilikom analize simboličkih fenomena, uz istovremeno teoretsko definisanjekristalizujuće ose prihvaćenog stanovišta. Trudili smo se da to postignemo uprethodnim razmatranjima. Ispunjavanjem ovog minimalnog uslova postajedopustivo posezanje za koncepcijama koje su sadržane u teorijama što serasprostiru u sferi semiotičke refleksije, od hermeneutike do biheviorizma, alinjihovim korišćenjem na selektivan način, koji diktira jedinstveni princip.

Kada smo pozicionirali simboličku kulturu u odnosu na druge kategorijekulture, kazali smo da njeno izdvajanje nije rezultat afiniteta za umnožavanječistog pojmovnog bitka, već autentične potrebe za potvrđivanjem osobenostisfere fenomena koji se na bitan način izdvajaju u ljudskom iskustvu. Smatra seda osobenost i posebnost simboličkih činova zahtijevaju priznavanje i na poljuopštih semiotičkih pojava koje predstavljaju širu klasifikacionu kategoriju u jošširim okvirima globalne kulture. Ipak, prilikom razmatranja funkcija brojnihoblasti simboličke kulture pakazalo se da se one često prepliću sa elementimadrugih oblasti kulture. Svaki predmet kulture egzistencije, na primjer oruđe,potrošna dobra ili čin proizvodnje, može se dovesti u vezu sa značenjem. Ipak,to je "pripisano" značenje koje u stvarnosti ne utječe na osnovne upotrebnefunkcije predmeta ili čina kao elementa kulture egzistencije. Još složenija jepriroda veza između simboličke kulture i kulture društva.

Kultura društva prožeta je semiozom i tijesno isprepletena sa simboličkimsistemima iz kojih crpi korist. Saglasno predstavljenoj koncepciji,

SOCIOLOGIJA KULTURE

činovi semioze, realizovani u procesu komuniciranja koji ima društvenikarakter, izrastaju iz interakcijskih residua i vode do njih. S obzirom na svojufunkciju, oni nisu čisto autotelični. Oni su povezani sa ulogama i društvenompozicijom učesnika u društvenim procesima, a time i sa njihovomegzistencijalnom situacijom.

Simbolički sistemi koji su autotelični po svom karakteru - umjetnost, igra,znanje sa čisto spoznajnim funkcijama - bili su prihvaćeni kao lišeniinterakcijskih residua, ili možda prije, kao od njih nezavisni. Ipak, takva tvrdnjai takva definicija simboličke kulture mogu dovesti do zaključka da se ona tretirakao oblast fenomena koja je smještena izvan sfere praktičnog života, na margininjegovih osnovnih procesa, da je sklonjena u stranu od glavnih tokova životnihteškoća kao sredstvo za ispunjenje slobodnog vremena. Slobodno vrijeme seponekad razumije kao pravi i jedini uslov potpunog formiranja i izražavanjaličnosti. Kulturu sa slobodnim vremenom povezuje, između ostalih, Markuze,suprotstavljajući je civilizaciji, koja se realizuje u procesu rada. To, ipak, nijeopšteprihvaćeno mišljenje i ono nam se ne čini ispravnim. Kao tačniji trebaprihvatiti koncept striktne veze između slobodnog vremena i praktičnog životaljudi u sferi njihove egzistencije i društvenih odnosa.

Za takvo shvatanje slobodnog vremena osnovu daje Marksovo ukazivanjena uštede u radnom vremenu kao na izvor istovremenog uvećavanjaproizvodnih snaga čovjeka uslijed obezbjeđivanja mogućnosti razvoja ličnostitokom slobodnog vremena njegovim ispunjavanjem "višim djelatnostima"kulture, igrom i odmorom.356 Prema ovakvom stanovištu, nema, dakle,suprotnosti između kulture koja služi neinstru-mentalnim ciljevima i kulturekoja služi onim praktičnim, strogo instrumentalnim ciljevima. Prema Marksu,obogaćujući svoju ličnost, čovjek istovremeno uvećava dio stalnog kapitala čijije i sam dio. Znanje koje postoji u svijesti obrazovanog čovjeka kao posljedicadruštvene akumulacije znanja, predstavlja materijalnu proizvodnu snagu koja jesposobna da se opredmeti. Njegovo stjecanje, pak, predstavlja jednu od ovih"viših djelatnosti" koje zahtijevaju slobodno vrijeme. Tako, dakle, postojistriktna veza između slobodnog vremena i produktivnosti rada, s jedne, iinstrumentalnih zadataka i kulturnih doživljaja koji su prividno lišeni interesa, sdruge strane.

K.Marx, Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie, str. 599-600

338 339


Ali, to ne znači da je, prema tom stanovištu, kultura lišena interesa potpunoiluzorna i da je princip autoteličnosti kulture definitivno negiran. Upravo jeMarks osuđivo ekonomsku misao buržoazije, a još više praksu ranog periodaindustrijalizacije, koja je kulturu, zabavu i odmor u okviru slobodnog vremenaradnika tretirala isključivo kao sredstvo rekreacije ili obnavljanja njihovihproizvodnih mogućnosti i njihovog jačanja. Marksovo stanovište je drugačije iuzima u obzir složene funkcije kulture.

Konstatacija ο očiglednosti različitih instrumentalnih funkcija simboličkekulture ne znači negiranje njene autoteličnosti. Razmatranje tih funkcija nepredstavlja, dakle, modifikaciju dosadašnje karakteristike ove kategorijekulture, već čini njenu neizbježnu dopunu. Ona je bila nagoviještena u poglavljukoje je sadržavalo analizu aksiološkog kriterijuma kulture, a uvodom se možesmatrati podsjećanje na princip pragmatičnog shvatanja semiotičkih pojava kojeje formulisao Čarls Moris. Prema ovom shvatanju, posmatranje znakova odnosise na izvore semioze, na njen cilj i funkciju. To je, dakle, oblast semiotskeanalize, koja je u najtješnjoj vezi sa sociološkim shvatanjem.

Predmet razmatranja u brojnim odlomcima ovog rada bio je izvor, apretežno namjena, komunikacijskih tokova ili prijem komunikata. Ovdje sufunkcije ipak bile razmatrane prije svega prema imanentnom shvatanju, tj. sgledišta akcentovanih izabranih dijelova procesa komunikacije koji su izdvojeniiz semiotske, psihološke i lingvističke analize Persa, Bilera, Jakobsona, dok,van tog okvira, nisu uzeti u obzir svi odnosi sfere društvenih utjecajasimboličke kulture. Pragmatična analiza semioze, koja u potpunosti uzima uobzir sociološke implikacije, čeka na još opsežniji razvitak i zahtijeva mnogaempirijska istraživanja koja su neophodna kao njena osnova.357

Ovom prilikom može se ukazati na teoretske propozicije koje, čini se,posebno odgovaraju kao aparat slične analize, koja se posebno odnosi nafunkcije simboličke kulture. Ovdje je od koristi pojam sekundarnog sistemamodeliranja koji koriste ruski semiotičari koji su povezani sa semiotičkomgrupom u Tartuu. Ovaj sistem modeliranja obuhvata umjetnost, posebnoknjiževnost, dok je njegova sekundarnost istaknuta s obzirom na, u toj teorijiprihvaćenu, zavisnost od jezika, koji predstavlja osnovni sistem modeliranja.Razumijevanje modelirajućih utjecaja kulture, prema ovom

357 Teorijske implikacije ove problematike razvija A.Pjotrovski u člankuKoncepcije procesa komuniciranja u sociologiji.

340

shvatanju, može se najbolje predstaviti pomoću jezika i na jezičkim primjerima.Ideja o utjecaju jezika naslanja se na Sapirovu hipotezu, koju je zatim

razvijao Vorf, a kasnije je više puta razmatrana, kritikovana i branjena,modifikovana, ali ipak podržana bar u nekom obliku.358 Prema ovoj hipotezi,koja je zasnovana na komparativnim istraživanjima o odnosu jezika i kulturenaroda na različitim nivoima razvoja, način na koji se vidi svijet, pa time iosnova za orijentaciju u djelanju, u velikoj mjeri zavisi od jezika. Jezik određujekarakter sagledavanja vremenskih i prostornih zavisnosti među stvarima,raščlanjenog ili nediferenciranog shvatanja supstancije kao neograničene mase,formuliše klasifikacije fizičkog svijeta.

U ovoj posljednjoj oblasti, Vorf i istraživači primjenjivosti njegovekoncepcije mnogo pažnje posvetili su pitanju percepcije boja. Vorf je skrenuopažnju na raznolikost klasifikacije boja u različitim indijanskim i indoevropskimjezicima. Njegova sugestija smjerala je ka tvrdnji da različiti principitaksonomije nalaze svoj izraz u razlikama u percepciji. Ova Vorfova hipotezaje, u krajnje relativističkom obliku, bila opovrgnuta u kasnijim empirijskimistraživanjima, posebno u radu Berlina, Keja i Kon-klina. Pokazalo se da su svipoznati sistemi klasifikacija osnovnih boja zasnovani na univerzalnom,jednoobraznom mehanizmu percepcije boja unutar ljudske vrste.

I u ovom slučaju, kao i u drugim sličnim situacijama, pokazalo se dakultura ne može - posebno na duže staze - "varati prirodu", kako je to definisaoSalins. A ipak, upravo Salins prihvata da su načini služenja nomenklaturom bojajedan od brojnih karakterističnih primjera kako kultura svojevrsno modelujenačin ljudskog ponašanja na prirodnim osnovama. Tako Salins piše da"pravednost treba prepustiti kulturi kao trećem članu koji egzistira poredsubjekta i objekta, između podsticaja i reakcije i koji između njih posredujepridavanjem značenjskog karaktera objektivnim pojavama".359

Semiotizacija i simbolizacija prirodnih pojava vode ka pridavanju bojama,koje su suprotstavljene samo u fizičkom smislu, značenja i smisla, kao, naprimjer, šta je čisto, a šta nečisto, šta je profano, a šta sveto, onog

358 E.Sapir, Language. An Introduction to the Study of Speech; B.L.Whorf, Language,Thought and Reality. Language in Culture and Society, red. D.Hymes

359 MSahlins, Colors and Cultures, u: SA

341


što predstavlja život i onog što jeste smrt. Tokom ovog procesa vrši se, saglasnoSalinsovoj definiciji, društveno prisvajanje prirodnih procesa, koje imaarbitrarne crte, ali ne potcjenjuje objektivne osobine pojava. Poznato je dasimbolička interpretacija boja nije identična u različitim kulturama. Često bliskau okviru kultura sa zajedničkom tradicijom, ona je dijametralno suprotna uEvropi i Kini, na primjer. Salins je svjestan te prividne suprotnosti principa,pozivajući se na prethodno citiranu Levi-Strosovu ideju, prema kojojuniverzalna osobina kultura nisu elementi ljudskog iskustva, već je to samprincip njihovog uređivanja, koji odražava univerzalnu strukturu ljudskog uma.

Ova interpretacija se time razilazi sa Vorfovim krajnjim relativizmom ikulturnim determinizmom, ali ipak sa ovim konceptom dijeli približavanjeuloge jezika prema Kasirerovom shvatanju, koje svoj temelj ima uneokantovskoj filosofiji, kao i Levi-Strosovom pansemiotizmu. Naime, ovdje sestruktura ljudskog uma razumije "ne kao imperativ kulture, već kao njenooruđe" koje "mudrost kulture" podređuje svojim ciljevima.

Ovo stanovište razlikuje se od kantovske metafizike - bar u određenimformulacijama - po tome što kultura, prema Salinsovom shvatanju, djeluje kaokompleks grupnih imaginacija ili kao objektivizo-vana misao društva. Ovopodređivanje ima, dakle, karakter društvenog podređivanja, a funkcija jezikakao glavnog elementa kulture ima društveno-instrumentalni karakter.

Interpretacija modela, koju je izvršio Levi-Stros, također se oslanja, unajmanju ruku djelimično, na njihovu relativizaciju u odnosu na društvo. UStrukturalnoj antropologiji on pri tome vrši razlikovanje koje ima posebanznačaj za ananlizu pragmatičkih funkcija kulture. Kada je posrijedikarakterizacija modela "kućne radinosti", tj. onih modela koje su kon-struisaličlanovi društva, on ih dijeli na mehaničke i statističke, drugim riječima na onekojih su svjesni učesnici društvenog života koji se njima služe, i onih koji nisusvjesni. Ο ovoj podjeli već je bilo riječi prilikom razmatranja koncepatafenomenološke sociologije. Ona je bliska razlikovanju unutrašnjih i spoljnihpojmova u teoriji socioloških modela Τ Ejbela.360 Karakteristike prve od ovihkategorija treba upotpuniti daljom diferencijacijom. "Sopstveni modeli"učesnika u društvenom životu ne služe samo

SOCIOLOGIJA KULTURE

za opis i razjašnjenja, već imaju i normativan karater.361 Isto, uostalom, važi i zaLevi-Strosove "spoljne" ili "statističke" modele, jer kada ih formulišu istraživačii budu uvedeni kao predmet društvenog iskustva, oni postaju, u izvjesnomdomenu, sopstveni modeli društva i mogu vršiti u odnosu na njegove određenekategorije i sredine normativne funkcije ili, u širem smislu, postaju društvenevrijednosti igrajući uloge kako normi, tako i ocjena.

Modelirajuće funkcije simboličke kulture biće nadalje razmatrane bezobzira na to da li je njihova osnova opštedruštvena i anonimna aktivnost, gdje jejezik manifestacija, ili se radi ο specijalnim djelatnostima stva-ralaca-pošiljalacaodređenih kategorija prenosa - naučnika, umjetnika, organizatora masovnezabave. Zato će pažnja biti usmjerena ka razlikovanju dvije kategorijemodelujućih funkcija - opisnih i razjašnjavajućih funkcija i, s druge strane,funkcija normiranja i ocjene.

U traganju za opštom karakteristikom različitih oblasti simboličke kultureKasirer je našao da je to funkcija otiska formi na okružujuću stvarnost. Ovuulogu podjednako vrše jezik, umjetnost, religija, nauka i filosofija. U skladu sasvojom inspiracijom - neokantovskim stanovištem ο ovim oblastimasimbolizacije, Kasirer je pisao: "Sve one žive u posebnim svjetovima-slikama,koji ne reflektuju empirijske podatke, već ih prije stvaraju prema sebisvojstvenim principima. Svaka od ovih funkcija stvara sopstvene simboličkeforme koje, ako i nisu identične sa intelektualnim simbolima, sigurno pripadajuistom rangu proizvoda ljudskog duha."362

Cąk se i u navedenom citatu ogleda priznavanje određene granice izmeđusaznajnih formi-modela i drugih oblika simboličke kulture, koji su konstruisaniuz mnogo više slobode. Kada se pođe van kantovskog stanovišta i prihvati da jefunkcija naučnog saznanja da preko modela reprodukuje promjenljive i njihoverelacije koje su bitne u stvarnosti, potrebno je naglasiti razliku između saznajnihfunkcija nauke i kreativne funkcije umjetnosti. Pored toga, može se prihvatiti dai jedna i druga stvaraju modele koji su svjesni stvarnosti kao činioca kojiodređuje principe njihovog preobražaja, odnosno manipulacije. Bekonova idejaznanja odnosi se upravo na ovu drugu funkciju nauke, ali su i neke teorijeumjetnosti također snažno isticale saznajne aspekte prezentativnog simbolizma,posebno, na primjer, ideja Suzan Langer.

360 T.Ejbel, Modeli usociologiji

361 Uporedi: A.Kloskovska, Uzori i modeli u sociološkim istraživanjima porodice.362 E.Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen

342343


Uzevši skupa, simbolička kultura modeluje čovjekovu društvenu stvarnostna dva načina: daje forme za shvatanje stvarnosti, za zajedničko konstruisanjenjene slike i objašnjenja zavisnosti elemenata i, s druge strane, daje forme zanjenu ocjenu i norme djelanja u njenim okvirima. Posebno u ovoj drugoj sferisimbolička kultura izlazi van okvira auto-teličnosti. Prva se može shvatiti kaopodređena drugoj i u odnosu na nju uslužna. To je očigledno u odnosu naznanje, kako u svakodnevnom obliku, tako i u naučnom. Analognu, mada nepotpuno identičnu situaciju imamo u oblasti umjetnosti, koja je prethodno bilarazmatrana kao najčistija realizacija kriterijuma autoteličnosti simboličkekulture.

Na umjetnost se odnosi upravo koncepcija sekundarnih sistema mo-delovanja koju razvijaju ruski semiotičari. Prema njihovom shvatanju analizatih sistema po svojim karakteristikama zahtijeva veoma pronicljivo i tehničkispecijalizovano ispitivanje umjetničkih i književnih kodova, uloge izabranihmitoloških ili književnih motiva, prirodnih jezika i njihovih izabranih aspekta ustvaranju stvarnih ili fantastičnih slika.363 Ona se kreće pretežno u ravnisintakse, slijedeći uzajamne odnose znakova u okviru sistema.

S pragmatičnog gledišta neophodni su iskorak iz analize samog teksta iispitivanje njegove realizacije u procesu komuniciranja. To je oblast teorije kojaje najteža i relativno je najmanje uznapredovala prema kriteri-jumimaempirijskih istraživanja, a pri tome je na najegzaktniji način povezana sasociologijom kulture. Uz dato stanje razvoja ove oblasti, već su formulisanebrojne propozicije tipologije osnovnih društvenih funkcija umjetnosti. Davidovnavodi četiri tipološke kategorije - kompenzirajuću funkciju, koja je povezanasa posredovanim doživljajima, saznajnu funkciju, moralnu i estetsku funkciju ustriktnom smislu.364

Može se očekivati širok konsenzus sudova u pogledu autoteličnogkaraktera prve i posljednje od navedenih kategorija. Druga može biti iautotelična i instrumentalna, jer je slična svim oblicima znanja, koji mogupredstavljati kako izvor satisfakcije lišene interesa, tako i oruđe praktično

363 Uporedi, na primjer, zbirku studija Vtoričnije modelirujuščije sistemi, kojasadrži rasprave iz semiotike kulture koje su posvećene paganskim elementima uslovenskoj hrišćanskoj terminologiji (B.A.Uspenski), hodočašćima kao tekstovima kulture(A.Arhipov), zamisli muhe kao književnog motiva (O.Ternovska), sirijskim citatima kojimase predstavlja đavo u slovenskoj literaturi (B.A.Uspenski) itd.

