T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl

25. ARATIRMA SONULARI TOPLANTISI 3. CLT

28 MAYIS - 1 HAZRAN 2007 KOCAEL

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yayn No : 3112-3 Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn No: 125-3

YAYINA HAZIRLAYANLAR Dr. Fahriye BAYRAM Dr. Adil ZME Birnur KORAL

Kapak ve Uygulama Suna HKENEK

ISBN: ISSN:

978-975-17-3317-7 1017-7663

Kapak Fotoraf: Ulrike MUSS (Amber From The Artemision At Ephesus In The Museums Of stanbul And Seluk/Ephesus)

Not : Bildiriler, sahiplerinden geldii ekliyle ve geli srasna gre yaymlanmtr. Kitapta yaymlanan yazlarn tm sorumluluu yazarlarna aittir.

KLTR ve TURZM BAKANLII DSMM BASIMEV ANKARA-2008

NDEKLERL. DALFANSO Archaeological Survey in Northern Tyanis: Preliminary Report of the First Campaign (2006) of the University of Pavia ........................................................1 Ulrike MUSS Amber From the Artemision at Ephesus in the Museums of stanbul and Seluk/Ephesus .......................................................................................................13 Felix PIRSON Pergamon-2006 Kampanyasnda Yakn evrede Yaplan almalar .........................27 Yaar ERSOY, Elif KOPARAL Klazomenai Khoras ve Teos Sur i Yerleim Yzey Aratrmas 2006 Yl almalar................................................................................................47 Engin BEKSA Kuzeybat Anadolu ve Trakyada Megalitik, Kaya-Oyma Antlar ve Klt Projesi Edirne-Krklareli Yzey Aratrmas 2006 almalar...............................................71 K. Aslhan YENER, Hatice PAMR Amik Vadisi Blgesel Aratrmalar 2006..................................................................85 Christopher RATT Aphrodisias Regional Survey ..................................................................................103 Eugenia Marta BOLOGNESI, Giuseppe BERUCCI, Daniele GARNERONE The Boukoleon Monumental Itinerary and the Two Connected Western and Eastern Itineraries..................................................................................................117 Alpaslan CEYLAN, Akn BNGL, Yasin TOPALOLU 2006 Yl Erzincan, Erzurum, Kars ve Idr lleri Yzey Aratrmalar.......................129 Claudia WINTERSTEIN ekerhane Kk (Selinus) 2006 ............................................................................149

idem ZKAN AYGN The Sunken Byzantine Settlement, 2005-2006 Underwater Survey at Hazer Lake, Eastern Anatolia .................................................................................159 Gunnar LEHMANN, Ann E. KILLEBREW, Marie-Henriette GATES Summary of the 2006 Cilicia Survey (skenderun Bay Region) .................................171 Erdal ESER Divrii Kalesi Yzey Aratrmas 2006....................................................................189 Thomas MARKSTEINER Bericht Zu Den Arbeiten in Andriake Im Jahr 2006 .................................................205 Bilal ST, Tun SEZGN, Banu DNMEZ ivrilden Hierapolis Arkeoloji Mzesine Tanan Mimari Eserler ...........................217 Ellen BELCHER Fifth Millennium Anthropomorphic Figurines in Southeastern and Central Anatolia: Comparative Museum Research...............................................................233 Erdal ESER Kseda Sava Alan Aratrmalar 2006 ................................................................247 Ergun LAFLI A Hellenistic Terracotta Bull-Head Rhyton From the Museum of Tarsus in Cilicia .....................................................................................................257 Eylem ZDOAN, Heiner SCHWARZBERG, Mehmet ZDOAN 2006 Yl Krklareli Yzey Aratrmas ....................................................................263 Tun SPAH, Tayfun YILDIRIM 2006 Yl orum-ankr lleri Yzey Aratrmas ...................................................277 Filiz YENEHRLOLU, Murat KOCAASLAN Topkap Saray Duvar inisi Dijital Veri Taban Projesi 2006 almas ...................295

Cristopher H. ROOSEVELT, Cristina LUKE Central Lydia Archaeological Survey: 2006 Results.................................................305 Harun ZDA Ege ve Akdeniz Blgeleri Sualt Aratrmas 2006 Yl almalar ...........................327 Giuseppe RAGONE Temnos (Grece Kale-Southern Aeolis) Research Project: 2006 Report ..................343 Abuzer KIZIL 2006 Yl, Mula li, Milas lesi ile ren ve Selimiye Beldelerinde Arkeolojik Yzey Aratrmas .................................................................................357 Serap ZDL atalhyk, Suberde ve Erbaba Neolitik Dnemi anak mleinin Yeniden Deerlendirilmesi: Erken, Orta ve Ge Gelenekler .....................................375 Hatice PAMR, Gunnar BRANDS, Figen EVRC Hatay li, Antakya, Samanda ve Yaylada Yzey Aratrmas 2006 .......................393 Osman AYTEKN Artvin-Erzurum lleri oruh Vadisindeki Tarih Yollar ve Kltr Varlklar Yzey Aratrmas, 2006........................................................................................411 engl AYDINGN Eskiehir Mzesinde Korunan Figrin ve doller ....................................................429 Harun TAKIRAN, Metin KARTAL Ilsu Baraj Gl Alan Paleolitik a Yzey Aratrmas-2006 .................................439 Levent Egemen VARDAR Galatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas: Ankara ve Eskiehir lleri, 2006 ..............................................................................453 Mehmet TOP, Kemal ZKURT Hakkri ve rnak lleri ile leleri Yzey Aratrmas 2006......................................469

VI. sayfa bo baslacak

ARCHAEOLOGICAL SURVEY IN NORTHERN TYANIS: PRELIMINARY REPORT OF THE FIRST CAMPAIGN (2006) OF THE UNIVERSITY OF PAVIAL. DALFANSO*At the beginning of the 60, Piero Meriggi, famous scholar of languages, writings and cultures of pre-classical Anatolia, Professor of Linguistic at the University of Pavia, took part to the rst archaeological missions at Arslantepe/Malatya, directed by Salvatore Puglisi. In that occasion he undertook a series of surveys in central Anatolia in order to nd out and locate archaeological sites of interest for his studies1. Meriggi explored various zones of central Anatolia, beginning from the area around Malatya, and then continuing towards the West, after a careful reading of the reports of previous surveys by scholars such as Forrer, Gelb, Mellaart, Ark and zg. Some 50 years later, the group of research headed by Prof. Mora (chair for Hittitology and Ancient Near Eastern History at the University of Pavia) has cultivated the plan to resume archaeological activities in this region. The members of the group have been cooperating with archaeological Missions in Syria for more than 10 years. The excavation of Tell Shioukh Fawqani (5 Km south of Karkemish 1995-1998), the excavation of Tell Misherfa/Qatna (1999) and the excavation of Tell Ashara/Terqa (2000-2006) will be mentioned here2. Beyond these Syrian missions, the group has planned in recent years an extension of the archaeological activities to Central-South Anatolia. In fact, the Orientalists of the University of Pavia, who have been traditionally concerned with the Hittite culture, are presently focusing on historical, epigraphic and archaeological research on the southern area of inuence of the Hittite culture during the II and I millennium B.C. That is, Northern and Central Syria and CentralSouth Anatolia.* L. DALFONSO, Universit degli Studi di Pavia, Dip. Scienze dellAntichit, Sez. Orientalistica, Corso Strada Nuova, 65, 27100 Pavia/ITALY 1 For the survey of Meriggi s. dAlfonso-Mora 2007, 819-820, with references to the publications. S. also Forlanini-Marazzi 1986, Pl. XI for the area visited by the scholar. 2 On this missions s. lastly Al-Bahloul-Barro-dAlfonso 2005, and Rouault-Mora 2006 with reference to further literature.

1

In this respect, the area around Nide and Kemerhisar appeared one of the most interesting, as the presence of numerous inscriptions of the Neo-Hittite period and the attestations of place names related to this area in the written sources from Hattua point out. In fact, two ancient cities of greatest importance at that time have been identied: the city of Tuwanuwa, classical Tyana, identied with modern Kemerhisar, and the city of Tynna, very likely to be identied with Porsuk. However, many other localities rose in the Hittite age in this area, which are still to be localized (a.o. Tupazija, appalanda, Tiwanzana)3. Therefore, it has been decided to ask for a survey permission and in this way to restart the research begun by Meriggi some 50 years ago. Of course, the purposes of this new survey differ from those of the travels of Meriggi. His Anatolian travels were carried out when little of this region was known from an archaeological point of view. The situation today is changed, and various missions work here on preclassical sites: among these I will remember the French excavation of Pursuk4, and the Turkish excavations of Acem Hyk5, and Kk Hyk6. The results of these excavations, some quite recent, others still in preparation, make now possible to go through the reports written by Meriggi, inquiring not only the presence of archaeological sites but also their dating and development. As previously mentioned, it has been decided to concentrate the survey on the northern part of the Tyanis, and on the valleys through the mountains of the Hasan Da and Melendiz Dalar. In fact, from the old time the Tyanis has been crossed by a N/S main line of communication; this road, which linked Central Anatolia to the Mediterranean and the Levant through the Cilician Gates reached Tuwanuwa/Tuwana/Tyana and then branched off7. Running towards the N, one branch founds its natural exit in the valley between the Melendiz Dalar and the Pozant Da, where today the cities of Bor and Nide lie. A second branch, folding towards W/NW, skirted the northern prole of the Tyanis, and either continued towards the W, beyond the Meander, until the Aegean coast, or folded naturally towards the N, followed the guideline of the slopes of the Hasan Da and crossed the region of modern Aksaray. The main scope of the survey is to bring to light the presence of Middle Bronze, Late Bronze and Iron Age sites situated on this latter branch of the road, and to3 4 5 6 7 On this s. lastly Brker Klhn 2007, with reference to previous studies. S. lastly Beyer 2006 and 2007. S. lastly ztan 2007. S. lastly ztan et alii 2007. On this road s. a.o. Forlanini 1988, 132-140 and Berges-Noll 2000, 14-18.

2

inquire and verify the existence of more sites situated on secondary ways through the valleys of the Hasan Da and the Melendiz Da. The survey has been scheduled in two campaigns. Campaign 2006: Preliminary Results The rst campaign lasted half a month up to July the 4th 2006. The direction of the mission has been entrusted to myself. Members of the mission were Benedetta Bellucci, Bianca Maria Tomassini Pieri, Dr. Luigi Schiavi and Matteo Vigo (MA and PhD students of the University of Pavia), Alberto Savioli as topographer, and Prof. Asm Tan, whose help with Turkish language has been fundamental at many stages of our work. Commissioner was Alye Ersy, Museum of Adana, who beside her duty, actively participated to the eld work and to the registration of the material. The mission has lodged in Altunhisar, at the House of the teacher. The survey has been concentrated on four objectives: surface collecting and topographic survey at Bayat Hyk; survey of the site of Avren; survey of the valley that connects Altunhisar to iftlik up to Tavantepe, to the north and Bayat to the south; the recognition of the slope of the Hasan Dalar on the plain, W of Altunhisar. Some preliminary considerations on to these four objectives are offered here, emphasizing however their preliminary character. The Site of Knk Hyk Dened by Meriggi the biggest site he visited in the Tyanis8, Bayat Hyk, or better Knk Hyk, as it is called by the local inhabitants, lies little less than one kilometre far from the modern village of Bayat and little less than one kilometre to the S of the road that connects Bor to Aksaray passing through Altunhisar (Fig. 1). The site has a diameter of approximately 300 m, and consists of a ca. 20 m high hill surrounded by a base which is 5 to 1m higher than the elds of the plain all around. The site is in a very good state of conservation, since it seems not to have been touched by any anthropic activity in recent times. Actually, some holes exist both on the hill and on the base of the site; they are likely to be the result of illegal diggings, but they altered just in minimal part the structure of the site.

