27 ARALIK 1983

YAYlN KURI:JLU Prof. Dr. TUran YAZGAN - Doç. Dr. A. Mertol TULUM - Doç. Dr. Enis ÖKSÜZ • Doç. Dr. Mustafa E. ERKAL s Doç. Dr. Ahmet GÖKÇEN .: Yar. Doç. Dr. Ahmet YÖB'ÜK - Dr. Taııer KA­RAHASANOGLU

. TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI e Sı:ı,yı : 27 0 · Aralık 1983 c:) İki Ayda Bir Yayınlamr. 0 Saıiıbl: Türk Dünyası Araş­tırmalan Vakfı Adma Prof. Dr. Turan YAZGAN e Yazı ~leri Müdürü: Saadet PlNAR 0 İdarehane: . H aşkadem Mahallesi, .Kınktulumba Soka#J, Belediy;e Sarayı Arkası. Ankaravi M.8hmet ' Erendi Medresesi-İSTANBUL e Dizgi-Baskı: Kazancı Matba,a.. cılık Sanayii e Fiyatı ı 400 TL., Yıllık Abone Bedeli U~ Sa yıl 2000 TL. Öğretmen ve Öğrencilere 1500 TL. YUrtdışı: Almanya SO DM.. ,A.B.D. 27 $, Banka. Hesap No.: Türkiye Vakıflar Bankası Aksara,y Şubesi 20/2Q054-9 0 Ziraat Bankasi Aksaray .Şubesi 13081. . . . . . . . .

. . .·. HABERLEŞME· ADRESI: .,

P.K.. ~- Aksara;itsT~UL . ·Telefon: 's2053~

KUR'AN-I K.ER1M'tN İLK TÜRKÇE TERCÜMELERI

VE CEVAıi.tRO'L ~ A.SDAF ·.

Doç. Dr. Ahmed Topaloğlu*

Kur'an'ın yabancı ~ilere· tercüme edilmesine İslanuyetin

daha ilk zamanlarında başla.nmış, bir riva:.yete göre. Hz. Pey­gamfur deVrinde bazı küçük siir~ler Farsçaya çevrilmiştir. Bu faaliyet daha sonraıki asırhirda gelişmiş ve Kur'an yüzyillar boyu, bütün Şark ve Garp dillerine tercüme ed.ilriıiştir. M. Hami dullah, Kur'an-ı Kerim'in lOO'den fazla dile tercümeleri -bulun­duğunu tesbit ettiğini kaydediyor1•

Türklerin, X. asrın ortaların$ Isıarn dinini toplu ·bir hal­de kabul etıiıelerind·;m sonra, ·bu yeni dinin talimatını .ve esas­larını öğre~e ihtiyacını duydukları ve dinin ana kaynağı­

Kur'an-ı Kerim'i anlamak için kendi dillerine çevirlnek iste­di·klerl şüphesizdir. Kur'an önce, Samanoğullarından Emir

Mansur bin Nuh (350-365/961-976) zamanında, Ta:beri tefsi­

rinden farsçaya --çevrilmiştir. Bu tercüme Horasanlı ve Mive­

raünnehirü bilginlerden kurulan bir h~yet tarafından yapılınış­

tır .. Z~V. Togan'a göre, :bu heyette Türk üyeler de bulunma'kta

idP Kur'an'ın ilk Türkçe tercümesi ise,. yine Z.V. Togan'a göre,

Farsçaya yapılan brcüme ile aynı zamanda, .belki de aynı heye­

tin Türk üyeleri tarafından meydana g·etirilmiştir. Bu tercüme

"satır-arası" ·kelime kelime bir çeviri olup Ta:beıi tefsirinden

yapılan FarsÇa çeviriye dayanıyo~dua. M.F. Köprülü'ye ve ona

4 ~.ü. Ede,biyat Fakültesi Ö~ettın Üyesi . ı Bunun ,ç-lp ve Kur'an'ın tercüme tarihiyle ilgili daha fazla bilgi için

bk. Muhammed Hamidullah, Kur'an-ı Kerim tarlhl, İstanbul, 1965, s. 64-68; ÖmerRıza (Do~ul), Kur'an nedir. İstanbul. 1927. s. 70-96.