364 J.Davidov, Umetnost kao sociološka pojava

344

upotrebljive životne orijentacije. Kategoriju moralnog djelovanja umjetnostimoguće je, ako ne i isključivo, odrediti kao instrumentalnu. Upravo je o njojmoguće posebno kazati da modelujuće utječe u drugom među prethodnonavedenim značenjima modelovanja, nalazeći izraz u ocjenama i normama kojese neposredno prihvataju i realizuju u sferi društvene kulture.

Lav Tołstoj je stavljao naglasak upravo na ovu posebnu moralnu funkcijuumjetnosti, pa je u riječima naratora Krojcerove sonate izrazio pogled kojim seumjetnost gotovo izjednačava sa sistemom signala koji oslobađaju pozitivna ilinegativna društvena djejstva. Slično kao što zvuk vojne trube predstavlja signalza napad, tako i zvuči muzike mogu da predstavljaju poziv na brakolomstvo.Zbog toga je Tołstoj priznavao neophodnost stroge moralne kontrole umjetnosti,s obzirom na njene moguće društvene apele.

Predstavljeno stanovište je, naravno, suviše ekstremno da bi moglo da budeprihvaćeno. Elementi umjetnosti su simboli, a ne signali. Priznavanje moralnih iostalih instrumentalnih funkcija umjetnosti ipak pripada osnovnim tvrdnjamasvake sociologije kulture. Sa stanovišta teza koje smo prethodno prihvatilipotrebno je razjasniti u kakvom su one odnosu sa utvrđenim nerezidualnimkarakterom simboličke kulture i njenom autoteličnošću. Odgovor na prviproblem tijesno je povezan sa prih-vatanjem komunikativnog konceptaumjetnosti.

Simbolička kultura je definisana tako da je lišena interakcijskih residua, tj.da u svom glavnom komunikativnom aspektu u činu interakcije nemaodgovarajućih odzivnih elemenata koji se odnose na društvene uloge i pozicije,izuzev uloge pošiljaoca i primaoca poruke. Sama poruka ne posjedujeinterakcijski residuum ukoliko se prima u ravni autoteličnog, semiotičkogkontakta. Slušalac priče o razbojništvu ne učestvuje u zločinu, slično kao štočitalac Antigone ne učestvuje u njenoj žrtvi, čak i kada funkcija posredovanogdoživljaja doprinosi da se obojica u momentu primanja poruke identifikuju saherojima. Sličnu misao iznio je Osovski kada je pisao da nas u umjetnostiprivlači čovjek koji nas ničim ne ugrožava, niti nam može bilo čime pomoći.

Simbolička iskustva autoteličkog karaktera ne iscrpljuju se uvijek i upotpunosti u momentu njihovog trajanja. U ljudskoj ličnosti ona ostavljajutragove, vrše utjecaj čiji karakter i mehanizam je vrlo teško pratiti i, prema

345


tome, malo ο njemu znamo. On se, međutim, manifestuje u djelovanjima kojazadiru u sferu društvene kulture i kulture egzistencije. U društvenoj kulturidjelovanje čovjeka - na izvjestan način transformisanog umjetnošću, znanjem,igrom, filosofijom, religijom - stiče novu dimenziju. Ono dobija interakcijskiresiduum. U objema sferama ono postaje instrumentalno. S obzirom nadiferencirane, složene procese reprodukovanja simboličkih poruka, s obziromna njihov potencijalni informacijski volumen i polisemiju, utjecaj simboličkihiskustava, koja se u drugim sferama kulture manifestuju na instrumentalan ipraktičan način, ipak nije očigledan, jednoznačan, automatski. Nije nemogućeda slušalac Devete simfonije nije prije, ili poslije, učestvovao u ubistvu čovjeka,mada kao slušalac učestvuje u nečemu što predstavlja suprotnost tom činu.Simbolička iskustva ne vladaju ljudima na automatski i apsolutan način. Takvumoć ne posjeduje nijedan oblik semioze. Ona ne predstavljaju čak ni signale.Ali nisu ni neplodna u osnovnim oblastima ljudske egzistencije kojima upravljaprincip instrumentalnosti. Ona, naime, pripadaju činiocima koji formirajučovjekovu svijest.

Sa tom funkcijom asocirana je ideja vaspitanja putem umjetnosti, koju jeformulisao Herbert Rid. Suhodolski i njegovi saradnici razvijaju analognuproblematiku u široj ravni, povezujući je ne samo sa umjetnošću, već sa svimoblastima široko shvaćene stvaralačke djelatnosti čovjeka.365 Važan elementovog stanovišta predstavlja tvrdnja da se stavovi koje smo definisali kaoautotelične ne ograničavaju na sferu simboličke kulture, već da se mogurealizovati u oblasti proizvodnog rada - dakle, u sferi egzistencije i u sferidruštvenih odnosa.

Na ovom mjestu se, prije svega, razmatra predmet koji se u terminimasociologije definiše kao socijalizacija posredstvom simboličke kulture. Uprethodnim poglavljima opširno su određeni društveni okviri tog procesa.Njihovi pojedini elementi zasnivaju se, naravno, na interakcijskim residuima.Odnosi između stvaralaca, onih koji djela reprodukuju, organizatora i primalacakulture, kao društveni odnosi koji stvaraju okvir simboličke kulture,predstavljaju dio društvene strukture i oni su činilac određivanja mjesta u tojstrukturi koje slijedi iz uloge koju izvršavaju. Pri tome, to mjesto zavisi odprestiža koji se u društvu priznaje samim činom

365 B.Suhodolski, Lavirinti savremenosti; I.Vojnar, Vaspitne perspektive

umetnosti 346

učestvovanja u kulturi. Formiranje svijesti uslijed utjecaja procesa semioze je,dakle, društveno vrednovano i ta činjenica predstavlja jedan od motiva učešća usimboličkoj kulturi. On se, također, nadovezuje na težnju za definisanjemsamog karaktera simboličke kulture.

Ovakve težnje se realizuju u raznim oblicima institucionalnog djelovanja,ali također i više spontanim djelovanjem neorganizovanih grupa učesnika ukulturi. Institucionalizovani kanali organizacije kulture djeluju pomoćurazličitih metoda - inspiracije, selekcije, cenzure. Stvaraju objektivne uslove zarazlike u dostupnosti poruka prema ocjeni dopustivosti utjecaja njihovogsadržaja. Najuniverzalnije i posebno operativno sredstvo socijalizacije u oblastisimboličke kulture jeste prosvjetni sistem, koji koristi, u karikama koje određujedruštvo, aparat prinude. Upravo ovdje realizuje se "simbolička nadmoć"društva, koja dovodi do toga da se ovaj vid kontakta sa kulturom ne iscrpljuje uautoteličnosti, mada je ne isključuje.

Instrumentalnost kulture u školskom sistemu ima dvojak karakter. Onasvoje ishodište ima u socijalnoj situaciji učenika, koji prihvata elementesimboličke kulture saglasno zahtjevima učitelja, roditelja, radi sticanja ste-penaobrazovanja, radi promocije i radi svedočanstva o izvršenju školske obaveze.Instrumentalne zadatke školski sistem obavlja prema kriterijumu društva kojemtreba da obezbijedi priliv novih članova, koji su odgovarajuće kvalifikovani zaizvršenje različitih praktičnih zadataka, ali koji su istovremeno opskrbljenisumom informacija i doživljaja koji se smatraju kao neophodni za društvenuintegraciju. U prethodno navođenoj analizi činilaca razvoja kulture iznijeta jetvrdnja da se uslovi koji najviše doprinose tom razvoju oslanjaju na snažnoosjećanje potrebe za integracijom naroda. Ipak, djelovanje sistema prosvjete,slično kao i kod drugih institucija učestvovanja u kulturi, ne iscrpljuje se uinstrumentalnim funkcijama.

S druge strane, spontani kulturni pokreti, koji bi se a priori mogli smatratiza najčistija autotelična djelovanja, također se ne ograničavaju na ove funkcije ine stavljaju ih uvijek na čelo svog djelovanja. Primjer takvog tipa pojavapredstavljaju pokreti koji su obuhvaćeni nazivom kontrakultura. Oni imajuraznovrsnu genezu i manifestacije, ali im je izvjesna zajednička karakteristikaprincip generacijske regrutacije učesnika i neformalnost grupa, kao i masovan,ali neposredan, auditorijum. Kontrakultura predstavlja manifestaciju djelovanjamladih ljudi, povezanih u grupe vršnjaka

347


koje učestvuju prilikom grupnih javnih nastupa, koji predstavljaju povod zasnažnu ekspresiju njihovih stavova. U ovoj definiciji iscrpljuju se elementi kojisu zajednički za kompleks pojava obuhvaćenih tim nazivom.

S obzirom na temu razmatranja, bitne su osobine kontrakulture koje supovezane sa simboličkom kulturom u njenom pravom obliku. Nesumnjiva jepovezanost ovog pravca sa pojavama koje se odvijaju u savremenoj popularnojmuzici, u poeziji, teatru i slikarstvu. U svim nabrojanim oblastima, umjetničke iintelektualne manifestacije odražavaju, ipak, snažnu tendenciju u pravcuinstrumentalnog djelovanja u sferi društvenih odnosa. Ove tendencije također suposebno istaknute u sociološkim teorijama koje se odnose na čitav komplekspojava i koje se povezuju sa izdvajanjem "ustanovljene" kulture, istovremenopokušavajući da ih sačuvaju od zajedničkog imena.366

Faktička unutrašnja nejednoobraznost ovog kompleksa navela je Vilenerana razdvajanje pojava koje se obično u striktnijem smislu vezuju zakontrakulturu, nego za antikulturu.367 Kontrakultura je usmjerena protivustanovljenog poretka da bi na njegovo mjesto postavila sopstvene, u odnosu nataj poredak opozicione principe i vrijednosti. Antikultura se zadržava na samojnegaciji, iscrpljuje se činom odbacivanja. Oba izdvojena pojma mogu seodnositi podjednako na neposrednu, instrumentalnu primjenu u sferi ideologije ipolitičke borbe, kao i na simboličku kulturu u pravom smislu i u granicamapojava svojstvenih kulturi.

Ostajući u ovoj drugoj ravni, možemo ukazati na sličnosti kontrakulture iantikulture sa tokovima avangardne umjetnosti i kritike na prijelomu XIX i XXvijeka. Sa tim sličnostima istoričari te epohe povezuju novu popularnostfuturista, dekadenata, formista među omladinom druge polovine XX vijeka.368

Ipak, društvena baza oba pokreta znatno se razlikuje. Ona je bila veomaograničena, takoreći zatvorena unutar kruga umjetničke ciganerije na izmakuepohe. Oblik kontrakulture danas ima znatno širu društvenu osnovu, što jerezultat opšteg napretka demokratizacije. Kao rezultat toga imamo da su danaselementi društvenog protesta,

bilo da teže rekonstrukciji ili destrukciji, i koji su instrumentalno orijenti-sani,znatno jači i da igraju veću ulogu u odnosu na elemente, imanentne simboličkojkulturi, kritike i stavova koji se odnose na umjetničke, naučne i filosofskeparadigme.

Istina je, također, da su umjetnici avangarde vidjeli srodstvo izmeđusopstvenog djelovanja koje je težilo revolucionisanju umjetnosti i revolu-cionarnih tokova sopstvene epohe i da su tražili puteve neposrednog kontakta saradničkim masama. U slučaju pokreta koji su čisto estetski i koji operišuumjetničkim konvencijama koje su nove i teške za prijem, kao što je formizamu slikarstvu, bio je to utopijski poduhvat u svom vremenu.369 Tako jerevolucionarnost ovih kulturnih djelovanja ostala zatvorena u čisto umjetničkegranice, unutar autotelične sfere simbolizacije.

Ideologija kontrakulture druge polovine XX vijeka našla je svoj izraz umasovnim pokretima i manifestacijama omladine na Zapadu. Kako za sadaizgleda, ona nije izazvala dubok i trajan utjecaj na društvenu infrastrukturu, alije ipak za isvjesno vrijeme uskovitlala i uzbudila društveni život, poremetilaustanovljeni poredak, mada ga nije uništila.

• Prethodno smo naveli dva tipa pojava simboličke kulture, koji su izvanprincipa autoteličnosti i koji su usmjereni ka realizaciji instrumentalnihzadataka. U prvom slučaju bilo je to djelovanje koje je svoj izvor imalo uustaljenim institucijama kulture koje su bile povezane sa postojećim društvenimporetkom, a koji je u simboličkoj kulturi tražio izvore za integraciju čitavogdruštva, uz zadržavanje izvjesne kanonske dobiti i njeno umnožavanje premaustaljenim pravilima. Ovdje se društvo koristi kulturom kao sredstvom pripremesvojih članova za praktično korisne funkcije. U drugom slučaju simboličkakultura je trebalo da bude oruđe u organizaciji borbe sa ustaljenim poretkom, au najmanju ruku oruđe izražavanja protesta prema njegovoj prirodi.

Rasprostranjenost i značaj prvog tipa instrumentalne primjene simboličkekulture i intenzivnost i stihijnost djelovanja drugog tipa navode na postavljanjepitanja kakva je, u ogledalu tih činjenica, uloga autoteličnosti

366 T.Roszak, The Making of a Counterculture; AJavlovska, Putevi kontrakulture; E. iF. Riškov, Između utopije i upitanosti

A.Willener, Culture, contre-culture, anti-culture a - Tere d'industrie culturelle.Referat na simpozijumu posvećenom modelima civilizacije, Burgos 1979.

367 Uporedi: A.Važik, Čudna istorija avangarde.

348

369 To se posebno odnosi na grupu likovnih umjetnika (umjetnici revolucionari) tokomdvadesetih. Mnogi pjesnici tog vremena zaista su uspostavili kontakt sa radničkimpokretom, ali ne putem svog najavangardnijeg stvaralaštva. A.Zavada, Futuristička vizijamasovnog primaoca umetnosti; M.Zavorska, Futuristička koncepcija umetnosti za mase;A.Turovski, U krugu konstruktivizma.

349


simboličke kulture, da li je osnovano zadržavanje prethodno prihvaćenogaksiološkog kriterijuma za njeno izdvajanje. Odgovor na ovo pitanje mora imatidjelimično hipotetički karakter, jer zahtijeva dalja produbljena istraživanjapragmatičnog aspekta kulture. Međutim, u svjetlu aktualnih koncepcija iempirijskih podataka moguće je dati bar skicu definicije funkcije autoteličnostikao neophodnog elementa punog djelovanja simboličke kulture.

U vezi s tim, vrijedi citirati stanovište Herberta Markuzea o prividnojparadoksalnosti njegovog položaja kao priznatog ideologa pokreta instru-mentalne kontrakulture. U skicama iz šezdesetih godina, posebno u Prim-jedbama o redefiniciji kulture, Markuze oštro suprotstavlja kulturu i civilizaciju,što podsjeća na opoziciju tih pojmova u Spenglerovoj teoriji. Kultura jedefinisana kao oblast nesputanosti, slobode i neoperacionalne misli, suprotno odoperacionalne, odnosno instrumentalne civilizacije. Glavna misao, koja jeoriginalna u odnosu na Spenglera, odnosi se, međutim, ne na komercijalnueksploataciju kulture, koja je svojstvena civilizaciji, već na administrativnuideološku eksploataciju, koja je povezana sa spoljašnjim procesom znatnogširenja nekada elitnih sadržaja.

Takvoj zloupotrebi simboličke kulture Markuze suprotstavlja funkcije kojesmatra realizacijom autentičnih ciljeva kuture. To su autotelične funkcijeknjiževnosti, umjetnosti, muzike, odnosno humanističke kulture, koje su iznadsvih oblika naučne spoznaje prirode. U preporodu takve kulture vidio jeMarkuze nadu za oslobođenje svijeta iz okova organizacije aktualnogdruštvenog poretka i za oslobađanje od alijenacije kao posljedice teorganizacije.370 Ovaj stav je po svojoj prirodi utopijski, ako treba da značipostulat zamjene organizacije složenih civilizovanih društava spontanimučešćem u autotelično doživljavanoj kulturi. Podjednako utopijski karakterimale su i pretpostavke pokreta kontrakulture, koji su se sami pretvorili uorganizacije koje se bezuspješno - metodama instrumentalnih terorističkihakcija - bore za uspostavljanje novog poretka, kao i pokreta antikulture, čije supristalice pasivno povukle na margine makrostrukturalne organizacije društva.

Opravdanje prihvatanja autoteličnosti kao kriterijuma za izdvajanje i kaofunkcije simboličke kulture mora se, sa pragmatičkog stanovišta, tražiti ne izvanorganizacije same kulture i društva koje je realizuje, već

370 H.Marcuse, Culture et societe

350

unutar nje. Autoteličke motivacije i momenti autoteličkih iskustava pri tome nesamo da izgledaju mogući u okviru instrumentalnog funkcioni-sanja kulture,već su, zapravo, neophodni za njegovu realizaciju. Upravo to je imao na umuOsovski, kada je pisao da ako čovjek nešto čini radi same umjetnosti, to neznači da to čini samo radi umjetnosti. On je naveo vrlo jednostavno, apronicljivo, glavne društvene funkcije umjetnosti, čija realizacija zahtijevaupravo autotelične doživljaje.371

Osovski je naveo pet glavnih kategorija društveno pozitivnih utjecajaumjetnosti - njenu funkciju moralnog i psihičkog "pročišćenja", produbljivanjezajedničkog života ljudi zahvaljujući formiranju društvenih veza lišenihinteresa, produbljivanje intelektualne imaginativnosti i emotivne osjetljivosti,utjecaj koji današnjim jezikom može biti definisan kao razvijanje stavovadruštvenog angažmana i formiranje stvaralačkog stava. On je uzeo u obzir imogućnosti društveno negativnog instrumentalnog utjecaja umjetnosti. Krajnjismjer djelovanja umjetnosti nije uvijek jednostavno odrediti, jer on zavisi odvrlo složenih psihosocijalnih uslova prijema, interpretacije i prethodnih stavovakoji prate recepciju. Iz tih razloga, pri sadašnjem stanju znanja, nije lakoodgovoriti na pitanje, koje praktičari često formulišu, o prirodi djejstvakonkretnih poruka kulture i odgovarajućem izboru sredstava koja bi trebalojednostavno i nepogrešivo da vode ka dostizanju željenog utjecaja.