8 Meriggi 1962, 273.

3

Sherds have been collected systematically on the top of the hill, where the surface has been divided in a grid of 10x10 m squares (Map 1).The processing of the sherds seems to evidence a non homogeneity of the distribution of the diagnostics, and in particular the south-western area of the acropolis seems to conserve the latest level of the site, which dates in the Middle Age. More in general, diagnostics have been collected also on the slopes of the hill and then on the base of the site. The analysis of the ceramics, preliminary as it can be after the processing of a quarter of the collected material, allows to suggest the presence of Middle Bronze and Late Bronze Hittite levels on the site, as well as Early and Middle Iron Age levels (Fig. 2), up to roman and Middle age levels (Fig. 3). Curiously enough, neither Middle Bronze hand made painted Cappadocian pottery, nor Early Bronze red and brown burnished hand made pottery and metallic ware has been found until now. However, Mellaart visited this site during his survey on Central Anatolia and listed it among the Early Bronze age sites of this region because of the nding of metallic ware and hand made burnished sherds9. Therefore, following Mellaart, a date of the most ancient levels of the site to the Early Bronze age is tentatively suggested here. In this respect, the total lack of Neolithic and Chalcolithic material is not surprising. Little less than ve hundred meters SW of the site a second hyk is found, called by the local inhabitants Bayat Hyk. The site is much smaller than Knk Hyk, and presents Neolithic and Chalcolithic sherds; besides the sherds, various manufacts like blades and arrow heads in obsidian were collected. Since later material lacks at all in this site, it seems that a movement of settlement from Bayat Hyk to Knk Hyk took place at the beginning of the Early Bronze. The Survey in the Valley from Bayat to Tavantepe The recognition of this valley has been undertaken because of the awareness that it constituted an important route during the Neo-Hittite age. In fact, two Neo Hittite stelae were found some decades ago on the pass of the valley10. Only a part of the valley has been explored, that roughly corresponds to the territory of Yeilyurt and Karanlkdere. In the territory of Yeilyurt, 10Km NW from the village one nds the ruins of Alaayr Yaylas (Fig. 4), to be dated to the Byzantine age. Continuing to go up in the same valley a spectacular fortress called Asmazkalesi should date to the same age.9 S. Mellaart 1963, 209 and passim. 10 S. on this narolu 1988.

4

Some 20 km on the north, in direction of the pass one nds the ruins called Okuren. The ruins consist of a group of three monumental stone tumbs, each presenting a semicircular faade with small central door, two small windows on the right and on the left of the door (Fig. 5), and a third small central window upon the architrave. Two tumbs are well preserved, while a third one has been identied, but is completely collapsed. We found one further tumb of identical shape in the site of Krlande (Fig. 6), close to Karanlkdere and one more in the site of Avren; these seem all to recall the model of Hellenistic and Roman cliff and stone tumbs11. Other some eight Km towards N, just beyond the pass, at an altitude of ca 2000 m one nds a cliff peak named Tavantepe. On the top of this peak and on its slopes scanty rests of a small ancient settlement emerge. The ceramics collected here has not been studied yet, but, following Mellaart, the nding of a terracotta spindle-whorl with incised decoration could allow to date at least one level of the site, between the Early Bronze III and the Middle Bronze age (Fig. 7)12. Just on the W of the road at the pass beyond Tavantepe lies a massive basalt basement for a stele, whose rectangular hole to lodge the foot of the stele measures 97x63cm. This is very likely to be the basement of the stele found here on the pass in 1980. The Site of Avren Situated to the slopes of the Hasan Da NW from Ulukla the ruins of Avren are quite difcult to catch up: half an hour by car on mountain routes, and then at least another half an hour of march on foot through forests and bushes. The difculty by reaching the place have until now prevented that archaeological missions visited the site, which is on the other hand of greatest interest for dimensions and architecture. In the present campaign it has not been possible to face all the problematic of this complex site; we just limited our analysis to some architectonic elements that emerged on surface in order to gain information on the dating. In particular it is proceeded to the architectonic survey of the three best legible structures: two burial rooms recovered in the NW area of the site (Fig. 8), which are similar to those showed above and one church which should date up to the VI to IX century A.D.13 (Fig. 9). Yet it is unclear whether the site had only one or more than one phase of inhabitation. The collected sherds have not been11 For comparison s. Thierry 2002, 39-46. 12 S. Mellaart 1962, 277. 13 S. Schiavi 2007, 828.

5

processed yet, and therefore a denitive clarication inherent to the periods of inhabitation of the site will be offered only in the denitive publication of the survey, foreseen for 2009. The Recognition of the Area to the W of Altunhisar Only one site has been recorded in the area W of Altunhisar. It is a small hill some ten meters from the town hall of Ulukla; the site was probably bigger before the bulldozer removed part of its deposits to provide arable land to the adjoining elds. The few diagnostic sherds are fragments of painted pottery of the Iron age, and red and brown polished pottery, possibly of the Hittite age. In conclusion, the distribution of the settlements, at least for the Hittite and Neo-Hittite age, seems to privilege here in the Tyanis the plain area; until this time sites dating to this period in the valleys have not come to light. The recognition of the territory of other villages on the E of the surveyed area, in 2007, will allow, we hope, to shed more light on this and further aspects.

Bibliography Al-Bahloul-Barro-dAlfonso 2005, Kh. Al-BahloulA. BarroL. dAlfonso, The Iron Age Cremation Cemetery, in L. Bachelot F. M. Fales (Eds.), Excavations at Tell Shioukh Fawqani, Padova 2005, 498-541. Berges-Noll 2000, D. Berges J. Noll, Tyana I: Archologisch-historische Untersuchungen zum sudwestlichen Kappadokien, Bonn 2000. Beyer et alii 2006, D. Beyer et alii, Zeyve Hyk (Porsuk): Rapport sommaire sur la campagne de fouilles de 2005, in Anatolia Antiqua 14 (2006), 205-244. Beyer2007, D. Beyer, Zeyve Hyk (Porsuk), 2005, in 28. Kaz Sonular Toplants, Ankara 2007, 629-638. Brker Klhn 2007, J. Brker Klhn, Die Schlacht um Tuuanuua als Atlante Storico, in Tabularia Hethaeorum. Hethitologische Beitrge Silvin Koak zum 65. Geburtstag, Wiesbaden 2007, 91-118. dAlfonso-Mora 2007, L. dAlfonsoC. Mora, Viaggi anatolici delluniversit di Pavia. Rapporto preliminare della prima campagna di ricognizione archeologica nella Tyanide settentrionale, Athenaeum xxx (2007), 819-836.

6

Forlanini 1988, M. Forlanini, La regione del Tauro nei testi ittiti, Vicino Oriente 7 (1988), 129-169. Forlanini-Marazzi 1986, M. ForlaniniM. Marazzi, Atlante storico del Vicino Oriente antico, Roma 1986. Mellaart 1962, J. Mellaart, The Pottery and the Objects, in: S. Lloyd J. Mellaart (Eds.), Beycesultan I, London 1962, 71-292. Mellaart 1963, J. Mellaart, Early Cultures of the South Anatolian Plateau, II, Anatolian Studies 13 (1963), 199-236. Meriggi 1962, P. Meriggi, Alcuni monticoli di Kataonia, in Oriens Antiquus 1 (1962), 265-278. ztan 2007, A. ztan, 2005 Acemyk Kazlar, in 28. Kaz Sonular Toplants, Ankara 2007, 529-548. ztan 2007 et alii, A. ztan et alii, 2005 Yl Kk Hyk Kazlar Raporu, in 28. Kaz Sonular Toplants, Ankara 2007, 549-560. Rouault-Mora 2006, O. RouaultC. Mora, Progetto Terqa e la sua regione (Siria). Rapporto preliminare 2006, Athenaeum xxx (2007), 911-918. Schiavi 2007, L.C. Schiavi, Appendice. Il sito di Avren, in dAlfonso Mora 2007, 827-829. Thierry 2002, N. Thierry, La Cappadoce de lantiquit au moyen ge, Tournhout 2002.

7

Map.: 1

Fig.: 1

8

Fig.: 2

Fig.: 3

9

Fig.: 4

Fig.: 5

10

Fig.: 6

Fig.: 7

11

Fig.: 8

Fig.: 8

Fig.: 9

12

AMBER FROM THE ARTEMISION AT EPHESUS IN THE MUSEUMS OF STANBUL AND SELUK/EPHESUSUlrike MUSS*The legend which has grown up surrounding the origin of amber points to a relationship to the sun, to the tree as provider of raw material, and to water: Phaeton, the son of Helios and Klymene, secretly mounted the chariot of his father and crashed down with it into the River Eridanos. His sisters the Heliades were punished, as they had harnessed their fathers horses, by being turned into poplars on the banks of the Eridanos. Their tears, in which evidence of resin has been seen, dropped into the river and there hardened into amber. The river Eridanos seems to be modern Po in Northern Italy1. The Greeks called petried conifer resin from the Tertiary period Elektron. The lustre of amber (Fig. 1), its golden coulor and its property of becoming electrically charged when rubbed are unique, and already in antiquity led to the superstition that amber offered protection against demons and illnesses. Amber is therefore is a material of strangely esoteric character2. The British Excavator David George Hogarth mentioned in Excavations (1908) two kinds of amber: 1. clear tawny of hard texture, which resists disintegrating inuences; 2. more opaque and dusky red, of friable texture, glowing deep crimson when held up to the light. This last variety Hogarth believed to be of Sicilian origin. The clear tawny variety was after Hogarth probably brought from the Baltic coast. Some of the beads which have been found during the British Excavation in 1904/05 and which are in the British Museum in London, have been analysed by Curt W. Beck with the so called Infrared Spectroscopy these came from the Baltic coast3.* Ulrike MUSS, Austrian Archaeological Institute, Vienna/AVUSTURYA 1 A. Mastrocinque, Ambra e Eridano. Studie sulla letteratura e sul commercio dellambra in et preromana, (1991) esp. 7ff. 2 D. Strong, Catalogue of Carved Amber in the Department of Greek and Roman Antiquities (1966) 41ff. 3 Not published, information by personal communication (letter) between C. Beck and A. Bammer.

13

The objects found by Hogarth and which are today on the Istanbul Archaeological Museum are almost in the nature of amulets. A lot of them are beads, hardly any piece of his ndings can be regarded as an independent object (Fig. 2). Amber has been used to decorate objects of bone and ivory with inlaid discs or studs (Fig. 3). A further use of amber is on the bows of bulae where the bow is made up of alternate pieces of bone or ivory and amber (Fig. 4). (7) Hogarth found one very interesting independent gure (3. 7, cm high) it is a nude female, cut square at the back (Fig. 5). The head is rudely modelleld, the forehead recedes almost a right angle from the brows, the eyes are mere dots, and the mouth is a scratch. Below the buttocks the gure is foreshortened, the feet being carved without due allowance of room for legs. Such little gures are also known from Italy, for example from Satrico and Vetulonia (Grosseto) Both come from tombs and represent nude females4. The biggest representation made of amber which has been found during the Austrian Excavations came to light 1977 at the western end of the archaic temple. It is a fragment in high relief of a female gure made in dedalic style (3, 0 cm high), it belongs to the 2nd half of the 7th century B.C. (Fig. 6). A second excavation in the so called central base has been carried out by the Austrians from 1987 onwards. Here, in the interior of a small peripteral temple - a rectangular foundation surrounded by six columns with bases of green schist was found which we think has been used as a base for a divine image. The base was destroyed by a strong inundation around 600 B.C. The nds come from a spot north of the rectangular foundation and consist of beads of glazed clay, scarabs, objects made of faience, like for example a gure of a bes and a horse or donkey) and bronze bulae5. The beads belong to necklaces and the scarabs were drilled through and therefore also belong to necklaces, while the remaining objects were votive offerings attached to the drapery of the divine image. One may imagine that the appearance of such a gure was similar to that of statues and icons of Mary, which were not only given new clothing on the occasion of particular festivals, but which were also overloaded with votives by the faithful.4 N. Negrobi Catacchio, in: Amber in Archaeology, Proceedings of the Second International Conference on Amber in Archaeology 1990 (1993) 191ff. 5 A. Bammer, Jh 58, 1988 Beibl. 132; idem, AnatSt 40, 1990, 137-160.; idem RA 1991, 6383.

14

Late inscriptions attest jewellery- and clothing-changes for the Ephesian Artemis, associated with a festival named Daitis6, during which the image was carried to the beach and underwent a ritual washing. Furthermore, inscriptions mention a Decorator (H Kosmitira) whose duty it was to dress the cult image and to apply its jewellery7. The beads, scarabs and bronze bulae which are also found in other Greek sanctuaries allow the supposition that these objects were not expressly created for this image; prominent, however, is the jewellery made of amber, which reveals a great variety of form (Fig. 9). Amber beads have been found in small quantity also in other sanctuaries mostly of female goddesses8, but objects such as these from the Ephesian Artemision are known from no other sanctuary. Here amber was replaced throughout the course of the 7th century B.C. by gold-silver alloy, which also took over the name of amber, elektron. Already the large number of nds (about 600 pieces) indicate that we are dealing with particular jewellery, which can be seen (interpreted) as ritual appendages for a cult image not only on the basis of its ndspot alone. The many amber objects display not only a great variety of form, but are also extremely well-preserved. Particularly noteworthy are some large beads or, better stated, amber pieces (about 6 x 4 cm) which are polygonally and pyramidally formed. Their big simple bore-hole is so positioned that their width faces can be looked at either (Fig. 1; in Fig. 9) horizontally or vertically. Beads of widely differing sizes constitute the largest proportion (about 300 pieces). They display a wide variety of forms (Figs. 1013). They are: conical, at-biconical, disc-formed, spherical, elongated double-conical, square-formed or rounded square-formed, cylindrical (undecorated or with grooves, which look like spirals) as well as additional at cylindrical. So-called dividers are objects with multiple vertical bore-holes. With these, single cords of multi-strand necklaces could be separated so that a good t around the neck (or perhaps around the waist) was ensured.6 R. Heberdey, Jh 7, 1904, 210-215; U. Muss, Die Bauplastik des archaischen Artemisions von Ephesos. Sonderschriften des sterreichischen Archologischen Institutes, Vol. 25 (1994) 46f. 7 H. Engelmann, Inschriften und Heiligtum, in: Kosmos op.cit 34ff. 8 Mastrocinque op.cit. 86ff.

