GESCHOKTE REACTIES

A R J E N D I J K G R A A F

De vuurwerkramp in Enschedewerd geïnitieerd door een schok-golf. Eén container met pyrotech-

nisch materiaal raakte in brand en deresulterende dreun liet de rest van devoorraad gelijktijdig afgaan. Alleen zo isde kracht van de explosie te verklaren,stellen Bas van den Heuvel, Dave Boersen Jody Borgers.

Het is bepaald niet de eerste hypotheseover de ramp. Maar de bedenkers verke-ren in de vrij unieke situatie dat ze seri-euze experimenten kunnen doen metecht vuurwerk. En die proeven weerleg-gen de hypothese tot nu toe niet.

BELANGENGROEPBas van den Heuvel is medeoprichter

van MSNP, een op de campus van deUniversiteit Twente (UT) geboren advies-bureau dat zich bezighoudt met uiteenlo-pende onderzoeksprojecten. Via eengroep vuurwerkslachtoffers raakte hijbetrokken bij de ramp. “In eerste instan-tie was het een bedrijfskundige klus, omdie belangengroep bij te staan”, verteltVan den Heuvel. “Daarna kwam vanzelf

de vraag of we niet konden uitzoeken water was gebeurd.”

MSNP start met een nauwkeurige ana-lyse van de video-opnames, die toevalligvan de fatale explosies zijn gemaakt. Metspeciale technieken lukt het om veel meerdetails naar boven te halen dan je nor-maal bij het afspelen te zien krijgt. Hetblijkt zelfs mogelijk de verspreiding vande schokgolf na de laatste explosie te vol-gen. In maart 2001 publiceert onderzoe-ker Dave Boers erover in het NederlandsTijdschrift voor Natuurkunde. Een belang-rijke conclusie is dat de bestaande theore-tische beschrijvingen van schokgolvengoed voldoen.

Intussen is ook het officiële onderzoekafgerond, maar er blijven twijfels. Hoekon de bij SE Fireworks opgeslagen hoe-veelheid vuurwerk zo’n krachtige explosiegenereren? De videobeelden brengen Vanden Heuvel op een idee. Te zien is dat eenvan de zeecontainers 0,04 seconde eerderexplodeert dan de rest. Wat als die knaleen fatale schokgolf heeft gegenereerd?

EXPERIMENTENOver de uitwerking van een schokgolf

op verpakt evenementenvuurwerk is in

de literatuur niets concreets te vinden.Alleen experimenten kunnen de hypothe-se bewijzen. Van den Heuvel raakte ingesprek met Jody Borgers, docent aan deKoninklijke Militaire Academie in Breda.Die is bezig de eerste lichting cadetten opte leiden die een ‘echte’, door de burger-maatschappij geaccepteerde bachelortitelachter hun naam zullen krijgen. Een deelvan die opleiding laat de KMA verzorgendoor de UT, en dus is Borgers daar regel-matig te gast.

De connectie met Defensie blijkt onge-kende mogelijkheden te bieden. Wat voorburgers verboden terrein is, is voor mili-tairen een vast deel van de opleiding.Iedereen die wordt uitgezonden naar oor-logsgebied, moet verplicht een dag rond-lopen op de mineurschool van de Genieom de gevaren van explosies te zien. Endaar bestaat ook de mogelijkheid om metvuurwerk te experimenteren.

De mineurschool in Reek, bij Grave,beschikt over deskundig personeel. “Voorhen is het werken met explosieven routi-ne en ze helpen je graag wanneer je ietsbijzonders wilt. Precies zoals het vroegerook werkte binnen universiteitslabs,alleen zijn zulke mensen daar helemaal

De vuurwerkramp in Enschede is vooral zo onverklaarbaar omdat niemand echt goed weet hoevuurwerk zich gedraagt. Aan de opvulling van die lacune wordt nu gewerkt, met dank aan de

Koninklijke Landmacht.

26 MaatschappijO P H E L D E R I N G C2W18 - 5 NOVEMBER 2005

26_27_Vuurwerk_c2w18_1.qxd 28-10-2005 08:40 Pagina 26

wegbezuinigd.” Er komt nog bij dat mili-taire explosieven heel nauwkeurig wor-den samengesteld, waardoor ze uiterstreproduceerbaar ontploffen. “Je gebruiktstandaardmaterialen met standaardge-drag. Wat wil je nog meer als referentie-bron voor je experiment?”