Ipak je moguće tvrditi, sa znatnim stepenom sigurnosti, da intenzitetautoteličnog doživljaja povećava vjerovatnoću djelovanja i u sferi instru-mentalnih posljedica kulture, bar posmatrano na velikom uzorku kojiomogućava primjenu računa vjerovatnoće. Težeći praktičnoj efikasnosti,vrijedi, dakle, voditi računa o autoteličnim aspektima djelovanja simboličkekulture.

Ostajući organizacija simboličke prinude, škola stvara situacije širokih iraznovrsnih kontakata sa kulturom, bez kojih mnogi ljudi možda nikada ne bidošli do potencijalnih izvora najličnijih, lišenih interesa, kulturnih iskustava.Doživljaji koji pri tome nastaju predstavljaju najbolje sredstvo maksimizacijeefikasnosti instrumentalnih zadataka obrazovanja. Dodiri sa kulturom izprofesionalnih ili snobovskih razloga, ili s obzirom na običaj i očekivanja kojasu u vezi sa društvenom pozicijom, također pružaju

371 S.Osovski, Osnovi estetike, Dela, tom 1, skica O vaspitnim potencijama umetničkogstvaralaštva, str. 347-8

351


autotelične doživljaje i ovi momenti su važni čak i za unutrašnje iskustvočovjeka. U oblasti naučne djelatnosti čista spoznajna pasioniranost predstavljaneizmjerno važan činilac postizanja željenih rezultata, ali obično ne bi biladovoljna za preduzimanje i dovođenje do kraja složenog spoznajnog zadatka, sobzirom na psihičke, društvene i materijalne uslove ove oblasti aktivnosti.

Snažno internalizovana simbolička kultura može postati oruđe praktičnogdjelovanja time što, vršeći motivacione funkcije, određuje jedan od elemenatadruštvene ili tehničke situacije. Međutim, to nije činilac koji može naproizvoljan način da modifikuje druge elemente. Definicija situacije koja jeizvršena pod utjecajem simboličke kulture može snažno da djeluje na ljudskepostupke, ali u suštini ona nema utjecaja na to u kakvom su međusobnomodnosu ostali elementi spoljašnjeg situa-cionog sistema prema onome kojidefiniše. Autoteličnost kulture igra, međutim, veliku ulogu u multiplikacijimotivacione snage postupanja.

Vraćajući se na primjer Fausta, koji smo citirali u VI poglavlju, možemose podsjetiti da je iskustvo "najvišeg trenutka" svog života on imao upravo ondakada je realizovao djelo velikog instrumentalnog, društvenog značaja. Činjenicada se ovaj primjer odnosi na književnu fikciju ne oduzima mu psihološku istinu.Izraz priznavanja te istine predstavlja uvođenje faus-tovskog tipa ličnosti ufilosofske, psihološke i antropološke teorije.

Tipologija kultura koja se nadovezuje na tipologije ličnosti, predstavljaodgovor na suprotnu praksu, koja je zasnovana na karakterizaciji ličnosti kaoodrazu kulturnih monolitnosti koje su svojstvene narodima, klasama ilidruštvenim sistemima. Koncepcija habitusa, koju je formulisao Pjer Burdije,predstavlja primjer detaljno razvijenog i teorijski prefinjenog stanovišta, kojepriznaje unutrašnju monolitnost čitavih kulturnih kompleksa koji su svojstveniklasama u razvijenim kapitalističkim društvima. Ove principe u čistom i, reklibismo, prepariranom obliku izražava simbolička kultura, koja je definisana kaolegitimna, prava sfera kulture. Saglasno sa ovom koncepcijom, u umjetnosti,znanju, razonodi treba da bude sadržan isti skup kriterijuma distinkcije, ilidiferencijacije, koji definiše karakter rada, oblike društvene djelatnosti, stečenenačine ponašanja, izbor i korišćenje predmeta svakodnevne upotrebe koji susvojstveni praksi svake klase.

Burdije izvodi svoje stanovište iz bogate filosofske tradicije, polazeći odLajbnica, Kanta, fenomenologa i egzistencijalista. On svoje teze također

352

podupire bogatim empirijskim materijalom, koji smo predstavili u prethodnimpoglavljima. I pored atraktivnosti prezentiranih teza, sučeljavanje sa drugimsavremenim koncepcijama, kao i sa drugačijim istraživačkim materijalom,izaziva sumnje u monolitnost i posljedice klasnih tipova kulture.

Nije to pitanje o jednom teorijskom konceptu nekog izuzetnog autora, većje pitanje o čistoti stilova života savremenih društava, ili bar pitanje stila usimboličkoj kulturi. Abraham Mol je, definišući savremenu kulturu kaomozaičnu, primijetio da njene osobine izmiču pokušajima jasne diferencijacije idefinicije jednoobraznosti principa. Istraživanja koja su rađena u Poljskoj,jednoj od zemalja koje prolaze kroz duboke društvene promjene, koja je bogataprocesima dekompozicije i nove kompozicije osobina klasnih skupina, prije supokazala nejednorodnost i fluidnost, nego izrazite klasne razlike. Samahomogenizacija mnogih oblasti savre-mene kulture, svojstvena posebno njenomtrećem sistemu, u određenim oblastima doprinosi preplitanju prakse kulturerazličitih društvenih kategorija, uz istovremeno razilaženje u drugim.

Upravo autotelični karakter simboličke kulture čini mogućom većuproizvoljnost u ovoj oblasti kulture, pa time i raznovrsnost izbora u poređenjusa kategorijama striktno determinisanim uslovima egzistencije i residuimadruštvene interakcije. Simbolička kultura predstavlja sferu sa relativnonajvećom slobodom. To je ipak relativna sloboda. Pojam autoteličnosti exdefinitione isključuje, uz ovdje prihvaćeno shvatanje, prinudu koja bi moralaponištavati sposobnost i spremnost doživljaja, lišenih interesa, "života utrenutku".

Može se prihvatiti da ova tvrdnja nije u suprotnosti sa idejom simboličkepremoći. Kultura koja je nametnuta pod pritiskom, na primjer školskog sistemaili snobovske motivacije, može vremenom postati predmet autentičnihautoteličnih doživljaja. To otvara put najsuptilnijim ideološkim manipulacijama.Ono što postaje autotelično, može djelovati uprkos objektivnim interesima nekedruštvene kategorije, ali ne i uprkos faktičkim subjektivnim interesovanjima ivrednovanjima. Razmatranja o mehanizmima simboličke premoći u shvatanjimaBurdijea vode ka pomalo sofističkim zaključcima o mogućnosti simboličkogoduzimanja slobode u osjećanju slobode, pri čemu mehanizam oduzimanjaslobode nije postao dio svijesti svog predmeta. Istorijska i sociološkaistraživanja ipak

353


upućuju na zaključak da je takva situacija rijetko trajna i opšta međudruštvenim kategorijama na koje se odnosi.

Ideološka manipulacija, kada se razmatra iz ugla subjekata koji jesprovode, može imati također subjektivno autoteličnu, a objektivnoinstrumentalnu funkciju. U prvom slučaju motiv za njenu primjenu jeste težnjaka širenju i učvršćivanju vrijednosti koje se smatraju dragocjenim same po sebi.U drugom slučaju popularisanje vrijednosti predstavlja samo derivativnuosnovu težnje ka širenju vlasti nad ljudima i raspolaganja stvarima.

Tijesna povezanost instrumentalnosti i autoteličnosti u funkcionsanjusimboličke kulture često otežava definisanje situacije njenog prenosa i prijema.

Instrumentalnost i autoteličnost tijesno su, dakle, isprepletene ufunkcionisanju simboličke kulture.

Primjer takvog njihovog složenog povezivanja predstavlja narodna kultura,posmatrana iz tog ugla, koju je Osovski povezivao sa pojmom ideološkeotadžbine. Saglasno sa ovim shvatanjem, ideološka otadžbina narodne grupeobuhvata cjelinu stavova i njihovih korelata prema zajedničkom fonduprostornih, umjetničkih, intelektualnih, ideoloških i religioznih simbola koji sesmatraju proizvodom i nasljeđem grupe.372 Snažna internalizacija ovihvrijednosti dovodi se u vezu sa ubjeđenjem ο njihovom posebnom odnosu sasopstvenom grupom, sa njenom istori-jskom sudbinom, karakterom, načinomdjelovanja. Odnos prema tim vrijednostima kao prema sopstvenim, madakolektivnim, ima dvojak utjecaj, koji se manifestuje u sferi individualnihdoživljaja i samoocjene pojedinaca, kao i u oblasti društvene kulture, u njenimvezama sa drugim članovima grupe.

Jedan od socioloških termina sa dugom tradicijom, koji je predložioGidings, definiše "osjećaj za mi" kao glavni činilac grupnog zajedništva.Upravo taj osjećaj dozvoljava pojedincu da se identifikuje sa cjelinom sim-boličkog naslijeđa naroda i da odatle crpi lično zadovoljstvo. Halasinjski jeodredio osjećanje ponosa kao glavni princip pripadnosti narodu. Izvor togosjećanja je lična identifikacija sa rezultatima kolektivnog istorijskog djelovanjanarodne zajednice kao sa "ličnim" dostignućima. Simboličke

vrijednosti predstavljaju jedan od rezultata djelovanja u odnosu na koje je toosjećanje posebno osnovano, jer učesnik-primalac zaista učestvuje u stvaranju,saglasno sa komunikativnom koncepcijom kulture. Najčistiji autotelični oblikovih iskustava istovremeno vrši psihološku funkciju od velikog značaja zasamopotvrđivanje jedinke, daje joj osjećanje ukorijen-jenosti i oslonca naspoljašnju stvarnost. Analiza ličnih dokumenata koju je izvršio Halasinjski uMladom pokoljenju seljaka, pruža brojne primjere funkcionisanja ovogpsihološkog mehanizma u životu seoske omladine.373 Ova omladina je stjecalaosjećaj za sopstvena prava zahvaljujući učešću u narodnoj kulturi i stjecanjusvijesti o sopstvenoj vezi sa njenim vrijednostima. Pronalaženje sebe samogaunutar narodne kulture dovelo je do upi-tanosti o porodičnim i lokalnimautoritetima, do svijesti o sopstvenoj građanskoj i klasnoj pripadnosti, djelovaloje, dakle, na instrumentalan način u važnoj oblasti društvenih odnosa.

S druge strane, osjećaj za kulturno zajedništvo predstavlja činilacintegracije u okviru narodne skupine. Ideološka otadžbina kao kompleksvrijednosti koje su refleksivno postale dio svijesti i običajna veza putem navika,koja je djelimično nerefleksivna, realizujući se u djelovanju, a posebno u jeziku,predstavlja značajan činilac posredovanja u društvenim odnosima, u saglasnostije sa vezom sopstvene grupe, mada ovu vezu ne iscrpljuje.

Odnos prema vrijednostima koji se izražava preko njihovog prih-vatanja iosjećaja reflektuje se na njihove pristalice i na njihove oponente. Na taj načinjačaju antagonizmi ili veze na drugim principima, koji su zasnovani u sferi čistodruštvenih povezivanja, interesa, kulture egzistencije. Također je mogućkonflikt vrijednosti u ove tri sfere. Čak i u takvom sistemu, zajednicasimboličkih vrijednosti modifikuje i obuzdava tok konflikta. To se odnosi kakona narodne skupine, tako i na druge zajednice vrijednosti. Tendencija kaprenošenju stavova prema vrijednostima na društvene odnose u vezi je sanačinom postojanja vrijednosti čija egzistencija zavisi od njihovog priznavanja.Utvrđivanje društvene zajednice vrijednosti učvršćuje ubjeđenje o ispravnostisopstvenog izbora, utvrđuje samu vrijednost intenzifikujući njeno djelovanje. Uvezi sa tim, odbacivanje sopstvenih vrijednosti od strane drugih osjeća se kaolična

372 S.Osovski, Sociološka analiza pojma otadžbine i druge studije, u: Pitanja društvenepsihologije, Djela, tom 3

354

373 J.Halasinjski, Kultura i narod; isti autor, Mlado pokoljenje seljaka; isti autor, Na-rodna masa i narod i druge studije, u: Revolucija mladosti

355


ugroženost. Medijatorska funkcija vrijednosti prema društvenom povezivanjunije, dakle, lišena interesa u čistom smislu, uz široko razumijevanje interesa kojiobuhvataju autotelične vrijednosti. Ona nije ni svemoguća. Njena uloga ukofliktima sa interesima koji imaju rezidualni karakter mora biti predmetempirijskih analiza.

Moguće je navesti primjere ljudskog ponašanja koji su određeni odnosomprema simboličkim vrijednostima u većem stepenu negoli prema drugimaspektima koji su u vezi sa društvenom kulturom ili kulturom egzistencije.Dirkemova studija ο samoubistvu kao svoj predmet ima krajnju situacijuneodoljivog motivacionog djelovanja simboličkih vrijednosti, koje je posebnovidljivo u slučajevima altruističkih samo-ubistava, koja potvrđuju vezu savrijednostima grupe po cijenu žrtvovanja života. Ovaj primjer se ipak odnosi nasituaciju striktne veze između simboličkih i društvenih vrijednosti.

Zato su modelujuće funkcije simboličke kulture posebno istaknute uprimjerima njenih dominirajućih utjecaja u situaciji razilaženja između pravcaneposrednog djelovanja društvenih uslova i karaktera simboličkih poruka.Saglasno sa koncepcijom autoritarne ličnosti koju je razvio Adorno, ideološkedeklaracije demokratizira su neefikasne u situaciji kada struktura grupe, aposebno priroda socijalizacije u porodici, formira ličnost sa reakcionarnim,antidemokratskim reakcijama.374 Adornova studija daje brojne primjere sličnihoperativnih situacija, između ostalog i metodom individualnih slučajeva. Ipak,upotrebom slične metode mogu se pokazati frapantni slučajevi u kojima suutjecaji demokratskih i liberalnih vrijednosti, koji su prenošeni simboličkimputem, efikasno djelovali na formiranje ličnosti, uprkos realnim uslovimadruštvene situacije koji su navodili na autoritarnost.375 Putem učešća uformiranju ličnosti, u modelo-vanju realnih obrazaca ljudskog ponašanja,simbolička kultura prelazi u sferu društvene kulture i također predstavljadovoljan uslov za definisanje rezidualnog sloja te kulture - ona vršiinstrumentalan utjecaj.

Ova tvrdnja ne predstavlja nedosljednost u odnosu na prihvaćenu definicijusimboličke kulture. Već je bilo riječi ο tome da njena auto-teličnost predstavljauslov njoj svojstvenog, sekundarnog instrumentalnog djelovanja. Niti je usuprotnosti sa, ovdje više puta istaknutom,

Th.WAdorno (et al), The Authoritarian PersonalityA.Moskovska, Oslovljavanje stavova kulturom

opozicijom prema pansemiotizmu. Tvrdnja da simbolička refleksija mora daprati svako ljudsko djelovanje i da ponekad može vršiti načelan utjecaj narealno, nesimboličko djelovanje, ne znači da simbolizam predstavlja suštinu tihdjelovanja.

U knjizi je data formulacija da simbolička kultura nije svemoćna kaočinilac praktičnog djelovanja, niti je bespomoćna u odnosu na njega. Stanovištekoje je određeno na ovaj način ima, nesumnjivo, ograničenu spoznajnuvrijednost, ali ono služi kao heuristički princip koji određuje ishodišnu tačkuistraživanja, određuje u kakvim konkretnim uslovima i u kom kvantitativnomodnosu simbolička kultura postaje samostalan ili prateći činilac uslovljavanjainstrumentalnih djelovanja.

Pojmovno razlikovanje instrumentalnosti i autoteličnosti, pri takvomshvatanju, ostaje važno u pragmatičnoj analizi kulture. Praktično je korisno neizgubiti ni jedan od ovih aspekta, a u izvjesnim neizbježnim slučajevimadefinisati potrebu i uslove odustajanja od jednog u korist drugog. Autoteličnostnije istovjetna sa nadređenošću prema drugim aspektima kulture i nemaneposredan izraz u hijerarhiji kulturnih vrijednosti. Kad je u pitanju nauka,moguće je još lakše utvrditi vezu između pravog znanja, dubokog, potpunog,koje najbolje odgovara istraživačkoj pasiji, sa mogućnošću efikasnije naučneprimjene. Umjetnost posmatrana, prema definiciji Osovskog, kroz kriterijumljepote, a ne artizma, teško da podliježe hijerarhizaciji prema sličnom principu.

Institucionalni kriterijum kulturne hijerarhije, koji je formulisan na drugommjestu, zasnovan je na principima vrednovanja koji su određeni s obzirom naprestiž institucija koje prenose kulturu.376 On je favorizovao organizacioniporedak realizacije kulture i time bio pogodan za sociološke metode analize.Ipak, on naginje ka konzervativizmu ocjena i ne odgovara u potpunostiprimaočevom obuhvatanju kulture kao procesa komuniciranja.

Mjera autoteličnih vrijednosti kulture sadržana je, poslije svega, ukarakteru pošiljaočeve i primaočeve spoznaje. U svjetlu sadašnjeg stanja znanjaizgleda da intenzivnost tih doživljaja ne odgovara tačno nivoima kulturnihvrijednosti koje su određene institucionalnim kriterijumima. Ova tvrdnja navodina relativističke zaključke. Parafraziranjem rečenice Platonovog Protagoremože se, u vezi s tim, reći da čak i kada su sve

376 A.Kloskovska, Masovna kultura

356 357

Antonjina Kloskovska _______________________________________________________

pojedinačne formulacije prema kriterijumu autotelične ocjene simboličkekulture podjednako tačne, nisu sve podjednako dobre. Stav da doživljajigrafomana i njegovih čitalaca mogu imati autoteličan karakter, ne značisaglasnost sa tvrdnjom da su oni sposobni da maksimiziraju ljudske mogućnostiu oblasti učešća u kulturi. Sumnjive, dakle, izgledaju njihova trajnost iefikasnost kako u autoteličkoj, tako i u instrumentalnoj ravni.

Instrumentalna uloga simboličke kulture u ovoj knjizi je definisana kaosekundarna. To ne znači da je ona shvaćena kao manje važna. Naprotiv. Saopštesociološkog gledišta upravo ta funkcija jeste najvažnija. Ona ovdje nijepredstavljena na potpun način, jer zahtijeva poseban, opširan zahvat, kojem biprethodila nova empirijska istraživanja. Funkcije simboličke kulture udruštvenoj kulturi biće predmet narednih radova. Osobenost tih funkcijazasnovana je, naime, na njihovoj prvobitnosti, neophodnosti autoteličkogdoživljaja vrijednosti koje nisu rezultat biološke nužnosti, već predstavljajuatribut života svojstven kapacitetu čovjeka.