15

Gable-formed (Fig. 14) as well as additional rectangular-form dividers (with at least four bore-holes) have been found (Fig. 15). Pendants also belong to the typical jewellery pieces (about 65 pieces). They vary not only in their size and the form of their bodies, but also in the fashioning of their heads and in the form of their bore-holes. The bodies are fashioned in spherical or elliptical form. The heads are seedformed, ower-formed or simply fashioned at. Their bore-holes are: vertical through head and body, arc-formed in the lower portion of the body, or horizontal through the head. A further large group is composed of z-formed gures (65 pieces, about 1.2x1.2 cm.). Here, the following bore-holes can be observed: one or two horizontal boreholes, as well as an additional V-form or T-formed bore-hole. Objects with annular decoration comprise two groups: one group (58 pieces) with prismatic-triangular bodies (height: 1,1 cm) and a horizontal bore-hole at the upper end, as well as two arc-form bore-holes on the opposite wide side. The second group is at and cylinder-formed, and on each narrow side is an arc-formed bore-hole (15 pieces). Another at cylinder without decoration is drilled through and can have been used horizontally or vertically. The decoration which is always to be found in the middle of the object, consists of two exterior circles which lie close to each other, as well as a smaller, interior circle. Two heads (height: 1,48 and 1, 60 cm) also belong to the nd complex. They sit on a proled socle, which takes the place of the neck. Both display an eccentrically placed horizontal bore-hole; on one of the heads, this is found in the frontal section of the socle, while on the second, it is found at the level of the lower jaw. A second bore-hole runs or arc-formed through the back part of the socle down to the underside. In the attened skull-cap of both heads a wide drilling is visible; on one of the heads, this is plugged with a piece of amber. The z-formed objects, the small double-conical beads, the smaller pendants, the objects with annular markings, and the dividers appear to belong together. This can be assumed not only from the size and the bore-holes which exist on most of them, and which point to a generously scaled, interlinked festoon of

16

jewellery; but also by the material of the amber, which, in this group, displays a completely uniform honey-toned colour. The two heads also belong to this group. Here, the eyes can also be compared, as they are decorated with the same concentric circles as are found on the Triangles and at Cylinders. Reconstruction and Signicance Ancient sources can shed little light on the reconstruction of the decoration of the statue. Homer (Odyssee 18, 295 f.) mentions two forms of neck decoration: Hormos (strands of beads divided into rows) and Isthmion (a band around the neck). For the Archaic period, two compositional schemes have been extracted: the principle of the accentuated central element, with continuous rows (extending to the sides); or the organization of elements all having the same form. Beads and pendants were, according to their size and form, combined into visually appropriate unities9. The beads and the dividers belong to single-strand neckbands or to multistrand necklaces. The material, the shape and the colour points to their special meaning. The pendants of differing sizes, which also display differing types of bore-holes, could in the same manner belong to neckbands and necklaces. Their shapes, which resemble aryballoi; and the heads, which in many cases are carved in a multi-foliate manner and which resemble poppy, pomegranate or similar multi-seed fruits, invoke an association with fertility. The triangle plays an important role not only as an isolated form, but also as an inherent construction principle of many objects. Even today, jewellery pieces or jewellery ensembles from many cultures are built upon this basic form. The z-formed objects cannot be interpreted until we know their exact denition10.9 E. Bielefeld, in: C. F. MatzH.-G. Buchholz (Ed) Archaeologia Homerica 1, 1968, chapter Schmuck. 10 They perhaps nd formal analogies with the small, bird-formed faience- or glass-beads (so called Fritteperlen) from Uruk, which found broad dissemination from the 2nd millennium onwards.

17

Dating Amber is a material which was particularly popular in the 2nd millennium B.C. Thousands of beads originate from the Grave Circles at Mycenae and from other sites in the Peloponnese11. With the decline of the Mycenaean world after 1400 B.C., amber lost its signicance, and disappeared during the so-called Dark Ages, only then to reappear in the second half of the 9th c. B.C. in Cretan nd contexts. The amber nds from the Artemision originate from a late Geometric early Archaic context, but only a few criteria can be extracted which point to their genesis in this period: The forms of the beads can be traced back at least to the Late Bronze Age. The disc-form and at-biconic types have been found particularly in Mycenae. The triangles are equally difcult to date on the basis of formal criteria. The triangle is an elementary form from prehistoric times onwards and have some Bronze Age comparanda: made out of carnelian with one simple diagonal borehole. They originate from Georgia12. Other examples are found on a reconstructed necklace from Toptepe, today in the Museum of Uak. They come from an archaic context, but the triangular beads may be older as is suggested in the publication of the Lydian Treasure13. Both of the heads belong formally and stylistically to the art of the late geometric/ early archaic period from the island of Crete. They can be compared in spite of differing materials and scale with the bronze sphyrelata from Dreros: like these, the heads display a clearly dened relationship of the individual elements of the face and the taut articulation of forms with small, pointed nose, thin lips and chin whose form resembles a tongue. (36) At the moment we are working on the reconstruction of these linkedtogether amber objects. The picture presented here is, therefore, a preliminary one: it shows a Goddess with polos and jewellery of numerous strands, which reproduce the forms of the amber objects.

11 Mastrocinque op.cit.57ff. 12 Unterwegs zum Goldenen Vlies. Archologische Funde aus Georgien. A. MironW. Orthmann (Ed) (1995) 229 with g. 65 and 322 with g. 352. 13 . zgenJ. ztrk, Heritage Rediscovered, The Lydian Treasure (1996) 158 Fig. 110.

18

Summary Based on the nd spot in the interior of the peripteros, we know that an image of a Goddess existed at the site of the later Artemision in the late 8th-early 7th c. B.C., erected on a rectangular basis. We know that it was a xoanon- statue with jewellery which consisted of necklaces, neckbands and a linked-together network of amber - jewellery. The early history of Artemis Ephesia, with her Hittite-Anatolian background, has been further pursued in recent years14. Not only literary and local tradition attributes the beginning of the cult of Artemis to the 2nd millennium, but also the nds on the site of the later sanctuary also point to this date (pottery and Terracottas). The numerous amber pieces , belonging to a divine image of the late Geometric/ Early Archaic period are therefore mediating between the 2nd and 1st millennium B.C., and perhaps reect a Mycenaen tradition. Amber is not only jewellery, but also contains a cosmological concept. Already in antiquity a notable relationship between amber and the sun is recognized, an association made by Homer in the Odyssee. And so a solar aspect of the cult of the Ephesian goddess is expressed specically by the use of amber jewellery for her divine image15.

14 S. Morris, The Prehistoric Background of Artemis Ephesia: A Solution to the Enigma of her Breasts? in Kosmos op. cit. 135ff. 15 For the solar aspects of Ephesian Artemis see E. Szidat, Die >Buckel> der Artemis Ephesia, in: JdI 119, 2004, 117ff.; U: Muss, The Kosmos of the Ephesian Artemis at the time of Archilochos, in D. Katsonopoulou (Ed) The Time of Archilochos, International Congress on the Archaeology of the Cyclads, October 2005 (in print).

19

Fig. 1: Amber piece (Photo: U. Muss)

Fig. 2: Amber objects in the stanbul Archaeological Museum. After D.G. Hogarth, excavations at Ephesus (1908)

20

Fig. 3: Double bobbin made of ivory with amber inlaids. Efes Mzesi, Seluk (Photo: S. Eman)

Fig. 4: Beads, pendants and parts of bulae (left). After D. Strong, a catalogue of amber in the British Museum, London (1966). Fibulae in the Efes Mzesi (right) (Photos: S. Eman and U. Muss)

21

Fig. 5: Amber gurine in the stanbul Archaeological Museum (Photo: T. Birgili)

Fig. 6: Amber torso in the Efes Mzesi, Seluk (Photo: S. Eman)

Fig. 7: Rectangular foundation in the interior of the peripteros (Photo: A. Bammer)

22

Fig. 8: Modern composition of a necklace with beads of glazed clay, glas, fayence objects and amber pieces (Photo: F. X. Prascsaits)

Fig. 9: Selection of different amber objects and beads (Photo: A. Bammer)

23

Fig. 10: Conical and at biconical beads (Photo: U. Muss)

Fig. 11: Spherical and elongated double conical beads (Photo: U. Muss)

24

Fig. 12: Square and rounded square formed beads (Photo: U. Muss)

Fig. 13 Cylindrical beads (undecorated or with grooves) (Photo: U. Muss)

25

Fig. 14: Gableformed divider in amber (Photo: U. Muss)

Fig. 15: Rectangular-formed divider (Photo: U. Muss)

26

PERGAMON-2006 KAMPANYASINDA YAKIN EVREDE YAPILAN ALIMALAR1Felix PIRSON*Metropoln yakn evresinde yrtlen almalar, Hellenistik Pergamonun btn ve kent geliimi ile ilgili aratrmalarn yan sra, Pergamon kazsnca yrrle konan yeni bilimsel programn ikinci ayan oluturmaktadr2. lgilenilen konularn merkezinde, bakent ile evresinde yer alan ve Pergamonun yeni blgesel egemenliinin taycs konumunda bulunan polisler arasndaki etkileim ve bamllk bulunmaktadr. Kentlerin yan sra, rnein metropoln ekonomisi zerine bilgi salayabilecek olan, Pergamonun hinterlandndaki krsal yerleim yaps da ilgilendiimiz konular arasndadr. Son olarak, devlet toprann hangi strateji ve aralarla elde edildiini ve dikkati zellikle yol a, kule ve hisarlarn datmnn yan sra dikkat ekici tmlslerin ya da benzeri ayrt edici unsurlarn konumlandrlmasna da eken simgesel donatm aratrlmaldr. Bu kapsaml program omuzlayabilmek iin almalar, farkl alma alanlarn ve sorunlar barndran iki blme ayrlmtr. Pergamon Krsal projesi, tarann yerleim yapsn ve Kaikosun batsndaki polisleri ele almaktadr. Giriimin* Dr. Felix PIRSON, Alman Arkeoloji Enstits, stanbul ubesi, Ayazpaa Camii Sok. 48, TR34437 Gmsuyu-stanbul/TRKYE pirson@istanbul.dainst.org Metnin Trkeye evrilmesinde emei geen . Banu Doan ve Ali Akkayaya ok teekkr ederim. Ksaltma listesi: DAInin gncel yayn yazm kurallarnda grlenlerin (www.dainst.org/index_ 141_de.html) dndaki ksaltmalar aada gsterilmitir: Pirson 2004: F. Pirson, Elaia, der maritime Satellit Pergamons, IstMitt 54, 2004, 197-213. Pirson 2006: F. Pirson, Pergamon - Das neue Forschungsprogramm und die Arbeiten in der Kampagne 2005, AA 2006/2. 1 Ayrntl raporlar AAda yllk olarak yaynlanmaktadr. Dier bilgilere www.dainst.org/index_ 650_de.html adresinden ulalabilir. Bu ylki kampanya 31. Temmuz-30. Eyll 2006 tarihleri arasnda yaplmtr. Alman Arkeoloji Enstits Pergamon kazs olarak bu yl da almalarmz destekleyen tm kii ve kurumlara mteekkiriz. Onlar temsilen burada Trkiye Cumhuriyeti Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ile Zeytinda Belediye daresi anlmaldr. Finansal kaynak ve destek salayanlar ile proje ortaklar ilgili olduklar projelerde belirtilmitir. Bu yl, Genel Mdrl temsilen Sayn Funda nal (Bursa Mzesi) ve Sayn Mustafa Baysal (Tire Mzesi) almalara katlmlardr. Kendilerine dostane ibirlikleri iin ok teekkr ederiz. 2 Pirson 2006.