- Zeiii Veiloi Togan, Londra ve Tahran•daki İslAmi Ya.zmalaroan BIL~- .' larına Dair. İslam TetkiklerL EnstÜtüsU Derglsl, m, 1959.19.60

J Togan, aynı makale, 8, '135. .

-58

A. TOPALOOLU : CEV AH.İRÜ'L- ASDAF

dayanan A. tna.n'a göre .ise, Kur'an'ın ilk Türkçe te.rcümesi, Farsça tercfuneden yaklaşık olarak •bir asir sonra, yaıii X. asrın ilk ya.rısmda yapılmıştır. ~ur'an'ın bu ilk tercümesi zama.:. nımıza kadar ge~·memiştir. Bugün, Doğu Türkç.asiyle yapılmış mevcut tercümelerin, bu ilk nüshada istinsah edilmiş olduğu kabul edilmek:tedir. ·

Doğu Tü:vkçesiyle yapilmış Kur'an tercümelerinin bugün bi­linen sayısı altıdır. Bu eserler on iki - ön altıncı asırlar .ara­sında meydana getirilmi.ştir. Doğu Türkçesiyle yapılmış bu ter~ cürneler şunlardır:

1. Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde .73 nurnarada ka,.yıt~ lı bulunan yazma. Bu yazı'na Doğu Türkçesindeki . satır-aras! Kur'an tercümelerinin muhtemelen en es.kisiillr. Bütün 've güzel oir yazma olup Şiraz'da 734/1333 tarihinde isti.nsah ed.ilm.iştir. Dili arkaik olup on iki - on üçüncü asırlar Kara.hanlı devri. Orta-Asya !slami Türk edebi dilinin durumunu akset~e~ dir. Bu tercüm-3 çok az Arapça ve Farsça kelime·14tiva etmek­tedir. Anlaşılan mütercim Kur'an'ın ilk farsça tercümesini ya­panları bu hususta t aklit edere.k her şeyi Türıkçe kelimelerle karşılamağa gayret etmiştir. Yazma 902 sayfadır.

~. Süleymaniye KütÜppanesi, He.kjmoğlu Ali. Paşa ca.nrii 2 nurnarada ~ayıtlı bulunan yazma . . Bu yazma cia Doğu ~kç·e­siyle sattr-arası tereüme ihtiva etmektedir. Dili, 14. asrın edebi dili Harezm Türkçesidir. 588 vara.ktır. Yazma bütün Kur'an tercümesini ihtiva etmektedir. !stinsah ta.z.ıru. 764fl363'tür.

3. Manchester'deki Ryla:nds . kitaplığında, Arapça yazma­lar arasmda muhafaza edilen· yazma, Bu geniş fakat eksik · yazma, Arapça ve Türkçe metinler arasmda yazılmış ·bir satır­ara.Sı Farsça tercümeyi de ihtiya etmektedir. Bu tercümenin dili de arkaik olup yukanda tanıtılan tercümeye çpk benzemektedir. Rylands yazm~sı, sahifesinde üç satır ·bulunan 14 ciltten mü­teşekkildir. Yazma .eksiktir, yandan·· fa.Zıa.Sı kayı:ptır.

4. 'raşkent'teki_ özbek İlimler Akademisi. kitaplığında bu­lunun · yazma. Bu yazınada Farsça tere,üme de bulunmaktadır. A. Semenov'un 1957'de neşrettiği katalogdan edinilen bilıgiye

.. M. Fue.t Köprülü, Tilı-k Edebiyati Tarllıl. !stanbul, 1926,

-59-

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI Aralıle 1983

. göre, yazınanın hepsi 270 varak olup Kur'an'ın baŞmdan ilk altı slıreyi !ihtiva etmektedir. Türkıçe tercümenin dili Karahan­lı Türkçes:~. s~menov eseri 13. asra atfetmektedir.