U simboličkoj sferi nove vrijednosti stvaraju potrebe znatno šireg opseganego u sferi kulture egzistencije. Muzikalno uho, osjetljivo oko, bez muzike ibez likovne umjetnosti kao elemenata dostupnih u svijetu kulture, ostaju samonerealizovana potencija. Nivo, složenost i bogatstvo mogućnosti zadovoljavanjaodređuju, dakle, potencijalni kvalitet i mnoštvo doživljaja. Sto je bogatije, višediferencirano i složenije stvaralaštvo, to su veće i šanse njegovog punijeg,složenog doživljaja, to su veće mogućnosti dostizanja stanja dostojnog života utrenutku, koji zaslužuje trajanje.

358

Bibliografija

- Adorno Th. W, Filosofija nove muzike, Warszawa, 1974.- Adorno Th. W. et al., The Authoritarian Personality, New York 1950.- Adorno Th. W, Einleitung in die Musiteoziologie, Frankfurt 1962.- Advances in the Sociology and Language, red. J.A.Fishman, The Hague 1972.- Allen F.R., Socio-cultural Dynamics. An Introduction to Social Change, New

York 1971.- Altiser L., Balibar E., Čitanje "Kapitala", Varšava 1975.- Amacker R., Linguistique Saussurienne, Geneve 1975.- Archibald WE, Symbolic Interaction Theory: A Critical Review and Reformula-

tion, "Zeitschrift für Soziologie" 1972, nr 3.- ArnhajmR., Umetnost i percepcija gledanjem, Warszawa 1978.- Arnoldov, A.I., Socializm i kuljtura, Moskva, 1962.- Arzakanian C.G., Kuljtura i civilizacija: problemi tjeorii i istorii, "Viestnik

Istorii Mirovoj Kulturi" 1961, nr 3.- Auerbah Ε., Mimesis. Stvarnost predstavljena u književnosti Zapada,

Warszawal968.- Bagbi E, Kultura i istorija, Warszawa 1975.- Bahtin M., Stvaralaštvo Fransoa Rablea, Kraków 1975.- Bahtin M., Voprosy literatury i estietiki, Moskva 1975.- Bahuž ]., Kako su čitane pripovetke Juzefa Koženjovskog, u: Preoblemi prijema i

primalaca, red. J.Slavinjski, Wroclaw 1977.- Baller E.A., Priejemstvienost ν razvitii kuljturi, Moskva 1969.- Barkow J.H., Human Ethology and Intra-Individual Systems, "Social Science

Information" 1977. nr 2.- Bart R., Mit i Znak, Warszawa, 1970.- Barthes R., Le degre zero de l'ecriture. Elements de semiologie, Faris 1964.- Barzun ]., Pleasure of Music, New York 1951.- Basin E.J., Semiotičeskaja filosofija iskustva, Moskva, 1973.- Baudrillard J., Pour une critique de l'economie politique du signe , Paris 1972.- Ben-David J., The Scientist's Role in Society, Englewood Cliffs 1971.- Bendiks R., MaL· Veber, Warszawa 1975.- Bendix R., Lipset S.M., Class, Status and Power, Glencoe 1957.- Benedict R., Obrasci kulture, Warszawa 1966.- Bennett I.W, Thais G., Survay Research in Anthropological Field Work, u:

HMCA.

359


Benveniste E., Problemes de linguistique generale, Paris 1966.Berkhofer B., Clio and the Culture Concept: Some Impressions of a ChangingRelationship in American Historiography, u: ICSSBernstein B., Class, Codes and Control, torn 1, London 1971; tom 2, London1973; torn 3, London 1975.Bernstein B., Family, Role System, Communication and Socialization (mimeo.).Bistroń J., Književna publika, Warszawa 1938.Bistroń J., Kultura naroda, Warszawa 1936.Boas F., Mind of the Primitive Man, New York 1938.Bogart L., he controle de mass media, "Communications" 1969, nr 14.Bogatirjev PS., Semiotika narodne kulture, Warszawa 1979.Bohannan R, Umetnik Tiv, u: Etnologija, Izbor tetetova, red. Z.Sokolevič,Warszawa, 1969.Bohannan R, "Conscience Collective" et Culture, u: E.Durkheim (et al.), Essaysin Sociology and Philosophy, red. K. Wolf, New York 1960.Bokszafiski Z., Mladi radnici i kulturni napredak, Warszawa 1976.Bourdieu R, C.Passeron La reproduction. Elements pour une theorie duSysteme d'enseignement, Paris 1970.Bourdieu R, La distinction. Critique sociale du jugement, Paris 1979.Bourdieu R, Saint-Martin M.de, Anatomie du goöt, "Actes de la Recherche enScinces Sociales" 1976, nr 5.Braga G., The "System of Communication" as an Intermediary Structurebetween Society and Culture, Roma 1970.Brikner Α., Istorija poljske kulture, tom 3, Warszawa 1958.Brikner Α., Kultura, pismenost, folklor, Varšava 1974.Bristiger Μ., Muzikologija i lingvistika, u: Muzika u Jtonfefcfu kulture,Warszawa 1978.Buczyriska-Garevicz Η., Znak, značenje, vrednost. Skice ο američkoj flosofiji,Warszawa 1975.Buck G., La structure de l'experience hermeneutique et le probleme detradition, "Social Science Information", 1976, nr 2/3.Buckley W, Sociology and Modern System Theory, Englewood Cliffs 1967.Bullowa M., When Infant and Adult Communicate, u: OBFFI.Burke K., A Grammar of Motives and Rhetoric of Motives, Cleveland 1962.Burszta J., Kultura naroda. Narodna kultura, Warszawa 1974.Bużyński T., Oszyński Z., Grotowski i njegova laboratorija, Warszawa 1980.Cackowski Z., Teorija identiteta, Warszawa, 1980.Caillois R., Lesjeux et Ies hommes, Paris 1958.Casirer E., Esej o čoveku. Uvod ufilosofiju kulture, Warszawa 1971.Cassirer E., Philosophie der Symbolischen Formen, Berlin 1923; engleskoizdanje The Philosophy of Symbolic Forms, torn 1-2, New Haven.

- Charpentereau J., Le livre et la lecture en France, Paris 1968.- Childe V.G., What Happend in History, London 1942.- Chomsky N.A., Language and Mind, New York 1968.- Cicourel Α., Method and Measurement in Sociology (1964), u: NDST.- Constructivism in Poland 1923-1936, red. R. Stanisławski, Stuttgart 1973.- Cook D., The Language of Music, Oxford 1962.- Cooley Ch.H., Human Nature and the Social Order, New York 1908.- Cultural Plicy in Hungary, Paris 1974.- Czarnowska M., Kvantitativni razvoj poljskog izdavačkog podreta 1501-1965,

Warszawa 1967.- Czarnowski S., Djela, tom 1-5, Warszawa 1956: tom 1, Studija iz istorije kulture;

tom 2, Studija iz istorije misli i društvenih poL·eta; tom 4, Kult heroja i njegovadruštvena osnova. Sveti Patrik narodni heroj Irske; tom 5, Publicistika.

- Čitalaštvo štampe na selu, Kraków 1969.- DavidovJ., Umetnostkao društvena pojava, Warszawa 1971.- Dewey J., Human Nature and Conduct, New York 1922.- Dimaggio R, Useem Μ., Social Class and Art Consumption, "Theory and

Society" 1978, nr 2.- Dioniżniak R., Kulturna diferencijacija društva u gradovima, Warszawa 1969.- Dixon K., 7s Cultural Relativism Self-refuting?, "The British Journal of

Sociology" 1977, nr 1.- Dobrowolski Κ., Studija društvenog ževota i kulture, Wrocław 1967.- Driver H.E., Chaney R.R, Cross-cultural Sampling and Galton's Problem, u:

HMCA.- Društveni slojevi i društveni razvoj. Izbor članaka. Izbor i red. S.L Andrzejewski, J.

Ostaszewski, London 1964.- Dufrenne M., La personnalite de base. Un concept sociologique, Paris 1953.- Dufrenne Μ., L'art est-il language?, "Revue d'Esthetique", 1966 nr 1.- Duhovij mir razvitogo socialističeskovo obščestva, red. A.I. Arnoldov, Moskva

1977.- Duncan H., Communication and Social Order, London 1963.- Duncan H., Sociology of Art, Literature and Music: Social Contexts of Symbolic

Experience, u: Modern Sociological Theory, red. H. Becker, A. Boscoff, New York1957.

- Durkheim E., De la division du travail social (1892), Paris 1960.- Duvinjo J., Siciologija umjetnosti, Warszawa 1970.- Džordž S., Poezije, Warszawa 1979.- Ecco U., Otvoreno delo, Warszawa 1973.- Ecco U., Semiotički pejzaž, Warszawa 1968.- Ejbel T, Modeli u sociologiji, Warszawa 1975.- Eliade M., Aspects du mythe, Paris 1963.

360 361


- Elijade M., Sveto, mit, istorija, Warszawa 1974.- Elitna kultura i masovna kultura u Poljskoj kasnoga srednjeg veka, red.

B.Geremek, Warszawa 1978.- Ellul ]., Problems of Sociological Method, "Social Research" 1976, nr 1.- Encyclopedia of the Social Sciences, red. R.A. Seligman i A. Johnson, New

York 1931; naredno izdanje: New York 1949.- Escarpit R., Communication et developpement, u: Systemes partiels de

communication, red. R. Escarpit, Ch. Bouazis, Paris -La Haye 1972.- Escarpit R., Sociologie de la litterature, Paris 1958.- Eskarpit R., Književnost i društvo, u: WTBLZG.- Ethological Study of Child behavior, red. Blurton Jones N., Cambridge 1972.- Fanchette S., Cultural Indicators: Theory and Practice, raferat na simpozijumu

komiteta Communication, Knowledge and Culture (ISA), Burgos 1979.- Fearing E, Human Communication, u: People, Society and Mass

Communication, red. L.A. Dexter, D.M. White, Glencoe 1964.- Febvre L. (et al.), Civilisation: le mot et l'idee, Paris 1930.- Febvre L., Le probleme de l'incroyance au XVI siede. La religion de Rabelais,

Paris 1942.- Febvre L„ Martinet HJ., L'apparition du Uvre, Paris 1958.- Festinger L., A Theory of Cognitive Dissonance, New York 1957.- Figen H.N., Putevi sociologije književnosti, u: Unutar sociologije književnosti,

tom 1, red. A. Mencvel, Warszawa 1977.- Fik I., Društveni rodoslovpoljske književnosti, isto.- Fik I., Proizvodnja i potrošnja kulture, u: Izabrana Etička dela, Warszawa 1961.- Firth R., Symbols. Public and Private, London 1973.- Fodor JA., The Language of Thought, Hassock 1976.- Fouillee Α., La morale des idees-forces, Paris 1907.- Fričhend M., Čovjek, komunizam, moralnost, Warszawa 1961.- Freud S., Čovjek, religija, kultura, Warszawa 1967.- FreudS., Izvan principa zadovoljstva, Warszawa 1976.- Gans HJ., Popular Culture and High Culture, New York 1974.- Gans HJ., The Famine in American Mass Communication Research, "The

American Journal of Sociology" 1972, nr 4.- Gardner H., The Quest for Mind, New York 1973.- Garfinkel H., Studies in Ethnometodology, Prentice Hall 1967.- Gaitecki M., Rock. Od Prislija do Santane, Warszawa 1978.- Gechwind N., Selected Papers on Language and Erain, Dordrecht 1974.- Geertz C, "From the Native's Point of View". On the Nature of Anthropological

Understanding, u: SA.- Gieisztor Α., Kultura piastovske Poljske, "Literatura", 3. X1974.


- Girard Α., Developpement culturel: Experience et politique, Paris 1972.- Glovinjski Μ., Stilovipńjema, Kraków 1977.- Goban-Klas T., Masovno komuniciranje, Kraków, 1978.- Goffman E., Behavior in Public Places, Glencoe 1963.- Goffman E., Frame Analysis. An Essay on the Organization of Experience, New

York 1974.- Goffman E., Relations in Public, London 1973.- Goffman E., The Neglected Situation, u: Ethnography of Communication,

"American Anthropologist", 1964, nr 2.- Gołaszewska Μ., Primalac umetnosti kao kritičar, Kraków 1967.- Gołaszewski Τ., Društvena recepcija savremene poljske istorije, Warszawa

1968.- Goldmann L., Pour une theońe du roman, Paris 1964.- Gołembowski B., Dinamika aspiracija. Studija promjena društvene svijesti poljske

omladine u godinama 1945-1975, Warszawa 1977.- Gołembowski Β., Kultura i društveni poL·et, Olsztyn 1967.- Gołembowski Β., Radnička klasa i kultura u socijalizmu, "Regioni" 1975, nr 1.- Gombrowicz W, Ferdidurke, Warszawa 1956.- Gordon Μ., Znanje ο značenjima ili znanje ο svetu, Warszawa 1967.- Gorman R.G., Alfred Schutz: an Exposition and Critique, "British Journal of

Sociology" 1975, nr 1.- Graf R, O procesu vrednovanja i estetskim vrijednostima, Warszawa 1970.- Gramši Α., Izabrani spisi, tom 1, Warszawa 1961.- Granet M., La civilisation chinoise, la vie publique et la vie privee, Paris 1929.- Green J., Psycholinguistics. Chomsky and Psychology, London 1972.- Grodziński Ε., Monizam i dualizam, Wrocławl978.- Grodziński E., Unutrašnji govor, Wrocław 1976.- Gumperz J.J., Hymes D., The Ethnography of Communication, "American

Anthropologist" 1964, sveska 6, dio 2.- Guriewicz Α., Kategorije srednjevekovne kulture, Warszawa 1976.- Guthrie G.M., Behavioral Analysis of Cultural Learning, u: CCPL.- Habermas J., Technik und Wissenschaft als "Ideologie", Frankfurt 1971.- Habermas ]., Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt 1971.- Hałaszynjski ]., Američka kultura, Varšava 1962.- Halašinjski J., Kultura i narod, Varšava 1968.- Halašinski J., Mlado pokolenje seljaka. Procesi i problematka formiranja

seljačkog sloja u Poljskoj, Warszawa 1938.- Halašinjski J., Prošlost i budućnost poljske inteligencije, Warszawa 1958.- Halaszyński J.( Revolucija mladosti, Warszawa 1969.- Harris M., The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture,

London 1968.

363

362


- Hartley E.G., Hartley R.E., Fundamentals of Social Psychology, New York 1961.- Hauser Α., Društvena istorija umjetnosti i književnosti, tom 1-2, Warszawa

1974.- Hauser Α., Filosofija istorije umjetnosti, Warszawa 1970.- Herder J.G., Misli o filosofiji istorije, Warszawa 1962.- Herskovits M., Man and His WorL·, New York 1949.- Hojzinga J., Homo ludens, Warszawa 1967.- Hojzinga J., Jesen srednjega veka, Warszawa 1974.- Hol E.T., Sfaivena dimenzija, Warszawa 1970.- Homans G.C., Social Behavior. Its Elementary Forms, New York 1961.- Hudožestvienaja kuljtura. Poniatija. Tiermini, red. L.N. Dorogova, Moskva 1978.- Huges H.S., History as Art and as Science: Twin Vistas at the Past, New York 1964.- Human Sciences and the Problem of Values, red. K. Knypers, The Hague 1972.- Hvistek L., Mnogostrukost stvarnosti u umjetnosti, u: Filosofske i logičke

studije, tom 1, Warszawa 1961.- Ilienkov E., Dijalektika onoga, što je apstraktno i onoga, što je konL·etno, u: Istorija

marteističke dijalektike, Warszawa 1977.- Ingarden R., Doživljaj, djelo, vrijednost, Kraków 1966.- Ingarden R., O književnom djelu, Warszawa 1960.- Ingarden R., Studiji iz estetike, tom 1, Warszawa 1966; tom 3, Warszawa 1970.- Innis H.A., Empire and Communications, London 1950.- Innis H.A., The Bias of Communication, Toronto 1951.- Introduction to Mass Communication Research, red. Nafzinger R.O., White D.M.,

Baton Rouge 1963.- Ispitivanja obrazaca potrošnje, red. J.Szczepański, Warszawa 1977.- Istorija filosofii i voprosi kuljturi, Moskva 1975.- Jaeger G., Selznick Ph., A Normative Theory of Culture, "American Socioogical

Review" 1964, nr 5.- Jakobson R., Coup d'oeil sur le developpement de la semiotique, "Studiji iz

istorije semiotike", torn 3, Wrocław 1976.- Jakobson R., Halle M., Chomsky N, Hypotheses. Trois entretiens et trois etudes sur

la linguistique et la poesie, Paris 1972.- Jakobson R., Halle M., Osnove jezika, Wrocław 1964.- Jakobson R., Main Trends in the Science of Language, London 1973.- Jakobson R., Poetika u svjetlu lingvistike, u: WTBLZG.- Janion Μ., Žmigrodska Μ., Romantizam i istorija, Warszawa 1978.- Jaszyńska Α., Sziemeńska R., Lični obrasci u socijalizmu, Warszawa 1978.- Jastrun Μ., Borba za riječ, Warszawa 1973.- Jastrzembski J., Oko narodne kulture i književnosti, Warszawal978.

- Jaus H.R., Istorija književnosti kao izazov bačen teoriji književnosti, u:WTBLZG.

- Jozsa E, Mecanisme de la communication des valeurs esthetiques, "Informations surles Sciences Sociales" 1977, nr 2.