27

ikinci admnda, burada belgelenen durum, kuzeyde merkezi Perperene olan, Pindasos Dalaryla (Kozak) snrda blge ile karlatrlacaktr (Resim: 1). kinci proje, Pergamonun ana liman olan, Aiolis polisi Elaia ve yakn evresi zerine odaklanmaktadr3. Burada rnek olarak, daha eski bir kentin Hellenistik bir metropol iin asker, ekonomik ve iletiim tekniiyle ilgili spesik grevleri nasl stlendii ve bu srada geirdii nemli deiim sreci gsterilecektir4. Bu iki proje yalnzca ortak bir aratrma konusu ile birbirine balanmakla kalmamakta, rnein GIS-Pergamon erevesinde yrtlen birbiriyle uyumlu belgeleme yntemleri gibi birok yntemsel adm paylamaktadr. Her iki projeden gelen buluntular zerinde uygulanan ve keramiin kkeninin belirlenmesinde kullanlan arkeometrik aratrmalar, Pergamon mal ile evredeki retim merkezleri arasnda bulunan farkllklarla ilgili kriterleri gelitirmede yardmc olacaktr5. Bu balamda her iki projenin Pergamon kazs ats altnda organizasyonel olarak bir araya gelmesinin mantkl olduu ve ayrca Deutsche Forschungsgemeinschaft (Alman Aratrma Kurumu) tarafndan desteklenen Hellenistik Polisler programnn bir paras olmak suretiyle programla kavramsal ve ieriksel olarak i ie gemi olduu ortaya kmaktadr6. Pergamon Krsal: Yzey Aratrmalarna Hazrlk almalar Martin ZIMMERMANN Alt yl srmesi planlanan yzey aratrmalar projesinde, Hellenistik Dnemde komu merkez yerlerle kk krsal yerlemelerin tarih geliimini aydnlatmak amacyla, Pergamon krsal ve civarnn temsili bir kesitinin aratrlmas ngrlmtr. Bu almada, toprak stnde grlen btn yerleim kalntlarnn yukarda sz edilen sorular nda, belgelenmesi ve deerlendirilmesi n planda olacaktr. Gittike byyen merkez ile krsal kesimin etkileimini deerlendirmek iin, nce krsal yerleimin kalntlar karsama yoluyla anlalmal ve dnemin yerleim standardyla karlatrlmaldr. Ayrca, blgenin tarmdan yararlanarak ulat ekonomik ve sosyopolitik durum ile nasl bir kltr blgesi olduu zlmelidir. Bunun yan sra mmkn olduu takdirde,3 Pirson 2004. 4 Ayrca bkz. Pirson 2004 ve Pirson 2006. 5 Arkeometrik analizler Bonn niversitesi Institut fr Strahlenphysikten Hans Mommsen tarafndan yrtlmtr. 6 Bkz. www.poliskultur.de.

28

geliimin farkl aamalarnn saptanmas ve bylece Pergamon gelimeleriyle olan ilikisi aydnlatlmaldr. 2006 yl Austos ayndaki ilk alma dnemi, 2007 ylnda disiplinleraras ekip tarafndan Atarneus kysnda ve civarnda yapaca almalara hazrlkla gemitir (Resim: 1). Bu amala hazrlk dneminde, kentte almalar ve civarnda keier ile Kaikos ovasnda blm seimi gibi iki konuya arlk verilmitir. Atarneusta toprak stndeki mevcut yerleim kalntlar genel bir krokiye ilenmitir. Mmkn olan en eksiksiz sonucu elde etmek iin yalnz Hellenistik Dnem kalntlar deil, btn dnemlere ait kalntlar deerlendirmeye alnmtr. 1878 ve 1908 yllar arasnda H. G. Lolling, C. Schuchhardt, A. Conze, P. Schazmann, W. Drpfeld ve dier aratrmaclar tarafndan yaplan tanmlarn ve geici planlarn yeterli olmad ortaya kmtr7. Atarneus, birka yapm evresiyle kurulmu kompleks bir savunma yapsna sahiptir. D taraf, Klasik ve Hellenistik dnemlerin eitli evrelerinde deitirilmi ve geniletilmi olan bu savunma emberi, 20 hektardan daha byk bir alan evrelemekte ve bylece yaklak Pergamonun Philetairos dnemindeki bykl kadar bir yer kaplamaktayd. Dneminde blgenin en nemli yerleimi olarak, Pergamon kent planlamasnda etkili olduu sanlmaktadr. Anlald zere, Atarneus sz edilen bykle en ge Klasik Dnemde ulam olmaldr. Pers savalar srasnda ad getii iin varl kabul edilmesi gereken8 Arkaik Dnem surlarnn nasl olduu belli deildir. Buna karn Ge Bizans Dneminde yerlemenin kld, ykseke bir kale ekirdei ve tahkimatl bir kk yerleim yerinden oluan kk bir kaleden ibaret kald anlalmaktadr. Sur iindeki yaplar arasnda Ge Klasik Dneme ait saray yaps kalntlar dikkat ekicidir9. Kalntlar tepenin en yksek yerinde bulunan yerleimin belirgin ekirdeini oluturmaktadr ve dier ynetim merkezlerindeki Hellenistik Dnem saraylarnn geliimi bakmndan nemli olmasna karn, bu balamdaki aratrmalarda imdiye dek deerlendirilmemitir (Resim: 2, 3). Bu yzden, 1911 ylnda yaplan kaz belgelemeleri yeniden gzden geirilmeli ve bugnk durumu belgelenerek aratrmalarda gnmzde gelinen bak asndan yorumlanmaldr.7 H. G. Lolling, Atarneus, AM 4, 1879, 1-10; C. Schuchhardt, AvP I 1 (Berlin 1912) 119-122; P. Schazmann-G. Darier, Die Arbeiten zu Pergamon 1910-1911, AM 37, 1912, 331-343; W. Drpfeld, Die Arbeiten zu Pergamon 1908-1909, AM 35, 1910, 395. J. Stauber, Die Bucht von Adramytteion Bd.1 (Bonn 1996) 263-272 zetine baknz. 8 Hdt. 6, 28; 7, 42. 9 Bu konuda bkz. SchazmannDarier, ayn eser, (dipnot 7) 332.

29

Kent blgesinde zellikle gney ve bat yamata, akl ve otlarla kapl birka byk teras vardr. Hellenistik Dnemde, Priene ve Pergamonda olduu gibi buray da grkemli yaplarla donatabilmek iin, bu teraslarn oluturulmas, kentlemenin geliimi bakmndan ilgintir. Fakat ne stoa ne de bir tiyatro vardr, yer stnde kalnts da bulunmamaktadr. Yine de teraslar arasndaki yamata, baz yerlerdeki mimari paralara baklrsa, grkemli konutlar olmaldr. Yerleimin kuzeyindeki bir terasta, din bir yapya ait kalntlar sz edilmeye deer dier bulgular arasndadr. Buras kentin nemli bir kutsal alan olabilir, belki de yaztlardan ad bilinen kurucu Atarneus kutsal alan sz konusudur10. Kentin nekropolleri de dikkat ekmektedir. Geri bu mezarlklar, ta yamalama ve kaak kaz nedeniyle zarar grmtr ama yine de kentin btnn anlamak bakmndan nemli bir rol oynamaktadr. Kent dndaki bat ve dou nekropolleri kaak kazlar sonucunda ok tahrip olmutur. Her iki mezarlkta da farkl mezar biimleri olduuna dair ipular vardr (r. Sandk mezar, tmls) ve en azndan bat nekropolnde, kentin ana giriinde birka yksek kaliteli mimari gstermek amal mezar antlar ina edilmi olmaldr. Bir eksedra kalnts ve kayada mezar stelleri iin ok sayda yatak bulunmaktadr. Atarneusun, geliiminin doruk noktsna Bat Anadolu polislerinin altn an yaad M.. 2. ve 1. yzyllarda deil, daha Ge Klasik-Erken Hellenistik Dnemde ulam olmas, Hellenistik Dneminde kentlemenin geliimi zerine olan sorular bakmndan ilgintir. Bu durum antik kaynaklardan gnmze gelen ve M.. 4. yzylda Tiran Hermias dneminde en yksek politik neme ulat bilgisiyle uyum gstermektedir11. Yzeydeki keramiklerin rnekleme yoluyla incelenmesine ait ilk deerlendirme, arlkl olarak M.. 4. yzyldan 2. yzyla kadar bir dneme iaret etmektedir. Bu da, Pausanias (7, 2, 11) ve Yal Plinius (5, 122; 37, 156) tarafndan sz edilen, Hellenistik Dnemde kentin yava yava nemini kaybettii grn dorulamaktadr. Ge Hellenistik ve mparatorluk dnemlerine tarihlenebilecek ok az sayda keramik vardr; bu dnemden kaliteli keramik ise hi yoktur. Bunun sebebi henz belli deildir ancak Pausaniasn sz ettii gibi stma salgnnn yan sra, Pergamonun gelimesiyle de ilgili olmaldr. Keramik buluntularnn sonular her ne kadar az ipucu veriyorsa da, buluntularn10 Lolling ayn eser (dipnot 7) 8. 1909 yl kazlar iin bkz. Drpfeld ayn eser (dipnot 63); Atarneus Hieronu iin Hermias ile Erythrai arasndaki anlamaya bkz. H. EngelmannR. Merkelbach, Die Inschriften von Erythrai und Klazomenai I (Bonn 1972) 56-60 No. 9. 11 Hermias iin bkz. K. Trampedach, Platon, die Akademie und die zeitgenssische Politik (Stuttgart 1994) 66-79.

30

iyi korunmu durumda olmas ve ince mallarn yksek oranda bulunuu, gelecek kampanyalarda iyi ve gvenilir sonular alnacan gstermektedir. Atarneus yerleim blgesinde genel kroki oluturulmasnn yan sra, hazrlk kampanyasnn ikinci arlk noktasn, yakn evrenin ve Atarneusun gneydousundaki Kaikos ovasnn incelenmesi oluturmutur. Buluntularn durumu ve younluu zerine bir kir edinmek amacyla yaplan bu almalarda, buluntular belgelenmemitir. Ovadaki su taknlar, youn tarm almalar ve gnmzdeki ta yamas nedeniyle Antik Dnem yaplar olduka zarar grmtr. Be gnlk keif gezisinde, olduka ok sayda farkl tipte ve farkl dnemlere ait yerleme yeniden bulundu veya yeni kefedildi. rnein, yaklak 19. yzyldan beri bilinen Theutrania ya da Erigl Tepe zerinde bulunan kalntlar bugnk durumuyla, A. Conze, C. Schuchhardt ve dier aratrmaclar tarafndan yazlan eski raporlar karlatrlmtr. O zamanki durumlaryla bugnk durumlarnn pek deimedii, 19. yzylda da birka duvar kalntsndan baka ok az bir kalnt olduu sylenebilir. imdiye kadar pek bilinmeyen yerleim kalntlarnn kayt altna alnmas kukusuz ok yararl olmutur: Bunlar arasnda, Atarneus civarndaki Bozbayr Tepe eteklerinde saptanan mparatorluk Dnemi izleri ilk srada yer almaktadr. Buras olaslkla, Atarneusun mparatorluk Dnemi sonrasndaki yerleimi olabilir. Ovack Kynde, Korinth dzeninde stun balklar, mermerden mimari yap kalntlar, mparatorluk Dnemine ait dier kalntlar arasndadr. Memeli Tepede imdiye dek bilinmeyen olaslkla Hellenistik Dneme ait savunma yaps kalntlar grlmtr. Atarneus arazisi ile Elaia arasnda yer ald iin bu savunma yaps ilgi ekicidir. Cem Kydeki Bizans kalntlar ile Kk Pamuk Tepedeki kk iftlik izleri de deerlendirmeye alnmtr. Kaikos ovasndaki iri Tepe, ardak Tepe ya da Reis Tepe gibi hibir buluntu gstermeyen tepelerin varl, tm tepelerin yerleim amacyla kullanlmadn ve ovann krsal yerleim iin yeterli olduunu gstermektedir. Bylece krsal yerleimin kapsaml bir ekilde anlalmas gerekletirilmitir. Yinede gelecek yllarda mevcut btn kalntlarn belgelenmesine ve deerlendirilmesine allacaktr. Elaia Elaiada 2006 ylnda balanan saha almalar, kent plannn ve liman yaplarnn jeoziksel tarama yntemleri yardmyla elden gelen en ayrntl biimde

31

canlandrmas ile arkeoloji ve mimari tarih yntemleri kullanlarak tekil yaplarn ilevinin belirlenerek tarihlendirilmesi amalarn tamaktadr. Buna ek olarak, her eyden nce Pergamonla ilikili kronolojik, ekonomik ve kltr tarihsel sorular yantlamak iin gereken ve temsil nitelii olan, zellikle keramik buluntu skalasnn kazanlmas gelmektedir12. lk be haftalk kampanya erevesinde, yeni bir kent plannn hazrlanmas amacyla lm almalar yaplmtr. Ayrca youn bir yzey aratrmasyla buluntu dalmnn haritalanmasna balanm, kapsaml jeomanyetik aratrmalar yaplm, yzeyde grlebilen tm yap kalntlar ve nemli mimari paralarn byk blm belgelenmi ve son olarak bir dizi yazt buluntusu incelenmitir. Her bir alma ilk sonularla birlikte aada ksaca tantlacaktr. Elaia almalarnn temeli hl, bizim almalarmzn da k noktasn oluturan ve 19. yzyln sonlarnda Carl Schuchhardt tarafndan yaplan 1:10.000 lekli plana dayanmaktadr13. Kent plannn ve liman yaplarnn doal topograk durumla ilikili olarak ayrntl biimde deerlendirilebilmesi iin, kukusuz bu plan gerekli koullar sunamamaktadr, bylece, ilk admda olas kent blgesi Elaia ve yakn evresini kapsayan 1:1000 lekli yeni bir haritann yapmna karar verilmitir (Resim: 4)14. GPS teknolojisi yardmyla, yeni Pergamon lm a ile GIS-Pergamon erevesinde Elaia buluntularnn belgelemesini de gerekletiren bir balant kurulmutur. 2006 ylnda zmir-anakkale ekspres yolu da dahil olmak zere yeni yol a, ky eridi, akropolis tepesinin ve kuzeydouya bitiik ykseltiye sahip Maltepenin topografyas belgelenmitir. Bundan baka haritaya, youn yzey aratrmasyla aratrlan alanlar gncel yollar ve blge snrlarna gre konumu belirtilerek kaydedilmitir (bkz. aa). Kent blgesinin evresindeki dier nirengi noktalarnn yardmyla 2006 Eyllnde ekilen fotogrametrik hava fotoraardan15, yararlanarak 2007de kullanma tamamlanm bir harita mevcut olacaktr. Son i gn yerli balklar bizi, bugnk ky eridinin nnde uzanan s sularda yer alan, antik olduklar aka grlen ve su yzeyinin 1,5 m kadar altnda bulunan yap kalntlarna gtrdler. Burada, zamannda olaslkla aralar dolu olan, ksmen ift sra halinde uzanan ta dzenlemeler grlmektedir.12 Projenin amalar iin kr. dipnot 4. 13 A. Conze, AvP I 1 (Berlin 1912) 112. 14 Elaiadaki lm almalar Karlsruhe niversitesi Institut fr Geodsie alanlar tarafndan yrtlmtr. 15 Firma EMI Haritas stanbul.