· 5. Leningrtı.d'da.ki Asya Halklan Enstitüsünde saklanmak­ta olan tercüme. Bu eser Türkoloji literatüründe "anonim tef­sir" veya "Orta-Asya tefsiri" diye ~bilinmektedir. Anoniriı tef­sirin, yukanda anlatılan satır-arası tercümelerden farkı-, satır -arası :ke1ime kelime tercümeye ilaveten, sıirenin için~~kilere . atıfta bulunan tefsirler ve ·kıssalar da ihtiva etmesidir. Keli­me tercümenin dili Kara:hanlı Tüııkçesidir. Ancak. tefsirler ve

. lassalar Harezm Tür:kçesiyİe yazılmıştır. lstinsah tarihi ·belli değildir. Yazma eksik olup 14:7 varaktır.

6. Maveraün.nchir'de 16. yüzyılın ilk yansm-da Şeyham Özbekler devrinde meydana getirilen tercüme ve tefsirin nüs­haları. Bu eserde Kur'an metni a.yn •kısımlar halinde· verilmek­te, ·bunu ya harfiy~n tercüme veya geniş .bir şerh~ ve uzun kıs-

. salar takip etmektedir. Dili Çağataycadır. Fakat hususiyle Kur'an ayetlerinin harfiyen tercümesi, Doğu Türkçesiyle yapi­lan daha önceki Kur'an tercümelerinin tesirini göstermektedlı:. Bu eserden ·bugün iki yazma bilinmektedir. Biri Topkapı Sarayı kit:a.plığı III. Ahmed :kısmı 16 nurnarada saiklannıa:ktadır. Bu yazma iki cilttir. tstinsah tarihi 950f1543'tür. Ay'ni tip başka bir yazma da Konya Mevlana Müzesi kitaplığında muhafaza edilmektedir. İstinsah tarihi 951f1544'tür.

İ?oğu Türkçesiyl~ yapılmış bu K~'a:n tercüme ve tefsir-. leriniıl" •bir kısmı üzerinde önemli ilmi araştırmalar yapılmıştır. Gerek ıbu eserler üZerinde, gerekse Ana{foıu· sahasmda.ki Kur'an tercümeleri üzerinde yapılan çalışmalan ·bir ·başka makalemizde el a:lacağız. ·

Selçuklular devrine ait esel"ler arasında, ·bugüne kadir, . Türkçe Ktir'an tercümelerine rastlanmamıştır. Kur'an-ı Kerim'in Anadolu Türkçesine tercümeleri, ·Selçuklular devletinin dağı­lışından sonra kurulan beylikler devriiıde :başla.riı.ıştır. Bu .ilk tercümeler daha ziyade tefsirli tercüı:lıe şeklinde yazılmı.ştır. Bunlar umumiyetle kısa bazı sfıreleri.ıi' tefsirleridir. Fa.tıiha tef-. '

siri •. Yasin, Tebareke ve !hlas tefsirleri gibi. Anadolu'da Türkçe büyük tefsir ve tercüme faaliyetine, elde mevcut en eski nüs­hala.ra göre, Osmanlı devletinin ·kuruluşundan yarım asır SOJ1ra,

· - 60-

A , TOPALOGLU : CEVAHlRÜ'L- ASDAF'

yam XV. yüzyılın ortalarında başlanmış olduğu tahmin edilmek­tedir. Bu faa:liyet üç ·koldan ilerleı:niştir:

a) Kur'an'ın "Sa.tır-arası" kelime kelime tercümeleri. Bun· la.;r Arapça ıkelime~eri Türkçe t~k tek keli.ınelerle karşılama esa­sıİla dayana nte:r.cümelerdir. ·Arası-ra kısa açıklama ve tefsirlere. yer verilirse .de :bu izahlar esas tercümeden ayn tutulmakta ve umumiyetle sayfa 'kenarlarına yazılmaktadır. "Satır-arası" Kur'an tercümelerinin nüshaları ı;ek çoktur. !stanbul ve Ana­dolu kütüphanelezıiyle. Türkiye dışındaki muhtelif kitaplıklar-

