T.C.

BALIKESR NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI

MLL MCADELE DNEMNDE HNDSTAN MSLMANLARI LE ANKARA HKMETLER ARASINDAK MNASEBETLER (19181924)

YKSEK LSANS TEZ Aysun GLTEKN

Tez Danman

Prof. Dr. Metin AYIII

Balkesir, 2009

iii

NSZ

Osmanl Devleti zerinde egemen bir devleti grmek istemeyen ngilterenin; Osmanl toprak btnlnden yana olan politikas, en mhim smrgesi olan Hindistan, kendisi asndan daha da gvenli bir hale getirme amacn ortaya karmt. ngiltereye sadakat ve Osmanlya hissi yaknlk ikilemi arasnda kalan Hindistan Mslmanlar, Hindularn da aralarnda bulunduu lkede varlklarn devam ettirmek iin ngiltereye muhta konumdaydlar. Byle bir vaziyet iinde olan Hindistan Mslmanlar, ngilterenin Osmanl ile erefli bir anlama yapmasn istiyorlard. Bu almann temel amac da bu istek dorultusunda Hindistan Mslmanlarnn sarf ettikleri abalar ortaya koymak, bu abalarn sebeplerini ve sonularn aa karmaktr.

Drt blmden oluan almann ilk blmnde Hindistan Mslmanlarnn yaad corafya genel zellikleri ile sunulmutur. Ayrca Hindistan corafyasndaki slamiyet ve Trk izlerine, Osmanl Devleti ile kurulan ilk temaslara deinilmitir. kinci blmde kurulu ve faaliyetleri ile Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti ele alnmtr. Cemiyetin Trablusgarp ve Balkan Savalarndaki faaliyetleri ile Birinci Dnya Sava ve Milli Mcadele Dnemindeki almalarna yer verilmitir. Ayrca cemiyetin kadnlar kolu ile dier cemiyetlerle kurmu olduklar temaslara da deinilmitir. almann nc blmn Hindistan Mslmanlarnn Milli Mcadeledeki rol, yaptklar yardmlar, bu yardmlar nasl ilettikleri ve iletilen yardmlarn nasl tasarruf edildii oluturmaktadr. Bu blmde ayrca Milli Mcadele dneminde yaanlan mali sorunlar ile bu sorunlar gidermeye yardmc olan Hindistan Mslmanlarnn haricindeki desteklere de ksaca yer verilmitir. Bu destekler ksmnda incelenen devletler ise; Amerika, Rusya, Trkistan, Fransa ve talya olmutur. Son blmde ise Hindistan Mslmanlarnn bamszlk elde etme almalar boyunca yaadklar ele alnmtr. ngiliz hkimiyetinde gerekleen ayaklanmayla balayp bu mcadelenin devamn salayan, Hindistan Milli Kongresi ve Tm Hindistan Mslmanlar Birlii ile Hindistan Hilafet Hareketi de incelenmitir. Son olarak ise hem Trk Milli Mcadelesine hem de Hindistann bamszlk almalarna katklar olan

iv

Gandhi ele alnm ve yeni Trk Devletinin Hindistan Mslmanlar zerindeki tesiri sunulmaya allmtr.

Deerlendirmeleri ile alma boyunca yol gsteren deerli hocam Prof. Dr. Metin AYIIIna teekkrlerimi sunarm. Ayrca aratrma srasnda salam olduklar kolaylklardan dolay bata Kzlay Arivi yetkilileri olmak zere, Babakanlk Osmanl Arivi, stanbul Beyazt Umumi Ktphanesi ve Balkesir l Halk Ktphanesi alanlarna ok teekkr ederim.

Aysun GLTEKN

v

Varlklaryla beni ycelten

Anneme ve Babama

vi

NDEKLER

NSZ ................III NDEKLER...VI ZELGE LSTESIX KISALTMALAR LSTES.X

1. GR...1

1.1. Problem...1

1.2. Ama1

1.3. nem...2 1.4. Snrllklar..2

1.5. Tanmlar..3

2. LGL ALANYAZIN..4

2.1. Kuramsal ereve4 2.2. lgili Aratrmalar..5

3. YNTEM.7 3.1. Aratrma Modeli..7

3.2. Bilgi Toplama Kaynaklar...7

3.3. Bilgilerin Toplanmas ve Deerlendirilmesi..8

4. BULGULAR VE YORUMLAR.9

4.1.1. Genel zellikleri ile Hindistan Mslmanlar Corafyas..9 4.1.1.1. Corafi Konum.9

4.1.1.2. klim, Tarm ve Ekonomi.12

4.1.1.3. Antropolojik Yap ve Nfus14 4.1.2. Hindistan Mslmanlar ile likilerin Balangc..17

4.1.2.1. Hindistanda Mslmanlk ve Trk zleri17

4.1.2.2. Osmanl Devleti ile Hindistan Mslmanlarnn Mnasebetleri.21

4.1.2.3. slam Birlii Politikas ve Hint Mslmanlar.24

4.2.1. Kurulu ve Faaliyetleri ile Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti29

4.2.1.1 Kzlha Derneinin Kuruluu30

vii

4.2.1.2. Cenevre Szlemesi.31

4.2.1.3. Cemiyetin Kurulu Aamalar32

4.2.1.4. Cemiyetin nc Defa Yaplanmas..34 4.2.1.5. Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti Hanmlar Merkezi.35 4.2.2. Trablusgarp ve Balkan Savalarndaki Faaliyetleri...39

4.2.3. Birinci Dnya Sava Srasndaki Faaliyetler..43

4.2.4. Milli Mcadele Boyunca Hill-i Ahmer..45

4.2.5. Nfus Deiiminde Yaplan Yardmlar ve Sava Esirleri.49

4.2.6. Cemiyetin Dier rgtlerle likisi56 4.3. 1. Hindistan Mslmanlarnn Milli Mcadeledeki Rol.57

4.3.1.1. Heyet-i Temsiliye ve TBMM Dnemi Mali Kaynak Sorunlar.57

4.3.1.2. D Yardmlar.64

4.3.1.2.1. Milli Mcadele Boyunca Hill-i Ahmere Yurtdndan Gelen Yardmlar.64

4.3.1.2.1.1. Hindistan Mslmanlarnn Yardmlar ve Ankara Hkmetleri ile Mnasebetleri...65

4.3.1.2.1.2. Halifeliin Kaldrl ve Hindistan Mslmanlar112

4.3.1.2.1.3. Amerikan Yardmlar...123

4.3.1.2.1.4. Rus Yardmlar..125

4.3.1.2.1.5. Trkistan Trkleri131

4.3.1.2.1.6. Fransz Yardmlar...133

4.3.1.2.1.7. talyan Yardmlar.135

4.3.1.2.2. Yurtdndan Gelen Yardmlarn Hill-i Ahmere Ulatrlmas..136

4.3.1.2.3. Yardmlarn Kullanm Alanlar138

4.4.1. Hindistan Bamszlk Mcadelesi..140

4.4.1.1. Hindistanda ngiliz Hkimiyeti ve Hint Ayaklanmas146

4.4.1.2. Hindistan Milli Kongresi ve Tm Hindistan Mslmanlar Birlii..153

4.4.1.3. Hindistan Hilafet Hareketi.162

4.4.2. Gandhi ve Sivil taatsizlik...165

viii

4.4.3. Yeni Trk Devletinin Hindistan Mslmanlar zerindeki Etkisi170 5. SONULAR VE NERLER...183

5.1. Sonular183

5.2. neriler.184 KAYNAKA......186 EKLER194

ix

ZELGE LSTES

Sayfa No

izelge 1 Hill-i Ahmerin kurucu yeliini kabul eden sultanlar ve yaknlar ile her yl Hill-i Ahmere vermeyi taahht ettikleri yardm miktarlar37

izelge 2 Hill-i Ahmere ylda bir liradan fazla yardm eden hanmlar..38

izelge 3 Birinci Dnya Sava srasnda Hill-i Ahmerin gnderdii hastabakc says ve hastane ad.44

izelge 4 Mbadele srasnda faaliyet gsteren heyetlerden bazlar50

izelge 5 19161919 arasnda Hill-i Ahmer tarafndan esirlerin aileleri araclyla gnderilen yardm miktarlar..55

izelge 6 Hill-i Ahmer yllnda yardmlar ile srekli isimleri bulunan lkelerin listesi..75

izelge 7 Yabanc lkelerden gelen yardm miktarlarn gsterir liste..75-76

izelge 8 Hilafet Komitesine gre deiik tarihlerde Anadoluya gelen miktarlar.86

izelge 9 Mustafa Kemal Paa tarafndan tutulan Dorudan doruya emrime Hint Hilafet Komitesinden gelen mebla baln tayan liste.87

izelge 10 Muhtelif yerlerden gelen miktarlar gsterir tablo..88-89

izelge 11 19201922 arasnda yaplan Sovyet yardm...128-129

izelge 12 Franszlarn igal ettikleri Trk topraklarndan ekilirken braktklar silah ve cephanenin miktar.134-135

x

KISALTMALAR LSTES

ATBD: Askeri Tarih Belgeleri Dergisi

BOA: Babakanlk Osmanl Arivi

B.T.T.D. : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

c. : Cilt

DH. . UM. : Dhiliye Nezaret-i dare-i Umumiye Mdriyeti

DH. EUM. SSM: Dhiliye Nezaret-i Emniyet-i Umumiye Seyrsefer Mdrl

DH. EUM. MH: Dhiliye Nezaret-i Emniyet-i Umumiye Mdrl Kalem Evrak

DH. UMVM: Dhiliye Nezaret-i Umur- Mahsus Vilayet Mdrl Evrak

DH. SN. M: Dhiliye Nezareti Sicil-i Nfus dare-i Umumiyesi Kalemi

. A. : slam Ansiklopedisi

KA: Kzlay Arivi

M.V. : Meclis-i Vkela Mazbatalar

Nr.: Numara

s. : Sayfa

Say. : Say

T.C.T. : Trkiye Cumhuriyeti Tarihi

TDV: Trkiye Diyanet Vakf

TBMM: Trkiye Byk Millet Meclisi

TTK: Trk Tarih Kurumu

Yay. : Yaynlayan

1.GR

1.1. Problem

19181924 yllar Cumhuriyet tarihinin ok nemli bir safhasn oluturmaktadr. nk sz konusu olan bu dnemde gerekletirilenler sayesinde, ileriki yllarda ada atlmlar yaplarak yeni bir dneme geilmitir. Bu yeni dneme geii salayan zor yllarda Hindistan Mslmanlar, Trk halknn Milli Mcadelesine destek vermek iin rgtlenmitir. almann temelinde yer alan husus da bu rgtlenme ile gerekleen temaslardr. Bu dorultuda Hint Mslmanlarnn Milli Mcadeleyi destekleyici etkinliklerinin deerlendirilmesi yaplmaya allacaktr.

Hindistan Mslmanlar, Milli mcadeleye belki de en byk destei vermi olan millettir. Ancak Milli Mcadele boyunca Hindistan Mslmanlarnn yaptklar yardmlar hususundaki almalar snrldr. Milli Mcadele dneminde d yardmlar pek ok aratrmann konusu olmutur. Hindistan Mslmanlar ile ilgili olarak yaplan almalardan biri Mustafa Keskin tarafndan hazrlanmtr. Konu ile ilgili temel eserlerden biridir. Dier alma ise Azmi zcana aittir. Bu alma 18771924 yllarn kapsamaktadr.

Aratrmann problemini Milli Mcadele dneminde Hindistan Mslmanlarnn Ankara hkmetleri ile kurduklar temaslarn belirlenmesi oluturmaktadr.

1.2. Ama

Hindistan Mslmanlarnn Milli Mcadeleye maddi ve diplomatik desteklerinin ortaya koyulmas ama olarak tespit edilmitir. Hindistan Mslmanlarnn gerekletirdikleri bu destein, Milli Mcadelenin kazanlmasna nasl katklar salad gz nne serilmitir. Ayrca bilimsel aratrma yapmak ve yaplanlardan yararlanmak isteyecekler iin, genel bir

2

ereve vermek amalardan biridir. Aratrmann bu temel amalar dorultusunda cevap aranacak sorular unlardr:

1- Hindistan Mslmanlarnn Anadolu hareketini benimseyip desteklemelerinin sebepleri nelerdir?

2- Hint Mslmanlarnn maddi desteinin oluumuna zemin hazrlayan manevi destek nasl ekillendi?

3- Hindistan Mslmanlar tarafndan yaplan yardmlar Trkiyeye nasl ulatrld ve ulatrlan yardmlarn kullanm alanlar neler oldu?

4- Halifeliin ilikilerdeki rol neydi?

5- Yeni kurulmu bir devlet olarak Trkiye Cumhuriyeti, Hindistan Mslmanlarna ne gibi etkilerde bulundu?

1.3. nem

Bilimin birikimsellii gz nne alnarak imdiye kadar konuya gsterilen maddi alanl yaklama yeni bir boyut getirilerek, Hindistan Mslmanlarnn yardmlar manevi adan da ele alnmtr. Bylelikle dier aratrmaclar iin de almann bir anlam ifade etmesi salanmtr.

Hindistan Mslmanlarnn maddi ve manevi ekillerde gerekletirdikleri desteklerin incelenmesine ynelik olarak, bu konuda literatrde bir eksiklik tespit edilmitir. Yaplan bu almayla bu boluk doldurulup orijinal bir eser sunulmaya allmtr.

1.4. Snrllklar

Hindistan Mslmanlarnn Ankara hkmetleri ile mnasebetlerini ieren bu aratrma, zamansal snrlama olarak 19181924 yllar arasn iermektedir. alma veri kayna olarak ariv belgeleri, kitaplar, dergiler, sreli yaynlar, makaleler, lisansst tezler, internet kaynaklarndan elde edilen bilgilerle snrldr.

3

Aratrmada tarama modeli uygulandndan phesiz veri bulma ve kontrol glkleri yaanmtr. Ancak aratrmann baz snrllklar peinen kabul edildiinden var olan koullar altnda elden gelen bilimsel titizlik gsterilmitir.