32

Yukarda sz edilen youn yzey aratrmas, Elaia ve onun yakn evresini kapsamaktadr16. Aratrmann amac, yzeyde grlebilen tm yap kalntlarnn saptanmas, nemli paralarn kayt altna alnmas ile mimari paralarn ve kent blgesinin iindeki ve dndaki farkl buluntu dalmlarnn tanmlanmasdr. Bu ekilde kazanlan veriler Pergamon coraf bilgi sistemi iinde toplanmaktadr. Arazideki yzey aratrmalar ve buluntu dalmna ilikin gzlemler ematik olarak snrlanm bir hat sistemi izlememi, gnmz yol ve blge snrlarna gre ilerlemitir. Elaiann eski kent blgesinde olduu gibi arlkl olarak zeytin tarm ve bahecilik iin kullanlan bir alanda tek olaslk, homojen bir yzey nitelii gsteren aratrma alanlarn ele almaktr. Buluntu younluunun genel olarak gzlemlenmesi yannda aratrma alanndaki bileim, byklkten bamszdr; her alana, her biri iin eksiksiz bir buluntu istatistii dzenlenmi 1,50x1,50 m.lik bir ila alt blm tanmlanmtr. almalar kent blgesinin yarsnda tam olarak yrtlebilmitir. Bu almalar ayrca, seilmi alanlara odaklanacak olan ve her eyden nce kentin Hellenistik keramik eitlilii asndan yararl sonular getirmesi beklenen daha sonraki youn yzey aratrmalar iin bir temel oluturmaktadr. Akropolis tepesi ve Maltepenin tepeleri yksek bir oranda Roma ncesi, yani Arkaikten Hellenistike uzanan keramik gstermektedir, bununla birlikte ky kesiminde, hafe douya ykselen teraslarda imparatorluk malzemesi baskn hldedir. Bugne kadar yalnzca rnekleme yoluyla derlenen keramik paralarndan edinilen ilk sonulara gre, buluntu spektrumunun en azndan M.. 6. yzyldan M.S. 7. yzyla kadar uzand anlalmtr. Buna karlk Ge Bizans ve Osmanl keramii imdiye dek ok az miktarda gzlenmitir. Kent blgesinin alan bakmndan farkllaan kullanmna dair iaretleri, rnek olarak amfora paralarnn younlat yerler vermektedir. Maltepenin gney kesimindeki ukurlukta dokuma arlklar ve cruar bulunurken ince mallar neredeyse hi grlmez. Bu eit gzlemler gelecekte kent yaps ve kentin nemli ilevsel blgelerinin btnne ynelik jeoziksel tarama sonularyla birletirilecektir. Elaiadaki almalarmzn asl amalarndan biri de kent blgesinin nereye kadar uzandnn kesin olarak belirlenmesidir. Youn yzey aratrmas ve jeomanyetik aratrma almalar sayesinde, kentin kuzey ve dou kesimi iin imdiden nemli sonulara ulalmtr (bkz. aa). Burada gsterilen haritann sa alt kesinde yer alan, gneybat-kuzeydou dorultusundaki dere yatana16 2006 almalarna ait aadaki ifadeler, Elaiada lokal ynetimi stlenen Ulrich Maniann (Halle) bir raporunun ayrntlarna dayanmaktadr.

33

paralel giden topograk ilikiye dayanarak varsaydmz kentin olas gney snrnda (Resim: 4)17, 2006da jeoziksel tarama yaplmamtr. Arazideki ilk incelemeler ayn zamanda, derenin iki tarafndaki alanlar arasnda buluntu topluluu bakmndan anlaml farklar kaydedilebileceini gstermitir. Kent surunun daha belirli olduu kentin kuzey ve kuzeydou kesiminde de ok benzer bir durum gzlemlenebilmektedir; byk olaslkla dere yata da kentin gney snrn iaretlemektedir. 2007 ylnda, bu tahminlerin baka yzey aratrmalar ve jeozik taramalar yardmyla onaylanmas sz konusudur. Son olarak tabii ki, youn yzey aratrmasndan aralarnda yaztlarn olduu yararl tekil buluntular beklemekteyiz. Bundan aada ayrca bahsedilecektir. liman evresinden farkl kalibrelerde iki ta glle gelmitir. Bu glleler arlk ve byklk bakmndan Pergamon Akropolisinde bilinen rneklerle anlaml benzerlikler gstermektedir18. Bulunmalar, i limann asker nemi ve Pergamonun savunma teknikleri bakmndan nemli bir kanttr. Arkeolojik yap aratrmalarnn balca grevi ise i limann neredeyse 200 m. uzunluundaki bat dalgakrannn mevcut durumunun belgelenmesinden olumaktadr (Resim: 5, 6). Eni ilk 80 m.de yaklak 3,75 m. olup sonra yaklak 3,10 m.ye daralmaktadr. Yzeysel bir temizleme dalgakrann en stteki ta dizisini ortaya karmtr; ancak sondaki, olas kuleyle birlikte gneydeki bete birlik blm ky kesiminin amuruyla tamamen rtlmtr ve ok kt durumdadr; bu durumda yzeyde grlebilen yaplarn belgelenmesi ile net bir bilgi kazanmak olanakszdr19. Gelecek yl burada kendisinden ek bilgiler beklediimiz jeoziksel tarama almalarnn yaplmas ngrlmektedir. Dalgakran, atal kuyruk biimli kenetlerle birbirine balanm yaklak olarak dikdrtgen biimli iki sradan olumaktadr. Dikdrtgen sralar arasndaki alan farkl llerdeki daha kk bloklarla doldurulmutur. Bu bloklar birbirleriyle ya da dtaki drtgen srayla yalnzca istisnai olarak tutturulmutur (Resim: 7). Grnr durumda yalnzca drtgenin iki dizisi bulunmaktadr; dalgakrann tam yapsn sondajlarla akla kavuturabilmeyi umuyoruz. Dalgakrann yan sra, yzeyde grlebilen yap kalntlar arasnda, kenarlar birka noktada ortaya kan kent surunun bir blm belgelenmitir (Resim: 8). Buralarda duvar kireta dikdrtgen prizmalardan olumaktadr.17 Elaiann gney kent snr zerine daha eski varsaymlar iin bkz. Pirson, 2004, 207. 18 A. von Szalay-E. BoehringerFr. Krauss, AvP X (Berlin 1937) 48-54. 19 liman giriinin dzenlemesi iin bkz. Pirson 2004, 210.

34

lmn alnabildii yerde, bloklarn ykseklii 50-52 cm., uzunluu ise 0,6 ve 1,1 m. arasnda deimektedir. Talarn derzleri ve oturma yzeyleri zenle perdahlanm, n yzler yontulmutur. Dzensiz aralklarla ortaya kan balant bloklar ounlukla duvarn d tarafn birletirmez, bylece edinilen genel izlenim, Pergamonun Hellenistik sur duvaryla karlatrldnda bu yapnn az gelimi bir tahkimat yaps olduudur. Bu nedenle tahkimatn en azndan bir blmnn Hellenistik ncesi dnemden gelmesi olasl akla yakndr. Kesin olarak kireta ve trakit bir duvardan sz eden Carl Schuchhardtn, 19. yzyln sonlarna ait, baz duvar blmlerinin de daha sert andezitten yaplm olmas gerektiine ilikin gzlemleri20, jeozik sonularyla rtmektedir (bkz. aa). Gerekten de duvarn getii olas yerin civarndaki arazide eitli andezit bloklar gze arpmaktadr. Bu talarn birou tek bana Yunan hareri ya da bitiik harer biiminde ta iaretleri tarlar (Resim: 9). Benzer biimde allm bloklar kent blgesinin farkl yerlerinde, zellikle de ekspres yol ile sur duvar arasndaki kesim civarnda bulunmaktadr. Geni liman blgesine kar kent blgesini ayran deniz duvarn kent surundan ayrt etmek gereklidir. Ky eridinin dousundaki bir terasta birka andezit blok in situ olarak ele gemitir, imdiye dek liman kesiminde yrtlen jeozik tarama almalar (bkz. aa) da sert volkanik tatan bir yapya iaret etmektedir. Arkeolojik yap aratrmalarnn baka bir grev alan da nemli ilenmi talarn ve mimari elerin belgelenmesidir. Tam bir izimsel belgeleme yardmyla, Pergamon metropolnn baz mimari unsurlarna ve yap faaliyetlerine ilikin balantlar aratrlmaldr. Bylece, yonca yapra biimli l stun tamburunun belgelenmesiyle (Resim: 10), bu yap esinin, Hellenistik ana evresinin M.. 2. yzyln ilk yarsna tarihlenen imparator kltne mahsus heroon denen kahramanlk antlarnn peristillerindeki biraz daha byk ke stunlaryla yakn benzerlik gsterdii anlalmtr21. 2006 kampanyasnn jeoziksel tarama almalar liman blgesine, akropolise ve kent suru olduu dnlen uzantya odaklanmtr. Bundan baka, kent blgesinin i ksmnda baz test lmleri yrtlmtr (Resim: 4). Kullanmna ncelik verilen yntem, kent blgesinin tm blmlerinde inandrc sonular salayan jeomanyetiktir. Bunun yan sra, jeoradar ve jeoelektrik de test edilmitir. Liman blgesindeki alt tabakann nemli olmas ve kent blgesinin baz20 Pirson 2004, 206 vd. ve dipnot 50. 21 E. BoehringerF. Krauss, AvP IX (Berlin 1937) 60-65 Ek. I; Radt 1999, 246 vd.

35

blmlerindeki youn balk tabakas radar iin mahzurlu kmtr. Ayn durum girme derinlii tuzlu suyla slanma nedeniyle nemli lde azalan jeoelektrik iin de geerlidir. Dier yerlerde jeoradar ve jeoelektrik yntemleriyle tatmin edici sonulara ulalmtr, bu nedenle bu iki yntem de gelecek ylda kullanlmaya devam edecektir. Jeoziksel lmlerin aada gsterilecek olan ilk sonular, orada gzlenen anomalileri daha iyi anlamak iin Akropolis blgesinde baka tetkiklerin gerekli olduu kent surlar ve liman blgesi ile snrlanmtr. Kent surlarnn uzanmn akla kavuturmak amacyla ncelikle i limann kuzeyindeki tahkimatn konumunun belirlenmesi sz konusuydu (Resim: 4, 11). imdiye dek tahkimatn liman dokunun kuzey snr boyunca uzand kabul edilmekteydi22. Liman dokunun hemen kuzeyindeki bir alanda tarafmzdan yaplan lmler tamamen farkl bir sonu vermitir: Taranan alann iinde, kuzey kesinde aka belli olan bir mekn ile yannda iki oda dizisinden oluan bir binann yer ald, yatay ve dikey hatlarla belirlenen drtgen bir alan grlmektedir. Alan, kuzey ve batya doru, kullanlan tan kuvvetli mknatslanma zellii nedeniyle volkanik kkenli olduu anlalan, dorusal ift kutuplu anomalilerle snrlanmtr. Bu dorusal yaplarn tesinde anomaliler iskn edilmi ve edilmemi blgeler arasndaki geii belli edecek ekilde aka azalmaktadr. Bundan dolay, dorusal anomalilerin bu alanda andezit tayla ina edilmi kent duvarn gsterdii sonucunu karabiliriz. Bu yorum ayrca, surun kuzey kesiminden batya doru akropolisin eteinin yaklak 50 m. batsnda yer alan bir terasta aa yukar 10 m. uzunluunda bu kez kiretandan bir duvar parasnn ortaya kmasyla kantlanmtr (Resim: 4). Gneyde, yani burada tanmlanan blgenin alt kesinde gze arpan masif drtgen bir binay gsteren ift kutuplu bir anomali grlebilmektedir. liman ve kent surunun kesime noktasndaki konumu nedeniyle bu yapnn gl bir tahkimat kulesinin kalnts olduu kukuya yer brakmamaktadr. Kent surunun devamnn aratrlmasna ynelik olarak birok alan jeoziksel aratrmaya tabi tutulmutur. Surun uzanm en iyi Maltepenin kuzey ve gney tepeleri arasndaki uzun boazda izlenebilmektedir (Resim: 4). Bu kesimde kulelerin olmay kent surunun baz blmlerinin Hellenistik Dnem ncesine tarihlenmesi asndan baka bir kant daha sunmaktadr. Kentin kuzeydousunda bir kap saptanmtr; buras ayn zamanda, Maltepenin gneydousundaki geni bir lm alannda bulunan, suru keserek kent blgesinden kp kuzeydouya22 Bkz. Pirson 2004, 207 Resim 1.

