Экологийн хичээлийн лекц №2

Óëààíáààòàð 2011

Бэлтгэсэн: Б.Балдан-Осор

Хичээлийн төлөвлөгөө

Биосферийн тухай

Популяцийн тухай

Бүлгэмдэл

Экосистем

Экологийн сукцесс

Áèîñôåðèéí òóõàé

1875îíä Àâñòðèéí ýðäýìòýí Ýäóàðä Çþññ

БИОСФЕР õýìýýõ íýð òîìú¸îã хамгийн

àíõ биологийн Ø/Ó-íä õýðýãëýæýý.

Òýðýýð àìüä áèåò îðøèí àìüäàð áóé

óñàí ìàíäàë, óëóóí ìàíäàë, àãààð

ìàíäëûí õýñãèéã áèîñôåðò õàìðóóëàí

îéëãîæ áàéñàí áàéíà. Үүнээс цааш

ойлголт гаргаагүй юм.

Áèîñôåðèéí òóõàé

20-ð çóóíû ýõýýð оðîñûí ýðäýìòýí

Â.È.Âåðíàäñêèé áèîñôåðèéí òóõàé

ñóðãààëûã øèíý àãóóëãà ¿çýë ñàíààãààð

áàÿæóóëàí áîëîâñðóóëæýý.

Ýíä ус, агаар, чулуун мандал дахь àìüä

áèåèéí òàðõàëò, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ò¿¿íèé

õóâèðãàí ººð ëºã àñàð èõ õ¿ èí àäàë,

ç¿é òîãòîëûã ø/ó-íä àíõ ò¿ð¿¿í íýýñýí

áàéíà.

Áèîñôåðèéí òóõàé

Эрдэмтэд мàíàé äýëõèé ¿¿ñýæ áèé

áîëñíîîс хойш 4.5-5 тэрбум æèë áîëñîí

ãýæ ¿çäýã. Энэ тоо нь урагшилж магадгүй

болоод байгаа.

Áèîñôåðèéã 3.5 ìèëëèàðä æèëèéí ºìíººñ

¿¿ññýí ãýæ ¿çэж байна.

Äýëõèé äýýð àìüäðàë анх бий болсон

цагаасаа хойш ààæиì õºãæèæ áàéñíàà

хөгжил нь ÿâààíäàà õóðäàññàí өнөөгийн

байдалд орсон хэмээн үздэг.

Áèîñôåðéèí õèë õÿçãààð

Өнөө үеийн биологийн шинжлэх ухаанд “Òóõàéí

îð èíä àìüä áèå болон тэдгээрийн îðøèí àìüäðàõ

íºõöºë áîëîìæ áàéãàà ýñýõ, àìüäðàëûí óë ìºð

îëäñîí ýñýõýýð áèîñôåðéèí õèë õÿçãààðûã

òîãòîîäîã”.

Áèîñôåðéèã

1. Óñàí ìàíäàë - Ãèäðîñôåð

2. óëóóí ìàíäàë – Ëèòîñôåð

3. Àãààð ìàíäàë – Àòìîñôåð гэж 3 хуваан үздэг.

Мөн түүхэн хугацаагаар нь Палеоноосфер, ноосфер

гэж 2 хуваадаг.

Биосферийн бүрэлдэхүүн

Амьд биес (Амьд бодис гэж нэрлэх нь ч бий)

Биоген бодисууд (Амьд биеэс шууд үүссэн

биологийн гаралтай бодисууд)

Биологийн бус гаралтай бодисууд

(3н төлөв байдалтайгаар оршино)

Амьд биесийн оролцоотой үүссэн бодисууд.

(Хөрс)

Сансарын гаралтай бодисууд

( Солир, тоосонцор, гэх мэт)

Óñàí ìàíäàë - Ãèäðîñôåð

Ýä¿ãýý үед á¿õèé ë óñàí ñàíãààñ àìüä áèåт

îëäñîí áºãººä äàëàé òýíãèñèéí õàìãèéí ã¿í

õýñýã áîëîõ Мàðèàíû õîíõîðîîñ (11022ì)

хүртэл амьд бие, àìüäðàëûí óë ìºð îëäñîí

áàéíà.