1.5. Tanmlar

Hindistan Mslmanlar: Bamszlk (1947) ncesi Hindistana ait olan bir kullanmdr. almaya konu olan Hindistan Mslmanlar bugn artk ayr devletin; yani Hindistan, Pakistan ve Bengalde snrlar iinde yaamaktadrlar. Dolaysyla buradaki Hindistan Mslmanlar kullanmndan, btn bu devletlerde yaamakta olan Mslmanlar anlalmaktadr.

Hill-i Ahmer Cemiyeti: Din, dil, rk fark gzetmeksizin insan esini n plana karan, i ve d politik dalgalanmalarn dnda kalarak Osmanl Devletinden devralnan ilk Trk yardm kurumudur.

Sivil taatsizlik: Gandhi tarafndan uygulanan sivil itaatsizlik kavram, her tr gayri ahlaki kanuna direnmeyi ve direniin iddet d bir tarzda olmasna yneliktir.

Pasif Direni: Sevrn gndeme gelmesinden sonra Hindistan Mslmanlarnn ngilizlere kar balattklar eylemlerdir. Bu eylemler; Hindistan genel valisine protesto mektubu gnderme, Milli Mcadeleyi destekleyen mitingler dzenleme, ngiltereye ve Avrupann eitli merkezlerine heyetler gndererek isteklerini dile getiren muhtralar sunma eklinde olmutur.

4

2. LGL ALANYAZIN

2.1. Kuramsal ereve

slam memleketlerinin birer birer bat hkimiyetine girmeleri karsnda Hindistan Mslmanlar iin Osmanllar, adeta olmak istedikleri her eyi temsil ediyordu. Onlara gre Osmanllar, slamn gururu ve birliin sembolydler. Bu anlay Osmanl Devletinin bekas iin Hindistan Mslmanlarn harekete geirecek ve ellerinden gelen her trl fedakrl yapmaya gtrecektir (zcan, 1997, 1). Maddi fedakrlklarn yan sra yaplan protestolar Hindistan Mslmanlarnn Osmanl Devletine, slam dnyasnn dayana olarak baktklarnn bir gstergesidir (Keskin, 1991, 60).

Hindistan Mslmanlar ile ilgili bir baka husus Trk Kurtulu Savandan ilham aldklar ve Mustafa Kemal Atatrk kendilerine rnek olarak kabul ettikleri gereidir (Asrar, www.ekitap.kultuturizm.gov.tr). Mustafa Kemal, Trk toplumunun adalamas iin ve Trkiyenin modern bir milli devlet olmas iin bir model ortaya koymutu. Bu model dounun mazlum milletlerinin milli bir kiilik kazanmalarna yardmc oldu (Haqq, 1985, 342). Atatrkn modern Trkiyenin oluumunda izledii yolun, Hindistan Mslmanlarnn zerinde nemli yansmalar olmutur. Mesela Banglade, laiklik, d politika, kadn haklar gibi konularda Mustafa Kemalin ilkelerini, devrimlerini benimsemi ve uygulamtr (Davaz, 2000, 36). Ki bugnk Pakistann douu Milli Mcadele hareketinden ilham alarak gereklemitir. Atatrkn fikirleri, Hint yarmadas Mslman dnrlerinin gr ve dncelerini etkilemitir. Sonraki yllarda Pakistann politikasnda nemli rol oynayan avduri Halikuzzaman ve Abdurrahman Sddki gibi Mslman liderler, Trkiye iin yaplan yardm almalarnda da grev almlardr (Keskin, 1001, 131).

Hindistan Mslmanlarnn Trk milletiyle kurmu olduklar yakn ilikilerin tarihi ok eskilere dayanmaktadr. Hindistan ktas deiik zamanlarda deiik Trk hanedanlarna ev sahiplii yapmtr. Dolaysyla Trk milletine duyduklar yaknlk hislerini bu izlerde aramak hi de yanl

5

olmaz. Daha sonralar Trk milletinin kaydettii tm gelimeler, Hindistan Mslmanlar tarafndan byk takdir ve sevinle karlanmtr.

2.2. lgili Aratrmalar

Bu alma hazrlanrken pek ok kaynaktan istifade edilmitir. Onlardan biri almann blmlerinden birini oluturan Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti ile ilgili olan ksmda temel kaynaklardan olan Seil Karal Akgn ve Murat Ulutekin tarafndan hazrlanm Hill-i Ahmerden Kzlaya adl eserdir. Eserde Kzlayn, Osmanl dneminden Cumhuriyet dnemine kadar olan geliimi yer almaktadr. Kzlay Arivi belgeleri ve fotoraflarla desteklenmi olan eser, Trablusgarp ve Balkan Savalar ile Birinci Dnya Sava ve Milli Mcadele dneminde Hill-i Ahmerin stlenmi olduu misyonu detaylaryla anlatmaktadr. almadaki blmle ilgili olarak temel yardmc eserler arasnda, smail Hacfettaholu tarafndan hazrlanan Milli Mcadelede Hill-i Ahmer-TBMMnin Tekilinden Sakarya Zaferine Kadar craat Raporu 23 Nisan 19201923 adl eser yer almaktadr. Yine konu ile ilgili olarak Kzlay arivinde de bulunan Besim mer Akaln tarafndan sunulmu olan Hanmefendilere Hill-i Ahmere Dair Konferans temel bavuru eserleri olmutur.

Aratrma iin nemli kaynaklardan biri Panislamizm Osmanl Devleti ve ngiltere (18771924) baln tayan Azmi zcann eseridir. Bu alma doktora tezine dayanmaktadr. Babakanlk Osmanl Arivi belgelerinin yan sra ngiltere, Hindistan ve Pakistan devlet arivlerine de dayanan bu alma konunun nemli eserlerindendir. Zaman snrlamas asndan geni bir dnemi kapsamaktadr. Eser balndan da anlalaca gibi, Osmanl Devletinin slamclk politikas erevesinde ele alnmtr.

alma konusu ile yakndan balants olan bir dier eser, Mim Kemal kenin Gney Asya Mslmanlarnn stikll Davas ve Trk Milli Mcadelesi dir. Pakistan halkna adanm olan bu deerli alma zellikle Hindistan Mslmanlarnn halifelik temelinde Osmanl Devletine olan hissiyatlarn ortaya koymaktadr. Hilafet hareketi douundan kne

6

kadar ele alnmtr. almann bir dier nemli yan ngiliz siyaseti ile hareket eden Hindistan Mslmanlar ile Milli Mcadele yanls bir politika ile hareket eden Hindistan Mslmanlarnn ayrmn ortaya koymasdr.

Hindistan Mslmanlar ile ilgili almalardan birini Mustafa Keskin Hindistan Mslmanlarnn Milli Mcadelede Trkiyeye Yardmlar (19191923) adl alma ile yapmtr. Cumhurbakanl ve ATASE arivi belgelerine dayanmakta olan alma, zellikle dorudan doruya Mustafa Kemal Paa emrine gnderilen miktarlarn dalmn grme asndan aratrmaya nemli katklarda bulunmutur. Burada bahsedilebilecek almalardan biri de Vahdet Keleylmazn Tekilat- Mahsusann Hindistan Misyonu (19141918) adl eseridir. Bu aratrma Birinci Dnya Savann getii dnemde, ngiliz politikalarnn egemen olduu Hindistann Trklerle kurduklar temaslar aklanmaktadr. Tekilat- Mahsusann btn slam lkelerinin smrgecilikten kurtarlmasna ynelik almalar ve bu amala Hindistan Mslmanlar ile kurulmu olan ilikiler anlatlmaktadr.

Ad geen tm eserlerin yannda bu almaya kaynaklk eden pek ok kitap, makale ve ariv belgeleri ile dnemin gazete koleksiyonlar bulunmaktadr.

7

3. YNTEM

3.1. Aratrma Modeli

Yntemin amaca uygunluu gz nnde bulundurularak, aratrma modeli olarak, tarama modeli kullanlmtr. Zamann iyi kullanlmasnn salanmas ve gerekli malzemelerin tespiti iin planlama aamas gerekletirilmitir. Bir anlamda almann ierik ve bilgi dzeyi tespiti, bilgi toplama ve deerlendirme aamalarn kolaylatrmtr.

kinci el literatr tarama ilemi gerekletirilmitir. Ariv vesikalar tespit edilerek gnmz harflerine aktarlmtr. alma, dnemin gazete koleksiyonlar ile desteklenerek yazlmtr.

3.2. Bilgi Toplama Kaynaklar

Hindistan Mslmanlar konusu ile ilgili olarak daha nceden yaynlanm olan kaynaklar tespit edilerek taranm ve bunlardan elde edilen bilgiler derlenmitir. Bu bilgiler Babakanlk Osmanl Arivi ve Kzlay Arivi belgeleriyle desteklenmitir. Bunun iin belgesel tarama yaplmtr. Ariv malzemeleri, dnemine ve konusunun ieriine gre snflandrlarak ilgili blmlere eklenmitir.

Bunlarn dnda yayn taramas yaplarak alma konusu ile ilgili yaynlanm kaynaklarn listesi karlmtr. Liste oluturulduktan sonra bunlarn incelenmesi yaplm ve amalar dorultusunda bilgilerin toplanmas ve deerlendirilmesi aamasna geilmitir. Ayrca devrin gazete koleksiyonlar almamza dhil edilmitir. Bunlarn yan sra ikinci el literatr ve makalelerden de yararlanlmtr.

8

3.3. Bilgilerin Toplanmas ve Deerlendirilmesi

Bu aamada elde edilen kaynaklar ayrtrlm ve almaya dhil edilmitir. alma Kzlay Arivi ve Babakanlk Osmanl Arivinden elde edilen belgelerle desteklenmitir. Bylelikle almann temel ksm oluturulmutur.

4. BULGULAR VE YORUMLAR

4.1.1. GENEL ZELLKLER LE HNDSTAN MSLMANLARI CORAFYASI

4.1.1.1. Corafi Konum: Ele alacamz dnemdeki Hindistan; Asya ktasnda, Pamir Yaylasndan douya doru uzanan Himalaya, batya doru uzanan Hindiku Dalar ile bunlarn kollarnn gneyinde yer alan bir yarmadadr (Keskin, 1991, 1). Umman Denizi ile Bengal Krfezi arasnda gneyde Hint Okyanusuna doru giderek daralan bir gen biiminde uzanr. Hindistan; kuzeybatda Pakistan; kuzeyde in, Tibet, Nepal ve douda Benglade ile komudur. Gneyde Palk Boaz ve Mannar Krfezi ile Sri Lankadan ayrlr. Ad geen boaz ve krfez arasnda dem Kprs adalar ile gneybat kylar aklarndaki Lakkadiv (Lakshadweep) adalar ve dou kylarndan 12001500 km uzaklkta bulunan Bengal Krfezindeki Andaman ve Nikobar adalar da lke snrlar iindedir. ok hareketli ve ok nemli deniz, kara ve hava yollar zerinde bulunan Hindistan ayn zamanda btn dnyann, topraklar en geni yedinci ve inden sonra en kalabalk ikinci lkesidir (TDV, 2002, 69). Hindistan, Yakndou ve Uzakdouyu ayrr. Dnyann en yksek sradalar olan Himalayalar, Dekkan ile Asya setinin temas noktasndadr. Bu yapsal btnleri ndus-Ganj Ovas birletirir. Ganjn sulad ve youn bir ekilde tarm yaplan ok kalabalk nfuslu bu uzun geit, tropikal blgelerdeki alvyon ovalarnn en genilerindendir (Meydan Larousse, 1971, 864, 865).Hindistan, ana blgeden meydana gelmektedir. Bu blgeler;

1.Kuzeydeki Dalk Blge: Bu blgenin Hindistan tarihinde nemli bir yeri vardr. Sebebi Hindistann balca gei kaplarn iine almasdr. Hindistan tarihini oluturan tm milletler bu yollarla Hindistana girmilerdir. Blgenin Pamirden Bengal Krfezine kadar uzanan dou ksm, geiler iin fazla elverili deildir. Ancak Pamirin batsndan Arabistan Denizine kadar olan ksm uygun geitler vermektedir. Bu geitlerden biri, Kabil blgesinden geen Bamyan, Kavak ve Hayber yoludur. Dieri de yksek ve l olan bir

10

yayladan geen Herat-Kandahar yoludur. Bunlarn dnda Belucistan ky yolu vardr ki, tarihte ok az kullanlmtr (Keskin, 1991, 1). Hindistann ndus-Ganj ovas ile ky ovalarndan baka ak blgesi yoktur. Ar gmenleri, Afganl ve Mool aknclar; ancak ndusun yksek bat havzasndaki boazlardan geerek Ganja ulaabilmilerdir (Meydan Larousse, 1971, 865). Hindistan; jeolojik bakmdan en yal yer kabuu paralarndan en gen kvrml yaplara, jeomorfoloji bakmndan da farkl yapsal karakterleri sergileyen hemen btn yer ekillerine sahip bulunmaktadr. lkenin kuzeyinde bulunan Himalayalar, bir yay eklinde uzanr ve bu yayn boyu 2.500 kilometreyi aar. Bu sradalarn Hindistann hayatndaki rol ok byktr. nk Himalayalar; buzullar, karlar ve bol yalar ile lkenin can damar durumundaki byk akarsularn kaynak ve beslenme alandr (TDV, 2002, 70)

2.Kuzeydeki Dzlk Blge: Kuzeydeki dalk blgeye bitiik olan, Bengal Krfezinden Arabistan Denizine kadar uzanan 1.300.000 km geniliindeki dzlktr. Merkezi Delhi-Agradr. Kuzeybatsnda Sind, dousunda Gence ovalar bulunmaktadr. Blgenin Lahordan Bengal Krfezine kadar olan ksm ok zengin ve bol rn vericidir (Keskin, 1991, 70). Himalayalar ile Dekkan Platosu arasnda yer alan ve birbirinden Pencap Eii ad verilen daha yksek bir kesimle ayrlan ndus ve Ganj ovalar bu blm oluturur. Alvyal dzlklerin dou kesiminde Hindistann en verimli, en kalabalk ve en byk ehirleri yer almaktadr (TDV, 2002, 70).