. da •bulunan "sat.ır-~sı" Kur'an tercümelerinden başka, bazı şahıSlarm .elinde ve cami kütüphan~erinde de mühim sayıda nüsha .bulunduğu anlaşılmaktadır. Butercümeler üzerinde, 'bu­güne kadar, tanıtıcı mahiyette makaleler · yazılmıştır. Fakat bu konuda ilk ilmi ve geniş araştırma tarafımızdan yapılmış­tır. Tür.k ve Islam Eserleri Müzesi'nde 40 .num~a ile 'kayıt}) bulwıan, 827/1424: istinsah ta.rihli' · bir nüsha üzerinde önce doktora tezi hazırlamış, daha sonra ·bu çalışmayı genişleterek Kültür Bakanlığı yayınları arasında iki cilt 'halinde neşretm.iş­tik5. lstinsah tarihi · bakımından bundan daha eski bir niisha Bursa'da Eski Esed~r kitaplı·gında saklanmaktadır. Dil ·ba­kımından bizim neşrettiğimiz tercülneye göre da.ha m~ahhas bir dereceye ait olan bu yazınanın istinsah. tarihi 804j1401'dir.·

o) Kur'an'ın uzun tefsirlerle Türk~.eye çe~esi. Bu trJ: ,sirlerin çoğu·, · Ebu'l-Leys es-8emerkandi'nin (ö. 383/993) tef­siri esas alınara:k yapılmıştır veya bu tefsirin aynen tercümesi­dir. Şu tefsirli tercüınelerde, Arapça kelimelerin tek tek Türk- · çe kelimelerle karşılanmasından ziyade, ·bütün bir ayetin uzun cümlelerle · açıklanması esas . alııuıp.ıft.ır. Bu çeşit tefsirler 4 gurupta toplanabilir: ·

i. Musa el~tznilô'ye (ö. 833/1430) atfolunanlar. Bu nüsha- · lann çoğunda eserin adı 'Enfesü'l-ceva.hir;, olarak geçmekte-dir. .

·l. l!bni-i Araıbşah'a· (ö. 854:/14:~} atfolunanlar.

• Muhammed bin Hamza., XV. ytlzyü ba.'lannda yapdrnış ••sahı-.arası'' Kur•an tercU.mesi, hazırlayan: Dr. Ahmed Topalo~_ıu, birinci cilt: gl­ri~ ve metin, tstan:buı; 1976, XXIV + 99 + 551 Sayfa; ikinci ctlt: sözlük, İstanbul, 1978, XVI + 8S5 sayfa.

-61-

. T'OR.I{ ·DÜNYASI . ~AŞTIRMALARI ·Aralık 1983

3". Anonim olanlar, y§.ni müte~"?imi ·belli olmayan tefsir-ler.

4. Az ehriakla ıbirl.ikte :bir de Da'i Ahme.d'e atfedilen ter­cümeler vaı:ıd:ır. F_a;k3:~ bu Da'i'nin -kim olduğu hususunda he­nüz yeteri kaqar araştırma yapılnıı~ d~dir. . .

· · ' Ebu'l-Leys es-Senıerkaiıdi tercümelerinin ri.üshalan da pek çoktur. iBtİ:nlar umum~y'etıe hem ··kütüphane kayıtlarında, ~em 'de' ·haklarında yazılan tanıtma ve tavsü ya.zıl8.rında biribirine ka.nStınlmıştır. Her nüshası 2-4 cllt· -ve 1000-2000 varaıktan meydana ıg:elmiş, hacim itibariyle bÜyük e5edei'dir. Buıidan do­laYı ıbu tefsirler üzeri.İıde esa.Slı bir ·çahşma y~pmaık kolay değil­dir. Nitekim bugüne kadar -bu koimda yapı:~·aiı çalışmalar bir- · kaç tanıtma makalesinden ibaret ·kal.İnıştJr6.