- Kagan M.I., Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen Ästhetic, Berlin 1974.- Kamiński Α., Slobodno vreme i njegova društveno-vaspitna problematika,

Wrocław 1965.- Kania Α., Igranifilm na televiziji, "Bilten Poljskog Radija i Televizije" 1970, nr 2.- Kardiner Α., Linton R., Du Bois C, West J., Psychological Frontiers of Society, New

York 1945.- Kardiner Α., Linton R., The Individual and His Society, New York 1939.- Kardiner Α., Osnovna ličnost, u: ETS.- Katz E., Lazarsfeld EE, Personal Influence. The Part Played by People in the Flow of

Mass Communication, Glencoe 1955.- Kavolis V, History on the Arts' Side, London 1972.- Klakhon K., Istraživanje kulture, u: ETS- Kloskowska Α., Društveni okviri kulture, Warszawa 1972.- Kloskowska Α., Iz istorije i sociologije kulture, Warszawa 1969.- Kloskowska Α., Male grupe i masovno društvo: Ra \ anje sociološke koncepcije,

"Kultura i društvo" 1959, nr 3.- Kloskowska Α., Masovna kultura, drugo izdanje, Warszawa 1980.- Kloskowska Α., Obrasci i modeli u sociološkim ispitivanjima porodice,

"Sociološke studije" 1962, nr 2.- Kloskowska Α., Porodica kao činilac transmisije i kulturnog stvaralaštva,

"Pedagoški tromesečnik" 1971, nr 4.- Kloskowska Α., Rokuševska-Pavelek Α., Književni mitovi u običnoj svijesti,

"Kultura i društvo" 1977, XXI, nr 1.- Kloskowska Α., Oslovljavanje stavova kulturom, u: Teorije stavova, red.

S.Novak, Warszawa 1973.- Kluckhohn C, Comparison of Value Emphases in Different Cultures, u: The State of

Social Sciences, red. White L.D., Chicago 1956.- Kluckhohn C, Ethical Reality: Sic and Non, u: Culture and Behavior, New York

1962.- Kluckhohn C, Values and Value-Orientation in the Theory of Action, u: Toward a

general Theory of Action, red. Parsons T, Shils E., New York 1951.- Kmita J., O metodološkim problemima humanističke interpretacije, Warszawa 1971.- Kmita J., O pitanju antipozitivističkog preokreta u humanistici, Warszawa

1978.- Kmita J„ Skice iz teorije naučnog saznanja, Warszawa 1976.

365


- Koch H., Marxismus und Ästhetik, Berlin 1962.- Kopczyńska-Jaworska Β., Funkcionalno-strukturalni metod u etnografskim

istraživanjima P.S. Bogatarjeva, "Narod" 1973, tom LVII.- Koralewicz-Zenbik J., Sistem vrednosti i društvena struktura, Wrocław 1974.- Koszyr-Kowalski S., Klase i staleži. MaL· Veberi savremene teorije društvene

stratifikacije, Warszawa 1979.- Koszyr-Kowalski S., Maks Veber i Karl MarL·, Warszawa 1967.- Kotarbiński Τ., Elementi logike, teorije saznanja i metodlogije nauka, Wrocław

1974.- Kraszycki I., Pohvala vijeka, Izabrani spisi, tom. 2, Warszawa 1954.- Kroeber A.L., Suština kulture, Warszawa 1973.- Kroeber A.L., Configurations of Culture Growth, Berkeley 1944.- Kroeber A.L., Klakhon C, Culture: A Critical Review of Concepts and Defini

tions, Cambridge 1952, Peabody Museum of American Archeology and Ethnology Papers, vol. 47, nr 1.

- Kroeber A.L., Parsons T., The Concept of Culture and of Social Systems,"American Sociological Review" 1958, nr 3.

- Kroeber A.L., Style and Civilization, Ithaca 1957.- Kroeber A.L., The Personality and Anthropology, Berkeley 1958.- Krzywicki L., Sociološke studije, Warszawa 1951.- Kuhn R., Music as a Representational Act, "The Britsh Journal of Aesthetics"

1978, nr 2.- Kuhns W, The Post-Industrial Prophets, New York 1971.- Kulturni život radnika velikog industrijskogpreduzeća, red. K.Żigółski,

Warszawa 1971.- Kun T.S., Struktura naučnih revolucija, Warszawa 1968.- Kunicin G.I., Lenin opartijnosti hudožestvienogo tvorčestva, u radu grupe autora:

Lenjin i iskustvo, Moskva 1969.- La politique culturelle en Republique Federale d'Allemagne, Paris 1972.- Labov W, The Logic of Non-Standard English, u; Language and Social Context, red.

Giglioli R, London 1972.- LajonsJ., Čomski N.A., Warszawa 1972.- Lalevicz J., Semantičke determinante lektire, u: Problemi prijema i primaoca, red.

J.Slavinski, Wrocław 1977.- Langer S., Novi smisao filosofije, Warszawa 1976.- Langer S., Philosophical Sketches, Baltimore 1962.- Language in Culture and Society, red. Hymes D., New York 1964.- Language in Culture, red. Hoijer H., Chicago 1954.- Larrue J., Representations de la culture et conditions culturelles, "Revue

Francaise de Socjologie", 1972, nr 2.- Laver J., Communicative Functions ofPhatic Communion, u: OBFFI.

SOCIOLOGIJA KULTURE

- Le Gof J., Inteligencja u srednjem vijeku, Warszawa 1966.- Le Gof J., Kultura srednjovekovne Evrope, Warszawa 1974.- Leach E., Culture and Communication. The Logic by which Symbols are

Connected, Cambridge 1976.- Lelevel J., Predavanje iz opšte istorije (1850), Dela, tom 3, Warszawa 1959.- Lem S., Filosofija slučaja. Književnost u svetlu empirije, Kraków 1975.- Lenjin VI., Djela: tom 13,1966; tom 29,1956; tom 31,1955; tom 32,1956; tom

33,1957; tom 35,1957; Warszawa.- Leński G.E., History and Social Change, "The American Journal of Sociology" 1976,

nr 3.- Leński G.E., Power and Privilege. A Theory of Social Stratification, New York 1966.- Lesnoff M., The Structure of Social Sciences, London 1974.- Levi-Strauss C, Les structures elementaries de la parante, Paris 1956.- Levi-Strauss C, Mythologiques. torn 1: Le cru el le cuit, Paris 1964; torn 2: Du miel

aux cendres, Paris 1966; torn 3: L'Origine des manieres de table, Paris 1966; torn 4;L'Homme nu, Paris 1971.

- Levi-Stros K, Divlja misao, Warszawa 1969.- Levi-Stros K., Rasa i istorija, u: Rasa i nauka, red. L.C.Dan, O.Klineborg, Κ. Levi-

Stros, Warszawa 1961.- Levi-Stros Κ., Strukturna antropologija, Warszawa 1970.- Levi-Stros K., Tužni tropi, Warszawa 1960.- Lewis G.H., Webs of Significance: Mass, Popular, Folk and Elite Cultures, referat na

simpozijumu komiteta Communication, Knowledge and Culture (ISA), Burgos 1979.- Lingvistika i filosofija, red. B. Stanosz, Warszawal977.- Linton R., Kardiner Α., The Change from Dry to Wet Rice Culture in

Tanala-Betsileo, u: RSP- Linton R., Kulturne osnve ličnosti, Warszawa 1975.- Linton R., The Tree of Culture, New York 1955.- Literarische und naturwissenschaftliche Inteligenz. Dialog über die zwei

Kulturen, red. Η. Krentzer, Stuttgart 1969.- Lođske Etnografske Studije, 1973, tom XV.- Lorenc V, Kultura i radnički svijet, Warszawa 1979.- Lotman J.M., Struktura hudožestvjenovo fefcfa, Moskva 1970.- Lowie R., Primitive Society, New York 1961.- Luis O., Goli život, tom 1, Warszawa 1976.- Lukacs G, Essays über Realismus, Berlin 1948.- Lunačarski A.V, Metod istorijskog materijalizma u istoriji literature, u: Izabrani

spisi, tom 1, Warszawa 1963.- Maclver R., Page C, Society. An Introductory Analysis, New York 1949.- Maclver R., Social Causation, Boston 1962.

367

366


- Majer L.B., Emocije i značenje u muzici, Warszawal974.- Malevski Α., Disonanca me | u priznavanim vrednostima i njene konsekvence,

u: Za novi oblik društvenih nauka. Sabrana dela, Warszawa 1975.- Malewski Α., Primjene teorije ponašanja, isto.- Mali filmski godišnjak 1974, Warszawa 1974.- Mali filmski godišnjak 1975, Warszawa 1975.- Malinowski Β., Argonauti Zapadnog Pacifika, u: Djela, tom 3, Warszawa 1981.- Malinowski B., Naučna teorija kulture, u: Skice iz teorije kulture, Warszawa 1958.

- Malinowski Β., Seteualni život divljaka, predgovor za III englesko izdanje, Warszawa1957.

- Malinowski B., Coral Gardens and Their Magic, London 1935.- Malinowski Β., The Problem of Meaning in Primitive Languages, u: CK. Ogden,

A.J. Ricards, The Meaning of Meaning (1923), London 1947.- Mann Th., Meine Zeit, Gesammelte Werke, tom 11, Berlin 1955.- Mann Th., Über Königliche Hochheit (1910), Gesammelte Werke, tom 12, Berlin

1955.- Mannheim K., Essays on the Sociology of Culture, London 1956.- Mannheim K., Essays on the Sociology of Knowledge, London 1952.- Marcuse H., Culture at societe, Paris 1965.- Marcuse H., One-Dimensional Man. Studies in the Ideology of Advanced

Industrial Societes, Boston 1964.- Mardok G.R, The Common Denominators of Cultures, u: The Science of Man in the

World Crisis, red. R. Linton, New York 1945.- Mardok G.R, The Cross-Cultral Survey, "American Sociological Review" 1940, nr4.- Marhlewski, O umetnosti. Članci, polemike i pisma, Warszawa 1957.- Mark C, La politique culturelle aux Etats Unis, Paris 1969.- Markarian E.S., O koncepcii lokaljnih civilizacii, Jerevan 1962.- Markarian E.S., Očerki teorii kujlturi, Jerevan 1969.- Markievicz H., Glavni problemi znanja o književnosti, Kraków 1966.- Markowska D., Iz pitanja radničke kulture, "Sociološke Studije" 1967, nr 3.- Marks K, Engels Ε, Izabrana djela, tom 1-2, Warszawa 1949.- Marks K., Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie, Berlin 1974.- Marks K., Kapital, tom I, Warszawa 1951.- Marteizam i savremeno poznavanje književnosti, red. A. Lem, B.Owczarek, Warszawa

1979.- Masovaja kuljtura. Iljuzii i diejstvitielnost, red. EJ. Soloviev, Moskva 1975.- Mass Comunications. A Book of Readings, izdanje W Schramm, Urbana 1960.- Mc Hugh R, Defining the Situation. The Organization of Meaning in Social

Interaction, Minneapolis 1968.

SOCIOLOGIJA KULTURE

- McCarthy Τ., The Critical Theory of Jürgen Habermas, Cambridge, Mass 1978.- McFeat T, Small Group Culture, New York-Toronto 1974.- McQuail D., Towards a Sociology of Mass Communication, London 1969.- Mejnova M.R., Teorijska poetika. Pitanja jezika, Wrocław 1979.- Mekluan Μ., Izbor iz rukopisa, Warszawa 1975.- Memi Α., Problemi sociologije književnosti, u: WTBLZG.- Mennel S., Theoretical Considerations on the Study of Cultural Needs,

"Sociology" 1979, nr 2.- Merton R.K., On Theoretical Sociology, New York 1967.- Merton R.K., Social Theory and Social Structure, Glencoe 1957.- Mid G.H., Um, ličnost i društvo, Warszawa 1976.- Mihajlov A.V, Koncepcija proizviedienija iskustva u Teodra V. Adorno, u: O

sovriemienoj buržuaznoj estietike, Moskva 1972.- Mikulowski-Pomorski ]., Materijali Krakovskog Centra za Istraživanja Štampe, nr

24, (mimeo.).- Miller J., Spor sa Mekluanom, Warszawal971.- Miner H., The Folk-Urban Continuum, u: Cities and Society, red. PK.Hatt, A.J. Reiss

Jr., Glencoe 1957.- Mišljenje i govor, red. N.I. Zanlin, EN. Semiakin, Warszawa 1966.- Mokszycki E., Pretpostavke humanističke sociolgije, Warszawa 1971.- Moles Α., Sociodynamique de la culture, Paris 1967.- Moore O.K., Ross Anderson Α., Some Principles for the Design of Clarifying

Educational Environments, u: Family Problem Salving, red. R. Hill (et al.), Hinsdale1971.

- Morawski S., Između tradicije i vizije budućnosti, Warszawa 1964.- Morawski S., Umjetnost i društvo, "Sociološke Studije" 1970, nr 1.- Morris Ch., Signification and Significance. A Study of the Relation of Signs and

Values, Cambridge, Mass. 1964.- Morris Ch., Signs, Language and Behavior, New York 1946.- Morris Ch., Varieties of Human Values, New York 1956.- Mos Μ. Sociologija i antropologija, Warszawa 1973.- Mukarovski J., Usred znakova i struktura, Warszawa 1970.- Muzika u kontekstu kulture, red. L. Polony, Warszawa 1978.- Nagel E., Struktura nauke, Warszawa 1970.- Najder Z., Vrednosti i ocenę, Warszawa 1971.- Nalimov J., Probabilistički model jezika, Warszawa 1971.- Naroll R., The Culture-bearing Unit in Cross-cultural Surveys, u: HMCA.- Nencki Z., Sobiecki J., Deklarisano i stvarno čitalaštvo dnevnika, "Sveske

Poznavanja Štampe" 1976, nr 3.- Nowak L., Osnove marteističke afaiologije, Warszawa 1974.- Nowak L., Principi marksističke filosofije nauke, Warszawa 1974.

368 369


- Ogden CK., Richards A.J., The Meaning of Meaning, London 1927.- Okladnjikov O.E, Iskopine na severu, u radu više autora: Tragovima davnih kultura,

tom 1, Warszawa 1954.- On the Logical Nature of Propositions of Value, "Theoria" 1945, dio III.- Ork WE, Cappanari S.C., The Emergence of Language, "American

Anthropologist", 1964, nr 2.- Osgood Ch., The Measurement of Meaning, Urbana 1957.- Osowski S., Djela, tom 1: Osnovi estetike, Warszawa 1966.- Osowski S., Djela, tom 2: Društvena veza i naslijeđe krvi, Warszawa 1966.- Osowski S., Djela, tom 3: O problemima društvene psihologije, Warszawa 1967.- Osovski S., Djela, tom 4: O nauci, Warszawa 1967.- Osowski S., Djela, tom 6: Publicistika, recenzije. Pogovor. Uspomene,

Warszawa 1970.- Panafonski E., Studija iz istorije umetnosti, Warszawa 1971.- Parsons T., Culture and Social System Revisited, u: ICSS.- Parsons T., Essays in Sociological Theory, New York 1954.- Parsons T, Evolutionary Universals in Society, u: SECR- Parsons T., Shils E. (et al.), Toward a General Theory of Actions, New York 1962.- Parsons T., Skice iz sociološke teorije, Warszawa 1972.- Parsons T, The Social System, Glencoe 1951.- Parsons T, Theories of Society, torn 1-2, Glencoe 1961.- Pazura S., MarL· i klasična nemačka estetika, Warszawa 1967.- People, Society and Mass Communications, red. L.A. Dexter, D.M. White, Glencoe

1964.- PiagetJ., Govor i mišljenje djeteta, Warszawa 1929.- Pike K., Language in Relation to the Unified Theory of Structure of Human

Eehavior, The Hague 1966.- Piotrowski Α., Koncepcije ο procesu komuniciranja u sociologiji, (mimeo.) 1981.- Piotrowski Α., Ziolkewski Μ., Jezička diferencijacija i društvena struktura,

Warszawa 1976.- Poljska podijeljena i ujedinjena, red. A. Giesztor, Warszawa 1972.- Popper K.R., Eccles J.C., The Self and its Brain, Berlin-Heidelberg 1977.- Popper K.R., Obiective Knowledge. An Evolutionary Approach, London.- Prieto L.J., Messages et signaux, Paris 1966.- Problems in Aesthetics, red. M. Weitz, New York 1959.- Prokop ]., Kritika kao nerazumevanje dela, u: Istraživanja nad književnom faitikom,

red. J. Slavinski, Wrocław 1974.- Przeclawska Α., Kulturna diferencijacija omladine i problemi vaspitanja, Warszawa

1976.- Puffendorf S., De iure naturae et gentium libri octo (1688), Oxford 1934.

- Radcliffe-Brown A.R., Method in Social Anthropology, Chicago 1958.- Rader M., Jessup B., Art and Human Values, Englewood Cliffs 1976.- Rader R., Primitive Man as Philosopher, New York 1957.- Rapport des commisions du 6e Plan 1971-75, Paris 1971.- Rasel B., Autobiografija 1872-1914, Warszawa 1971.- Redfield R., "Human Nature" and the Study of Society, Chicago 1962.- Redfield R., The Little Community. Peasant Society and Culture, Chicago 1960.- Reissman L., Class in American Society, London 1960.- Richmond K., Culture and General Education, London 1963.- Rickert H, Naturwissenschaft und Kulturwissenschaft, Tübingen 1915.- Ricoeur Ε, Le conflit des interpretations. Essais d'hermeneutique, Paris 1969.- Riley J.W.Jr, M. White Riley, Mass Communication and the Social System, u:

Sociology Today, red. R.K. Merton, L. Broom, L.S. Cottrell Jr., New York 1959.- Ringbom N.E., Über die Deutbarkeit der Tonkunst, Abo 1955.- Riškov Ε. i F., Između utopije i upitanosti, Warszawa 1970.- Rodi E, Les traits allusifs culturels et leur rule dans les propositions

interpretatives, "Social Sciences Informations" 1976, nr 2/3.- Roman Ingarden and the Contemporary Aesthetics, red. Ε Graff, S.

Krzemień-Ojak, Warszawa 1975.- Rossi-Landi Ε, Linguistics and Economics, The Hague 1975.- Roszak X, The Making of a Counterculture, NewYork 1968.- Rudzińska Α., 'Ulog veći od života' i kapetan Klos kao uzor savremene poljske

omladine, "Bilten Foljskog Radija i Televizije", 1970, nr 9.- Rüssel Β., Descriptions, u: Semantics and Philosophy of Language, red.