3.Dekkan: Yeryznn en yal paralarndan olan Gondvana ktasnn bir ksm iken ondan ayrlp kuzeydouya doru ilerleyen ve en sonunda bugnk yerine ulaan gen ekilli bir yarmada olan Dekkan, genelde bir plato zellii gstermektedir (TDV, 2002, 70). 2.500.000 km geniliindedir. Kuzey blgesine oranla daha verimsizdir. Yaylann kuzeyinde olduka eimli yapl, sk orman ve allklarla kapl Vindiya da silsilesi vardr. Bu da silsilesi, kuzeydeki byk devletlerin gneye yaylmasn zorlatrmtr (Keskin, 1991, 1). Yabanclarn lkeye szmasn snrlayan bu yzey ekilleri, sosyal yaplarnn katl, bal bana bir kta saylabilecek lkenin ar bykl ve ulamn yaval yznden Hindistann nfus dalm, ine oranla ok daha paraldr (Meydan Larousse, 1971, 865).

11

almada ad geen Hindistan Mslmanlar, bamszlk ncesi Hindistan dnemini ierdiinden Pakistan ve Banglade lkelerinden de bahsedilecektir. Bu balamda ncelikle Pakistann corafi zelliklerine deinilecektir. Pakistan'n kuzeydousunda in Halk Cumhuriyeti, kuzeybatsnda ve batsnda Afganistan, dousunda Hindistan ve gneybatsnda ran yer almaktadr. lkenin yzlm 796.095 kmdir (www.wikipedia.org/wiki/Pakistan). Banglade ise daha ziyade Kta Hindi'nin Ganj (Padna), Jamune (Brahma Putra) Nehrinin aa kolu ile Meghna gibi nemli nehirlerinin deltasnda oluan alvyonlu ovalardan meydana gelir. Bu nehirler birleerek Bengal Krfezinde bir delta iinde akarlar. Ovalarn byk bir ksmnn denizden ykseklii 9 metreyi gememektedir. Bu sebeple her yl yal mevsimlerde rmaklarn kabarmasyla ovalar, seller altnda kalrlar. Jamuna Irmann kollar olan Tistua ve Astrai rmaklar, ovann kuzey blmnden geerler. Bu blgede ok sayda bataklk ve sazlk bulunmaktadr (www.wikipedia.org/wiki/Banglade). Banglade, bugn 3 milyon kmlik bir alan kapsayan Hindistan kta devleti iinde bir cep lke konumundadr. Trkiyenin ancak bete biri byklndedir. Yaklak dokuz bin metre yksekliine varan Himalayalardan Bengal Krfezine hibir engelle karlamadan inen iki byk nehrin, Ganj ve Brahmaputrann ve bunlarn yedi yz ksur kolunun sulad bir ova-delta lkedir. Orta Anadolu byklndeki bu lkenin bamszln kazand 1971 ylnda nfusu ancak 60 milyondu. lkenin yarsnn nehirler ve delta glleri ile kapl olduu dnlrse yaklak bir Ankara, Aksaray ve Konyann kapsad bir alanda 125 milyon Bengallinin yaadn tasavvur etmek gerekir. Yzlerce nehir, kanal ve gllerden oluan bir delta lke nitelii ile doal olarak yan yana dizilmi adacklardan oluan; kprsz, teknesiz bir yakasndan br yakasna geilemeyen Banglade, 3.500 ksur yllk yerleik tarihi boyunca da, bu ilgin corafi oluumu ile eitli dil, din ve rk kmelerinin yan yana yaamalarna imkn vermitir (Davaz, 2000, 41,42).

12

4.1.1.2. klim, Tarm ve Ekonomi: Tm Hindistanda tarm ekonomisini ayarlayan tek etmen musondur. Musonun gcne ramen Hindistan topraklarnn birok ksm yaz yamurlarnn yetersizliinden veya dzensizliinden zarar grr. Nfusun % 85i tarm ile geinmektedir. Bu yzden, bu durumla mcadele etmek iin tarih boyunca suyu muhafaza etmek ve kuraklk dnemlerinde yeniden datmak amac ile birok alma yaplmtr. Yetitirilen tarmsal rnlerin iinde ilk sray halkn temel besini pirin almaktadr. Bunun yan sra dar, buday ve eker kam da yetitirilmektedir (Meydan Larousse, 1971, 865). Ekonomik adan Hindistan, tarmsal ky topluluklarnn oluturduu bir aland. ngiliz egemenlii Hindistann tm retim yapsn ve bunun zerinde kurulan sosyal yapy deitirmitir; zellikle eitim sistemi Hindistanda yeni snflar ve ngiliz tarz bir yaant oluturmutur. Hindistandaki dnm, ncelikle kendisini toprak sisteminde gsterdi. Hindistanda toprak mlkiyeti anlay sz konusu deildi. Ky leinde retim yaplmakta ve vergi, toplanan rnden ayn olarak alnmaktayd. Bylelikle, ticaretle uralan baz byk kentler dnda, da kapal bir hayat yaygnd. Sistem, 18. ve 19. yzylda ngilterenin vergi toplama alannda oluturduu yeni idari yaplanmayla tamamen deiti. ngilizler vergi toplama ii iin eski vergi toplayclarn kullanmaktayd ama farkl olarak bu insanlara mlkiyet hakk da sunulmutu. Bu kiiler zamanla ekonomik olarak geliip kentli bir snf halini ald. Kentli bir snf olmas nedeniyle vergi toplad insanlarla iletiim kuracak ve vergi toplama iini tarada yapacak yeni araclar ortaya kt. Sonuta, kyl ile ynetim arasndaki vergi ilikisi pek ok aracdan oluan bir sistem halini alarak, karmaklam ve kyller zerinde ekonomik basks giderek artan bir oluuma dnmt. Sonuta kyller kapitalist sistemin en ok ezilen snf oldular, retim aralarnn mlkiyetini zamanla kaybettiler, bir ksm toprakszlamann etkisiyle kentteki yerini ald. Kyllerin mlkszleerek kaybettii topraklar zerinde hkimiyet kuran ve bylelikle sermaye birikimi salayan bir burjuvazi olumaktayd. Geimlik ve ihtiyaca ynelik retim, artk uluslararas pazar iin retim halini alarak, Hindistan nfusunu, ihtiyac olmayan rn dnya pazar iin retmek durumunda brakmtr. Bu yeni retim ynelimi, iklimsel olarak zaman zaman yaanan ktlklarn yaratt

13

sorunlara ek olarak, dnya pazarnn bunalmlarn, fiyat dalgalanmalarn da alt ktaya tamtr (Bali, 2006, 12,13).

Hindistandaki klimatolojik durumuna gelince; iklim tiplerini belirlemede balca rol muson rzgrlar oynar (TDV, 2002, 70). Gneyde tropikal musondan kuzeydeki lman iklime kadar eitlilik grlmektedir (www.wikipedia.org/wiki/dnya_nfusu). Bitki rts ok zengin olan lkenin hemen btn yl boyunca ya alan gney ve gneybat ky kesimlerinde daima yeil olan yamur ormanlar gelimitir (TDV, 2002, 71). Ekonomisi geleneksel ky iftilii, modern tarm, el sanatlar, geni apl modern endstriler ve ok sayda hizmet endstrilerinden oluur (www.wikipedia.org/wiki/dnya_nfusu). Ancak Hindistan, blgeler aras ekonomik gelime dzeyi bakmndan byk farkllklarn grld bir lkedir. Bir yanda olaanst refah iinde yaayanlar, dier yanda ounluun sefalet iinde yaad bir hayat vardr. Bunlara karn baz endstri dallar ok gelimitir. Hatta nkleer enerji ve uzay aratrmalar gibi ok ileri teknoloji gerektiren baz alanlarda baarl almalar yaplmtr (TDV, 2002, 71).

2008 verilerine gre Hindistanda yz milyondan fazla insan sokakta sefalet iinde yaamaktadr. Okuryazar oran toplam nfusta % 52dir. Nfus art oran % 1.60; sektrlere gre igc dalm tarmda % 67, hizmette % 18, endstride % 15tir (www.wikipedia.org/wiki/dnya_nfusu). Bu sebeplerden az gelimi lkeler grubunda yer alan Hindistann tarm yaplan ve yaplabilecek nitelikte olan geni topraklar, aa bakmndan zengin geni ormanlar, baz yeralt kaynaklar ile gelimi lkeler arasnda yer almas beklenir. phesiz imknlar ile gerekler arasndaki fark oluturan birok sebep bulunmaktadr. Bu sebeplerin banda ar kalabalk bir nfus gelmektedir. Saatte 3.000 kiinin nfusa katld bu lkede, her yl be milyon insan i talebinde bulunur. Fakat bunlarn ancak % 10 kadar amacna ulaabilmektedir (TDV, 2002, 71).

Hindistanda ilenebilir toprak oran %56dr. Sulanabilir arazi 535.100 kmdir (www.wikipedia.org/wiki/dnya_nfusu). Arlkl olarak bir tarm lkesi olan Hindistanda meydana gelen kuraklklar ya da ar yalarn

14

sebep olduu seller -zellikle Ganj ovasnda- kutsal saylan hayvanlara kar gsterilen msamaha sebebi ile ineklerin, maymunlarn, ekirgelerin tahl rnlerine zararlar verdii grlmektedir. Ayrca ok ykanm topraklarn besin maddeleri bakmndan fakirlii, kt sulamalar tarmn karlat balca sorunlardr. Balca toprak rnleri ise; ay (700.000 ton ile dnyada ikincidir), eker kam (200240 milyon ton ile dnyada ikincidir), pirin, buday, msr, pamuk, kahve, ttn, dar, yer fst, susam ve dier birok toprak rn ile baharattr (TDV, 2002, 72). Genel olarak Bangladete de Muson iklimi grlr. lkeye den ya miktar yksektir. Nem oran ykseklii, bunaltc scaklara sebep olmaktadr. Ocak aynda bile en yksek scaklk 2526 C arasnda deimektedir. Yllk siklonlar lkeye byk zararlar vermekte, bilhassa sahil ehirlerinde byk hasara sebep olmaktadr. 1970 ylndaki bir frtnada 500 bin insan lm ve yz binlercesi de evsiz, barksz kalmtr (www.wikipedia.org/wiki/Banglade).

4.1.1.3. Antropolojik Yap ve Nfus: Bugn bilinen Hindistann ilk kltrel temellerine ulaabilmek iin M.. 1400l yllara, Ari istilalarna kadar gitmek gerekir. Bu dnemde, Hint dinsel ve sosyal yapsnn temeli olan Vedalar (Hint tanrlar) ortaya km ve ndus, Ganj vadileri boyunca yaylmtr. Yerleik yaama geilmeye balandka bu dinsel ve sosyal yap giderek gelimi ve karmaklam; zellikle M.. 1000600 aras dnemde kast sistemi en basit haliyle domutur. Sistemin ilk ortaya kndaki basitlii, sosyal hayatn basitliiyle rtmekteydi ve sadece drt kast mevcuttu: Brahmanlar (rahipler), prensler, kyller ile zanaatkrlar ve en son srada da klelemi yerliler. Ekonomik yap gelitike, i ve uzmanlama alanlar arttka kast sistemi giderek daha karmak bir hal alacak (19. yzyl sonunda yaklak yz kast vardr) ve bu durum etkisini artrarak devam ettirecektir (Bali, 2006, 6). Hindistan, corafi konumu bakmndan antropolojik dnyann kavandadr. Bengal kapsndan in ve Birmanya ile yani sar dnya ile iliki kurar. Pencap kaps, beyaz rkn medeniyetine alr. Deniz yolu ile baz ilkel rklar ve okyanus zencileri ile balant kurar. Himalaya

15

engeli ile snrlanan Hindistan, deta tek bana bir ktadr. Bugn Hindistan yarmadasnda drt ayr rk grubunun bulunduu kabul edilir:

1. lkel Vedalar rk (yerli); 2. Koyu renkli Hint-Melanezya rk (yerli);

3. Kuzeybatya doru yaylm beyaz rklar veya yerli olmayan beyaz derililer yani Hint-Afgan rk;

4. Kuzeydouya doru yaylm sar rklar veya yerli olmayan sar derililer yani Gney Mool, Orta Mool rkdr (Meydan Larousse, 1971, 868). Bir dier antropolojik ayrm da u ekildedir:

1. Trk-ran tipi: Hindistann kuzeybat ahalisi olup Belular, Tacikler, Sind ve Pencap ahalisinin bir ksm bu gruptadr.

2. Hint-Avrupa Tipi: Kemirde Racputunada ve Pencapn Byk bir ksmnda oturanlar bu rk oluturmaktadrlar.

3. Dravitler: Renkleri ve burun yaplar itibariyle zenci rkndan olduklar izlenimini verirler. Hindistann merkez, gney ve gneydousunda yaamaktadrlar. Ayrca en kalabalk grubu tekil etmektedirler.

4. Mongolitler: Himalaya blgesinde ve in Hindistannda bulunmaktadrlar. Zamanmzdan be alt bin yl ncesinden balayarak 18. yzyla kadar Orta Asyadan bu lkeye gler, istilalar ve aknlar sonucunda Hindistana yerlemi olan skit, Saka, Part, Yei, Turuka, Trk gibi isimler ile sz edilen ve hemen hepsi byk lde Trk olan insanlarn braktklar rksal izler vardr. Trk-ran, Trk-Dravit ve skit-Dravit rk veya tipleri Hindistann genel nfusunun drtte birine yakn durumdadr (Keskin, 1991, 2). ngiliz ynetiminin etkisi, Hindistan sosyal yapsn belirleyen dinsel topluluklar arasndaki ilikiye de farkl boyutlar kazandrmtr. Hindistanda temelde drt dini grup bulunmaktadr: Hindular, Mslmanlar, Sihler ve Hristiyanlar. Uzun bir sre Mslmanlar ynetici snf olarak ayrcalkl bir konumdaydlar. ngiliz egemenliinin bu Mslman ynetici snfn egemenliinin yerine gemesiyle Mslmanlar, iktidardaki konumlarn kaybetmilerdi ve 1857 ayaklanmasyla da gvenilmez, tehditkr bir grup

16

olarak grlmlerdi. Dolaysyla, Mslmanlar uzun bir sre kendilerini yeni gelimelere kapatmlard. Ekonomik ilikilere ve yeni yaantya uzun sre srt evirmeleri ngilizler nezdinde Hindular glendirmi, beraberinde Mslman orta snfn ge gelimesine neden olmutur. Hindular ise, yeni ekonomik ve politik sisteme daha kolay uyum gstermilerdi. zellikle Bengal ve Madras gibi ticaret kentlerinde, dier gruplara kar nemli bir g olarak yer almlard. Bu yeni iktidar mcadelesi, Hindular ve Mslmanlar arasnda ayrm giderek artrd ve bu durumun siyasi yansmalar da kendisini iktidarla ilikiler ierisinde gsterdi (Bali, 2006, 14).