. c) .Cev3Jıirü'l-a.~daf. Bu eser, "sa~ır-arası~· Kur'an .tercü~ meleriyle ·.s•tefsir"ler arasında üçüncü :bir gurubu teş:kil etmek-

.. tedir . . Aşağıda gen·iş ibir şekilde açıklayacağımız üzere Cev8lıi­Mi'l-asda.f, a.yetlere önce ·kelime -kelime mana. verilmesi baıkı­mından da "tesir•.ııere rbenzemektedir. Fakat tercümelerden diL­ha muh.tasartlır. Bu :ba;lo.mdan ibu>esere. "tefsirl .tercüme'~ di­yebilir.i2. . · . . ' .

. . . Kısaca. üç gurupta mütalaa ettiğimiz Kur'an'ın rbu ilk ter-

cüme .ve tefs~lerinden sonra, asırlar ıboyu, ~ur'an-ı Kerim için da.J+a •bir ço~ tercüme ve t,efsir k8leme .alınmış, ayrıc_a mevcut n~ala,r da istfnsah .e~li:p ·çoğ~tıİnı:Jştır;.. ·

CEVAHtRÜ'L - ASDAF

CeV8.b.irü'l - asdaf muhtasar ıbir tefsirdir: "Satır-ara,sı;' Kı,ı.r'an tereüı;neleriyle uzıin. tef~irler -arasında tef_siri bir ter-

.. . . .

6 Bu tefsirier konusunda yap~ olan çalı§malann bir kısmı §llllla.r-dur: Joseph Schacht, Zweı altosm.anisclıe Koran-Kommentııı.re, OLZ, XXX, Eylül 1927, s. 7~7'!?2; bu makalede tstanbuı ve · Burşa Id taplik­lannda bı_:ıli.ın.aıı 18 tefsir -tercümesi taııı.tılıriıştır. J. · Dany Grammai­re'inde ceıı:rıs 1921) !zııiki'nln "Enfesü'l-cevlihir"inden kısn:ıen fa. yda-

. landığı.nı söylemektedir (s. XXII) . Hü.snü, İbni A.rabşab,'. Tür.ldyat·

. mecmU'ası. I!I, s . . 1ö7 -183, !ıstanbul, 1935; !bn Ara,bşalı•ın hayatından · kısaca t::'thsettikten sonra"Tercüriıe-1 tefsiri Ebu'l .Leyş'l tanıtıp . bazt nüsha:larından ·baıhsediyor _. ve muka.yeseler yapıyor.

-~2-

A. 'fOPALOGLU : CEVAHİRÜ'L. ASDAF

cüme olarak kabu1 edilmekt~dir . . "Sat,ır-arası" ~ediğimiz Kur'an tercümeleri, Arapça kelimelere tek tek. <karşılık :verme esasına göre yazılmış eserlerdir. Bu ·b<dnmdan tercümelerin cümle .yapı~ sı Arapçanın. kuvvetli tesiri ııJtın.da. kalmıştır. Uzun tefsirlerde ise, -bir _ayet veya birkaç ayet yazıldıkt~ sonra :bu ayetlere teferriıatlı bir şekilde mana verilir, sonra da bazan sayfalar<:a süren açıklamalar bu kısımlar tefsir edilir. Tefsirlerde ter­cüme ile tefsir kısmı :birbirinden kesin hatlarla aynlamaz. İş­te C.A. da •bu iki tip eser arasında orta -bir yol tutulmuştur.

Bu eserde mana, 'satır-arası'' tercümelerde olduğu gi!bi, satı­

rın .ve hatta i:lgili -oldugu kelimenin. hemen altına değil, ayetin veya ayet bölümünün yanına, yaİıi ~yelin yazılmış olduğu-'nor­mal satıra yazılmıştır. Bu şekilde_ önce ayettin mana çıkaçaık kadar. hir bölümü veya ayet kısa ise, tamamen yazı.lrtuş, sonra dev~a tercümesi eklenmiş?r. Bu tercüme, ·aslına. sa~k ka­lınarak ya,Pılmış bir tercümedir. MŞnaya biraz daha aÇJklık

kazandırmak için umumiyetle ıbu tercümeye 'bir iz~ kısmı ek­lenir. Daha sonra gerekiyorsa tefsire . geçilir ve ayetin nüzu~ sebebi', -kimin haıkkında veya .hangi vakiı.. üzerin~ .indiği geniş