L.Linsky, Urbana 1952.- Ruyer R., Philosophie de la valeur, Paris 1952.- Roževicz T., Proza, Vroclav 1973.- Sahlins M., Culture and Practical Reason, Chicago 1978.- Sahlins Μ., Ε. Service, Evolution and Culture, Ann Arbor 1960.- Sapir E., Culture Genuine and Spurious, u: Culture, Language and Personality,

New York 1964.- Sapir E., Language. An Introduction to the Study of Speech, New York 1921.- Sarles S.B., A Human Ethological Approach, u: OBFFI.- Scheler M., Die Wissensformen und die Gesellschaft, München 1960.- Schneider L., The Idea of Culture in the Social Sciences: Critical and

Supplementary Observations, u: ICSS.- Sebeok T.A., "Semiotics" and its Congeners, "Studija iz istorije semiotike", torn 3,

Wrocław 1976.- Sebeok T.A., Perspectives in Zoosemiotics, The Hague-Faris 1972.- Shic Α., Društveni svet i teorija društvenog delanja u: Metodološki osnovi

sociologije, red. Ε Sztompka, Krakow 1975.

370 371


Shütz Α., Concept and Theory Formation in Social Sciences, u: SociologicalTheory and Philosophical Analysis, red. A. Maclntyre, D. Emmet, New York1970.Siciński Α., Lični kontakti i proces masovnog komuniciranja, "SociološkeStudije" 1962, nr 2.Siciński Α., Poljski književnici, Warszawa 1971.Simel G., Sociologija, Warszawa 1975.Simonis J., Claude Levi-Strauss ou 'la passion de Finceste'. Introduction austructuralisme, Paris 1966.Slavinski J., Analiza, interpretacija, vrednovanje književnog dela, u:Metodološki problemi savremenog poznavanja književnosti, red. J. Slavinjski,Krakow 1976.SlavinskiJ., Djelo, jezik, tradicija, Warszawa 1974.Snow Ch.R, Two Cultures and a Second Look, New York 1964.Social Change, red. Ch. Nisbet, Oxford 1972.Socialjno-estetičeskaja rolj literaturi i iskustva, Moskva 1972.Sopher D., Place and Location: the Spatial Patterning of Culture, u: ICSS.Sorokin RA., Social and Cultural Mobility, New York 1959.Sosir F. de, Kurs opštegpoznavanja jezika, Warszawa 1961.Spengler O., Der Untergang des Abendlandes, München 1920.Statistički godišnjak kulture 1973, Warszawa 1973.Statistički godišnjak kulture 1974, Warszawa 1974.Statistički opis kulture u NRP, red. A.Valis, Warszawa 1974.Stefan Żeromski. Povodom pedesete godišnjice smrti, red. Z. Goliński,Warszawa 1977.Steward J„ Theory of Culture Change, Urbana 1955.Stil života. Koncepcije i predloži, red. A. Szyciński, Warszawa 1976.Stil života. Promene u savremenoj Poljskoj, red. A.Szyciński, Warszawa 1978.Stinchombe A.L., Merton's Theory of Social Structure, u: The Idea of SocialStructure. Papers in Honor ofH.K. Merton, New York 1975.Strukturalizam i marteizam, Warszawa 1969.Strukturalna lingvistika, red. Kurkova Η., Vajnsberg Α., Warszawa 1979.Suhodolski Β., Čovjekov svijet i vaspitanje, Warszawa 1967.Suhodolski B., Lavirinti stvarnosti, Warszawa 1972.Sulkowski Β., Morija i čitaoci, Warszawa 1972.Šacki J., Marteističko shvatanje lažne svijesti, "Sociološke Studije" 1966, nr 2.Šacki J., Tradicija. Pregled problematike, Warszawa 1971.Šaf Α., Jezik i spoznaja, Warszawa 1964.Šaf Α., Uvod u semantiku, Warszawa 1960.Szczepański J., Elementarni pojmovi sociologije, Warszawa 1970.Szczepański J., Mijene sadašnjeg vremena, Warszawa 1971.

- Szczepański}., Sociologija. Razvoj problematike i metod, Warszawa 1961.- Ševčik ]., O uzajamnoj zavisnosti ocjena i normi, "Filosofske Studije" 1967,

sveska nr 4.- Siekierski S., Recepcija književnosti na selu, Warszawa 1968.- Sivek H., Spoznajna vrijednost pokazatelja novinskog čitalaštva, "Sveske

Poznavanja Štampe" 1973, nr 2.- Stajerman E.M., Problemi kulturi ν zapadnoj sociologii, "Voprosy Filosofii" 1967,

sveska 1.- Taine H., Filosofija umetnosti, Lavov 1911.- Tarnari L., Crise actuelle de la "chose imprimee", "Cahiers Internationaux de

Sociologies 1968, tom XXV- Tatarkiewicz W, Istorija šest pojmova, Warszawa 1976.- Tatarkiewicz W, Parerga, Warszawa 1978.- Tatarkiewicz W, Put kroz estetiku, Warszawa 1972.- Tazbir J., Plemstvo i konkvistadori, Warszawa 1969.- Teilhard de Chardin, Lephenomene humain, Paris 1955.- The Arts in Society, red. R.Wilson, New York 1964.- The Social Analysis of Class Structure, red. F. Parkin, London 1974.- The Sociology of Mass Media Communicators, red. R Halmos, Keele 1969.- The Writers Dilemma, red. S.Spender, London 1961.- Tiešik-Taš, Paleolitičeskij čeloviek, red. M.A. Grienijacki, Moskva 1949.- Tiska Α., Učešće u kulturi, Warszawa 1972.- Tomas V, Znanjecki F., Poljski seljak u Evropi i Americi, tom 1-5, Warszawa

1976.- Tönnies F., Gemeinschaft und Gesellschaft, Berlin 1926.- Tugarinov VE, Teorija vrednosti u marksizmu, Warszawa 1973.- Turner V, Symbols in Ndembu Ritual, u: Social Theory and Philosophical

Analysis, New York 1970.- Turovski A.V, U krugu konstruktivizma, Warszawa 1979.- Tylor Ε., Primitive Culture, Boston 1891.- Uloga radničke klase u kulturnom stvaralaštvu, (grupa autora), Poznań 1977.- VahJ., Sociologija religije, Warszawa 1961.- Walicki Μ., Stanislav Ržozovski. Putevi misli, Warszawa 1977.- Valis Α., Likovni umetnici. Pozivi sredina, Warszawa 1964.- Valis M., Doživljaj i vrijednost, Kraków 1968.- Valis M., Opaske o simbolima, "Semantičke Studije", tom 7, Wrocław 1977.- Valis M., Svijet umjetnosti i svijet znakova, "Estetika" 1961.- Ważyk Α., Čudna istorija avangarde, Warszawa 1976.- Velek R., A. Voren, Teorija književnosti, Warszawal970.- Wesołowski V, Klase, slojevi i vlast, Warszawa 1966.- Wesołowski V, Studije iz sociologije klasa i društvenih slojeva, Warszawa 1962.

372 373


- Wesołowski V, Teorija, istraživanja, pratea. O problemima klasne strukture,Warszawa 1975.

- Viet J., Les methodes structuralistes dans les sciences sociales, Paris 1965.- Vitgenštajn L., Filosofska istraživanja, Warszawa 1972.- Vitgenštajn L., Predavanja iz estetike, "Estetske Studije" 1977, tom 14.- Vnuk-Lipinska E., Vnuk-Lipinski E., Problematika formiranja čitalačkih

potreba, Warszawa 1975.- Wojciehowska Α., Materijalni položaj i učešće u kulturi i društvena struktura,

Wrocław 1977.- Vojnarl., Teorija estetskog vaspitanja, Warszawal976.- Vojnar l.,Vaspitne perspektive umjetnosti, Warszawa 1966.- Vrata u Gnjeznu, red. M.Walicki, Wrocław 1956.- Vrijednost, djelo, smisao, red. J. Kmita, Warszawa 1975.- Vtoričnije modielirujuščije sistiemi, Tartu 1979.- Walsh D., Sociology and the Social World, u: NDST.- Walsh D., Varieties of Positivism, u: NDST.- Watt I., Književnost i društvo, u: Unutar sociologije književnosti, tom 1, red. A.

Mencvel, Warszawa 1976.- Weber Α., Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, Karlsruhe 1927.- Weber M., Der Sinn der "Wertfreiheit" der sozialen und ökonomischen

Wissenschaften, u: Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre, Tübingen 1922.- Weber M, Die "Objektivität" sozialwissenschaftlicher und sozialpolitischer

Erkenntniss, u: Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre, Tübingen 1922.- Weber M, Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1921.- Weimann R., Književnost: produkcija i reprodukcija, Warszawa 1978.- Weimann R., Literaturgeschichte und Mythologie, Berlin 1974.- Weinstein M., Political Morality of Talcott Parsons, "Social Science" 1974, tom

47.- Werner O., Fenton J., Method and Theory in Ethnoscience and Ethnoepiste-

mology, u: HMCA.- White L., The Evolution of Culture, New York 1959.- Whiting Β., J., Whiting, Methods for Observing and Recording Behavior, u:

HMCA.- Whorf B.L., Language, Thought and Reality, New York 1956.- Wileńsky Η., Mass Society and Mass Culture: Interdependence or Independence?

"American Sociological Review" 1964, nr 2.- Willener Α., Culture, contre-culture, anti-culture ä l'ere de l'industrie

culturelle, (mimeo.).- Wilson E.O., Sociobiology. The New Synthesis, Cambridge, Mass. 1975.- Winick Ch., Dictionary of Anthropology, New York 1956.

- Winold Α., Elements of Musical Understanding, Englewood Cliffs 1966.- Wrong D.H., The Oversocialized Conception of Man in Modern Sociology, u:

Personality and Social System, red. N.J. Smelser, WTSmelser, New York 1963.- Yngve V.H., Human Linguistics, u: OBFFI.- Zamiara K, Genetska epistemologija Pijažea i društveni razvoj nauke,

Warszawa-Poznań 1979.- Zawada Α., Futuristička vizija masovnog primaoca umetnosti, "Narodna

Književnost", 1972, nr4.- Zawistovicz-Adamska Κ., Granice i horizonti istraživanja kulture na poljskom selu,

Warszawa 1976.- Zaworska M., Futuristička koncepcija kulture za mase, "Književni Spomenar" 1967,

nr 3.- Znaniecki F., Modern Nationalities, Urbana 1952.- Znaniecki F., Social Actions, New York 1936.- Znaniecki F., The Social Role of the Man of Knowledge, New York 1940.- Znanjecki E, Društvene uloge naučnika i istorijske osobine znanja, "Sociološki

Pregled" 1937, sveska 1-2.- Znanjecki E, Nauke o kulturi, Varšava 1971.- Znanjecki E, Sociologija vaspitanja (1928), tom 1-2, Varšava 1973.- Znanjecki E, Uvod u sociologiju, Poznanj 1922.- Žiembicka-Ankudovičova K, Biblioteke i čitaoci u odabranim malim mestima,

Varšava 1968.- Žiro P, Semiologija, Varšava 1974.- Žolkievski S., Književna kultura 1918-1932, Vroclav 1973.- Žolkievski S., Kultura, sociologija, književna semiotika, Varšava 1979.

374 375

SOCIOLOGIJA KULTURE

Indeks imena

ABELAR, Pjer (Abelard, Pierre) - 83ADELUNG Johan (Adellung, Jochan)

-11 ADORNO, Teodor V(Adorno,

Theodor. W.) - 242, 242f, 325f,331, 356, 356f AJNŠTAJN,

Albert (Einstein, Albert) -324 AKVINSKI, Toma - 248

ALEN, ER. (Allen, F. R.) - 315, 315fAMAKER, R. (Amacker, R.) - 88fANDERSON, A. Ros (Anderson, A.

Ross)-29,115, 270, 270fANJENKOV, EV (Anienkov, P. V.) -

138, 138f ARHIPOV, A. - 344fARISTOTEL -129,130, 248ARNHAJM, R. (Arnheim, R.) - 239,

239f ARNOLDOV, A.I.(Arnoldów, A. I.) -

14f ARZAKANJAN, CG.(Arzakanian, C.

G.) - 14f, 69t, 69fASORODOBRAJ, N. - 139f

BAGBI, F. (Bagby, Ph.) - 56, 56f, 325,325f BAHOŽ, J. - 309f

BAHTIN, M.-217,217f BAJRON , G.(Byron, G.) - 256 BAKLI, V. (Buckley,W.) - 52, 52f, 84f,

152,152f, 252 BALER, E.A.(Baller, E. A.) - 14f, 330f BARKOV,J.H. (Barków, J. H.) - 32,

32f, 39f

BART, Pol (Barth, Paul).- 34, 103BART, Rolan (Barthes, Roland) - 97,

97f, 157,158, 260, 260f, 262,262f BARTOK, Bela (Bartok,

Bella) - 295 BASIN, E. J. -93fBAŹUN, J. (Barzun, J.) - 241f BEJKN,Fransis (Bacon, Francis) -

325, 343 BEJLS, R. (Bales, R.)-147, 227 BEN-DAVID, J. - 243fBENDIKS, R (Bendix, R.) - 165fBENEDIKT, Rut (Benedict, Ruth) -

13, 49, 49f, 50, 61BENVENISTE, E. -154,154fBERGSON, Anri (Bergson, Henri) -

139 BERK, K. (Bureke, Κ.) -168,168f BERKOFER, R.E (Berkhofer,R.) - 20f BERLIN, B. - 341BERNŠTAJN, B. (Bernstein, B.) - 306fBETHOVEN, Ludvig van (Beethoven,

van Ludwig) - 204, 240, 241BILER, Karl. (Bühler, Κ.) -91f, 177,

340 BISTRONJ, J.S. (Bistroń, J.S) - 217,

217f, 243, 244f, 245 BITAR,Mišel (Bitar, Mishel) - 178 BLOH, J.(Bloch, J.) - 319f BLUMER, Α.(Blumer, A.) - 113 BOAS, Franc (Boas,Franz) - 49, 104,

156f, 324 BODRILJAR, J.(Baudrillard, J.) - 157,

158, 158f

BOGART, L.-307 BOGATIRJEV, ES.-96, 96f, 97 BOHANAN, Ε (Bohannan,P.) - 139f,

212f BOKŠANJSKI, Z.(Bokszański, Z.) -

74f, 309, 309f, 311 BRAGA, G.- 183f BREHT, Bertold (Brecht,Berhold) -

224, 225, 291 BRIKNER, A.(Brückner, A.) - 215,

215f, 217, 217f BRISTIGER, Μ.(Bristiger, Μ.) - 241f BUČINJSKA-GAREVIČ, Η.

(Buczyńska-Garewicz, H.) -90f, 126f BURDIJE, Pjer

(Bourdieu, Pierre) -136f, 287, 288, 288f, 289, 290,291, 292, 297, 298, 306, 314,352, 353 BURKĘ, K. - 168f

BURŠTA, J. (Burszta, J.) - 217fBUŽINJSKI, T. (Bużyński, T.) - 234fBŽOZOVSKI, Stanjislav (Brzozowski,

Stanislaw)- 299f

CACKOVSKI, Z. (Cackowski, Z.) -304f CAPANARI, S.C.

(Cappanari, S. C.) -109f

CICERON-9, 10, 24

ČAJLD, VG. (Childe, V. G) - 194fCARLS, Μ. (Charles, Μ.) -ČARNOVSKA, Μ. (Czarnowska, Μ) -

279f, 279t, 282fČARNOVSKI, Stanjislav (Czarnowski,

Stanislaw) - 13, 33, 33f, 34, 34f,35, 36, 44, 44f, 53, 54, 54f, 58,59f, 83,139,139f, 140,140f, 141,142, 142f, 143, 144, 144f, 201,228, 296, 329f

CARPENTIJE, J. (Charpentereau, J.) -284f ČASLES, M. - 252

ČOMSKI, Noam (Chomski, Noam) -30, 31, 31f, 87,104,105,155,290, 291

DOLARD, J. (Dollard, J.) -DANKAN, H. (Duncan, Η.) - 168,

168f, 226, 226f, 245, 245f, 292,292f DAVIDOV, J. - 327, 327f,

344, 344f DE FLER, M.L. (De Fleur, M.L.) - 174 DE SOSIR, Ferdinand (deSaussure

Ferdinand) - 86, 87, 88, 88f, 89,104,105 DE STAL, Madam (De

Staal, Madam)-252 DEBISI, Klod (Debussy,

C.) - 263, DEFO, Danijel (Defoe,Daniel) - 224 DEJVI, Džon (Dewey,John) - 126f DIFREN, Μ. (Dufrenne,Μ.) -49f, 260,

260f DILTAJ, Viljem (Dilthey,Wilhelm) -

36, 139 DIMAĐO, F.(Dimaggio, P.) - 285f DIRKEM, Emil(Durkheim, Emile) - 7,

7f, 8, 33, 54, 89,134,139,139f,140,141,142,147,162,199,200, 201, 206, 356 DIZRAELI,

B. (Disraeli, Β.) - 37 DJUI, Dž.(Dewey, J.) - 89f, 126, 255DOBROVOLSKI, Κ. (Dobrovolski, Κ.)

-44, 44f, 69t, 69f, 216, 217, 217fDOLARD, DŽ. -147 DOROGOV, L. N.- 14f DUBOA, C. (Dubois, C) - 50f

DŽEGER, G. (Jaeger, G.) - 74fDŽEJMS, V. (James, William) - 135,

237 DŽESAP, B. (Jessup,B.) - 237f

376 377


EJBEL, Τ. (Abell, Τ.) - 20f, 342, 342fEKLES, Dž. (Eccles, J. E.) - 77f, 78,

91f, 304, 305 EKO, Umberto(Ecco, Umberto) - 189,

191, 261, 261f EL1ADE, M.(Eliade, M.) -236f ENGELS, Fridrih(Engels, Friedrich) -

25f, 26f, 57, 66, lOOf, 164,165f,168,169, 318, 318f, 319, 319f,322, 322f EPIKUR- 83

ESKARPI, R. (Escarpit, R) - 199f, 245,246, 246f

EUKLID- 133

FANČETE, S. (Fanchette, S.) -276fFARING, F. (Fearing, F.) - 152fFEBROK, Lisjen (Febroc, Lucian) -FELTON, V (Feiton, W.) - 227, 228FENTON, J. - 62f FESTINGER, L. -124,124f, 147 FEVR, L. (Febvre, L.) -9f, 195, 195f,

196,198, 215 FIK, I. (Fick,I.)-299f, 329 FLORIAN, sveti - 44FODOR, J. A. - 304f FOJERBAH,Ludvig (Feuerbach,

Ludwig) - 25, 31 FRICHAND,M. - 15f FRIŠ, fon Κ. (Frisch, von K.) -154 FROJD, Zigmund (Freud,Sigmund) -

27, 28, 28f, 124 FUGEN, N.H.-246 FUIJE, Alfred (Fouillee, Alfred) -118,

118f

GANS, HJ. - 292, 292f GARDNER,H.-30f, GARFINKEL, H. - 38, 62f,234, 275 GARODI, R. (Garaudy, R.) -322f GAŠTECKI, M. (Gasztecki, M.) -235

GEORG Stefan (Georg, Stefan) - 135GEREMEK, Β. - 218f GEŠVIND, Ν.(Geschwind, Ν.) - 304f GETE, JohanVolfgand (Goethe,

Jochan Wolfgang) - 132, 133,133f, 240, 256 GIDINGS,

F. (Giddings, F.) - 354 GIST, Ν. -182GJEŠTOR, A. (Gieysztor, Α.) -214, 215fGLOVINJSKI, M. (Głowiński, M.) -

258f, 264, 265f, 302, 308GOBAN-KLAS, T. - 152f, 174,174f,

182f, 231f GOFMAN, E.(Goffman, E.) - 191,

191f, 192, 206, 207f, 235 GOG,van V (Gogh, van V.) -GOLAŠEVSKA,M. (Gołaszewska, M.)