Hindistann ar kalabalk ve hzla artan bir nfus zellii vardr. 1901de 238 milyon olan lke nfusu, 1960ta 360 milyonu, 1981de 685 milyonu amtr. 1991 ylnda ise 844 milyonu bulmutur (TDV 2002, 71). 2007 yl itibariyle 1 milyar 225 milyon (www.wikipedia.org/wiki/dnya_nfusu) kiilik nfus ile 1 milyar 303 milyon nfuslu in'in ardndan dnyann en kalabalk ikinci lkesi konumunda olan Hindistann, 2050 ylna gelindiinde 1 milyar 628 milyon nfusa ulaaca ve dnyann en kalabalk lkeleri sralamasnda en st srada yer alaca tahmin edilmektedir (Milliyet, Tunay, 2006). Pakistan ise; Gney Asya, Orta Asya ve Orta Dou blgelerinin kltrel, sosyal ve tarihi etkisi altnda, deiik dil, mezhep ve etnik gruplara mensup 160 milyon civarnda nfusa sahiptir. Toplam nfusun % 96,68'i Mslmandr. Mslman nfusun %20'sini iiler, geriye kalann Snniler oluturmaktadr. Nfusun % 3.32'sini ise Hristiyan, Hindu, Sih ve Budistler oluturmaktadr. Gayrimslim aznlklar iinde en byk grubu %1.55 ile Hristiyanlar tekil etmektedir. Pencap Eyaleti'nde Pencabiler, Sind Eyaleti'nde Sindler, Kuzey Bat Snr Eyaleti'nde Pathanlar, Belucistan Eyaleti'nde Beluciler arlkl olarak yerel nfusu oluturmaktadr (www.wikipedia.org/wiki/Pakistan). Banglade, dnyann nfus younluu bakmndan en kalabalk lkelerindendir. Nfus younluu kilometrekareye 290770 kii arasnda deiir. Yirminci asrn sonunda nfusun iki misli artaca tahmin edilmektedir. Nfusun % 90' kylerde, % 10'u ehirlerde yaar. En nemli ehri Dakka, ayn zamanda baehirdir. Halkn % 88'i Mslmandr (www.wikipedia.org/wiki/Banglade).

4.1.2. HNDSTAN MSLMANLARI LE LKLERN BALANGICI

4.1.2.1. Hindistanda Mslmanlk ve Trk zleri: Hindistanda Mslmanlarn siyasi tarihi, 712de Muhammed Bin Kasmn Sindi ele geirmesi ile balar. Bu olay ndus vadisinin, kuzeyde Multana kadar olan blmn aln ile sonuland (Meydan Larousse, 1971, 869). Bylelikle slamiyetin Hindistana girii, Araplarn VIII. yzylda ndus vadisine gelip yerlemeleri ile olmutur. slamiyet Hindistana ulamadan nce, Hindistann tamamnda Hinduizm hkimdi. Hint toplumu kastlar halinde paralanm bir durumdayd. Byle bir durum slamiyetin ezilmi bu toplum tarafndan kolay bir ekilde kabul edilmesini salamtr (Keskin, 1991, 2). Hindistann demografik yapsn daha o zamanlar deitirip, yeniden ekillenmeye zorlad gibi ayn blgede temasa getii btn kltrleri yutan Hinduizmi, bu defa Trk kltr karsnda aciz kalmaya mahkm edecektir. Dolaysyla gnmz Hindistan tarihilerinden Muhammed Habibin de gayet yerinde iaret ettii ekilde bu lkenin tarihinde hi bir olay, slmiyetin Trkler eliyle yayl kadar nemli bir yere sahip deildir (Che, www.atam.gov.tr). Gney Asyaya slamiyeti getiren Araplar olsa da Trkler yaym, benimsetmi ve sevdirmitir (ke, 1988, 1). X. yzyln sonunda Hindistana Gazneli Mahmutun aknlar ile yeni bir saldr balad (Meydan Larousse, 1971, 869). Ki Mslman Trklerin Hindistana girii ve yerlemeleri Gazneli Devleti (9761160) zamanndadr. Hindistanda Gazneli Devletinden sonra Gurlular Devleti, Delhi Trk Sultanl, Grkanl Devleti ile bu devletten ortaya kan kk devletler XIX. yzyl ortalarna kadar hkim olmulardr (Keskin, 1991, 2,3). Bylelikle Trkler Hindistan kendilerine vatan kabul edip devaml bir siyasi tekilat kurmalar Gaznelilerle balamtr (ke, 1988, 2). Yaplan ilk aknlar ile ele geirilen tek para Lhar eyaleti oldu. Hindistann geri kalan ksmnn fetih tarihi Muhammed Guri (11751203) ve kumandanlarnn yaptklar savalar ile balar. Muhammed Guri, Gazneye dndkten sonra askeri harektn ynetimini, sonralar ilk Delhi sultan olan Aybeke brakt. Gurinin lmnden sonra Hindistann Vindhaya dalarnn kuzeyindeki blge onun Trk kumandanlarna ba edi (1206). Bunlarn bazlar hemen

18

hemen bamsz hkmdar oldular. Delhi sultanlar teki Mslman devletler zerinde hkimiyet hakk ileri srdler. Delhide 1206dan 1526ya kadar 34 hkmdar saltanat srd. Bunlar be slaleye ayrlmtr:

1. Memlk padiahlar (12061290); 2. Halacler (12901320); 3. Tuluklar (13201413); 4. Seyyidler (14141451); 5. Ldler (14511526) (Meydan Larousse, 1971, 869) Seyyidler hanedanl dnemindeki istikrarszla son veren Ldler uyguladklar kat politikalar ile Delhi Sultanln eski gcne kavuturmulardr. Delhi Sultanl, Hindistan tarihini ok etkilemi ve nemli sosyal, ekonomik, siyasi deiikliklere yol amtr. lkedeki pek ok mahalli devletik ortadan kaldrlarak merkezi idare gelitirilmitir (TDV, 2002, 76).

Hindistan tarihinin en nemli dnemlerinden biri phesiz ki Babrn Byk Mool mparatorluunun kuruluuyla balar. Mool mparatorluu, 1526dan 1857de Hindistan, ngiliz Tacnn incisi olana kadar, yz yllk sre boyunca Hindistan ynetmitir (Bali, 2006, 7). 1526da Babr ah, Hindistanda Ld devletini kaldrarak yeni bir devlet kurdu. Timuroullarna Grkanl ad verildiinden devlet bu adla anld. Babr, Timur Grkann beinci nesilden torunudur. Hkmdarl be yl srd. Bu sre iinde Trkistandan getirdii birok Trk ailesini Hindistana yerletirdi. lmnden sonra yerine III. Hmayun geti. 1560ta tahta Ekber geti. Zamannda Hindistan batanbaa alnd. Grkanl Devleti bymeye balad. Ekber; ranllar, zbekler ve Osmanllar ile ilikiler kurdu (1586). 1605te lmnden sonra yerine olu Cihangir geti (16051627). Cihangir, devleti Nur Cihana brakp zevk ve sefaya dald. ngilizler, Portekizliler ve Hollandallar, Cihangirin baarsz ynetimini grerek Hindistan kylarn ele geirmeye baladlar (Meydan Larousse, 1971, 869, 870). Bylece Hindistana ilk defa ulam olan Portekizliler (1498 ylnda Hindistann Malabar sahilindeki Kalkta ehrine ilk olarak gelen Portekizliler, ticaret ile uram ve zamanla Hindistan ticaretini ele geirmilerdir. Daha sonra Hollandallar, Hindistan ticaretini Portekizlilerden almlar, ardndan Franszlar egemen olmulardr. Fakat karlarna ngilizler kmtr. Gm, 2003, 82) koloni kurmaya baladlar. Bu yolla baharat ticaretine hkim olan Portekizliler, ok gemeden kat bir Hristiyanlatrma faaliyetine giritiler. Fakat bu onlarn yaylmasn

19

nledi. 17. yzyldan itibaren Hollandallar ve ngiliz tccarlar da Hindistana ilgi duymaya baladlar (TDV, 2002, 77, 78). 8 Temmuz 1497de Vasko da Gamann komutasnda 60 ile 150 ton arasnda bykl olan Portekizli gemi Hindistana gnderildii vakit bunlar Christophe Colombeun gemileri gibi bilinmedik ve henz o anda hayali olan bir amaca doru deil, Hindistana ulamak iin gnderilmilerdi. Lisbondan kalkm olan bu gemi, Afrikay gneyden dolatktan sonra 17 Mays 1498de gneybat Dekkanda Kalktann 1213 km kuzeyinde bir kyn karsna demir atmlard. 1505 ylna kadar Portekizliler, her yl gl bir donanma ile Hindistana gelmiler, getirdikleri mallar satp aldklar mallar gemilerine yklemiledir (Bayur, 1987, 5560). Tekrar ynetime dnersek; Cihangirin lmnden sonra yerine ah Cihan hkmdar olmutu. Zamannda ran ve Osmanllar ile ilikiler kurulduysa da, Osmanllar ile ilikileri ok az geliti. 17191748 arasnda eyaletlerde genel bir zlme ba gsterdi. Nadir ahn saldrs imparatorlua byk bir sarsnt getirdi. Hint-Trk mparatorluu bir daha kendini toplayamad. Bu durumdan sonra, Hindistanda devlet kuracak nitelikte bir g kalmamas da ngilizlerin iine yarad (Meydan Larousse, 1971, 869, 870). Hindistann kltrel, corafi paralanml dnldnde; bu durumda kendisini gsteren Bat etkisidir. Vasco de Gamann Kalktaya ulamas ve Goann Portekizliler tarafndan 1510da alnmasyla Hindistan, Portekiz araclyla bir dnya pazar haline gelmeye balamtr. Portekizi 17. yzylda takip eden Hollanda, ngiltere ve Fransa; Hindistan ticareti iin benzer bir yol kullanmlardr: Devlet ve zel sermayenin birleerek oluturduklar Dou Hindistan irketleri kurarak Hindistandaki nemli liman ehirlerinde etkinliklerini arttrmlardr. Bu irketler sayesinde, ok ksa bir sre iinde, Hindistan mallar Avrupa pazarnn en nemli metalar halini alacaktr (Bali, 2006, 7, 8). Sonu olarak Trk-slam Devletleri zinciri Tuluklular, Ldler, Delhi Trk Sultanl ve son olarak Babr mparatorluu ile 1858 senesinde sona ermitir. ngilizlerin Babr Devletini ortadan kaldrmasyla Hindistandaki dokuz asrlk Trk-slam hkmdarl da sona ermitir. Trk sultanlar iinde Gazneli Mahmut, Babr ah, Ekber ah en mehur olanlardr. 17. asrda Hindistanda yaam olan mam Rabbani slamn yaylmasnda ve doru bir

20

ekilde yaanmasnda fazlasyla etkili olmutur. Yine bu dnemden nce de Trkistanl limlerin ve talebelerinin slamn yaylmasnda byk katklar olmutur. Bunlardan en ok akla gelenler Hoca Ahmed Yesevi, Muhammed Bahaddin Nak- Bend ve Abdlkadir Geylanidir. Hinduizmin dallar olarak ortaya kan Budizm, Jainizm ve Sihizmin aksine slamn anlaylar, gelenekleri ve dini pratii bu inanca mahsustur ve evrensel kardelii ve her eye gc yeten Allaha teslimiyeti ngrr. 12. yzylda Mslman aknlar ve 16.-17. yzyllardaki Babrl Trk idaresi Hindistanda slamiyetin yaylnda etkili olmutur. Bata saldrgan gibi gzken slamn, evrensel sevgi ve bara ynelik mesaj daha sonralar mistik ve tasavvuf ehlinin yardmlaryla yaylmtr (www.wikipedia.org/wiki/dnya_nfusu). Gaznelilerden hemen sonra tam bir Trk hkimiyeti ekline dnm olan Hindistandaki slm hkimiyeti, ayn dnemde Anadoluda meydana gelen gelimelerle de tam bir benzerlik gsterir. Nitekim Trkistandaki iktidarlarn kaybedip, barnacaklar yeni bir yer aradklar srada, on nc yzyln balarnda Anadoluda Seluklular, Hindistanda ise Delhi Trk Sultanlar eliyle birer hkimiyet tesis eden Trkler, on altnc yzyln ortalarnda her iki blgede de hkimiyet, kltr ve medeniyet bakmndan zirveye ulamlardr. Bu dnemde Trkler, ellerinde bulundurduklar Trkistan, Hindistan, Ortadou ve Balkanlar gibi nemli blgeden eski dnya denilen Asya, Avrupa ve Afrikay byk lde kontrol edebilmekteydiler. Ama on altnc yzylda Batda denizlerde gelien Hindistana ulama ve hkim olma yar, on yedinci yzyln ortalarndan itibaren karadan da Ruslarn katlmasyla tam manasyla Trkl kuatma harektna dnecektir. Avrupalnn balangta yeni lkeler ve zenginlik kaynaklarna ulama ve bunlara el koyma eklinde gelitirip, zamanla Hristiyanl cihana hkim klma tutkusuna dntrd bu yaylma neticesinde, Trklk hkim olduu her blgede de byk badirelere srklenmekten kurtulamayacaktr (Che, www.atam.gov.tr). Hindistanda Trk hkimiyetinin en ilgi ekici taraf, lke genelinde kabul grm olmasdr. Trk egemenlii geici olarak kabul edilmi ise de Trklerin getirmi olduu idare ekli kesintisiz olarak benimsenmitir (Keskin,1991, 5). Trk-slm kltr Hindistanda kalc izler brakmtr. Hindistann, Kurtulu Savann

21

en karanlk gnlerinde Ankara Hkmetine gnderdii byk yardmlarda bu izlerin pay vardr (www.populertarih.com.tr).