bir şekilde açıklanır. Bu açl'klanialarda bazan hl:~ye ·ve kıssa­lara, fıkhi .meselelere de yer verilir . . Bu uzun tefsir ·bölümlerine. Kur'an- Kerlni'in daha çok ilk alırelerinin · tercümesinde tesa­düf edilir. Daha sonraki sfirelerde ayetler ve •bu · ayetlerde ·ba.his kon1J-Su edilen meseleleri .te}rrarlanmışsa bunlarda yiılruz miina verilJl?.ekle iktifa ed.il.ııtiş, daha önceki açıklamalaf tekrar ya­zılmamıstır. Bir de Ktir'an-ı Kerim'in sonlarında · bu1unan ·ve anlaşı;m;ası da.ha güç ·kefun~ler ihÜv~ eden ·~lırelerde uzun ·tef-sir •kısımlarina .rastlanmaktaciır.' · .· · ·

· Q.A. ın cüı:nie şekillerine .gelince, bu eserde ''satır-aras'ı" .E:ur'an tercüme~erine ni.Sbetle ·Türkçenin senta~ına daha uygun cÜnilelere 'rastlaİıma:ktadır. ·satır-arası" tercümelerde ayetier Cümleler halinde değil, keliJİıe kelime· .tüi-kçeye çevrilit. C.A: ·da bu tercüme tarzının tesirleİi ·görtilü.rSe 'de esas . olara~'ayet bö­lümlerine ye :kısa ayetlere bir bütün olarak cümle halinde ·mana verilmiştir. Eserin · açıklama ve· tefsir · kısımlarmda ·ise bu te• sjr~n: dahıı,· da azaldığı' ve Türkçenin.sen.taksına~daha uyguİı. cüm­leler ~kil edildiği gÖrülür.

. . , Yukanda •bahsettiği.mi.Z özelliklerinden · dolayı C.A. .tefsiri çok ~kun~uş, çolc yayılmış :bir eserdir. 'Sa,tır-ar~ı" tercümeler-

-63-

TÜRK DÜNYASI ARA!ŞTIRMALARI Aı·aiık l9R3

den dah~ kolay anlaşılması. Ebu'l-Leys tercümelerine nisbette daha kısa ve hacim ·-bakımİndan daha küçük olması, onun med­rese talebesi arasmda ve halk içinde çok tutunmasını sağlamış­tır. Bunu, eserin nüshalannın çokluğundan ve a.şağıda görece­ğimız ıgibi, 'bu nüshalann zaman içinde u~a.dığı değişikli~en de anlamak mütnkündür. · · ·

CEV AHlRV'L-ASDAF'IN Y AZILDl Gl YER VE YAZILIŞ TARtlll

. Cevihirü'l-asdaf'ın adı ·b_ilinmeyen m~ellifi tefsirinin giriş kısnunda eserini, !sfendiyar bin Bayezid Han'ın emriyle, sul­tan-zade tbr3.lıim Beg Çelebi için yazdığım söyler. tsfendiyar bin 'Bayezid, Kastamonu ve havallsinde hüküm süren Candaroğul­ları ·teyliğini'n sekizinci hükümdarıdır. Bu bakımdan ·eserin ya­zıldıgı yeri ve tarihi daha iyi anlıyabilrnek ~çin Candaroğullan beyliği hakkında kısa bir bi:lgıi vermek istiyoruz.

(.;andaroğulları. Xill. yüzyılın sonlarında, Anadolu Selçuk­lu devletini parçalanması sırasında Kastarnonu dolaylannda kU­rulan b'ir ~rk beyliğidir. Beyliğin ·bu isimle anılmasının seqebi. hanedanın kurucusu olan Şemseddin Yarnan'ın, Kastamonu

valisi Muzaff~reddin Yavlak Arslan'ın "candar"ı (muh3.fızı) ol­

masıdır . .Ayrıca bu beylik, yukarıda. adı geçen lsfendiyar Bey'e

izafeten "!sfendiyaroğulları'', ve son hü~ümdar Kızıl Ahmed

Bey'e.izafeten "Kızıl Ahrned.lü" · adıyle d~ an.ılmıştır. 1292 yılın­

da kurulan Candaroğullan beyliği ile O~manlılar arasında rnü­nasebet, Osmanlı tarihinde "kötürüm" 'unvanıyle anılan Cela­