36

devam eden bir yolun grld yerdir. Kentin dou blmnde, bugnk ekspres yolun her iki tarafnda, kent surunun uzanm, yol ile yukarda sz edilen ve civarnda kentin gney snrn bulmay umduumuz dere yatann kesime noktasna kadar grece iyi izlenebilmektedir. Kent surunun devamn ve bununla birlikte kent blgesinin gneyden nasl snrlandn bir sonraki kampanyada belirleyebilmeyi umuyoruz. Elaia bir liman kenti olarak yalnzca bir kara surunu deil, daha nce yukarda ksaca sz geen bir deniz surunu da elinde bulundurmaktayd. limann dousundaki bir lm alannda, kentsel balamda liman yaplarnn deerini anlamada merkezi nem tayan bu savunma mekanizmasnn tasarm ve yerinin belirlenmesi zerine ilk nemli bilgiler kazanlmtr (Resim: 12). limann dou kesinde, byk olaslkla 19. yzyln sonunda yer stnde grlebilir durumda olan kuleyi iaret eden dikdrtgen biimli bir anomali ok ak ekilde grlmektedir23. Ondan gneybatya doru hem i limann dou dalgakran hem de deniz surunun kuzeybatya ve douya doru giden iki hatt kmaktadr. Bu anomaliler, daha batda kk bir alanda yzeyde saptanabilen volkanik tatan gl bir duvarn varln kantlamaktadr (bkz. yukar). Kulenin hemen dousunda, surda, bu durumda bir kap olarak kabul etmemiz gereken bir boluk grlmektedir. Deniz surunun kuzeydouya uzanm jeozik taramalarda tekrar tekrar izlenebilmektedir, yle ki kent blgesinin hatr saylr blmnn deniz surunun nnde yer ald ve geni bir liman blgesi olarak kullanld artk aka anlalmaktadr. Liman blgesinin dzeni hakknda ilk izlenimi yine, i limann dousundaki lm alan iinde tespit ettik (Resim: 12): Anomalinin az younlukta olmas, gemilerin yklenmesi ve boaltlmas, mallarn istif edilmesi veya tersane iin gerekli byk alanlarn varln gstermektedir. Burasnn sradan bir ky olmadn belirgin birok anomali gstermektedir. limann gney dalgakranna dik a yapan ve ksmen toprak stnde grlen bir dizi kireta blok, olaslkla denizle bo alanlar ayran, yani rhtm talar olmaldr. Balangta rhtmn daha douda, bugn deniz surlarn saptadmz yerde olduu sanlyordu. Rhtm duvarlar gneydouya doru dz bir hat izlemeyip, ne ve arkaya kmalar yapmaktadr (Resim: 4). Baz alanlarn suya kar herhangi bir yapyla korunmam ve bu yerlerin gemilerin kolaylkla karaya kadar ekilmesine olanak salayacak ekilde braklm olmas da mmkndr. limann dousundaki lm alan, deniz surlarndan yukarda23 Bkz. Pirson 2004, 209 daha eski kaynakayla birlikte.

37

sz edilen rhtma doru dik ayla gelen baka anomaliler gstermektedir. Denize doru gittike azalan anomali, llen yerin merkezinde, daha ziyade gneybatya giden ve ak limann havuz suyunu boaltan bir kanal olmaldr. Resmin sandaki daha belirgin olan dorusal anomali, bo alanlar arasndaki yol olabilir. Bunu ve ak kalan konular aydnlatmak iin gelecekte sondaj almas yaplmas yararl olacaktr. Buna benzer bir doku daha gneydouda da tekrar etmektedir (Resim: 4). Kynn gneydou ucundaki lmler srasnda yaplan bir keif (Resim: 13) Elaia limannn boyutlarnn rekonstrksiyonu ve bylece asker ve ekonomik nemini anlamak iin son derece nemli ipular vermitir: Yaklak paralel olan iki izgi eklinde belirti nce iki kez krlp sonra dz bir ekilde ak denize doru devam etmektedir. Hiza izgilerini uzattmzda s suda bulunan yap kalntlarna (bkz. yukar) gittikleri grlmektedir. Yapnn konumu ve ak denize doru 350 metre kadar giden olas uzants nedeniyle, boyutu ok byk olan dier bir dalgakran olduunu dndrmektedir. Gelecekte yaplacak aratrmalarda bu tahmin dorulanr ise Elaia liman hakknda imdiye dek geerli olan kirlerimizi temelden deitirmemiz gerekecektir. Kentin ky eridi boyunca yer alan ak liman ve kapal i liman kombinasyonu yerine gnmzde tamamen karalam olan s su blgesinin daha da geni bir alanda liman sahas olarak kullanm gndeme gelecektir. Burada nerilen, ky kesiminin gneydousunda grlen anomalilerin dalgakran olarak (Resim: 13) yorumlanmas konusunda, komu kent Kymenin Erken Klasik Dnemde yaplm olmas gereken ve Roma mparatorluu Dnemine kadar deiiklikler geiren liman dalgakranyla yaplan karlatrma, bilgi vermektedir24. Yap kireta bloklardan yaplm aralksz olarak dorusal devam etmeyen, bklme gsteren iki d duvardan olumaktadr. Duvarlar arasndaki boluk baz yerlerde, Roma Dnemindeki tamir almalar srasnda yapld aka belli olan opus caementitiumla doldurulmutur25. Dalgakrann byk blm iin zamanla srklenip giden gevek bir dolgunun varln kabul etmemiz gerekmektedir. Elaidaki lm sonularyla gsterdii badama, anomalilerin bir dalgakrann d duvarlar olduu yorumunun mutlaka dikkate alnmas gerektiini aka gstermektedir. Ancak Kyme ile yaplan karlatrma bu noktayla snrl kalmamtr. Grlen baka bir benzerlik de, limann bir blm olarak kullanlm olmas muhtemel,24 F. EspositoE. FeliceP. A. GianfrottaE. Scognamiglio, Il porto di Kyma, Universit degli studi della TusciaViterbo (Ed.), Archeologia Subacquea iinde. Studi, ricerche e documenti III (Roma 2002) 33 vd.

38

kentin deniz suru nndeki byk bo alanlardr26. Bu alanlar, Elaia i limannn gneydousunda yrtlen jeomanyetik haritalama almalar srasnda karlalan durumla karlatrma olana sunmaktadr (Resim: 12). Hatta Kyme iin, sz edilen alanda, kentte geerli olan gmrk dzenlemelerinden muaf bir eit serbest limann var olabilecei dnlmtr27. Elaiann byk asker nemi sebebiyle bo alanlar iin kukusuz baka kullanmlarn olduu da dnlebilir. imdiye dek konuyu hl ok eksik bilgiyle tarttmzdan, baka sonular elde etmeyi beklemek gereklidir. Elaiadaki be haftalk arkeolojik yzey aratrmas sonucunda, hem kent hem de kentin Pergamon ile olan ilikisi zerine ok sayda nemli yeni bilgiler kazanlmtr. Keramik buluntulardan yola karak, kentlemenin balangcn kesin olarak Arkaik Dneme tarihleyebiliriz; ileride, Elaianin kurulu almalarn ok daha erken dneme tarihleyecek arkeolojik bulgular gn na karsa, amamak gerekmektedir28. Kentin uzants boyutlar zerine olan imdiye kadarki dncelerimizi deitirmemiz gerekmektedir. Kuzeybatdaki surlar, sanldndan 50 metre kadar daha kuzeydedir ve kentin gney snrnn sz edilen dere yatann kar taraf olmas ok zayf bir olaslktr. Bu noktada 2007 yl almalarnn sonucu beklenmelidir. Bir ksm kireta, bir ksm andezit olan kent suru, farkl yapm teknii bakmndan da deiik iki evrede yapld izlenimi vermektedir. Daha sonra yaplm olan andezit ksmnn, Pergamon antiyesinin etkisini anmsatmas, bizim konuya yaklammz bakmndan son derece ilgintir. Komu metropolle olan yakn iliki, yaplarn biimlerinde olduu gibi, gllelerin kalibresinin benzerliinde de grlmektedir. Kent surunda olduu gibi, liman blgesinin de birka yap evresinde yapldn gsteren emareler vardr: Deniz surunda andezit kullanlmas, daha sonra yaplan bir tadilat ve olaslkla limann geniletilmesini gsteriyor olmaldr. Bu gr doru ise, i limann eski liman kompleksine ait olduu dnlebilir. S sularda birka kalntnn gsterdii gibi, geniletilen limann gerekten nemli llere ulap ulamad, ancak gnmz ky izgisinde yaplacak ayrntl aratrmalarla aydnla kavuacaktr. Antik ky izgisinin aratrlmas, tortullama ve bununla ilgili deniz seviyesindeki deiimleri de kapsayacaktr. ncelikle, yzey aratrmalarnn, jeozik taramalarn ve keramik incelemelerinin kapsam geniletilmelidir. Bylece bu temel zerinde, imdiye dek kaba hatlaryla somut bir biimde bilinen, Pergamonun Elaia zerindeki ok ynl etkisi hakknda geni apl bilgi elde edilecektir.25 26 27 28 F. Esposito ve di. (ayn eser, dipnot. 24) 28-32. F. Esposito ve di. (ayn eser, dipnot. 24) 15 Resim 23 Lev. 3. Ayn yerde. Troya Sava dnemini iaret eden Elaiann kurulu sylencesi iin bkz. Pirson 2004, 199.

39

Resim 1: Pergamon evresinin plan (Alman Arkeoloji Enstits)

40

Resim 2: Atarneus, saray, 1910 dolaylar (Alman Arkeoloji Enstits)

Resim 3: Atarneus, saray, 2006 (Alman Arkeoloji Enstits)

41

Resim 4: Elaia, arkeolojik harita (2006daki geici durum) (Alman Arkeoloji Enstits)

Resim 5: Elaia, i limann bat dalgakran, kuzeybatdan (Alman Arkeoloji Enstits)

42

Resim 6: Elaia, i limann bat dalgakran, genel plan (Alman Arkeoloji Enstits)

Resim 7: Elaia, i limann bat dalgakran, ayrntl plan, kesit ve grnm (Alman Arkeoloji Enstits)

43

Resim 8: Elaia, kent surundan ayrnt (Alman Arkeoloji Enstits)

Resim 9: Elaia, ta iaretli ta blok, ayrnt (Alman Arkeoloji Enstits)

44

Resim 10: Elaia, yonca yapra biimli l stun, yzey buluntusu (Alman Arkeoloji Enstits)

Resim 11: Elaia liman blgesinin jeomanyetik haritasndan kesit, i limann kuzeyindeki alan (leksiz) (Kiel niversitesi, Institut fr Geophysik)

45

Resim 12: Elaia liman blgesinin jeomanyetik haritasndan kesit, i limann dousundaki alan (leksiz) (Kiel niversitesi, Institut fr Geophysik)

Resim 13: Elaia liman blgesinin jeomanyetik haritasndan kesit, ky kesiminin gneydousundaki alan (leksiz) (Kiel niversitesi, Institut fr Geophysik)