4.1.2.2. Osmanl Devleti ile Hindistan Mslmanlarnn Mnasebetleri: Seyyidler ve Ldler hari XIX. yzyln ortalarna kadar Hindistan yarmadasnn byk bir ksm Trk hanedanlar tarafndan idare edilmitir. Bu bakmdan her iki milletin tarihlerinin birbirleri ile ilikili olduu ve birok ortak ynleri olduu aktr. Hindistanllar, Orta Asya Trklerini bu kadar erken tanm olsalar da Osmanllar ile ilikileri XV. yzyln sonlarna doru balamtr. 1453 tarihinde stanbulun fethi, btn slam dnyasnda Osmanllara byk eref ve n kazandrmtr. Gney Hindistandaki baz Mslman sultanlarn bu tarihten sonra Osmanl Devleti ile diplomatik iliki kurmak istemelerinde stanbulun fethinin byk pay vardr (zcan, 1997, 15). ki memleket arasndaki ilk temaslar eliler, iyi niyet mektuplar ve hediyeler eklinde 1481-1482de Behmen sultanlar Muhammed ah III ve Mahmut ah ile Fatih Sultan Mehmet ve Sultan II. Bayezid arasnda gelimitir. Aradaki yazmalar daha ok nezaket ifadeleri iermekte olup iktisad ve asker ibirliine ynelik bir ama ve istek grlmemektedir. ki inancn karlkl iletiimi hayatn ve kltrn her alannda Hindu ve slam unsurlarn bir sentez oluturmasn salamtr. Bataki atma ve elime dneminden sonra bugn bu iki din uyum salayarak birbirlerini zenginletirmilerdir (Keskin, 1991, 5; zcan, 1997, 5, 6).

Hindistan Mslmanlar ile Osmanl Devleti arasndaki ilikilerde nemli ikinci olay; Msr ve Hicazn 1517de Yavuz Sultan Selim dneminde Osmanl hkimiyetine girii ve hilfetin Osmanllara geiidir. Hilfet Osmanllarn sadece Hindistan ile deil, btn slm lemi ile olan mnasebetlerinde merkez bir neme sahip olmutur. Yavuz Sultan Selim zamannda Osmanl Devleti, dnyadaki Mslmanlarn en by haline gelmitir. zellikle gney Hindistandaki Mslman idareciler Yavuz Sultan Selime gnderdikleri mektuplarnda sadece onu tebrik etmekle kalmam, ayn zamanda Yavuz Sultan Selimin stnln aka kabul etmilerdir (zcan, 1997, 69). Daha nce belirtildii gibi ilk olarak Hindistanda grlen

22

Avrupa devleti Portekizdir. Portekizin Kzldenize ve Hint Okyanusuna girdii tarihte Msrda gl bir Trk devleti olan Memlk Devleti vardr. 1509da Portekiz, Kzldeniz kenarnda bulunan avulda bir Memlk donanmasn tahrip ettiinde, Memlk sultan Osmanl sultannn yardmn istemitir. Osmanl Devleti, hemen Sveye gemi inas iin malzeme ve usta gndermitir. Osmanllar 1516-1517de Suriye, Msr ve Hicaz fethetmitir. Ayn tarihlerde Portekiz, Mekke ve Medinenin ele geirilmesine iaret olan Kzldenize girmitir. Yavuz Sultan Selim, Portekizi Hint Okyanusunun dna srmek iin, 1517de Sveyte bir donanma inasn emretmitir. 1517 ve 1525 de Osmanl Devleti, Portekiz saldrsn pskrtm oradan da Aden ve Yemen zerine yrmtr (Keskin, 1991, 5, 6). Yavuz Sultan Selim vefat edince, blgede gittike glenen Portekiz varl Hindistana kar bir tehdit oluturmutur. Ayn zamanda Hindistan ile Akdeniz arasndaki deniz ticaretini de etkilemeye balamtr. Buna ek olarak Hindistanda kutsal topraklara hac yolu da yeni bir tehdide maruz kalm ve Mslmanlar tek areyi en gl Mslman devleti olan Osmanl Devletinden yardm istemekte bulmulardr (zcan, 1997, 9). Bu srada padiah olan Kanuni Sultan Sleyman dneminde Hindistana drt sefer dzenlenmitir. Birinci Hint seferi, Hadm Sleyman Paa kumandasnda 1538de gerekletirilmi ve Kzldenizin kaps durumunda olan Aden alnmtr (Meydan Larousse, 1971, 886). Ve Portekizliler Osmanl donanmalarnn gc dolaysyla Kzldenizde nemli baarlar salayamayacaklardr. Uzun zamanlar yeni bir Osmanl donanmasnn Hindistan denizlerine gelmesi korkusu iinde yaayacaklardr (Bayur, 1987, 67, 68). Daha sonra Portekizliler Adeni geri alnca, Piri Reis kumandasndaki otuz gemilik donanma ile 1551de ikinci Hint seferine klmtr. Dmana saldr gereklemi ancak Piri Reisin Basradaki Kubas Paadan istedii yardm kendisine gelmeyince kadrgas ile denize alm teki gemilerini Basrada brakmtr. Bu hareketi stanbula bildirilince sulu bulunmu ve Msr divan karar ile ba kesilmitir. 1552de Piri Reisin balad harekta Murat Reis devam etmitir. Ancak yapt deniz savanda baar kazanamadan Basra Krfezine dnmtr ve azledilmitir. Svey kaptanlna 1553te Seydi Ali Reis getirilmi ve drdnc Hint seferi gerekletirilmitir. Portekiz donanmas ile karlalm fakat bir sonu

23

alnamamtr. Seydi Ali Reis, birok memleketi dolaarak ylda stanbula dnmtr. Bu seyahati anlatan Mirtl-Memlik (lkeler Aynas) adl eserini Kanuni Sultan Sleymana sunmutur (1556) (Meydan Larousse, 1971, 886). Kanuni dneminde Osmanl ordusundan baz topular Babrn hizmetine giderek ordusuna top dkm tekniini ve tfek yapmn retmiler, dahas, Hint askerlerine, savalarda top ve tfek kullanmann eitimini vermilerdi (www.yenidunyadergisi.com/index.php).

Osmanl Devleti Hindistan ile ticaret ilikisi de kurmutur. 18. yzylda Anadoluda stanbul, Suriyede Halep ve Msrda Kahire bu ticaret ilikisinde en nemli merkezler olmutur. Hint mallar stanbula Diyarbakr zerinden; Halepe Basra veya Basra Krfezi yoluyla, Kahireye ise Cidde ya da Kzldeniz yolu ile ulamaktayd. Pamuklu bez, ipekli kumalar, al ve ince ynl kumalar ithal edilen mallar arasndayd. Hindistana kervanlar ile az mal gtrlmesine karlk tccarlar ok miktarda para gtrmlerdir. Hindistanda yzde yz kazan ile satlan ve lkede ok beenilen stanbulun altn telidir (Ylmaz, 1978, 3148). Dolaysyla Hindistan ticaret yolu daima nemini korumutur. Osmanl Devleti de bu yolun gvenliini kendi asndan salamaya almtr. Ayrca 1500l yllarda Hint Okyanusuna alan kylara sahip olan Mslman devletlerin hibiri Portekizlilere kar kabilecek bir deniz filosuna sahip deildi. Osmanl Devleti, zamann en gl slam devleti olduu iin Hindistan ticaret yolunu koruma grevi kendisine dmekteydi. Osmanl Devletinin Portekiz tehlikesine kar kmasnn bir baka sebebi de, zamann en byk askeri gcne sahip olmasnn dnda, Hilfet makamnn da temsilcisi olmasdr. Bu sfat ile Portekizlilerin mezalimine maruz kalm kk devletleri ve Mslman tccarlar kurtarmak ile grevliydiler (Keskin, 1991, 7). Keza Osmanl Devleti bu himaye etme zelliini yzyllar sonra da gstermi, Birinci Dnya Sava sonras lkede bulunan asker ve sivil ngiliz esirleri himaye edilmiti. Hlbuki gerek Msrda gerek Hindistan, Malta ve ngilterede bulunan Osmanl vatandalarnn binlercesi ngiliz memurlar tarafndan hakkyla muamele grmemilerdi (B.O.A. DH. EUM. 5.B, nr.6412, 1336.N.28).

24

1870lerin ortalarnda Balkanlarda yaanan olaylar Osmanl Devletinin skntlarn ve gcn anlamak asndan, Hindistan Mslmanlar iin gerek manada bir dnm noktas olmutur. Zira onlara gre, Osmanl Devletinin zayflamas ve siyasi arln kaybetmesi, son gl slam devletinin de yava yava yok olmas, dolaysyla kendilerinin de nemsiz bir aznlk durumuna dmeleri anlamna geliyordu. Bu yzden Hindistann her yerinde toplantlar dzenleniyor, Osmanl iin yardmlar toplanarak stanbula gnderiliyordu. Bylesi heyecan ve endieler iinde baz Mslmanlar kendi istikballerini Osmanlnn kaderi ile bir grmekteydiler. Bu duygularn harekete geirdii Mslmanlar Osmanllara destek amal iki tr faaliyette bulundular. lki iane toplamak, ikincisi de bildiri ve dilekelerle ngilizleri Osmanllara destek olmaya armakt. Bir yandan da Rusya protesto ediliyordu (zcan, 1997, 8589).

4.1.2.3. slam Birlii Politikas ve Hint Mslmanlar: Halifelik, din ileri dzenleyip korumak ve dnya ilerini sevk ve idare etmek gibi iki nemli grevi yerine getirmek iin, vekleti tayan kiiye verilen hkm ve emirlik sfatdr (Albayrak, 1989, 43). 19. yzylda ise slam hilafeti, messese olarak, btn tarihi iindeki en ilgin grnmdedir. Oysa ilk slami yzylda hilafet messesesi bir atma ve ikilik douran bir kurumdu. Endls Emevilerinden beri iki ve giderek 15.-16. yzylda birden ok slam hkmdar, hilafet iddiasndayd. 19. yzylda Osmanl mparatorluu, hilafet messesesine her zamankinden fazla nem veriyordu (Ortayl, 2001, 52). II. Abdlhamit memleketin gerekten bunalm iinde olduu bir dnemde tahta gemiti. Devlet Rusya ile giriilecek olan savan eiindeydi. Dier taraftan Tanzimatn faturas maliyeye ok pahalya mal olmu ve zellikle d borlanma nedeni ile adeta devlet istifa etmiti. Daha da kts, Avrupa devletlerinin gittike artan mdahaleleri, gayri Mslim unsurlar arasndaki ayrlk temaylleri iyice artrmt. Osmanl Devleti siyasi bir yalnzla doru kaymaktayd. Krm Sava sonrasndaki Paris Antlamas (1856), Osmanl Devletinin toprak btnln garanti altna almasna ramen, 1870lerde ok ey deimiti. zellikle 1871de kurulan Alman birliinden sonra dier

25

devletler kendi durumlarn yeniden tespit etmek durumunda kaldlar. Buna bal olarak ngilizlerin Ortadou ilerine biraz daha serbest yaklamas bu blgeyi Rus basksna maruz brakt. Ruslar zaten balkanlarda pan-slavizm idealiyle faaliyetlerini srdrmekteydiler. Avusturya-Macaristan da Osmanl eyaleti olan Bosna-Herseke gz dikmi ve yakndan ilgilenmeye balamt. Bu gelimelerle Osmanl Devleti son derece g bir durumdayd (zcan, 1997, 54, 55). II. Abdlhamit, kendisinden nce gelen padiahlarn hareketine aykr olarak elinde bulundurduu hilafet makamn geni siyasi maksatlarnn salanmasnda kullanmaya karar vermiti. Osmanl Devletinin siyasi lideri olmasnn dnda slam leminin ruhani lideri olduunu ileri srerek ve buna dayanarak btn Mslmanlarn fiili yardmlarn kendisine ekmek istemitir. Bu yardm vastasyla Osmanl Devleti aleyhine saldr niyetleri beslemekte olan Avrupann byk devletlerini korkutmaya girimitir (Albayrak, 1989, 90). Demek oluyor ki slam birlii politikasnn amac aktr; Hristiyan Avrupa emperyalizminin nne geerek slam dnyasnn gerileyiini durdurmak. Bu politika eitli biimlerde yrtlmtr. Bunlar; yabanc igalini durdurmak, yabanc ayrcalklarn kaldrmak, gerek slam inancn yerletirmek ve mmkn olursa tm Mslmanlar bir devlette birletirmektir (Stoddard, 1993, 14). slamclk Avrupa devletlerinin Asyadan Afrikaya kadarki yaylmalarn nlemek, Hristiyanla kar Mslman kitleleri halife etrafnda toplamaya yarayan bir savunma sistemdir. Ancak kaybedecek ok fazla eyleri olan batllar, en kk bir riski gze almakszn bu politikaya kar mcadele etmeyi gze almlard (Kololu, 2002, 282, 283). II. Abdlhamit halife olarak, bu kurumun onurunu ieride ve darda korumak ve politikasna uygun bir grnm yaratmak zorundayd. 19. yzylda hilafetin artk bir tek devlette yani Osmanl'da olduu daha yaygn bir biimde kabul gryordu. ran iileri Osmanl hilafetini kabul etmeseler de, artk eskisi gibi bir iddetli kar propaganda yoktu. Koloni Mslmanlar da daha Osmanlcyd (Ortayl, 2001, 52). Abdlhamitin elindeki koz ona gemiinden kalan halifelik mirasdr. Ve o, bunu bazen gizli bazen ak kullanarak denge politikasnda varln srdrmeye almtr (Kololu, 2002, 282, 283). II. Abdlhamitin halifelik nfuzunu kullandn gsteren teebbsleri olmu ve bunlar artlara gre de deiiklik gstermitir. Mesela diplomatik yollardan Endonezyada olduu gibi