leddüı Bayezid (1366 - 1385) zamanında .başladı. ·su hükÜI'!l­

dann son yıllannda oğullan Süleyman _ile İskender arasmda

başgösteren bir anlaşmazlıl:da Süleyman, kardeşini öldürere~ L Murad'a. sı~ ve O~rnanlı kuvvetlerinin yardpnıyle Kasta­

monu'yu ele geçirmişti. Kötürüm Bayezid'in .ölürnü - üze~ne, ye~

rine Sinop'ta · diğer · oğlu tsfendiyar Bey'in · geçmesiyle Can­

daroğulları beyliği Sinop ve Kastamonu şubeleri olm'ak üzere

ikiye aynlmıştı. Fakat Yıldırun B8.yezid 1392 yılında Kastamo­

nu üzerine yürüyüp Süleyman Paşayı rnağlt.İp ederek öldür­

müş ve beyliğin bu şubesine son· vermişti. Bu şekilde Sinop'ta

-64-

A. TOPALOGL'Ô' : Cl!lVAHlRÜ'L- ASDAF'

hüküm süren İstendiyar (1392-1440). ıbeyliğin tek . temsilcisi O·

· lara:k kalmıştı.

!sfendiyar Bey, 1402'de Ankara sava.şmda Yıldınm Beye­zid3i hezimete uğratan Ti..rlıur1a bağlılığını bildirmiş, _Anadolu beyliklerini yeniden diriltmek siyasetiin. güden Tirnur da, Si­nop bölgesinden :başka Kastamonu ye çankır~'yı da !sfendiyar'a vermişti. Bundan sonra tsfendiyar Bey, Osmanlı şehzadeleıi

arasmdaJri mücadeleden faydalanarak SafranbQlu, Kalecik, ·Samsun ve Bafra'yı da zaptederek beyliği en· geniş sınırlarına ulaştırınıştı. Bu sırada Çelebi Mehmed'le dostça geçinmiş, fa­kat daha sonra, çesitli hadiseler neticesinde, 1417'de toprakla· . ' . rının bir kısmından Osmanlılar lehine vazgeçmek mecburiyetin-de .kalmış ve ·birkaç vil·ayeti (Tosya·, Kalecik v.s·.) I. Mehmed'e terketmiştir. Çelebi Me~ed'in ö·~Ümünden sonra Osmanlı şeh­zadelerinin mücadelelerini fırsat .bilen· İstendiyar evvelce terk­etmiş olduğu yerleri geri almak istemişse de neticede IL Ml.i­rad'a mağlup olup, Sinop'a kaçmış ve barış isternek zorunda kalmıştı. Uzun ıbir hükümdaı:lıktaı:i. sonra İsfendiyar 22 Ra.ma.­zan 843 (1440)'te ölmüştür. Oğlu l~rahim ·Bey .çelebi, II. İbra­him adıyle yerine geçmiş, nl.rkaç Yıllık .iktidardan sonra o da 847 (1443) 'de ölmüştür. tbraıb.iın Bey'dn ölümü üzerine İsmail Bey tahta çıkmış, ondan sonra da küÇük -kardeşi Kızıl Ahmed Candaroğulları'nın · son hükümdan olmuştur. Neticede 1461 yılında Candaroğulları ·beyliği Fatih tarafmdanı ortadan k'8.ıdı­rılmış, böylec~ 169 yll devam eden (1292-1461) .bu beylik de tarihe karışmıştır.