Äýëõèéí гадаргын 71%èéã óñ á¿ðõäýã.

Ус дýëõèéí áºìáºðöºãèéí 1/800 õýñãийг

эзлэдэг.

Äýëõèé äýýð áàéãàà óñíû ýçýëõç¿¿í 1370 ñàÿ

êì êóá áîëíî.

Монгол орны усны нөөцийн ихэнх

хувь нь хойд хагастаа оршдог.

Монгол орны физик газарзүйн зураг

Óñàí ìàíäàë - Ãèäðîñôåð

Эрдэмтэд дэлхий дээрх анхны амьд бие усанд үүссэн

гэж үздэг.

Амьд биесийн 70-98% нь ус байдаг гэж эрдэмтэд

тогтоожээ. Энэ нь үүнийг баталж буй гэлтэй.

Ãèäðîñôåðèéí 98%èéã äàëàé, òýíãèñèéí óñ ýçëýõ

áºãººä 1.24 %èéã ìºñ ýçýëäýã áàéíà. Õàðèí ¿ëäñýí

% èéã íü öýíãýã óñò ãîë, ãîðõè, íóóðûí óñ ýçýëíý

Óñàí îð èíä íèéò 150 000 гаруй ç¿éëийн àìüòàí,

10 000 гаруй зүйлийн óðãàìàë àìüäàðäàã áàéíà.

Óñàí ìàíäàëûí îíöëîã

Áàéãàëèéí àëèâàà óñàíä òîäîðõîé õýìæýýíèé àãààð

óóññàí áàéäàã. Òýíä õ¿ èëòºðºã èéí òîäîðõîé

ãîðèì ¿éë èëäýã áàéíà.

Óñàíä òºðºë á¿ðèéí ýðäýñ áîäèñ байнга уусаж

байдаг. Ýíý нь àãóóëàìæààðàà ººð ººð áàéäàã

Óñàíä õîîë òýæýýëèéí ç¿éëñ èõýâ ëýí õºâºõ

ìàÿãààð àãóóëàãääàã.

ªâºðìºö äóëààíû ãîðèìòîé áàéäàã. Òåìïåðàòóðûí

õýëáýëçýë ìàø áàãà áàéäàã.

Ãýðëèéí ãîðèì íü áîñîî èãëýëä õàðèëöàí àäèëã¿é

ýðñ ÿëãàâàðòàé áàéäàã.

Óñ áàéíãûí õºäºë㺺íä îðøèíî.

Àãààð ìàíäàë- Àòìîñôåð

Äýëõèéí áºìáºðöºãèéã õ¿ðýýëýí îðøèõ õèéí

á¿ðõýâ þì.

Õýä õýäýí ¿íäñýí äàâõðààòàé áàéäàã

Òðîôîñôåð - 10-20êì

Сòðàòîñôåð - 40-50êì

Мåçîñôåð - 50-80êì

Тåðìîñôåð - öààø õÿçãààðã¿é

Àãààð ìàíäàë íü îëîí òºðëèéí õèéíýýñ òîãòäîã

бөгөөд давхрага бүрийн агаарын найрлага нь өөр өөр

байдаг.

Òðîôîñôåðèéí àãààðûí íàéðëàãà

N-78.8%, O2-20.95%, Үлдсэн %-ийг бусад хий

Агаарын мандлын давхрага

Àãààð ìàíäàë- Àòìîñôåð

Àãààðã¿éãýýð á¿õ àìüä áèåò îðøèí òîãòíîõ

áîëîìæã¿é þì. (Хүчилтөрөгч гол байр суурь

эзэлнэ)

Àãààð ìàíäàëûí äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 20êì èéí

ºíäºðò çàðèì áàêòåðè, õºõ íîãîîí çàìàã îëäñîí.