46

KLAZOMENA KHORASI VE TEOS SUR YERLEM YZEY ARATIRMASI 2006 YILI ALIMALARIYaar ERSOY* Elif KOPARALKlazomenai Khoras ve Teos Sur i Yerleim Yzey Aratrmas, 17.0905. 11. 2006 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Bildirinin balndan da anlalaca gibi iki farkl alanda saha almas yrtlmtr. Bata Prof. Dr. Numan Tuna olmak zere, Bakanlk Temsilcisi Hdaverdi Benzere, Dr. Fikret zbaya (Mersin niversitesi), Yrd. Do. Dr. Bilge Hrmzlye (Sleyman Demirel niversitesi) ve Orta Dou Teknik niversitesi Yerleim Arkeolojisi Anabilim Dal ile Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm rencilerine deerli katklarndan dolay teekkr ederiz. Bu proje, TBTAK, ODT TADAM, ODT BAP (Bilimsel Aratrma Projeleri) ve Klazomenai kaz bakanl tarafndan desteklenmektedir. lgili tm kurumlara ve yetkililerine projemize vermi olduklar destekten tr mteekkiriz. Aratrmalarn ilk aamasnda Klazomenai antik yerleiminin khorasn oluturan alanda allmtr. Literatrde on polisleri ya da on kent devletleri olarak adlandrlan 12 yerleimden biri olan Klazomenai, Urlaeme yarmadasnn kuzeydou ksmnda yer alr. 80li yllarn bandan beri Limantepe ve Klazomenaide srdrlen sistematik kazlar sayesinde yerleim merkezine ilikin, arkeolojik dnemler iinde yerleim dokusunu tanmlayabileceimiz yeterlikte veri olmasna karn, Klazomenainin kontrolnde bulunan krsal alana dair bilgilerimiz olduka kstldr. Polis kavramnn tanmlanmasnda kentin tarm alanlarn ve doal kaynaklarn oluturan evre arazisinin zelliklerinin anlalmas bir gerekliliktir; yerleim merkezi ile evresindeki arazinin birbirlerine bal bileenler olduu ve merkezin varln srdrebilmesinin de evresindeki araziyi kullanm ile dorudan ilikili bulunduu kabul edilir. Klazomenai Khoras Yzey Aratrmas da bu yaklamla Klazomenainin arazi kullanmn ve krsal kesiminde bulunan ikincil yerleimlerle ilikisini saptamay ve bylelikle de dnemlere ilikin yerleim* Do.Dr. Yaar ERSOY, Bilkent niversitesi, nsani Bilimler ve Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm, 06800, Ankara/TRKYE Ara. Gr. Elif KOPARAL, Orta Dou Teknik niversitesi, Yerleim Arkeolojisi ABD, Mimarlk Fakltesi Yeni Bina No: 410, 06531 Ankara/TRKYE

47

dokusu modellerinin belirlenmesini amalamtr. yllk aamal sistematik yzey aratrmas olarak planlanan bu alma sonucunda elde edilmesi beklenen bilgi ve verilerin dier on polislerine ilikin btnleyici karmlarda bulunmasna olanak tanmas ve blgeye ait sosyal ve siyasal yaplanmann belirlenmesine k tutmas umulmaktadr. Yerleimler arasndaki politik ve sosyal hiyerarinin deifre edilmesinin yansra polisin oluum srecinin aklanmas projenin temel amalarn oluturur. Projenin sorunsallar spesik olarak polis oluumuna ilikin olmakla beraber diakronik bir yzey aratrmas stratejisi izlenmekte ve uygulama srasnda kltrel miras olarak tanmlanan tm bulgularn belgelenerek Kltr Bakanl, Kltrel Miras Envanterine katkda bulunmas ngrlmektedir. Proje kapsamnda jeo-arkeolojik strateji nemli bir yer tutmakta olup yerleim tarihesinin yan sra blgenin palaeo-corafyasnn tanmlanmas amalanmaktadr. Ayrca blgede elde edilen veriler CBS tabanl veritabanna ilenerek yerleim modellerine ilikin analizler gerekletirilmektedir. lk yl yrtlen almalar n keif aamasndadr. 2006 almasnn temel amalarndan birisi, blgede daha nceki yllarda gerekletirilmi ekstansif yzey aratrmas almalarnn sonularnn1, antik yazl kaynak ve epigrak verilerin yan sra blgenin jeolojik ve topograk yapsna ilikin bilgileri biraraya getirerek teritoryann snrlarna ilikin bir deerlendirme yapabilmektir. Bu snrn saptanmasnda antik kaynaklardan edindiimiz bilgiler kadar topograk zellikler de gz nnde bulundurulmutur. Strabon, Erythrain konumland yarmaday anakaraya balayan berzah zerinde Teos ve Klazomenainin yer aldn ve berzahn kuzeyinde Klazomenain, gneyinde ise Teosun topraklarnn bulunduunu, berzahn balad noktada ise Erythrai ve Klazomenai snrnn uzandn ekler (XIV; 31-C 644). Ancak bu tanmlama phesiz ki, Klazomenai topraklarnn snrlarn belirlemek iin yeterli deildir. Blgenin topograk zellikleri Strabonun tanm da gz nnde bulundurularak incelendiinde, Gzelbaheden Seferihisara dek uzanan depresyon alannn Klazomenainin Teos ve Smyrna ile1 N. Tuna, Ionia ve Data Yarmadas Arkeolojik Yzey Aratrmalar, III. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 1985, 209-225; N. Tuna, Ionia ve Data Yarmadas Arkeolojik Yzey Aratrmalar, 1985-1986, V. Aratrma Sonular Toplants I, Ankara, 1987, 303-357; N. Tuna, zmir li Arkeolojik Yzey Aratrmalar, 1988, VII. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 1989, 279-294; B. Aydn, Klazomenai Yakn evresi Yzey Aratrmas, Yaynlanmam Lisans Tezi, zmir: Ege niversitesi, 1998; T. Caymaz, Urla Yarmadas Prehistorik Merkezleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe niversitesi, 2002.

48

olan snrn oluturduu sylenebilir. Bu depresyon alan, batda ykseklii 300 metre civarnda olan tepeler ile evrilidir. Depresyon boyunca uzanan Azmak Deresi, iftlikda, Deirmenda, Pertevpaa Da, Kocada, Sivricetepe ve altepe, Klazomenai khorasnn bat snr boyunca uzanrlar. Strabon, Erythrai ile Klazomenai arasndaki snrn ise berzahn balangcnda yer alan Hypokremnos adl yer olduunu syler. Hypokremnosun neresi olduu tam olarak bilinmese de burasnn Urla-meler ve Glbahe civarnda olduu dnlr. Klazomenainin bat snrn Glbaheden Uzunkuyuya ve Kokar Koyuna dek uzanan hat oluturuyor olmaldr ancak alma alan Zeytineli ve Balklova snrna dek geni tutulmutur. almann gerekletirilmesi iin merkezler gz nnde bulundurularak: I. Urla merkez, II. Kuular merkez, gneyi, III. Mente Yarmadas, IV. meler-Malkaca ovas, V. Yaclar-Demircili, VI. Bademler, VII. Uzunkuyu-Zeytinler, VIII. Glbahe-Balklova, IX. Gzelbahe-Zeytinalan, olmak zere 9 alt blge belirlenmitir. Yukarda belirtilen blgelerde, toplam 77 alandaki bulgular belgelendirilmitir (Harita 1). Dijital haritaya ilenmek zere bu alanlarn GPS koordinatlar alnm, mimari kalntlar fotoraanm ve eskizleri izilmitir. Seramik buluntularn younluk derecesi ve dnemleri belgelendirilmitir. Bu alanlarda seramik younluu, ilevi (yerleim, tmls, nekropol, iftlikevi) ve konumu deerlendirilerek gelecek senelerde intensif yzey aratrmas yaplacak alanlar saptanacaktr. Bu alanlarda seramik younluu ve dalm belirlenmi, yzeyden sistematik olarak seramik imdilik toplanmamtr. allan alanlar arasnda sadece Yarentepe (izim: 3: 13-15, 4: 16-20, 5: 21-26) ve Kytepede (izim: 2: 7-10) sistematik yntem ile yzey buluntusu derlenmitir.

49

I. Urla MerkezADI Kzlcaky PAFTA/KOD (1/25.000) L17-b4 TR Yerleim DNEM Bizans Dnemi srl seramikleri MMAR Ge Osmanl kyne ait ev temelleri, cami ve mezarlk; ana kayaya oyulmu pres. Kaak kaz ukuru kesitinde blok yap talar olduu izlendi.

Trafo Tepesi

L17-b4

Yerleim

Arkaik, Klasik, Ge Roma Dnemi malzemeleri ve Bizans Dnemi srl seramikleri Arkaik malzeme ve Bizans Dnemi srl seramikler

Dndarltepe

L17-a3

Yerleim

Dou ve bat yamalarda yap talar, kesitten izlenilen duvar temelleri. Bat yamata klt maaras Tepenin dou eteklerinde bugn kullanlmayan teraslar

Dndarltepe Kuzeyi Yakatepe

L17-b4

Yerleim

Arkaik, Klasik, Bizans Dnemi seramikleri Ge Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Ge Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Ge Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Ge Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Srl Bizans seramikleri

L17-b2

Yerleim

1000 Konutlar

L17-b4

Yerleim

Cezaevi m.

L17-b4

Yerleim

Rstem Paa Camii ve Hamam Yzeyde dank hlde kiretandan yap bloklar

Tophane T.

L17-b4

Yerleim

Toptepe

L17-b4

Yerleim

50

Kamantepe

L17-b4

Yerleim

Ge Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Ge Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Ge Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Klasik Dnem ve Roma Dnemi seramikleri Osmanl Dnemi seramikleri Bizans Dnemi seramikleri Tanmlanamad Arkaik Tanmlanamad Arkaik ve Roma Nekropol dnemleri Klasik-Hellenistik Dnem duvar temelleri Tmls (Arkaik) ki tmls (Arkaik)

deirmen

L17-b4

Yerleim

DS kanal

L17-b4

Yerleim

ayr m.

L17-b4

Yerleim

Denizli-Kocadere L17-b1

Yerleim

Mala-Stpnar L17-b4

Yerleim

iftliktepe KD Bozavlu m. Drtyoltepe Yldztepe Taharman Cankurtaran

L17-b4 L17-b4 L17-b4 L17-b4 L17-b4 L17-b4

Tmls Tmls ?

Yerleim ?

Arkaik Arkaik Toprak harl yma tal duvar temelleri; Monastirakia Nekropol; 20. yzyl ba deirmen; Roma Dnemi sarnc Tmls; tahkimat duvarlar ki tmls (Arkaik)

Dubatepe

L17-b1

Savunma kalesi Tmls

Arkaik, Klasik dnemler Arkaik

Nalbanttepe

L17-b1

51

II. Kuular merkez, GneyADI Tavantepe Devederesi Helvaclar PAFTA/KOD L17-b4 L17-b4 L17-b4 TR Yerleim Yerleim Yerleim DNEM Arkaik, Roma, Bizans dnemleri Bizans Arkaik Dnem, Roma-Bizans dnemleri Arkaik Dnem, Roma-Bizans dnemleri Arkaik, Klasik dnemler, Roma ve Bizans dnemleri Osmanl Arkaik ve Klasik dnemler, Roma ve Bizans Dnemi seramikleri OT/GT, Geometrik, Arkaik ve Klasik Dnem seramikleri Seluklu-Osmanl Seluklu-Osmanl Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Sur duvar, konut ve kamu yaplarna ait duvar temelleri Cami Cami, sarn, konut temelleri Osmanl kyne ait konut temelleri. MMAR

HelvaclarL17-b4 Devederesi aras Kuular Kynn bats L17-a3

Yerleim

Yerleim

Saraptallar Saraptallar Gneybats

L17-a3 L17-a3

Yerleim Yerleim

Yarentepe

L17-b4

Yerleim

Kuular, gneydou Akpnar Ky obanpnar 1

L17-b4 L17-b4 L17-d2

Yerleim Yerleim Yerleim

52

obanpnar 2

L17-d2

Yerleim

Arkaik Dnem, Bizans Dnemi malzemesi Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Arkaik Dnem Yap talar, duvar temelleri

obanpnar 3

L17-d2

Yerleim

obanpnar 4

L17-d2

Yerleim

III. Mente YarmadasADI Eriliman PAFTA/KOD TR L17-a3 DNEM MMAR Deniz iinde dzgn blok talardan ina edilmi yap Yerleim ArkaikKlasik ve Roma Dnemi seramikleri Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Osmanl Bizans Bizans ArkaikKlasik ve Roma Dnemi seramikleri Roma-Bizans Klasik, Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Roma ve Bizans Dnemi seramikleri Hamam, kmbet, eme

Andz Yarmadas L17-a3

Akkum

L17-a3

Yerleim

zbek Ky

L17-a3

Yerleim Yerleim Yerleim Yerleim

Saratepe, gney L17-a3 Saratepe kuzey ve dou Beyliktepe, bat L17-a3 L17-a3

Karapnar T. Gzelyal Koop.