-247f GOLDMAN, Lisjen(Goldmann,

Lucian) - 67, 252, 252f, 253,254, 308 GOLENBJOVSKI, B.

(Gołębiowski, B.)- 297f

GOMBROVIČ, Vitold (Gombrowicz,Witold) - 135,136,136f

GOMULJICKI, V (Gomulicki, V.) -307 GORMAN, R. G - 38f

GRAF, P. (Graff, E)-90f GRAMŠI, A.(Gramshi, A.) - 284, 294f,

331, 331f GRANET, M.-222fGREJMAS, AJ. (Greimas, A. J.) - 157GRIN, J. (Green, J.) - 31f,GROĐINJSKI, E. (Grodziński, E.)

- 304fGROTOVSKI, Ježi (Grotowski, Jerzy)

-234, 234f, 235 GUMPERZ, D.- 198f GURJEVIČ, A. (Gurewicz, A.) -212,

212f, 216

GUSEV, ν. (Gusiev, V.) - 217fGUTEMBERG-223,GUTRIJE, G.M. (Guthrie, G. M.) - 104f

HABERMAS, J. - 163,164, 164fHAJDON, G. - 241fHAJMES, D. (Hymes, D.) - 197, 198,

198f HALASINJSKI, Juzef(Hałasiński,

Józef) - 6, 44, 44f, 292, 292f,354, 355, 355f HALOVEJ, R.

(Halloway, R.) - 39 HANSLIK, E.(Hanslick, E.) - 241 HARIS, Marvin(Harris, Marwin)

- 53, 53f, 62f, 64, 66,158HARTLI, E.G (Hartley, Ε. G.) - 182fHARTLI, R.E. (Hartley, R. E.) - 182f,HARTMAN, Nikołaj (Hartmann,

Nicolai) -116 HAUZER, F.Arnold (Hauser, F.

Arnold) -215f, 246, 246f, 325HEGEL, Georg, Vilhelm, Fridrih

(Hegel, G.W.F.) - 25 HEJDON,G. (Haydon, G.) - 241f, HEMPEL, CG.-37f HERDER, Johan Gotfrid (Hörder,

Jochan Gotfried) -9, 9f, 10, 11,12,13, 24, 27, HERMES -325

HERSKOVIC, M. (Herskovits, M.) -14, 14f, HJEMSLEV, L. -

104 HJUG, H.S. (Hughes, H. S.) -12f HJUM, -156, 341fHOBS, Tomas (Hobbes, Thomas) - 28HOJZINGA, J. (Huizinga, J.) - 29,

215f, 267, 267fHOKIT, -155HOL, E.T (Hall, E. T.) - 54f, 147HOMANS, G. C. - 42, 43, 147,147f,

148,149,149f, 176, 227,

HOMER-185HORKHAJMER, Maks (Horkheimer,

Max) - 331 HRIST-264 HVISTEK, L.-239, 239f

ILJENKOV, E. (Ilienkov, E.) - 47f,INGARDEN, Roman-90, 90f, 117,117f, 118,129f, 130,131f, 238, 238f,247f, 258, 258f, 250, 260, 261, 266,266f, 275, 308, 309 INGVE, V. H.(Yngve, V.H.) - 32, 32f INIS, H. A,(Innis, H. A.) - 196, 196f, 197,198,202, 220

JAKOBSON, Roman (Jacobson,Roman)- 41, 83f, 172f, 178,178f, 179,180,181, 181f, 183,249, 308, 340 JANJON, M.

(Janion, M.) - 299f, 300f JASINJSKA,A. (Jasinjska, A.) - 50f JASTRUNJ,Mječislav (Jastrun,

Mieczysław) - 302, 302f JAUS,H.R. - 246, JAVLOVSKA , A.(Jawłowska, A.) -

348f JOŠA , R (Jozsa, P.) -309f JOŠA, E. (Josza, E.) -309f JUNG,C. G. - 303 KAC, E.A. (Katz, E. A.) -173, 173f,

174, 222, 222f KAGAN, Μ. I. -244f, 326, 326f, 327f KAJOA, R.(Caillois, R.) - 267, 267f,

268, 270 KAL, JA. (Kahl, J.A.) - 165 KAMI, Alber (Camus,Albert) - 312 KANT, Imaniel (Kant,Immanuel) -

129, 248, 352 KANJA, A.(Kania, Α.) - 300f KARDINER,A. - 49, 50f, 58

378 379

Antonjina Kloskouska______________

KASIRER, Ernst (Cassirer, Ernest) -75, 75f, 76, 84, 109, 236f, 251,342, 343, 343f KAVOLIS, V -

326, 326f KEJ, Ρ (Kay, P.) - 341KELER, V (Koehler, W.) - 153KENDON, R. - 39, 39f KLAKHON, C.(Kluckhohn, C.) - 9,

9f, llf, 13, 14f, 19, 29, 114f,117,117f, 118,118f, 119,119t,120,120f, 121, 121f

KLAPER, J. (Klapper, J). - 231KLOSKOVSKA, Antonjina

(Kłoskowska, Antonina) - 6, 9f,24f, 50f, 73f, 119f, 129f, 201f,210f, 220f, 230f, 238f, 284f, 298f,299f, 309, 311, 343f, 356f, 357f

KMITA, J. - 47f, 97f, 257f KOH, H.(Koch, H.) - 244f, 321, 322fKOLINGVUD, R. (Collingwood, R.)

-237 KOLUMBO, Kristofer -219f KONKLIN, H.-341 KONT, Ogist(Comte, Auguste) - 7,

138 KOPČINJSKA-JAVORSKA, B.

(Kopczyńska-Jaworska, B.) -96f KOTARBINJSKI, Τ.

(Kotarbinjski, Τ.) -153, 153f

KOZIR-KOVALSKI, S.(Kozyr-Kowalski, S.) - 165,165f KOŽENJOVSKI, Juzef

(Korzeniowski,Józef) - 309f KRASICKI,

Ignjaci (Krasicki, Ignacy)- 222 KRASINJSKI, Zigmund

(Krasiński,Zygmund) - 256 KRAŠEVSKI,

Ignjaci (Kraszewski,Ignacy) - 312, 313

KREBER, A.L. (Kroeber, A. L.) - 9, 9f,llf, 13,14f, 15,15f, 32, 55, 56,57, 60, 69t, 69f, 70, 79, 79f, 80,106,126,133,147f, 150, 150f,323, 323f, 324, 325, 326, 335f

KROSLAND, CA. (Crossland, C. A.)- 165

KRUČKOVSKI, Leon (Kruczkowski,Leon) - 312

KŠIVICKI, L. (Krzywicki, L.) - 58, 59f,81, 82f, 198, 208, 329f

KUK, D. (Cook, D.) - 241fKULI, Č. H. (Cooley, Ch. H.) - 201f,

206, 207, 222KUN, Tomas S. (Kuhn, Thomas S.) -

323, 323f, 324KUNS, R. (Kuhns, R.) - 241f, 242KUNS, V (Kuhns, W.) - 196fKUNJICIN, G.I. (Kunicin, G. I.) -322f

LAJBNIC, Gotfrid Vilhelm (Leibniz,Gotfried Wilhelm) - 83, 352

LAJONS, J. (Lyons, J.) - 31fLALEVIČ, J. (Lalewicz, J.) - 311fLAMBERT, Johan Hajnrih (Lambert,

Jochan Heinrich) - 83LANGER, Suzan -86, 87, 90, 91f,

108f, 343 LARI, J.(Larrue, J.) - 73f LASAL,Ferdinand (Lassalle,

Ferdinand) - 321 LASVEL, H(Lasswell, Η.) - 172, 174LAZARSFELD, PF. (Lazarsfeld, Ρ, F.) -

173,173f, 174, 222, 222f, 275,LE GOF, Žan (Le Goff, Jean) - 215,

215f, 216, 219 LE PLEJ, (LePley) - 54, 57 LELEVEL, J. (Lelewel,J.) -12,12f LEM, Stanjislav (Lem,Stanisław) -

262f

LENJIN, V I. - 321, 321f, 322, 322f,328, 328f LESNOF, M.

(Lessnoff, M.) - 37f, LEVI-BRIL, L.(Levy-Bruhl, L.) - 34 LEVIN, Kurt(Lewin, Kurth) - 226,

226f, 259, LEVI-STROS,Klod (Levi-Strauss,

Claude) - 19, 19f, 20, 29, 30,30f, 31, 31f, 40, 41, 41f, 42, 50,51, 51f, 62, 62f, 76, 87, 88, 89,103,103f, 156,156f, 157,158,212, 212f, 342, 343 LIH, E.

(Leach, E) - 30f, 95f LINDAUER, M. -154f LINDE, S. B. -11 LINHART, J.(Leenhardt, J.) - 309f LINTON, R. -15,15f, 18, 49, 50, 50f,

56, 58, 201, 211, 211f LIPIT, R.(Lippit, R.) - 227, LIPSET, S. M. - 165fLOCE, R.H. (Lotze, R. H.) -LOK, Džon(Locke, John) - 83, 111 LORENC, Κ.(Lorenz, Κ.) - 155 LORKA, FederikoGarsija (Lorca,

Federiko Garcia) - 291,LOTMAN, J. (Lotmann, J.) - 260, 260f,

264,266, 312 LOVI, R. (Lowie,R.) - 212f LUIS, G.H. (Lewis, G. H.) -292f LUIS, O. (Lewis, O.) - 230LUKAČ, Derd (Lukacs, G) - 253, 308,

322f LUNAČARSKI, A.V -328f, 329, 329f,

335

MAJENOVA, M.R. (Majenowa, M. R.)- 264, 264f MAJER, L.R.

(Mayer, L.R.) - 241f, 242 MAKARTI, Τ(McCarthy, T.) - 164f, MAKLUAN,Maršal (McLuhan,

Marshai) - 193f, 196, 197,197f,198, 202, 206, 218, 220, 223, 262

SOCIOLOGIJA KULTURE

MALEVSKI, A. (Malewski, Α.) - 124f,147f

MALINOVSKI, B. (Malinowski, Β.) -27, 27f, 28, 49, 49f, 54, 54f, 61,155,156, 156f, 178,179, 251

MALRO, Andre (Malraux, Andre) -253MAN, Tomas (Mann, Thomas) - 135,

256, 256fMANHAJM, K. (Mannheim, K.) - 223MARDOK, G.P (Murdock, G.P.) - 14,

14f, 29, 29fMARHLEVSKI, J. (Marchlewski, J.) -

299f, 329MARKARIAN, E. - 67fMARKJEVIČ, V (Markiewicz, W.) -

44f, 172f, 180, 258MARKOVSKA, D. (Markowska, D.) -

297fMARKS, Karl (Marx, Karl) - 6f, 14,

15, 15f, 20, 25, 25f, 26, 26f, 31,46, 47, 56, 66, 99, 99f, 100,lOOf, 101, lOlf, 102,105,110,138,138f, 139, 159,160,162,164, 165f, 168, 192, 208, 244,290, 301, 317, 318, 318f, 319,319f, 320, 320f, 321, 322, 325,326, 327, 328, 328f, 329, 330,332, 334, 336, 339, 339f, 340

MARKUZE, Herbert (Marcuse,Herbert)- 67, 67f, 164, 331,331f, 339, 350, 350f

MARTINET, HJ. (Martinet, Η. J.) - 195fMASLOV, Η. J. -136MEK DONALD, D. (MacDonald, D.) -

223MEKAJVER, Robert (Maclver, Robert)

- 33, 69t, 69f, 70, 70f, 72,126,127

MEKFIT, Τ (McFeat, T.) - 228f, 229,229f

380 381

Antonjina Kloskovska______________

MEKHJU, Ε (McHugh, P.) -38f, 191,192, 192f MEKKEJ, D.M.

(McCay, D. M.) - 84f,152 MEKVAJL, D.

(McQuail, D.) MEMI, A. (Memmi,A.) -245, 246 MENEL, A. (Mennel,A .) - 331f MERTON, R. K. - 192,222f, 275,

275f, 276, 277, 287MICKJEVIČ, Adam (Mickiewicz,

Adam) - 312 MID, DžoržHerbert (Mead, Georg

Herbert) - 38, 88, 89, 89f, 90,112,115,154,154f, 168,192

MIHAJLOV, A.V (Michajlov, A.V.) -325f MIKULOVSKI-

POMORSKI, J.(Mikulowski-Pomorski, J.) -231f MILER, Dž. (Miller, J.) -

147,198f MINER, H-213 MIŠLE, J.(Michelet, J.) - 196 MOL, Abraham(Moles, Abraham) -

153,174,189, 353 MOLIJER,Žan Baptist (Molier, J.B.) -

253 MONIJE, R. -141MONTENJ, Mišel Ejhnem (Montaigne,

Michel Eyqnem) - 9MORAVSKI, Stefan (Morawski,

Stefan) - 242f, 244, 244f, 322fMORGAN, L. - 66, 67,159 MORIS,Carls (Morris, Charles) - 84,

84f, 85, 87, 88, 89, 90, 92, 93,93f, 112, 115, 116,116f, 118,118f, 119t, 120,121,172, 340

MOS, Marsel (Moss, Μ.) - 31, 161,161f MROZEK, Slavomir

(Mrożek,Sławomir) - 230

382

MUR, Džorž Edvard (Moore, GeorgEdward) - 115,125f MUR, O.K.

(Moore, O. K.) - 270, 270f

NAJ, Rasel (Nye, Raseil) - 292NAJDOR, Z.-lllf NALIMOV, N. -84f,152f NAROL, R. (Naroll, R.) - 55, 55f,56,

57, 59, 60f, 64 NEJDŽEL, E.(Nagel, E.) - 37f NISBET, Č. (Nisbet,Ch.) - 315f NOVAK, Lešek (Nowak,Leszek) -

47f, 257, 257f, 330, 330fNOVAK, S. (Nowak, S.) -. 227f, 317NOVAKOVSKI, S. (Nowakowski, S.) -

44f NJUTN, I. (Newton, I.)- 324

OGDEN, C. K. - 90, 90fORK, W F. - 109fORTEGA I GASET, J. (Ortega y Gasset,

J.) - 67OSINJSKI, S. (Osiński, S.) -OSINJSKI, Z. (Osiński, Ž.) - 234fOSOVSKI, Stanjislav (Osowski,

Stanisław) - 6, 18, 18f, 42, 42f,43, 46, 46f, 108, 118,118f, 120,121,121f, 122,122f, 123,124,125,128, 128f, 129, 129f, 130,131,131f, 132,142,142f, 149,149f, 169, 170, 170f, 248, 255,257, 267, 271, 272, 289, 296,303, 304, 336, 336f, 345, 351,351f, 354, 354f, 357

OVIDIJE -136OZGUD, Č. (Osgood, Ch.) - 92, 93,

93f, 109, 240, 240f

PAJK, Kenet (Pike, Keneth) - 20f, 62f,103,103f PANOFSKI, E. -

105f, 219, 219f

PARANDOVSKI, Jan (Parandowski,Jan) - 307 PARETO, Vilfred

(Pareto, Wilfred) -169,170 PARKIN, F. - 165f

PARSONS, Talkot (Parsons, Talcott) -13,15,15f, 29, 29f, 38, 45, 45f,51, 51f, 52,112,113,114,114f,115,115f, 118, 118f, 119,119t,PARSONS, Talkot-121,121f,122, 141,146,147, 147f, 167,199, 201, 202f, 273, 326

PASERON. G. (Passeron, G.) - 136f,288f PASKAL, Blez (Pascal,

Blaise) - 26,253 PATRIK, sveti - 44

PAZURA, S. - 244f, 320, 320f PEJDŽ,C. (Page, C.) - 70f PENDERECKI,Kšištof (Penderecki,

Krzysztof) - 241 PERI, R.B.(Perry, R. Β.) - 112f, 248PETRAŹICKI, L. (Petrażycki, L.) - 8PIJAŻE, Žan (Piaget, Jean) - 104,

180f, 304f PIKASO, Pablo(Picasso, Pablo) - 324 PIRS, Č. (Peirce,Ch.) - 91f, 94f, 340 PJOTROVSKI, A.(Piotrovski, A.) -

105f, 340f PLATON-9, 79,117,248, 316, 322,

357 POKROVSKI, M.N.(Pokrowski,

M.N.) - 328f POPER, Karl(Popper, Karl) - 38, 77,

77i, 78, 79, 80, 91, 91f, 394,305 PRIJETO, Luj (Prieto, Luis,

J.) - 92, 92f PROKOP, J. - 309fPROTAGORA-357 PUFENDORF,Samjel (Pufendorf,

Samuel) - 9, 10, lOf, 24

SOCIOLOGIJA KULTURE

RABLE, Fransoa (Rabelais, F.) - 195RADER, Μ. -237f, 248f RADIN, Ε -156f, 212f RADLINJSKA, H.(Radlińska, H.)

- 234fRAJSMAN, L. (Reismann, L.) - 165,

165f RAJT, DŽ.H. (Wright,George Henrik)

- 115RASEL, Bertran (Russell, Bertrand) -

91, 91f, 133,133f, 134,153RASIN, Žan Baptist (Racine, J. B.)