Bu tarihi :biliooinin ışığı altında eserin ya.zılış tarihini ya;kla­şı:k olarak tesbit etmek mümkündür. Müellif eserinin giııiş ıkıs­mında Istendiyar'dan "sulta.n-ı a'zam ve p~dişah-ı mu'8.zzam ... mevla mülUki'l-'araibi ve'l-'acem ... ebü'l-feth İsfendiyar !bin Ba­yezid han'1 Ç}.ye balıseder. Bu çok müba.ı..a.ğalı öv.gü sıfatlan

arasında, tsfendiyar için kullanılan "ebü'l-feth" laık~bı eserin yazıldığı tarih ha.:kkmda ıbize ıbir -ipucu verebilir. Bilindiği

üzere :bu laJcap fetihleriyle meşhur, dünya tarihine geçmiş fe­tihlerde bul\\Dmiış kişiler için, Osmanlı tarihinde ise özelikle Fa­tih Sultan Mehmed için kullanılmıştır1 • Bu la.kabın tsfendiyar

ı bk. Tursun. Bey, Bri·h:t EbU'l-Feth, lrazırlayan: Doç. Dr. Mertol Tu­luın, lst.-ınbul; 1977.

-65-

TÜRK D'ONY ASI ARAŞTIRMALARI Aralık 1983

için kullanılmış olduğuna drJr tarihi •kaynaıklarda herhangi ıbir · ·kayda rastlanmamıstır. Ancaık kenclisi için "mübarizü'd din"2

ve ''iftiharti'd-din"3 , lakapları kullanılmıştır. Öyle anlaşılıyor · ki C.A. müellifi ıbu la.kaıbı, İsfendiyar'ın Osma.nlıla.ra :karşı ka­zandığı zaferiere işaret etmek için kulla.nıp.ıştır. Bu da 1402 An­kara savaşından sonra başla"j'an ve ~dı geçen hükümdarın 1417

· yılında .'Mehmed'e yenilerek bazı şehirleri ona terketrneğe mec­bll!' kaldığı zaman~ kadar süren •bir devredir. ~e C.A: !sfen­diyar'ın 15 yıl kadar sür~n . (1402-1417) ıbu parlak hükümdarlık d~vresinde yazılmış Ç>lmali_pır. Zajaczko'Wski de ıbu nokta~ hareket edere~, eserin ya.:klli.şı.ık ·olara:k 14.05 -yılında •kaleme. alın­miş olaıbileceğini ileriye sürer (s~ XV). Herhalde C.A. XV. yüzyılın ilk 20 yılı içinde yazılmıştır.

. . C.A.m müellifi, ·daha doğru ıbir dfa9.eyle mütercimiliin kim-

liği hakkında hiçbir •bilgiye sahip değiliz. Giriş ·kısmında yazar !sf endiyar . bin Bayezid,in · emrine muva:faıkat edip tefsirı.i yaz­mağa başla:dığmı, kendi gücüne gÖre ~u işi başa.rmağa Çalışa­~ağını, ~u -kısa. ömür içinde hayırlı ·bir ya.digar bırakmak ga­yesinde olduğunu, bunu yazmakla dünyada rahat edeceğine, aJıirette de -kurt~uşa. .ereceğine in~ndığını söyler. Eseri tamam­lamayı nasip etmesini Allah'tan ıriyaz· eder. Bu arada kendi adından bahse~ediği gibi, kimliği hakkında bir ipucu sayılabi­lecek .bir işa.rette de bulunmaz. Katib Çelebi'nin dediği gibi, C.A. yazan için, "İsfendiyar •bin Bayezid devri a.Iimlerinden ıbir a.Iim" . deme~n başka çare yoktur. O .tarihten bu yana, bu adı ·bilin­meye~:,: "aliın''· hakkında yeni ıbilgiler edinebileceğimiz ıbir vesi­kaya rastlanmamıştır, veya varsa bile ·biz böyle ·bir vesikayı he­nüz göremedik.

Giriş ·lq.smının sonunda eserine .. CevihirÜ'l-asdif'-' a4ım koyduğunu kaydeder: "~n . bu kitabumı kim adını CeWhirü'l­asdif kıldum .. ,"

ı bk. !slAm A.ırsıkıo~dJsi, tsfendljraroğuıı.B.n maddesı, s. ··vrrı., s. 1073. l bk. Tala..t Mümtaz ·Yaman, K':l8tamonu Tarl.hi ı. İstanb';!ı.' '1.935, s. 12&,

137.

- 66~