26

Mslmanlara yardm ederken, Filipinlerdeki Mslmanlara sknet tavsiye etmi, indeki Mslmanlarn durumu ile de ilgilenmitir. Cavaya siyasi temsilci tayin etmi, Trkistan, in, Hindistan ve Afrikaya ajanlar gnderip dini bir propagandaya girimitir. Ayn yerlerden kendisine ballk telgraflar ektirtmi, kendisine sayglarn sunmak zere ayn yerlerden heyetler getirtmitir. 1904te Japonyann Rusyay malup etmesi btn slam dnyasnda grlmemi bir tepki dourmu, doulu bir milletin batya kar kazanlabileceini gstermitir. II. Abdlhamit bu durumu deerlendirmek istemi, bu maksat ile Japonlarn slamiyete girebilecekleri dncesi ile Japonyaya Erturul gemisi ile bir heyet gndermitir. Ancak bu teebbsten ak bir sonu alnamayacaktr. nk Erturul gemisi yolda frtnaya tutularak batm, heyetin tamam ehit olmutur (Keskin, 1991, 13). Erturul Firkateyninin hazin akbetine ramen, Gney Asya Mslmanlarnca Osmanl Hilafet propagandasnn uluslar aras dzeydeki gsterii olarak anlalmt. Limanlarda halk halifeye tezahrat yapyor, zerinde namaz klmak iin gemiye trmanmakta birbirleriyle yaryorlard. Bu gezi II. Abdlhamitin Japonlar slama daveti eklinde de yorumlanacaktr (ke, 1988, 11). Bununla birlikte bu olay, Hindistan Mslmanlar ile Osmanl arasndaki ilikilerdeki scakl devam ettirmede bir vesile olmutur. nk Japonyaya gitmek zere yola kan Erturul gemisi Bombay limanna urad zaman Mslmanlar arasnda byk bir coku yaanmtr. Erturul gemisi bir anda youn bir ilginin odak noktas olmu ve Hindistan Mslmanlar bamsz bir slam topra olarak niteledikleri gemiye ayak basabilmek ve burada namaz klabilmek iin byk gayret sarf etmilerdi (zcan, 1997, 130). Bu faaliyetler ve pei sra yaanan olaylar Abdlhamit dneminde halifelik unvanna, yeni bir canllk getirmitir. 19. yzyl ortalarnda ngilizlerin btn Hindistan idareleri altna almalar slam dnrlerine slamiyetin tamamen bat hkimiyeti altna girme tehlikesi konusuna eilmelerini salad (Albayrak, 1989, 79). ngilterenin bu ekilde, dnyada slm esaret zincirine alma tertibinin ba aktr haline gelmesi, bata Cemleddn Efgan olmak zere bir ksm slm dnrnn slm ittihad fikrini savunmalarna sebep oldu. Hindistan Mslmanlarnca byk bir hsn- kabul gren bu fikirler II. Abdlhamitin hilfet kurumuna ilerlik kazandrmas ve slamcl milletleraras siyaset

27

sahasnda etkili bir hale getirmesi ile daha da bir canllk kazanmtr. Bu durum slm lkelerini smren dier lkeler gibi ngiltereyi de endielendirecektir (Che, www.atam.gov.tr). ngilterenin daimi hedeflerini ise 1878de ngiltere dileri bakan olan Lord Derby u szleriyle ifade etmektedir: G dengesi Akdenizdedir. Asyann anahtar olan mevzilerin ngilterenin elinde olmas gerekir. (Sonyel, 1978, 728). Aktr ki byle bir durumda Osmanl Devletinin siyaseti; Arabistan mdafaa iin, amdan Mekkeye giden bir demiryolu yaptrp muhtemel ngiliz istilasna kar kolaylkla asker sevkini salamak, Mslmanlar arasndaki birlii artrmak, Alman dostluunu salamak, daha da nemlisi gnn birinde Hindistann ngiltereye kar ayaklanmasn grmekti (Karal, 1983, 186). Osmanllar devrinde slamiyet ilk olarak II. Abdlhamit zamannda ideolojik bir temel haline getirilmiti. Bylece byk ounluu Mslmanlarn oluturduu Osmanl Devletinde dayanma ve birlik slamiyet zerine kurulmutu. Sultan byle bir politikay gerekletirmek iin, slam dinine ve zellikle devletin bir parasn oluturan Arap dnyasna kar byk bir yaknlk gstermitir. Abdlhamitin Araplara kar gsterdii bu yaknln balca sebebi, ngiliz ve Franszlarn Araplar arasnda yrttkleri blc propaganday boa karmakt (Keskin, 1991, 11).

II. Abdlhamitin siyaseti Hindistan Mslmanlarn heyecanlandrm ilk etkisini de 1906da Akabe meselesinde gstermitir (Che, www.atam.gov.tr). Osmanl ile Hindistan Mslmanlar arasnda gelien ilikilerde Hicaz demiryolu olduka nemlidir. Hicaz demiryolu, II. Abdlhamitin slam birlii politikasnn en nemli sonularndan birisidir. Bu proje ile merkez ve Mekke-Medine birbirine balanacakt. Asl nemlisi batnn maddi stnlne ramen, Mslmanlarn imknlarnn birletii takdirde, neler yaplabileceinin yine batya gsterilmesiydi. Osmanl Devletinin elindeki kstl imkna ramen bu ie giriilmesi demiryoluna verilen nemi gstermektedir. Dnyann her yerinden yardmlar gelmeye balad. Bu yardmlar yaplan geni tantm ve Osmanl bykelilerinin faaliyetleri ile deiik slam lkelerinde kurulmu mahalli komitelerin almalar neticesinde toplanyordu. Demiryolu iin balatlan yardm kampanyasna Hindistan Mslmanlar da en cokulu ekilde katlmlard.

28

Ksa zamanda merkezi Haydarabadta olan Hicaz Demiryolu Komitesini kurdular. Btn almalar karln verdi ve insanlar imknlar lsnde demiryolu iin yardmda bulundular. Hatta baz Mslmanlar evlilik, cenaze gibi baz masraflarndan yardm sandklarna katkda bulundular. Demiryolu inas devam ederken ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda Akabe meselesi patlak verdi. naat srasnda Sina yarmadasnda iki kk liman olan Akabe ve Tabe demiryolu ebekesine balanrken, ngiltere bu iki kasabann Msr snrlar iinde olduu gerekesi ile buna itiraz etti. Daha sonra olay ciddi boyutlara varmadan demiryolunun bu blgelere uzatlmayacana karar verildi (zcan, 1997, 141143). II. Abdlhamit bahsi geen demiryollar inasndan iktisadi ve stratejik ynlerden stnlk salamann dnda slam birlii siyaseti iin de avantaj salamay dnmektedir. Ona gre stanbulun bir taraftan Anadolu demiryollar ile Badata ve Basraya balanmas Hindistan Mslmanlar ile hilafet merkezi arasndaki mesafeyi ksaltacak, mevcut balar kuvvetlendirecekti. Dier taraftan Hicaz demiryolunun inas ile Mekke ve Medinenin ayn ekilde hilafet merkezine balanmas, halifenin slam dnyas ve slamiyet ile olan ilgisinin net bir delili olacakt (Keskin, 1991, 13). II. Abdlhamit bu amalar dorultusunda, byk devletleri birbirlerine kar kullanma yoluna bavurmutur (Bayur, 1983, 253, 254). Ki hatralarnda unu syler: Tek bana yaayacak ve direnecek gcmz yoktu. Bizi paralamakta birlemi dmanlarmz kendi aralarnda paralanrsa ve biz de bu paralardan birinin vazgeemeyecei kuvvet olabilirsek, yeniden dnya iin sz sahibi olabilirdik. (Bozda, 2006, 61). Bu ama dorultusunda Osmanllarn slam lemini cihada maddi katklarda bulunmaya davet hususunda faal olduklar merkezlerden birisi dini neminden dolay Mekke idi. Yaygn olarak kullanlan usul ise bildiri ve risale gibi yazl malzemelerin datlmasyd (zcan, 1997, 98)

4.2.1. KURULU VE FAALYETLER LE OSMANLI HLAL- AHMER

CEMYET

Milletimizin ruhundan ve tarihinden gelen yardmlama geleneinin ada organizasyona dnmesi ile 1868de Kzlayn temelleri atlmtr. Kzlha gibi Kzlayn da kurulmasna kaynaklk eden Cenevre Szlemesidir (Akaln, 2007, 7). Hill-i Ahmer Cemiyetinin fedakrlklarnn en zirve noktas, milletimizin varlk yokluk mcadelesi verdii Milli Mcadele dnemidir. Bu dnem boyunca, Cemiyetin yrtt almalarn ksmen de olsa zerinde durulmas amalanmtr. Cemiyetin toplad yardmlar, kurduu hastane, dispanser, nekahethane ve ayhane gibi kurulularda verdii hizmetler, yapt yardmlar incelenmitir. Anlatm tablolar ile zenginletirilmitir. Bu vesile ile Kzlayn kurucusu, yneticisi ve faaliyetlerinde emei gemi Kzlayclara rahmet, minnet ve kranlarmz sunuyoruz (Hacfettaholu, 2007, 9, 10).

Hill-i Ahmer Cemiyeti, ac eken vatandalara yardm elini uzatarak onlarn aclarn azaltmaya urat gibi, sava halinde Trk ordusunun askerlerini kurtarmaya yarayan her trl salk yardmnda bulunmak amacyla 1877 senesinde kurulmu en byk milli hayr kurumudur (Trkiye Ansiklopedisi, 1958, 66). Hill-i Ahmere bir sosyal yardmlama kurumu olarak bakldnda, tad dncenin Trk ulusunun geleneksel yapsnda bulunduu grlr. Bu anlaya gre de Hill-i Ahmer, Trkn karakterindeki yardm duygusunun bat yntemleri ile rgtlenmesidir. Bu bak asna tarihsel rnekler olarak, kiilerin retici olabilmelerini salayarak yoksulluu nleyen Ahilik kurumu ile salk ve sosyal yardm kurumlarn yaatmada rol oynam olan Vakflar gsterilir (Akgn ve Ulutekin, 2000, 31).

30

4.2.1.1 Kzlha Derneinin Kuruluu: Kkenine baklmakszn tm yarallara, esir denlere, ac ekenlere el uzatacak biimde rgtlenmenin ilk izlerini 12. yzyl banda bulmak olasdr. 11891192 yllar arasndaki III. Hal Seferinde Salahattin Eyyubinin Sen Jan valyelerine, yaral Hristiyan asker ve esirlerinin bakmn yapmalarna izin vererek onlar Mslman kararghlarna sokmas ile bu dncenin izlerinin belirdii ne srlr. Uluslararas bir yardm kurumu dncesi; hmanist yazarlarn bara aran, sava halinde de hangi ulustan, rktan, dinden olursa olsun, madurlarn yaralarn hafifletmeye, aclarn dindirmeye aran yazlar ile olmutur (Akgn ve Ulutekin, 2000, 6, 7). Gnmzde tm uygar lkelerde ulusal ve uluslararas nitelikte kurulmu olan yardm cemiyetleri mevcuttur. Sava yarallarna yardm etme fikri Batda ise 19. yzyl ortalarnda balamtr. Sava yarallarna bakmay salayacak bir dernein kurulmas fikir ve nerisi svireli Henry Dunantn 1859 ylnda yapt talya seyahati srasnda olumutur (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 687). Hill-i Ahmerin kurulmasnda rnek alnm olan Kzlha (Salib-i Ahmer) Cemiyetinin tesis fikri Avusturyallar ile Franszlar arasnda 1859 ylnda yaplan Solferino sava vesilesi ile domutur (Trkiye Ansiklopedisi, 1958, 66). Jean Henry Dunant gzlemlerini 1862de yaynlad Bir Solferino Hatras adl kitab ile ortaya koymutur. Dunant, savata gnlerdir gda almadan arpanlarn alna, susuzluuna ve topluca gmlmelerine tank olmutur. lgi ile okunan kitaptaki ilkeler, (Bu ilkeler; yaral ve hasta askerlerin milliyet fark gzetilmeden yetitirilmi salk personeli tarafndan tedavisi, tedavi merkezlerinin saldrlardan uzak tutulmas, insani yardm salanmasn iermektedir.) pek ok Avrupal devlet yneticisinin beenisini kazanmtr. Cenevrede oluturulan be kiilik komisyon, Kzlhan temelini atmtr (Akgn ve Ulutekin, 2000, 7, 8). Sava yarallarn tedavi ettirmek iin dernekler kurma nerisi bylece kabul grm ve yardmseverler bir araya gelmitir. 17 ubat 1863te Uluslararas Askeri Yarallara Daimi Yardm Komitesi daha sonra ad Uluslararas Kzlha Komitesi olmak zere toplanmaya balamtr (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 687). Bu szleme ile yarallarn strabnn ve savan aclarnn hafifletilecei anlaldndan Kzlha byk nem kazanmtr. Her Kzlha senelik aidat veren ye saysn ve ubelerini oaltmtr. Yardmsever birok kimse

31

servetlerini vakfa hediye etmitir (Kzlay, 1995, 4). Birinci Dnya Savandan sonra derneklerin elinde ok miktarda para kalmtr. Savatan sonra Amerikan Kzlha komitesi bakan, kalan parann insanlarn sal iin ve doal afetlerde yardm iin kullanlmasn nermitir. Bylece 5 Mays 1919da Kzlha Dernekleri Ligi domutur. Bu dernek uluslararas yardmlamada byk imknlar salamtr. 1929da sava esirlerinin durumu hakknda bir szleme daha yaplmtr. 1949da yine Cenevrede daha nce yaplan szlemeler ele alnmtr. Bylece Kzlha, bym ve kudret sahibi olmutur (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 688).