-253,260 REDFILD, Robert(Redfield, Robert) -

16, 16f, 185, 213, 213f, 214REDKLIF-BRAUN, A.R. (Radcliffe-

Brown, A. R.) - 64, 64f REJLI, J.V (Riley, J. W.) -173,173f,

231 REJLI, M.V (Riley, M. W.) -173, 173f,

231 REJMONT, Vladislav(Reymont,

Władysław)-130, 311RIČARDS, JA. (Richards, J. A.) - 90,

90f RIČMOND, K. (Richmond,Κ.) - 314f RID, Herbert (Reed, Herbert)- 346 RIKER, Ε (Ricoeur, P.) - 108,108f,

254, 262, 262f RIKERT, Hajnrih(Rickert, Heinrich)

- 36,111RINGBUM, N.E. (Ringbom, Ν. Ε.)

-241f RIŠKOV, E.iF. -349fROKUŠEVSKA-PAVELEK, A.

(Rokoszevska-Pawetek, A.) -298f, 309, 311f RORŠAH, H.

(Rorschach, Η.) - 123,227,228 ROS, Alfo (Ross, Alfo)

-116,116f ROS-LANDI, F. (Ross-Landi,F.) - 157f ROSTOV, V (Rostów, W.) -316

383

Antonjina Kloskovska ______________

ROŠAK. T. (Roszak, Τ.) - 348f ROUZ,E. (Rose, Ε.) - 227, 228 RUĐINJSKA,Α. (Rudzińska, Α.) - 300 RUŽEVIČ,Tadeuš (Różewicz,

Tadeusz) - 229, 230, 249, 249f

SALINS, M.E (Sahlins, M. P.) - 53f,81,158,159, 160,160f, 162,341, 341f, 342 SANTAJANA,

G. (Santayana, G.) -130,130f, 237, 248 SAPIR, E. -

61, 105,190,190f, 335f,341, 341f SARLES, Η. Β. - 32,

32f, 39 SEBEOK, Τ Α.- 83f, 153f,154,154f,

155,155f, 306 SELZNIK,F. (Selznick, Ph.) - 74f SEN-MATIN, de M.

(Saint-Martin, de M.) - 288fSERVANTES, Miguel (Cervantes, M.)

-224 SERVIS, Ε. (Service, Ε.)-53f SIĆINJSKI, A. (Siciński, A.) - 152f,

222f, 243 SIKUREL, - 38SIMONS, J. - 51f SINER -147SEROKOMLA-307 SIVEK, H.-284fSIVERT, H. - 255, 257SJEMJENJSKA, R. (Siemieńska, R.) -

50f SJENKJEVIČ, Henrik(Sienkiewicz,

Henryk) - 272, 299, 299f, 300SJU, E. (Sue, E.) - 321 SLOVAČKI,Julius (Słowacki, Juliusz)

- 302, 312 SNOU, Č.E (Snow,Ch. P.) - 314f SOBJECKI, J. (Sobiecki,J.) - 284f SOFER, D. (Sopher, D.) - 60f

384

SOROKIN, Pitrim - 67, 68, 112, 316SPENSER, Herbert (Spencer, Herbert)

- 7, 139 STAŽEVSKI, Η(Stażewski, H.) - 239,

239f STINČKOMB, A.L.(Stinchombe, A.

L.) -192, 192f STJUART, J.(Steward, J.) - 53, 53f STRAVINJSKI,Igor (Stravinjski, Igor)

-291,295 SUH, J. (Such, J.)-45fSUHODOLSKI, B. - 346, 346fSULKOVSKI, B. - 309, 309f, 310, 312,

313

ŠACKI, J. (Szacki, J.) - 329fŠAF, Adam (Szaf, Adam) - 95f, 107fŠČEPANJSKI, J. (Szczepański, J.) -

50f, 81f, 191 ŠEKSPIR,Vüjem (Shakespeare,

William) - 173, 224, 302SELER, Maks (Scheler, Max) - 77,

77ί, 79 ŠERIF, Μ. (Sherif, Μ.)- 227 SIC. Α. (Schütz, Α.) - 19, 19f, 20,38,

38f, 191 ŠILER, F.S.C,(Schiller, F. C. S.) - 139 ŠILS, E.(Shils, E.) - 51f, 118f, 121fŠIMANOVSKI, K.-295 ŠLIK, M.(Schlick, M.) - 130f ŠMIT, K.(Schmidt, K.) - 319, 319f ŠNAJDER,1. (Schneider, L.) - 20f ŠOPEN, F.(Shopen, F.) - 295 SPENGLER,Osvald (Spengler,

Oswald) - 66, 67, 67f, 316,323, 350 ŠRAM, V, (Schramm,

W.) - 173, 173f,231 ŠULC, Bruno (Schultz,

Bruno) - 266

TAMARI, L. - 284f

TATARKJEVIC V (Tatarkiewicz, W.)-Ulf, 131,131f, 257, 257f

TEJAR de ŠARDEN, Ε (Teilhard deChardin, P.) - 26, 26f

TEJKER, N. (Taker, N.) - 240TEJLOR, Alfred, Edvard (Taylor,

Alfred Edward) - 12, 12f, 13TEN, Ipolit (Taine, H.) - 252, 252f,

253, 254 TENIS, F. (Tönnies,F.) - 45, 67,197,

199, 201, 201f, 206, 222TERNOVSKA, O. (Tiernowska, O.) -TIBO, J.V (Thibaut, J. W.) -147TIRNBERGEN, N. (Tinbergen, N.) -

155 TIŠKA A. (Tiszka, A.) -287f, 290, 290f TJEŠIK-TAŠ (Tieszyk-Tasz) - 194f TJUDOR, J.A. (Tudor, J. A)- 174, 175,

191 TOJNBI, A. (Toynbee, A.) -67, 67f TOŁSTOJ, L.N. -224, 345TOMAS, V (Thomas, W.) - 7t, 33, 35,

44,113, 113f, 191 TOPOLSKI,J. - 325f TRUBECKI, N. S.- 41TUGARINOV, V. Ε - Ulf TUROVSKI,A. - 349f TUVIM, Juüan (Tuvim,Julian) - 307

USEM, M. (Useem, M.) - 285fUSPJENJSKI, Β. Α. - 344fUTRILO, M. (Utrillo, M.) -291

VAH, J. (Wach, J.) - 236 VAJC, MV.(Weitz, M. W.) - 130f VAJDA, Andžej(Wajda, Andrzej) - 298 VAJMAN,Robert (Weimann, Robert) -

246, 254, 254f, 264, 264f, 334,335, 335f VAJNŠTAJN, M. A.

(Weinstein, Μ. Α.)-125f

SOCIOLOGIJA KULTURE

VAJT, Lesli (White, Leslie) - 17, 53,53f, 69t, 69f, 70, 227, 315

VAJTHED, A.N. (Whitehead, AlfredNorth) - 77, 133 VALICKI,

M. (Walicki, Μ.) - 219f,299f VALIS, A. - 83f, 107f

VALŠ, D. (Walsch, D.) - 37f VANGOG, Vincent (Van Gogh,

Vincent) - 291 VARNER, V(Warner, W.) - 174 VAT, I. (Watt, I.)-245, 246f VAZARELI, V (Vasarelly,V.) - 291 VAŽIK, Adam (Ważyk,Adam) - 348f VEBER, Alfred (Weber,Alfred) - 24,

24f, 69t, 69f, 70, 71, 72f, 76,77,126,134, 316, 317, 317f,335f VEBER, Franc (Weber,

France) - 140,141,159 VEBER, Maks (Weber,

Max) -36, 37,37f, 47, 56, 61, 81f, 99, 163,164f, 165,165f

VEST, J. (West, J.)-50fVIET, J. - 51fVILENER, A. (Willener, A.) - 348, 348fVILENSKI, H. (Wilensky, H.) - 292,

292f, 293, 297 VILSON, E.O.(Wilson, E. O.) - 39,

40f VINIK, Č. (Winick, Ch.) -315f VINOLD, A. (Winold, A.) - 241fVISLER, G. (Wissler, G.) - 55VISPJANJSKI, S. (Wyspiański, S.) -

311 VITGENŠTAJN, Ludvig(Wittgenstein,

Ludwig) - 90, 246, 248, 248fVLTKACI, VITKJEVIČ, S. (Witkacy,

Witkiewicz S.) - 302 VIZE fonL. -140 VJESOLOVSKI, V(Wiesołowski, W.)

-165,165f, 314

385

Antonjina Kloskouska

VJEZBICKI, Z. (Wierzbicki, Z.) - 44fVNUK-LIPINJSKA, E.

(Vnuk-Lipinjska, E.) - 284f,287f, 299f VOJĆEHOVSKA, A.

(Wojciechowska,A.)-287, 287f VOJNAR, J.

- 346f VOLTER, Fransoa-MariAruet

(Voltaire, Francois-Marie,ArouetF.)- 11 VORF, B.L.

(Whorf, B. L.) - 341, 341f,342

ZAVADA, Andžej (Zawada, Andrzej) -349f ZAVISTOVIĆ-

ADAMSKA, K.(Zawistovicz-Adamska, K.) -217f ZAVORSKA, Μ.

(Zaworska, Μ.) -349f ZIMEL, G. (Zimmel, G.) -

140, 141, 267

ZNANJECKI, Florijan (Znaniecki,Florian) - 7f, 18, 22, 22f, 23, 33,34, 35, 35f, 36, 44, 45, 61, 62,63, 63f, 65, 68,112,112f,113,113f, 114,115,118,119,119f, 119t, 122,139,140, 141,142,143,144,144f, 145,145f,146,146f, 147,159,177f, 189,191,193, 206, 243, 243f

ZULKJEVSKI, M. (Ziołkiewski, M.) -105f, 244, 245f, 246, 263, 263f,279f, 283, 283f, 301, 301f

ŻEROMSKI, S. (Żeromski, S.) - 299,299f, 311f ŽID, Andre (Gide,

Andre) - 178 ŽIRARD, A. (Girard, A.) -284f ŽIRO, Andre (Giro, Andre) - 157,157f ŽMIGOCKA Μ. (Żmigocka, Μ.) -

299f, 300f

Skraćenice naziva češće citiranih grupnih radova

CCPL: Cross Cultural Perspectives on Learning, red. J. W. Brislin, S. Bochner,W. I. Lonner, New York 1975.

ETS: Elementi socioloških teorija, red. V. Derčinjski, A. Jasinjska-Kania,J. Šacki, Varšava 1975. HMCA: A Handbook of Methods in Cultural

Anthropology, red. R. Narrol,R. Cohen, New York 1973.

ICSS: The Idea of Culture in the Social Sciences, red. L. Schneider, Ch.Bonjean, Cambridge, Mass.1973.

NDST: New Directions in Sociological Theory, red. Ρ Filmer, Μ. Philipson,D. Silverman, D. Walsh, London 1972.

OBFFI: Organization ofBihavior in Face to Face Interaction, red. A. Kendon,R. M. Harris, A. R. Key, The Hague 1975.

RSP: Readings in Social Psychology, red. T. M. Newcomb, E. L. Hartley,New York 1947.

SA: Symbolic Anthropology. A Reader in the Study of Symbols andMeanings, red. J. L. Dolgin, D. S. Kemnitzer, D. M. Schneider, NewYork 1977.

SECP: Societies. Evolutionary and Comparative Perspectives, red. T. Parsons,New York 1966. WTBLZG: Savremene teońje istraživanja književnosti

u inostranstvu, red. H.Markievič, Krakov 1972.

386 387

In memoriam

Svjetlana - Seška BABIC-BARANJSKA1947-1999.

Riječi prijatelja"Gazeta Wyborcza", 8. juna 2000. godine)

Strašno je teško pisati o osobi tako neobičnoj i tako svestranoj, kakva jebila Svjetlana. O ženi sa čijim se odlaskom nije moguće pomiriti.

Rođena je u Sarajevu. U Poljskoj se obrela 60-ih godina, kada je ovdjeradio njen otac-diplomata. Pohađala je licej "Stefan Batory", a 1965. godinezapočela je studij na varšavskoj polonistici. Bilo je nemoguće ne primijetiti je -veoma lijepu, živopisnu (jer se uvijek oblačila drugačije nego što je topropisivala moda), punu šarma, topline i cara. Perfektno je poznavala naš jezik,niko nije mogao dokučiti da to nije njen maternji jezik.

Pred kraj studija udala se za Kšištofa, sa kojim je stvorila magičan dom ukoji su ljudi hitali s radošću. Dom koji je otvoren za svakoga ko

389


traži savjet, podršku, blagonaklonost, duboku refleksiju. U njega su dolazili ipoznati i obični ljudi, Poljaci i stranci, koji su uvijek dočekivani sa jednakomsrdačnošću.

Svjetlanin profesionalni život odvijao se u dva pravca. Prvi je bioVaršavski Univerzitet, gdje je bila lektor na Odjeljenju za slavistiku. Studenti suje voljeli, u šta sam se više puta mogla i sama uvjeriti. Veoma je brinula zanjihovu sudbinu, pomagala im je da nađu posao, tražila tekstove za prijevode,znala je njihove lične probleme i često se trudila da im pomogne da ih riješe.Koliko je pisama sa raznih strana svijeta dobijała od svojih apsolvenata, kako seradovala kada je nekome pomogla da nađe posao!

Drugi pravac njenog djelovanja bilo je prevođenje. Prevela je na srpskioko 15 velikih djela, između ostalih "Futbalski rat" Kapuščinjskog (na šta jebila veoma ponosna), "Sociologiju kulture" Antonjine Kloskovske(fundamentalno djelo u svojoj oblasti i uz to veoma opširno), "Hajnemana" S.Hvina...

Nije istina da nema nezamjenljivih ljudi, jer među nama postoje takvi zakojima ostaje praznina, tuga i žalost, a njihovo mjesto niko neće popuniti.Takva osoba bila je Svjetlana, kojoj sam tako puno zahvalna, kao i mnogi ljudikoji su imali sreću da budu darovani njenim prijateljstvom.

Magda

Prošla je godina otkad je otišla Svjetlana Baranjska. Otišla je, ali jezauvijek ostala u nama. Bila je pojava, čovjek zaista izuzetan, mada je u sebinosila tako puno svakodnevne jednostavosti. Pripadala je onim malobrojnimženama u kojima se stapaju fizička i duhovna ljepota. Bila je osoba mudra, punatopline, blaga, a istovremeno ekstravagantna. Očaravala je svojom neobičnomljepotom, velikim očima, ustima Ketrin Danev - svi povremeno podliježemoplatonskom priviđenju da ono što je lijepo mora biti i dobro.

Unutrašnja ljepota Svjetlanina ipak nije bila nikakvo priviđenje, čak jepremašivala valere njenog tijela. Voljela je da koristi velike riječi i umjela je daživi za velike stvari, a da pri tome ne bude ni najmanje

egzaltirana. Ne znam kako je uspijevala da to postigne, ali u njenom slučajuzrelost nije značila i oprez u korišćenju velikih riječi. One nisu bile "iznuđenicinizam". Zbog toga su je voljeli mladi ljudi. Umjela je da kaže da je u životunajvažnija lubav, da ako je u pitanju prijateljstvo, onda iskreno, ako je vjernost iodanost, onda neograničeni. Sigurno je da su se u gomili njenih prijatelja iobožavalaca mogli naći i oni koji su pomalo sa nevjericom gledali na tuapsolutnu vjeru u postojanje velikih stvari, u dobrotu, u pravicu, u spremnost zaborbu za ideale. Možda su negdje bili i takvi koji su mislili: lako je takogovoriti, kada se dobilo tako puno - inteligenciju, ljepotu, divnog muža,uspješnog sina, pare, interesantan posao ....

Ako je zaista i nailazila na skeptike, onda im je dokazala, kada se i samasuočila sa trpljenjem, da je uvijek moguće živjeti dostojanstveno i sa ljepotom.Prvo je došao rat u njenoj zavičajnoj Jugoslaviji, zatim... strašna bolest, rak. Dokraja je ostala radina i lijepa. Nije se žalila, nije ispoljavala strah, nije sezatvarala u svom bolu, kako to čine ljudi koji su od nje manji i slabiji. Upravosuprotno - do posljednjeg trenutka interesovala se za sudbinu drugih i brinula sešta će biti sa njenim najbližim kada nje više ne bude. Čak ni gadna bolest, kojačesto ljudima oduzima dostojanstvo, nije joj oduzela njen šarm, dostojanstvo ionu izuzetnu ljepotu kojom je očaravala svijet. Mislim da će za one sretnike kojisu je znali ona ostati velika inspiracija, nada, da svijet može da bude veomalijep i dobar, jemstvo da život ima duboki smisao.

Katažina Zjelonka

390 391

SADRŽAJ

PREDGOVOR ................................................................................................ 5

I. IZDVAJANJE SOCIOLOGIJE KULTURE I POJAM KULTURE ............ 7

II. KULTURA I PRIRODA.

OD ONTOLOŠKOG DO METODOLOŠKOG PRILAZA ...................... 24

III. INTEGRACIJA KULTURE .................................................................... 48

IV KATEGORIJE KULTURE

AKADEMSKE I OPŠTEPRIHVAĆENE DEFINICIJE ............................ 66

V. SEMIOTIČKI KRITERIJUM SIMBOLIČKE KULTURE......................... 83

VI. AKSIOLOŠKI KRITERIJUM SIMBOLIČKE KULTURE ....................... 110

VII. DRUŠTVO I KATEGORIJE KULTURE ................................................. 138

VIII. MODELI I FUNKCIJE SIMBOLIČKOG KOMUNICIRANJA ................. 171

IX. DRUŠTVENA SITUACIJA I SREDSTVA KOMUNIKACIJE ................. 189

X. KULTURA TRIJU SISTEMA ................................................................. 211

XI. OBLASTI SIMBOLIČKE KULTURE.

SOCIOLOGIJA UMJETNOSTI ............................................................... 236

XII. DRUŠTVENA STRUKTURA I SIMBOLIČKA KULTURA ................... 273

XIII. KRITERIJUMI RAZVOJA SIMBOLIČKE KULTURE ............................. 315

XIV. ZAVRŠETAK.

SIMBOLIČKA KULTURA - IZVAN PRINCIPA AUTOTELIČNOSTI .. 338

Bibliografija .................................................................................................... 359

Indeks imena ................................................................................................... 376

Skraćenice naziva češće citiranih grupnih radova ............................................. 387

In memoriam - Svjetlana BABIĆ-BARANJSKA .............................................. 389

25136622 antonjina klosovska sociologija kulture 0

Documents