CAKEDOZENBorgers en Van den Heuvel besluiten er

een afstudeerproject voor KMA-cadettenvan te maken. Het idee is om met militai-re springstof (‘wit kneed’, voor 86 pro-cent bestaande uit pentriet) een gecontro-leerde schokgolf op te wekken, gericht opeen bescheiden hoeveelheid vuurwerk, enmet een videocamera te volgen wat ergebeurt. Volgens de theorie is een explo-sie te schalen, zodat de waarnemingen tij-dens de vuurwerkramp de input kunnenvormen voor het experiment.

Het vuurwerk komt uit een in beslaggenomen partij, die ten tijde van de ramponderweg was naar SE Fireworks. Hetbetreft vooral zogeheten ‘cakedozen’,gevuld met losse buisjes met pyrotechni-sche mengsels. Een stelsel van lonten laatde buisjes successievelijk afgaan. Deonderzoekers zoeken exemplaren uit metrelatief weinig reagentia (10,5 gram).Toch blijkt de schokgolf in vrijwel allegevallen een reproduceerbare reactie opte leveren, die soms een spectaculairevuurbal geeft. Daarbij reageert op zijnminst een deel van de buisjes gelijktijdig.

Om beter te kunnen zien wat er preciesgebeurt, mag een volgende afstudeerderhet met afzonderlijke buisjes proberen.De proefopstelling bestaat uit een ijzerenhoepel, die ooit diende als oefendoel voorhandgranaatwerpen. Als ‘spaken’ wordendraadeinden gemonteerd, met aan heteind een houder voor de buisjes. In hetmidden hangt de springlading, die deschokgolf opwekt. Dankzij de schroef-draad is de afstand tot de buisjes traploos

in te stellen, en dus ook de druk die debuisjes te verduren krijgen.

Deze simpele opstelling blijkt goed tewerken. Er worden explosieve reactieswaargenomen, en ook reacties waarbijhet vuurwerk zich bijna normaalgedraagt. Verrassend is dat de ladingsoms tot los poeder wordt geslagen en eronverbrand uit vliegt. Duidelijk is dat ernog heel wat proeven nodig zijn om eenvolledig beeld te krijgen. Maar de start-hypothese blijft overeind. Een schokgolfkan dit ‘ongevaarlijke’ vuurwerk weldegelijk explosief laten reageren.

CLASSIFICATIEHoe meer proeven de cadetten doen,

hoe meer Van den Heuvel zich opwindtover het primitieve karakter van de offi-ciële testprocedures. “Ze zetten driedozen op elkaar en stoken er een vuurtjeonder. Dat is totaal niet reproduceerbaar.”De methode om met een gedefinieerdestimulus de reactie van vuurwerk teonderzoeken is veel betrouwbaarder,daarvan is hij intussen wel overtuigd.

Een ander punt van kritiek vormen detransportclassificaties voor vuurwerk. Diekennen maar heel weinig gradaties: 1.1 ismassa-explosief, 1.3 is alleen brandge-vaarlijk en 1.4 is een gering explosie-

gevaar. “Alsof je van chemische stoffenalleen zou mogen zeggen dat ze brand-baar, giftig óf etsend zijn, een van dedrie.” Hij vertelt over een andere proef,waarbij een stuk vuurwerk (classificatie1.1) tientallen stukjes fel brandend mate-riaal 180 meter in het rond slingerde.Levensgevaarlijk, relevant voor vergun-ningverleners en ongevallenbestrijders,maar nergens gedocumenteerd.

Volgens Borgers en Van den Heuvel sco-ren de producenten de laatste jaren aar-dig op het gebied van ‘kwaliteitsverbete-ring’. “Zo onderhand verschilt de uitwer-king van vuurwerk weinig meer van dievan klassieke springstof. Terwijl modernespringstof juist ongevoelig wordtgemaakt voor ontsteking door brand ofeen schokgolf.”

ENSCHEDEOver wat er op 13 mei 2000 is gebeurd

gaat dit onderzoek niet. ”De resultatenvan de proeven maken het wel mogelijkde gebeurtenissen in Enschede beter teduiden”, stelt Van den Heuvel.“Misschien worden deze inzichten in detoekomst nog wel eens gebruikt in eennieuw politieonderzoek naar devuurwerkramp”.

Wordt vervolgd. |

27Maatschappij

De proefopstelling bestaat uit een ijzeren hoepel, waarin vuurwerkmonsters op verschillende afstand van een kluit springstof zijn vast te zetten.

C2W18 - 5 NOVEMBER 2005 O P H E L D E R I N G

Fo

to

’s: Jo

dy

Bo

rg

er

s e

n B

as

va

n d

en

He

uv

el

Met een videocamera is gevolgd wat er gebeurt wanneer je metspringstof een schokgolf opwekt die is gericht op een partij vuurwerk.

26_27_Vuurwerk_c2w18_1.qxd 28-10-2005 08:40 Pagina 27