Õýò ÿãààí òóÿàíû ¿éë ëýëýýñ õàìààð ¿¿íýýñ äýýø

àìüäðàë îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñã¿é.

Òðîôîñôåðèéí äàâõàðãàä öàã óóðûí á¿õèé ë

¿çýãäýë¿¿ä àæèãëàãääàã.

Ñòðàòîñôåðò Îçîíû äàâõðàà áàéðëàæ àìüä

îðãàíèçìóóäûã õýò ÿãààí òóÿàíû ¿éë ëýëýýñ

õàìãààëæ áàéäàã áàéíà.

Àãààð ìàíäàëûí îíöëîã

èéãøèëò áàãàòàé

Äàðàëò ºíäðººñºº øàëòãààëàí ººð ëºãääºã

Íÿãò ÿìàãò áàãà áàéäàã

Õ¿ èëòºðºã èéí õàíãàìæ áàéíãà ºíäºð

áàéäàã.

Ãýðýëò¿¿ëãèéí ýð èì õàðüöàíãóé èõ

Ãàçàðç¿éí áàéðëàë, óëèðëààñ øàëòãààëæ

äóëààíû ãîðèì ººð ººð áàéíà.

óëóóí ìàíäàë- Ëèòîñôåð

Äýëõèéí áºìáºðöºãèéí õàòóó á¿ðõýâ

Ýíä àìüäðàëûí íºõöºë õÿçãààðëàãäìàë.

Äîîøëîõ òóñàì òåìïåðàòóð èõýñäýã. 1.5êì-èéí

ã¿íä öåëüñèéí +100 ãðàäóñ õ¿ðäýã áàéíà.

Îäîîãîîð óëóóí ìàíäàëä 4 êì èéí ã¿íä

àìüäðàëûí óë ìºð èëð¿¿лýýä áàéíà.

Ëèòîñôåðèéí õàìãèéí ºíãºí õýñýã áîëîõ

õºðñºíä àìüä áèåò õàìãèéí èõ íÿãòøèëòàéãààð

îðøäîã.

Óñ áîëîí àãààðûí õàðüöàà óðâóó õàìààðàëòàé

áàéäàã áàéíà.

Литосфер

Áèîñôåð äýõ áîäèñûí ýðãýëò

Бодисын эргэлтүүдийг геологийн их эргэлт,

биологийн бага эргэлт гэж 2 хуваадаг.

Áîäèñûí áàéíãûí ýðãýëò ÿâàãäàõ ìåõàíèçì á¿ðýëäýí

òîãòñîí ÿâäàë íü áèîñôåðèéí ¿íäñýí øèíæ àíàð

þì.

Áèîñôåð äýõ áîäèñûí ýðãýëò íü àìüä áèåñèéí

îðîëöîîòîéãîîð òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæèëäýã.

Õ¿ èëòºðºã èéí ýðãýëò

Í¿¿ðñòºðºã èéí ýðãýëò

Àçîòûí ýðãýëò

Óñíû ýðãýëò

Ôîñôîðûí ýðãýëò ãýõ ìýт.

Усны геологийн их эргэлт

Нүүрстөрөгчийн эргэлт

/биологийн эргэлт/

Азотын эргэлт /биологийн эргэлт/

Хүчилтөрөгчийн эргэлт

Фосфорын эргэлт

Ïîïóëÿöèéí òóõàé

“Òîäîðõîé ãàçàð íóòãèéã ýçëýí îðøèõ áèå

áèåýñýý õàðüöàíãóé òóñãààð íýã ç¿éëèéí õýñýã

á¿ëýã áîäãàëèéã ïîïóëÿöè ãýíý”.

Populus гэсэн латин гарлтай үг бөгөөд ард

түмэн гэсэн утгатай.

Ïîïóëÿöè íü ç¿éë îðøèí òîãòîõ õýëáýð ìºí.

Ïîïóëÿöèéã äîòîð íü õýä õýä àíãèëäàã.