4.2.1.2. Cenevre Szlemesi: Cenevre Szlemesi, 22 Austos 1864 tarihinde kabul edilerek imzalanmtr. Bu toplantya katlmayan szlemeyi imzalamayan devletlere, alnan kararlarn duyurulmas ve hkmlerini kabul ve imza iin bir yllk sre tannmas kararlatrlmtr (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 688). Konferansa birok lke gibi Osmanl Devleti de katlmamtr. Ancak tannan bu bir yllk sreden yararlanlarak 5 Temmuz 1865te szleme imzalanmtr (Kzlay, 1995, 4). Yine de mukavelenin imparatorluk dhilinde fiilen tatbiki hususunda hkmet tarafndan ve fertler tarafndan zel olarak zerinde durma gerei duyulmamtr. Hatta mesele hayal olarak dnlm ve kabul edilmitir (Trkiye Ansiklopedisi, 1958, 66).

Szlemeye gre kurulan komitenin sembol; fikir svireden kt iin svire bayrann aksi ekilde kullanlmas, yani beyaz zemin zerine krmz ha kullanlmas tespit edilmitir (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 688). Komite, Hill-i Ahmerin de ha amblem olarak kabul etmesini art komutur. Bu amblemin dini bir sembol deil, svirenin bayrandan alnd iddia edilmitir. Besim mer, slam lkeleri iin kendi dinlerinin dnda bir dinin sembolnn kullanlmasnn mmkn olamayacan, geici olarak kabul edilen hilalin devaml kullanlmasnn kabuln istemitir (Akaln, 2007, 30). Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyetinin de amblem olarak hilali almas gereke gsterilerek Kzlha tarafndan uzun sre kabul edilmemitir. Ama 1897 Hazirannda Londrada toplanan 8. Kzlha Konferansnda Dr. Besim

32

mer Paann (Besim mer Akaln (18611940), yaam boyunca ilkel yntemlerle mcadele ederek ada tbbn Osmanl lkesinde yerlemesine almtr. eitli tp kurulularnda bakanlk ve yelik grevlerinde bulunmutur. Darlfnunda Rektrlk yapmtr. Yaklak 60 eseri baslmtr. (Yeniaras, 2000, 49, 50) gayretiyle hilalin amblem olarak alnmas resmen kabul edilmitir (Hacfettaholu, 2007, 13). Konu bizim amzdan ok farkldr. nk biz yzyllarca hillin glgesinde yaam, hillin yceltilmesi uruna aba gstermi, haa kar savam, ha yceltenlerle cihat etmitik. Bizim durumumuz inlilerle Japonlarla bir deildi. Bu nedenle de 1877'de Kzlay'n kuruluuyla birlikte, sembol olarak beyaz zemin zerine krmz hillin seilmi olduu gerekli yerlere bildirilmi ve bunun takibi srarla yaplarak 1907'den itibaren btn devletler tarafndan kesin olarak kabul salanmtr (Yazc, www.somuncubaba.net). Kurumlama ile ilgili ilk fotoraflarda bile, amblem tamak zorunda olan aralarda krmz ha iaretinin evresine krmz ay iareti koyulmutur (Akgn ve Ulutekin, 2000, 2). nsani ve toplumsal bir ama gerekletirilmeye allm olsa da; han, amblem olarak Hristiyanl artrd iin, bir slam lkesi tarafndan doal olarak souk bir bak sergilenmesine sebep olduunu grmekteyiz.

4.2.1.3. Cemiyetin Kurulu Aamalar: Kzlayn ilk kuruluu 1868de Mecruhin ve Marza-y Askeriyeye mdad ve Muavenet Cemiyeti yani Yaral ve Hasta Askerlere Yardm Dernei adyladr. kinci kuruluu ise 93 Harbi olarak bilinen 1877 Osmanl-Rus Sava srasnda Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti adyladr (Akaln, 2007, 7). Tekilatn kurulmas iin ilk giriim Dr. Abdullah Bey tarafndan yaplmtr. 1867 ylnda Uluslararas Paris Sergisine Osmanl Devleti delegesi olarak giden Dr. Abdullah Bey, Pariste toplanan Shhiye Konferansna da katld ve burada Cenevre Konferans kararlarnn Osmanl Hkmetince de uygulanmasnn faydal olacan dnd (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 688). Milletleraras Yarallara Yardm Komitesi Bakanl, 19 Eyll 1867de yarallara yardm dernei kurulmas konusunda Cenevre Szlemesinin tatbiki iin alan Abdullah Beye yetki verdi. Bunun zerine Serdar- Ekrem mer Ltf Paann himayesinde ve Marko Paann bakanlnda geici bir komite

33

kurulmu, Abdullah Bey komitenin genel sekreteri olmutur. 11 Haziran 1868de imzalanan taahhtname ile de Mecruhin ve Marza-y Askeriyeye mdad ve Muavenet Cemiyeti resmen tekil edilmitir (slam Ansiklopesi, 2002, 544). lkin 22, daha sonra 25 kurucu ye ile rgtlenen Cemiyet, Sultan Abdlazizden de destek grmtr. Cemiyete 43 doktor olan 66 kii kurucu ye olarak kaydolmutur. Cemiyetin ilk toplantsndan sonra geici ynetim kurulu olumu ve kuruma nizamname hazrlayacak bir komisyon kurulmutur. Ayrca, Avrupa devlet bakanlarnn Kzlhaa verdikleri nem gz nne alnarak, Sultan Abdlazizin yan sra, annesi Pertevniyal Sultann da destei salanmtr (Akgn ve Ulutekin, 2000, 15, 16).

Bu cemiyetin 1877ye kadar olumlu bir faaliyet gsterememesi II. Abdlhamitin himayesinde yeni bir cemiyetin kuruluuna yol amtr (slam Ansiklopedisi, 2002, 544). Bylece 93 Harbi devam ederken II. Abdlhamitin himayelerinde 14 Nisan 1877 tarihinde Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti kurulmu ve hzl bir ekilde faaliyete gemitir. Hill-i Ahmer, Rus Sava boyunca nemli hizmetler grmtr. Cephe gerisinde dokuz seyyar hastane ile stanbulda drt hastane aarak 25.000den fazla yaral ve hasta askeri tedavi ettirmitir (Hacfettaholu, 2007, 12). Cemiyet, zellikle Plevnede kendini gstermitir. 25.000den fazla olan bu yaral ve hastann bakm olanann salanabilmesi iin, Hindistan Mslmanlar bata olmak zere eitli lkelerin Salib-i Ahmerlerine bavurarak, 72.000 altn toplanmtr. Sava sonunda kasasnda kalan 61.000 lira ise Osmanl Bankasna yatrlarak yeni rgtlenen Cemiyetin hazinesinin nemli bir temel ta olmutur (Akgn ve Ulutekin, 2000, 29, 30). Ancak sava bittiinde Cemiyet resmen kurulduu zamanki talihsizlie uram ve dalmtr (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 690). Bu olumsuzluklara ramen 1897 yunan harbinde iki hasta vapuru kiralayarak yaral ve hasta askerler stanbula tanm, faaliyetlerine devam etmitir (Hacfettaholu, 2007, 12).

34

4.2.1.4. Cemiyetin nc Defa Yaplanmas: II. Merutiyetin duyurulmasndan sonra kurumsal gelimelerin yeniden balamas ile Hill-i Ahmer Cemiyetine de ayn yol almtr. Bylece Cemiyetin yeniden yaplanma giriimleri balamtr (Akgn ve Ulutekin, 2000, 36). Cemiyetin tekrar kurulmas iin, II. Merutiyetten sonra (1908) bata eski kuruculardan Faik Paa olmak zere giriimler balanmtr. Hill-i Ahmer iin yeni bir nizamname projesi hazrlamak zere delege tayini yaplmtr. Komisyon yelerinden bazlar unlard; Dr. Esat Bey, Dr. Besim mer Paa, Hariciye Nezareti Siyasi ler Mdr Salih Bey. O gnk ihtiyaca uygun tzk hazrlanp ve onaylanmtr. 7 Nisan 1911de Tokatlayan Otelinde ilk toplant yaplmtr. Bakanln Sadrazam Hakk Paann yapt kongrede, Rfat Paa Cemiyetin bakanlna seilmitir. Cemiyet bu defa bir daha dalmamak zere kurulmutur (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 691). Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti; ilkelerini, Osmanl medeniyetinin esasn oluturan vakf messesesi ilkeleri ile kaynan Cenevre Szlemesinden alan Salib-i Ahmerin ilkelerini birletirerek oluturulmutur (Hacfettaholu, 2007, 13).

Padiah, cemiyeti himayesine alm, Veliaht Yusuf zzettin Efendiyi fahri bakanlna getirmitir. Yusuf zzettin Efendi, 50 lira para ile kendisine ait Tophanede katl bir binay Cemiyete hediye etmitir. Bu bina, cemiyetin ilk idare merkezi olmutur. Daha sonra ehrin merkezine yakn bir binaya ihtiya duyulduundan Sultan Mahmut Trbesi kar sokanda bulunan drt katl bir bina kiralanarak idare merkezi buraya nakledilmitir (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 691). Devlet uras tarafndan onaylanan ve 1925e kadar yrrlkte kalan nizamname ilk toplantda uygulanmaya balanmtr. 10 ksmdan oluan nizamnamede ilk ksm, Cemiyetin amalarn belirten sekiz madde iermektedir. Birinci fasl Cemiyetin devlet korumasnda olduunu belirtir. kinci faslda Cemiyet yeleri ve idari tekilat belirlenmitir. nc fasl, Meclis-i Umumiyi; drdnc fasl, Merkez-i Umumiyi; beinci fasl merkezleri; altnc fasl ubeleri ele almtr. Yedinci fasl Cemiyetin mal varlna dair bilgileri ierirken, sekizinci faslda Cemiyetin hkmet tarafndan denetime ak olaca belirtilmitir (Akgn ve ulutekin, 2000, 3840).

35

4.2.1.5. Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti Hanmlar Merkezi: Hill-i Ahmer Cemiyetinin gelimesinin sonularndan biri de Dr. Besim mer Paann yardm ve klavuzluunda Cemiyet almalarna Osmanl kadnlarnn da katlmasyd. Kadnlar Ksm kurulmasn Dr. Besim mer Paa zerine almtr ve 100 kadn ye kaydedilmitir. yelerin ou Cemiyetin kurucu yelerinin eleri veya kz kardeleriydi. Eski Bahriye Nazr Mahmut Muhtar Paann ei Prenses Nimet Hanm bakanlnda kadnlar ksm oluturulmutur (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 691). 20 Mart 1912 tarihinde Osmanl Hill-i Ahmer Hanmlar Merkezi bylece kurulmutur. Cephede savaan askerlere, yaral ve hastalara, kimsesizlere ve bakma muhta olanlara, ehit ve asker ailelerine, gmenlere, esirlere yardm eden Hill-i Ahmer Hanmlar Merkezi, bu faaliyetlerini ba kampanyalarnn yan sra, ahane, ayhane, hastane, dispanser, sanat evi, atlyeler, nekahet-hane, gibi kurulular araclyla gerekletirmitir (Tepekaya ve Kaplan, www.sosyalbil.selcuk.edu.tr, 147). Birinci Dnya sava srasnda da kimi zaman hastabakc olarak (Yeniaras, 2000, 36) Hill-i Ahmer ifa yurtlarnda bulunmular (B.O.A. DH. EUM. SSM. Nr. 5640, 1336.Ra.26) kimi zaman amarc ve kimi zaman da terzi gibi alarak yararl hizmetlerde bulunmulardr. Hizmetleri yalnz savalarla snrl kalmamtr. Salgn hastalklar, yangn ve ktlk gibi felaketlerin yaand gnlerde de kendini hissettirmitir (Yeniaras, 2000, 36). Milli Mcadele dneminde kurulan kadn cemiyetlerinin asl amac, vatann kurtuluu yolunda erkeinin yannda yer almak ve ona omuz vermektir. Bu amala Hill-i Ahmer kadn kollar, zellikle askere giyecek salanmas ynnde ve ordunun salk hizmetlerinde almlardr (evik, 2002, 144). Ordunun ihtiya duyduu salk malzemelerini reten atlyeler kuran dernek, sarg bezi ve zehirli gazlardan korunmaya yarayan azlk ve burunluk retmitir. Yardm toplama balolar, eitli sergiler ve konferanslar araclyla toplumsal dayanma ve yardmlamada etkili olmutur. Dzenledii toplant ve konferanslarla toplumu eiten bir kurulu olma zelliini de tamtr. Uluslararas dernek ve kurulularla ibirlii yaparak hizmetlerini yaygnlatrmtr (Tepekaya ve Kaplan, www.sosyalbil.selcuk.edu.tr, 147, 148). Kurulan bu tekilatla kadnlar etkili bir ekilde Hill-i Ahmer faaliyetlerine katlmlardr. Hanmlar dare Merkezi