L17-a3

Yerleim Yerleim

Karapnar Tepesi, L17-a3 kuzeydou Turasan Tepe, gney L17-a3

Yerleim

53

IV. meler-Malkaca OvasADI Hrszeme PAFTA/KOD L17-a3 TR Yerleim DNEM ET ve Roma Dnemi seramikleri MMAR Geen yzyldan kalma bir baevi; evin duvarnda zerinde kenet delii olan bir yap ta ve stun tamburu

Malkaca ovas, gneybat Adatepe

L17-a3

Yerleim

Arkaik, Klasik ve Kire harl duvar Roma Dnemi temeli seramikleri Arkaik ve Roma Dnemi seramikleri Arkaik ve Roma Dnemi seramikleri Arkaik Tmls

L17-a3

Yerleim

Kpalan m.

L17-a3

Yerleim

metepe, kuzeydou

L17-a3

Tmls

V. Yaclar-DemirciliADI Aerae PAFTA/KOD L17-d2 TR Yerleim DNEM Arkaik ve Klasik Dnem malzemeleri Arkaik MMAR Sur duvar, konut ve kamu yaplarna ait duvar temelleri ki tmls. Birinde mezar odas iyi durumda korunmutur; dierinde ise mezar odas mevcut deildir. Bir villaya ait ana kayaya oyulmu duvar temel yataklar, merdivenli girii ve balk havuzu

Aeraetmlsler L17-d2

Tmls

Aerae-villa

L17-d2

Villa

Roma

Aeraenekropol

L17-d2

54

Yaclar-Yrevi

L17-d2

Yerleim

OT ve Bizans Dnemi seramikleri Ge Roma ve Osmanl dnemleri ET, OT, Roma, Bizans dnemleri Ge Roma ve Bizans dnemleri Arkaik ArkaikKlasik ve Roma Dnemi malzemesi

Duvar temelleri

Yaclar-Demircili L17-a3 kava, Fidanlk YaclarSu deposu L17-a3

Yerleim

lenmi ana kaya dzlemleri Yzeyde dank hlde blok yap talar ve tmls (Arkaik Dnem ?). Roma villas, ana kayaya oyulmu pres Tmls Roma Dnemine ait duvar temelleri

Yerleimtmls

Akahisar

L17-d2

Yerleim

Azmak koyu Bykevli Koyunun bats

L17-c1 L17-d2

Tmls Yerleim

VI. BademlerADI Bademler PAFTA/KOD TR L17-b4 Yerleim DNEM Ge RomaBizans dnemleri MMAR

VII. Uzunkuyu ZeytinlerADI UzunkuyuZeytinler, otobann kuzeyi St m. PAFTA/KOD TR L17-a4 Yerleim DNEM Roma Dnemi MMAR

L17-a4

Klt maaras (?)

Arkaik (?) [Erken Hristiyanlk Dneminde de kullanlm olmal]

Maara iinde ana kayaya oyulmu niler ve kabartma

55

Zeytinler, Kytepenin bats, Fidanlk ZeytinlerKytepe

L17-d1

Frn?

Birka lahit paras (Arkaik) ile birlikte seramik crufu Arkaik, Klasik ve Roma Dnemi Pithos mezar; 13x3 m. boyutlarnda bir mekna ait duvar temelleri

L17-d1

Yerleim

Halil Kerim Kprsnn gneybats

L17-a4

Yerleim?

Ge Roma ve Bizans dnemleri Arkaik, Roma ve Bizans dnemleri

Dedemezarnn L17-a4 kuzeyi

Yerleim

VIII. Glbahe-BalklovaADI BalklovaAdatepe BalklovaKilisepnar PAFTA/KOD L17-a1 L17-a1 TR Yerleim Yerleim DNEM MMAR

Ge Roma ve Geen yzyldan Bizans dnemleri kalma bir deirmen Ge RomaBizans ve Osmanl dnemleri Osmanl Dnemi emesi

Cinderesi

L17-a1

Yerleim, kale Klasik, Roma-ve Polygonal duvarlardan Bizans dnemleri oluan savunma sistemi, yzeyde dank hlde dzgn yapta bloklar, harl duvar temeli

IX. Gzelbahe-ZeytinalanADI Sivricetepe Zeytinalan Camiinin gneydousu altepe PAFTA/KOD L17-b4 L17-b4 TR DNEM MMAR Bizans kalesine ait duvarlar

Yerleim, kale Klasik, Roma dnemleri Yerleim Klasik, Roma dnemleri OT, Arkaik ve Klasik dnemler

L17-b4

Yerleim

56

Bu sene gerekletirilen almalarda Klazomenai yerleiminin khorasna ait snrlara dair bir kir edinebilmek amacyla snr karakollar da belirlenmeye allmtr. Kentin dou ynde Smyrna ile iaret eden karakol, Bizans kalesine ait kalntlarn iyi durumda korunduu Sivricetepe olmaldr (Resim: 1). Kuzeydeki snr karakolu Dubatepede, batda Erythrai ile snrn belirleyen nokta Kytepede, gneyde ise Yarentepede olmaldr. Kuzeybatda Balklova ile Glbahe arasnda yer alan Cinderesinin de Klazomenaililer tarafndan savunma amal tahkim edilmi olmas gl bir ihtimaldir. Sivricetepede, yzeyde kalenin kullanm srecine uygun olarak Ge Roma ve Bizans dnemlerine ait seramikler ele geirilmitir, ancak yzeyden derlenen buluntularn arasnda M.. 4. yzyla ait rneklerin de oluu bu tepenin Klasik Dnemde de savunma amal kullanldna iaret eder (izim: 3: 11). Tepe, Smyrna ile Klazomenai arasnda kalan geni bir ovaya hkimdir. Lydia Kral Alyattesin oniaya dzenledii seferde, Smyrna zerinden Klazomenaiye ulamaya alt rotann buradan getii dnlebilir. Klazomenai kentinin kuzey yndeki savunma kalesi olduunu dndmz Dubatepe zerinde tarihleyici nitelikte herhangi bir seramie rastlanmamtr (Resim: 2). Tepe zerinde krepis duvar ksmen korunan bir tmls mevcuttur. Tmls etrafnda az sayda kaba hamurlu seramik ve ta lahit kapa tespit edilmitir. Plaka ta ile kapatlan pimi toprak lahitlerin zerinin ta ve toprak ile rtlmesi ile oluan tmls tipi mezarlar Klazomenaide Arkaik Dnemde yaygndr. Bundan dolay, elde tarihlenebilir seramik olmasa da bu rnek de Arkaik Dneme verilebilir. Tepe zerinde, dou utaki duvarlarn bir savunma sistemine ait olduu dnlmektedir (Resim: 3). Dar bir kumsal zerinde dik bir yama olarak ykselen tepenin kuzey tarafnda duvar kalnl yaklak 1.50 metreyi bulur; dou ve bat ynlerde ise bu kalnlk 0.60 metreye iner. Dzgn bloklardan har kullanlmakszn ina edilmi duvarlar tepenin yann kuatmakta ve dik olan yamalarda ise teraslar ile desteklenmektedir. Duvar etrafnda ele geirilen ve tarihlenebilen yegne buluntu muhtemelen Hellenistik Dneme ait olan bir at kiremiti parasdr. Ancak Hellenistik Dnem ve sonrasnda Klazomenaide merkezi bir ynetim olmasna bal olarak asker ve siyas adan daha sakin bir sre iine girilmesinden tr, savunma amac ile kullanldn dndmz bu tahkim duvarlarnn, M.. 330dan daha erken bir tarihte ina edildiini ve kullanldn ne srebiliriz.

57

Klazomenainin bat snrnda yer alan Uzunkuyu ve Zeytinler Ky yaknndaki Kytepenin kuzey yamac, eme-zmir otobannn inas srasnda ciddi ekilde tahribe uramtr. Yzey incelemesinde tepenin alt yamalarndan itibaren youn olarak arkeolojik buluntulara rastlanmtr. Bu incelemede tamam Arkaik ve Klasik dnemlere tarihlenen diagnostik paralarn tm toplanmtr (izim: 2). Ayrca tepenin zirveye yakn olan ksmnda tahrip edilmi bir pithos mezar ele geirilmitir. Pithosun az, kuzey ynnde ykselen ana kayaya yaslanm, mezarn etraf da 0.40 metre geniliinde duvar rlerek snrlandrlmtr. Bu mezar tahrip edildiinden tr yzeyde sadece yanm kemik paralar ile muhtemelen hediye olarak braklan ve M.. 4. yzyl sonuna tarihlenen yonca azl bir oinokhoeye rastlanmtr. Sz konusu pithos mezardan yaklak olarak 20.00 metre kadar batya ilerlendiinde tepe zerinde dikdrtgen planl bir yapnn duvar temelleri ile karlalmtr. Bu yapnn kuzey-gney ynnde uzanan duvarnn uzunluu 13.00 metreyi bulur. Dou-bat ynnde uzanan duvarlarnn ise yaklak 3.00 metrelik bir ksm korunabilmitir. Kire har kullanlmadan byk blok talardan ina edilen yapnn duvarlarnn kalnl ise 0.90 metre civarndadr (Resim: 4). Kytepenin hemen batsndaki daha alak tepe zerinde ise muhtemelen Arkaik Dneme tarihlenen pimi toprak lahit paralar ile seramik cruar ele geirilmitir. Balklova ile Glbahe arasnda yer alan Cinderesi mevkii, ana kayann yzeye ok yakn olduu ve volkanik kayalarn bulunduu alak bir tepedir. Tepenin denizden ykseklii yaklak 50 metredir. Tepenin zirvesinde poligonal duvar rgsne sahip bir savunma sistemi mevcuttur (Resim: 5). Bu alanda M.. 4. yzyl, Ge Roma ve Bizans dnemlerine ait olan tanmlanabilir nitelikteki seramik paralarnn tm toplanmtr (izim: 1: 4). Cinderesi mevkiinin kuzeyinde uzanan alanda 200x200 metrelik bir alanda yzeyde Hellenistik, Ge Roma ve Bizans dnemlerine ait seramikler olduu gzlenmitir. Klazomenainin gney snrnda yer aldn dndmz Yarentepede, Numan Tuna tarafndan 1988 ylnda ayrntl bir alma yaplm, tepedeki mimari kalntlarn ve sur duvarnn rlvesi karlm ayrca yzey buluntular da tarihleme iin deerlendirilmitir2. Daha nceki yllarda bu alanda yaplan almalarda yzey buluntularna dayal olarak Yarentepedeki iskn srecinin M.. 8. yzyln ikinci yarsndan M.. 4. yzyl sonuna kadar uzand dnlmekteydi. Ancak 2006 ylndaki almalarda alanda sistemli olarak yzey seramiinin toplanmas2 N. Tuna, zmir li Arkeolojik Yzey Aratrmalar, 1988, VII. Aratrma Sonular Toplants (Ankara, 1989), 279-294.

58

sonucunda kamu alanlarnn yer ald dnlen gneybat terasta alm olan derin kaak ukurlarndan birinde Orta Tun ve Ge Tun a seramikleri saptanmtr3. Buna bal olarak Yarentepede iskn srecinin imdilik en erken M.. 2. binyln ikinci eyreinde balad ne srlebilir. Peloponnesos Savalar srasnda, M.. 413 tarihindeki Atinann Sicilya bozgunundan sonra ortaya kan politik karmaada Attika-Delos Deniz Birliine dier onia kent devletleri ile birlikte isyan eden Klazomenaililer korunakl bir yerde Polikhneyi kurarak yerlemilerdir. Ancak Atinallar, M.. 411de Sparta yanls oligarkhlar tarafndan balatlan bu isyan bastrarak Polikhneyi ele geirmiler; isyann elebalar da Daphnous adnda bir yere snmlardr (Xenophon, Hellenika I, 1-10). Tahkimli bir yerleme olan ve korunakl bir tepe zerindeki Yarentepedeki bu isknn Daphnous olma ihtimali mevcuttur. Yarentepe, gney ynde Azmak Koyuna dek uzanan obanpnar vadisine hkim durumdadr. Sz edilen vadide ekibimiz tarafndan ksa bir alma yrtlm ve Kuular merkezinin gney civarnda drt farkl yerleim alan saptanmtr. Bunlardan iki tanesinde yzeyde Arkaik Dnem seramikleri mevcuttur (izim: 1: 1-3, 5; 2: 6). Vadide muhtemelen Yarentepeye bal olan daha kk lekli baka yerleimlerin de yer aldn dnmekteyiz; bu nedenle gelecek yl sz konusu alanda almalarmz younlatracaz. Bu ylki alma erevesinde yzey aratrmas yaplan alanlardan iki tanesinde muhtemelen klt amacyla kullanlan maara tespit edilmitir. Urla merkezde bulunan Dndarltepenin bat yamacnda, ap 5.00 metreyi bulan, 2.00 metre yksekliinde ve yaklak 3.00 metre de akl olan kk maara iinde kuzey ynnde 1.00 metre geniliinde ve 1.00 metre yksekliinde ve