1. Ýãýë ïîïóëÿöè

2. Ýêîëîãèéí ïîïóëÿöè

3. Ãàçàðç¿éí ïîïóëÿöè

Ïîïóëÿöèéí ¿íäñýí øèíæ

1. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé

2. Òºðºëò

3. ¯õýë, õîðîãäîë

4. Ïîïóëÿöèéí öýâýð ºñºëò

5. Ïîïóëÿöèéí íÿãòøèë 5 нь популяцийн

үндсэн шинжийг бүрдүүлнэ.

Ïîïóëÿöèéí á¿òýöÎðîí çàéí á¿òýö / Орон зайд хэрхэн тархаж байгааг

ажиглан гаргаж ирсэн бөгөөд тархалтын 3н үндсэн хэлбэр

байдаг. Үүний тухай номноосоо дэлгэрүлж уншина уу /

Õ¿éñèéí á¿òýö / тухайн популяцид эсрэг хүйсийн

бодгалиуд байгаа тохиолдолд авч үздэг. Зарим

амьтдад эсрэг хүйс байдаггүй бөгөөд эр, эм бэлэг нь

нэг бодгальд хоёулаа байдаг амьтдад энэ бүтцийг авч

үздэггүй/

Íàñíû á¿òýö / ямар ч амьд амьтдад байдаг бүтэц

бөгөөд дээрх хүйсийн бүтэц, энэхүү насны бүтэц хоёр бол

популяцийн өсөлт, бууралтанд чухал байр суурь эзэлдэг/

Çàí àðàíøèíãèéí á¿òýö / тухайн зүйлийн өөрийнх

нь өвөрмөц онцлогоос хамаарч өөр өөр байдаг/

Популяцийн тоо толгойн

динамик Популяцийн тоо толгойн өөрчлөлт гэсэн үг юм.

Төрөлт

Үхэл хорогдол

Шилжилт (Миграци)

Шилжин ирэгсэд

Шилжин явагсад

(Төрөлт-Үхэл) + (Шилжин ирэгсэд-Шилжин

явагсад) = тоо толгойн өөрчлөлт

Ïîïóëÿöèéí ãîìåîñòàç - тоо

толгойн авто зохицуулгаªºðºº ººðèéíõºº òîî òîëãîéã

çîõèöóóëàõ àäâàð þì.

Õýò îëøèðñîí ¿åä ¿ð òºëºðõºã àíàð

áàãàñ õýò öººðñºí ¿åä ¿ð òºëºðõºã àíàð

èõýñäýã ç¿é òîãòîëòîé.

Ýíý íü ç¿éëýý õàìãààëæ ¿ëäýõ áàéãàëèéí

øàëãàðàë þì.

Àìüòàíä ãîìåîñòàç õàòóó øèð¿¿í áîëîí

纺ëºí 2 ÿíçààð ÿâàãääàã

Áèîöåíîç áóþó á¿ëãýìäýëÒîäîðõîé äýâñãýð íóòãèéã ýçëýí òàðõàæ

ò¿¿õýí óðò õóãàöààíä á¿ðýëäýí òîãòñîí,

õîîðîíäîî íàðèéí íÿãò õîëáîîòîé îëîí

ç¿éëèéí îðãàíèçìûí õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé

íýãäýëèéã á¿ëãýìäýë áóþó áèîöåíîç ãýíý.

Àëèâàà áàéãàëèéí á¿ëãýìäýë õýäýí ìÿíãààð

òîîëîãäîõ ç¿éë¿¿äýýñ òîãòñîí áàéäàã.

Çîõèîìîë áóþó õ¿íèé ãàðààð á¿òñýí

á¿ëãýìäýë äýýä òàë íü 100 îð èì ë ç¿éëòýé

áàéäàã áàéíà.