36

Heyetinde Saniye Havva Hanmefendi (Terifat Mdr smail Cenani Bey haremi), Melek Hanmefendi (Merhum Sami Paa kerimesi), Melek Hanmefendi (Msrl Hseyin Bey haremi), Soyvet Hanmefendi (Rasih Beyin haremi), Macide Hanmefendi (mer Besim Bey haremi), Mihrimah Hanmefendi (Basri Bey Haremi), Sabiha Galip Hanmefendi (Doktor Ali Galip Bey haremi), Madam Doktor Akil Muhtar Bey, Seniye Hanmefendi (Erkan- Harbiye miralaylarndan Halil Bey haremi), Fevziye Hanmefendi (Ferit Paa Kerimesi) Leyl Hanm (Merhum Sari Paa haremi), Sabiha Hanmefendi (Merhum brahim Paa kerimesi ve Hakk Bey haremi) Fethiye Hanm (Reit Bey haremi), Naile Hamdi Hanmefendi (Merhum Hamdi Bey Haremi), Madam Astina Gmgerdan Efendi, Madam Asadoryan Efendi, Madam Manok Azoryan Efendi, Remire Hanmefendi (Cemal Bey Haremi) gibi isimlerin yer ald Hill-i Ahmer Hanmlar Merkez tekilatnda kadn ye olarak yze yakn isim saylmaktadr. Bu listede pek ok gayrimslim aile kadnlarnn isimleri de bulunmaktadr (Tepekaya ve Kaplan, www.sosyalbil.selcuk.edu.tr, 150, 151). Trk kadnlar, sosyal faaliyetlere alkn yabanc kadnlarla el ele faaliyet gstermeye balamlard. Hatta yer yer Hill-i Ahmer Cemiyeti kadn ubeleri de almaya baland. Hastanelerde Trk kadnlarnn da katld kadn faaliyetlerine rastlanr olmutu (Akgn ve Ulutekin, www.kizilay.org.tr, 18). Gayrimslim kadnlarn da Hill-i Ahmer faaliyetlerinde yer almasnn sebeplerini, dernein Osmanlclk fikrini esas alan kiiler nclnde yardm amal olarak kurulmas, uluslararas bir statye sahip olmas ve Kzlhala ibirlii yapmas ile aklamak mmkndr. Bunun haricinde Mslmanlar arasnda yardm ve dayanma sembol olarak grlmesi ve her trl zor artlar altnda yapt almalarla bir kurtarc olarak benimsenmesi dernee ye katlmn ve katklar artran dier nemli bir etken olmaktadr (Tepekaya ve Kaplan, www.sosyalbil.selcuk.edu.tr, 150, 151). Ev ev, mahalle mahalle dolaarak para, yiyecek, giyecek ve eitli eya ve malzeme toplayan Hill-i Ahmer kadnlar iek gn toplantlaryla, yardm toplama gnleri dzenleyerek halkn katlmn arttrmaktadr. Hill-i Ahmer yllnda yardmlara katlan ve balarda bulunan kii, kurulu ve kurumlarn, devlet ve ehirlerin adlar uzun listeler halinde yaynlanmaktadr.

37

Bu listelerde Hill-i Ahmerin kurucu yeliini kabul eden sultanlar ve yaknlar ile her yl Hill-i Ahmere vermeyi taahht ettikleri yardm miktarlar bulunmaktadr.

izelge 1

Reisey-i fahriye devletl, ismetl Bakadnefendi Hazretleri

10000 kuru,

Azay messisi fahriye devletl, ismetl ikinci Kadn Efendi

5000 kuru

Devletl, ismetl Meliha Sultan aliyetsan Hazretleri

5000 kuru

Devletl, ismetl Nazmiye Sultan aliyetsan Hazretleri

2500 kuru

Devletl, ismetl Hatice Sultan aliyetsan Hazretleri

1500 kuru

Devletl, ismetl Fehime Sultan aliyetsan Hazretleri

2000 kuru

Devletl, ismetl Zekiye Sultan aliyetsan Hazretleri

4000 kuru

Devletl, ismetl Naile Sultan aliyetsan Hazretleri

3000 kuru

Devletl, ismetl Aye Sultan aliyetsan Hazretleri

500 kuru

38

Ylda bir liradan fazla yardm eden hanmlarn isimleri de yer almaktadr (Tepekaya ve Kaplan, www.sosyalbil.selcuk.edu.tr, 152, 153).

izelge 2

Merhum Hidiv smail Paa Kerimesi Prenses Fatma Hanmefendi

(ayda) 10 lira

Mahmud Muhtar Paa Haremi Prenses Nimet Muhtar Hanmefendi

(ylda) 50 lira

Prens Abbas Paa Haremi Prens Hatice Abbas Hanmefendi

(ylda) 40 lira

Hill-i Ahmer Hanmlar Merkezi yardm toplama konusunda byk gayret gstermitir. Ekonomik skntya ramen fedakrlklar yaplmtr. Hatta artan iae skntsnn giderilmesi iin Prenses Nimet Hanm 500 lira bata bulunmutur. Alan sergilerde el emei ile yaptklar eyalarn satndan baka yardm alamamlardr (Ay, 2004, 169). 20 Temmuz 1913te hanmlar merkezi tarafndan Caalolunda kk bir evde sanat yurdu alarak hem kimsesiz ocuklarn istihdam salanm hem de burada yaplan Trk milli motiflerinin hkim olduu el ileri sergilerle tantlmtr. Viyanada alan hanmlar ubesi bir yl iinde 26.000 kron toplamtr (slam Ansiklopedisi, 2002, 545). Bunlarn yan sra stiklal Savanda ehit denlerin aile ve ocuklarna yardm iin Hill-i Ahmere mensup kadnlar tarafndan bir Cemiyet-i Hayriye tekil edilmitir (Ay, 2004, 169). Ksacas Hanmlar Merkezi parasal gereksinimlerini kendi kendine salamak zorunda idi. Ek gelir salamak iin eitli yollar denenmitir. Nitekim yine Besim mer Paann nerisi ile tm yurtta satlmak zere kartpostallar oluturulmutur. Bu kartpostallar Hill-i Ahmer amblemi ve mhr ile damgalandktan sonra oaltlarak sata sunulmutur. Piyango biletleri, rozetler, iekler satlm; sergi ve msamereler dzenlenmitir. Bir araya getirildiinde sevindirici

39

miktarlara varan satlar, byk ilgi ile karlanmtr. Bunun zerine Cemiyet; 1913 ylnda Ramazan Bayramnn ilk gn, Hill-i Ahmer adna halka iek satma karar almtr. Sat, ye hanmlar tarafndan yrtlmtr. Bu satlardan elde edilecek gelirin hasta ve yarallara yardm iin kullanlaca duyurulmutur (Akgn ve Ulutekin, 2000, 152154). Bunlarn dnda gazetelere yansm hayli ilgin iane toplama yntemleri grlr. Mesela, Trabzondaki memurlar birer maalarn cemiyete balamlar, stanbuldaki Diyarbakr kraathanesi sahibi Abdullah da bir gecelik hslatn balayacana dair gazeteye ilan vermitir (evik, 2002, 62). Maalarndan Hill-i Ahmere bata bulunanlara kaytlar yapldktan sonra kendilerine iane makbuzu da verilmitir (B.O.A., DH.EUM.MH., nr.233-17, 28.S.1341).

4.2.2. Trablusgarp ve Balkan Savalarndaki Faaliyetler: Trablusgarp Sava Osmanl mparatorluu'nun en zayf zamannda ve byk olanakszlklar iinde girdii, yalnz brakld, geit engellemeleriyle karlat bir savat. lke i ve d sorunlar, politik ekimelerin yan sra, birdenbire sava skntlaryla da yz yze geldi. Ynetim, cepheye asker-cephane, ara-gere sevki gibi sava masraflar yan sra, cephedeki askerlerin her trl bakm, hasta ve yarallara ilk yardm ve onlarn tedavisi gibi olaanst sorunlar da gslemek zorunda kalmt (Akgn ve Ulutekin, www.kizilay.org.tr, 21). Trablusgarp Sava ilan edildiinde Cemiyetin malzemesi olmad gibi sermayesi de 15.000 liray gemiyordu. Cemiyet bir taraftan Trablusgarpa salk heyeti yollarken, bir taraftan da yardmseverlere mracaat etmitir. Osmanl lkesinden; Msr, Hindistan, Bosna ve Gney Afrika Mslmanlarndan yardm gelmitir. Cemiyet 5.000 lira denek ayrm ve Trablusgarpa salk ekibi yollamtr (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 692). Hill-i Ahmer Cemiyeti, gelen yardmlarla sava blgesine salk ekipleri gnderme olanana da bylelikle kavumutu. Bylece ilki Trablusgarp, daha sonrakiler de Homs ve Bingazi'ye olmak zere Kuzey Afrika'ya salk ekibi gnderildi (Akgn ve Ulutekin, www.kizilay.org.tr, 22).

40

1911 ylnda srdrlen almalarla Cemiyet, 68.388 Osmanl liras ba toplamtr. Ayn yl iinde bu parann 41.187 liras sarf edilmitir. Sene sonunda da sermayesi olan 14.000 ksur lira ile harcanmam balardan bankada ve kasada toplam 41.841 Osmanl liras kalmtr. 1912 ylnda bu parann 30.000 liras ambar, hastane gibi gerekli yerlere harcanmtr. Ayn yln Eyll aynda ise nakit para 70.000 liray gemitir (Akgn ve Ulutekin, 2000, 42). Ayrca Cemiyet, Trablusgarp Savanda Giryan, Humus ve Bingazi hastanelerinde 3.013 yaral ve hastay tedavi ettirmitir (slam Ansiklopedisi, 2002, 545). Hill-i Ahmer Cemiyeti'ne gelen balar gitgide oalmtr. Yaplan yardmlar Osmanl snrlarn ayordu. Hele sava blgesine balar iyice artmt. stelik ba sahiplerinin bir ksm, yaptklarn gayet doal gryor, ba bir din grevi kutsallnda yorumluyorlard. Hill-i Ahmer Cemiyetinin yaplan balar karl teekkr mesajlar iletmesini bile anlamsz buluyorlard. Nitekim Trablus snrnda Sfaks kentinin yerli halknn Hill-i Ahmer Cemiyeti'ne ilkin 500 sonra buna ek 6.500 franklk ba zerine Hill-i Ahmer Cemiyeti'nin gnderdii teekkr mesajna gelen yantta: "Dinen vacip bir eyi yaptmz zaman yapana teekkr olunmaz. Nasl ki bir insan namazn kld zaman ona teekkr olunur mu!" deniyor, her Mslmann vatan urunda aziz cann ve btn maln feda etmeye hazr olduu vurgulanyordu (Akgn ve Ulutekin, www.kizilay.org.tr, 23). Trablusgarp Sava srerken Balkan eyaletleri kaynamaktayd. Balkanlardaki huzursuzluk yeni bir gelime deildi. lkenin heterojen yapsndan kaynaklanan yzyllardr gizli kalm honutsuzluklar, daha 3. Selim devrinde 1804te balayan Srp ayaklanmalar ile aa kmt. Rusya, Balkan topraklarn, Slav kkenli olduklar gerekesi ile balkanlardaki eitli uluslar arasnda paylatrmak ve sonra hem bunlara hem de Boazlara egemen olmak istiyordu. Balkan milletleri ise, Rusyann kkrtmalarndan ve vaatlerinden destek alarak aralarnda Osmanlya kar rgtlendiler. Bulgaristan II. Merutiyetin duyurulmasndan ksa bir sre sonra 5 Ekim 1908de bamszln ilan edip gzlerini Makedonyaya dikmiti. Oysa ayn topraklarda hem Srbistann hem de Yunanistann gz vard. Bu karlar lkeleri Osmanl Devletine kar anlamaya yneltti. Bylece l itilaf ve l ittifak olmak zere Avrupa iki bloa ayrlmt. Karadan, Bulgaristann

41

kkrtmas ile 8 Ekim 1912de Osmanl Devletine sava duyurusunda bulunmasyla Balkan Sava patlak verdi (Akgn ve Ulutekin, 2000, 97, 98). I. ve II. Balkan Savalar Hill-i Ahmeri ok ciddi sorunlarla kar karya brakmtr. Hastanelere hekim ve deneyimli salk personeli bulmak kurumun en nemli sorunu olmutur. Bir taraftan seri hastaneler aarken dier taraftan nce alm olan hastanelere ve askeri shhiyeye yardm etmek zorunda kalnmtr (Yeniaras, 2000, 79). Balkan Sava srasnda Bulgar zulmnden kaan on binlerce Trk, gmen olarak stanbula ve Anadolu vilayetlerine gelmitir. Bir taraftan sava yarallar, bir taraftan kolera salgn, dier taraftan k ortasnda oluk ocuu ile evsiz sokaklarda kalm olan gmenler lkeyi ve devleti g durumda brakmtr (Trkler Ansiklopedisi, zaydn, 2002, 692). Binlerce gmen arabalar ve hayvanlar ile gnlerce sokaklarda a ve muhta beklemilerdir. Byle bir felaket zamannda Hill-i Ahmer, insanlar iddetli yoksulluk ve bulac hastalklardan kurtarmaya almtr. Yalnz stanbulda deil; zmir, Bursa, Konya, Ankara gibi illerde Selanik, Yanya, Drama, Dedeaa gibi daha dman aya altnda olan yerlerde hatta Edirnede gmenlerin yardmna yetimeye almtr. Her gmen ailesinin nfusu kadar amar, giysi, battaniye vermitir (Akaln, 2007, 121, 122). Balkan Savanda da ou 1000 yatakl on be Hill-i Ahmer hastanesi hizmet vermitir. Ayn zamanda Glnihal vapuru da hastane haline getirilerek yllarca kullanlmtr (slam Ansiklopedisi, 2002, 545). Ancak bu vapurun her gidi ve dn tekilata 2.300 liraya mal olmutur (Ay, 2004, 170, 171). Sonuta gelen gmenlerin yerletirilmesi, iaelerinin temini ve sava esirlerinin deiiminde nemli roller stlenmitir (Hacfettaholu, 2007, 13). 27 Eyll 1912de toplanan Genel Kurulda Cemiyetin Osmanl Bankasndaki 70.000 Osmanl liras bulunan parasnn 30.000 lirasn sava harcamalarna ayrmtr. 10 Ekim 1912de Kadrga Hastanesi, 18 Ekimde Darlfnun Hastanesi almtr. Her iki hastanede de kadro dndaki birok kiiler gnll olarak grev almtr. Bu kiilerin arasnda ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucularndan brahim Temo gibi nl isimler de vardr (Akgn ve Ulutekin, 2000, 100106). Bahsedildii gibi Balkan savalar boyunca Bulgaristandan stanbul ve Anadoluya ok sayda insan g etmitir. Birok yaral ve hasta stanbulda bulunmaktayd. Bu yzden klalar, karakollar ve

42

birok hkmet binalar hastaneye dntrlm