Бүлгэмдэлийн экологийн

судлагдахуун

Зүйлийн бүтэц

Зүйлийн баялаг

Зүйлийн олон янз байдал

Бүлгэмдэлийнэ гишүүдийн үүрэг

Á¿ëãýìäýë äýõ àìüä áèå -

ìàõáîäèéí õàðèëöàí õîëáîî

Àìüäðàõ îð èíû õîëáîî

Òýæýýëèéí гинжин õîëáîî

Амьд бодисуудыг тàðààõ

Áàðüæ áàéãóóëàõ õîëáîî

З¿éëèéí õîîðîíäын õîëáîî

З¿éë õîîðîíäын õàðèëöàí

õîëáîî Íåéòðàëèçì (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä ÿìàð

íºëººëºëã¿é ) / 0 : 0 /

Àìåíñàëèçì (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä íýãä íü

íºëººã¿é íºãººä íü õîðòîé ) / 0 : - /

Êîìåíñàëèçì (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä íýãä íü

àøèãòàé íºãººä íü íºëººã¿é) / + : 0 /

Ìóòóàëìçì (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä õàðèëöàí

àøèãòàéãààð õàìòðàí àìüäðàõ õýëáýð) / + : + /

Êîíêóðåíöè (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä 2óóëàíä íü

õîðòîé íºëººòýé) / - : - /

Õî¸ð ç¿éëèéí õîîðîíäîõ

õàðèëöàí õîëáîî

Ìàõàí èäýøòýí áà çîëèîñ ( íýãä àøèãòàé

íºãººä õîðòîé ). “Íýã ç¿éë îðãàíèçì

íºãºº ç¿éë îðãàíèçìûã èäýø òýæýýë

áîëãîí àøèãëàõ” / + : - /

Ïàðàçèò áà ýçýí àìüòàí. (íýãä нь àøèãòàé

íºãººä нь õîðòîé ) Íýã ç¿éë îðãàíèçì

íºãºº ç¿éë îðãàíèçìûã èäýø òýæýýë îðîí

áàéðàà áîëãîõ ¿çýãäýë. / + : - /

Ýêîñèñòåì ò¿¿íèé îéëãîëò

Á¿ëãýìäýë ñàâ åðòºíöèéí õ¿ èí ç¿éë õî¸ð

õîîðîíäîî õàðèëöàí ¿éë èëæ ýêîëîãèéí ñèñòåì

áóþó ýêîñèñòåìèéã áèé áîëãîíî.

Ýêîñèñòåì ýíý íýð òîìú¸îã àíõ àíãëèéí ýðäýìòýí

À. Òåíñëè 1935 îíä ýêîëîãèéí ø/ó-íä îðóóëæýý.

Áèîãåîöåíîç õýìýýõ íýð òîìú¸îã îðîñûí ýðäýìòýí

Â.Í. Ñóêà ååâ 1942 îíä ãàðãàñàí íü ýêîñèñòåìòýé

óòãà íýã þì.

Ýêîñèñòåìèéí õèë õÿçãààðûã óðãàìàëæèëòûí

õèëýýð òîãòîîíî.

Ýêîñèñòåìèéí õýëáýð¿¿ä

Øèëì¿¿ñò îéí ýêîñèñòåì

Õýýðèéí ýêîñèñòåì

Öºëèéí ýêîñèñòåì

Íóóðûí ýêîñèñòåì

Äàëàéí ýêîñèñòåì

Õàëóóí îðíû íàâ èò îéí ýêîñèñòåì

Òóíäðûí ýêîñèñòåì

Экологийн сукцесс

Сукцесс гэдэг нь тухайн газар нутаг дахь

бүлгэмдэлийн солигдолыг хэлнэ.

Сукцессийг 2 ангилж үздэг

1. Анхдагч сукцесс (Анх амьдрал байхгүй

газарт амьдрал үүсэхийг хэлнэ.)

2. Хоёрдогч сукцесс (Амьдралын хэлбэр

солигдолтыг хэлнэ. )

Àíõààðàë òàâüñàíä

áàÿðëàëàà