2h. yasemin mumcu prometheus - core

Akademik Sosyal Aratrmalar Dergisi, Yl: 3, Say: 11, Nisan 2015, s. 32-52
Tevfik Fikret Özel Says
PROMETHEUS
Özet
insanlarn ilerlemesi için kendini feda etmi, çalar boyunca da birçok sanatçy
mitik kiiliiyle etkilemitir.
Gerçekten de Hesiodos’tan balayarak modern çalara kadar Prometheus
mitosunun sembolik dili, her dönemin sanatçlar açsndan farkl farkl yorumlarla
günümüze tanmtr. Biz bu yazda, çalar boyunca birçok sanatçya ilham veren
Prometheus mitosunun günümüze tanm yorumlarn tek tek sunarak, özellikle
Tevfik Fikret’in “Promete” adl iiri üzerindeki etkisini incelemeye çalacaz.
Anahtar Kelimeler: Prometheus, antik Yunan mitolojisi, Tevfik Fikret, Promete.
PROMETHEUS FROM THE ANCIENT GREEK MYTHOLOGY TO THE
SERVET- FÜNUN LITERATURE
Abstract
Ancient Greek mythology has been affecting the world of art litterature and culture
for centuries. Prometheus, for instance, stealing the firer from the Olympos, giving
it to humankind and sacrificing himself for the advancement of humanity,
impressed many artists with his mythical personalitly through ages.
Indeed starting from Hesiod to the modern ages, symbolic language of the
Prometheus myth has been brought to present day with different interpretations of
the artists of every age. In this study all interpretations of the myth of Prometheus
1 Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Eskiça Tarihi
Anabilim Dal, [email protected] 2 Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat Bölümü, Yeni
Türk Edebiyat Anabilim Dal, [email protected]
brought to you by COREView metadata, citation and similar papers at core.ac.uk
provided by Adnan Menderes University
Antik Yunan Mitolojisi’nden Servet- Funun Edebiyat’na Prometheus
which inspired many artists will be introduced and especially its effect on the
Tevfik Fikret’s “Promete” poem will be studied.
Keywords: Prometheus, ancient Greek mythology, Tevfik Fikret, Promete.
u gerçei en batan söylemekte fayda var: Antik Yunan mitolojisinin mirasnn öz
niteliine bugünkü ortak düüncelerimizde ve hatta tarih boyunca süregelen dilsel ve terimsel
daarcmza ait birçok temada rastlamak mümkündür. öyle ki; mitoslar 3 eskiça insanlarnda
doa güçlerinin fizik ve etik etkilerini yanstmakla birlikte, çou zaman ifade ettikleri derin ve
insani sezilerle hazr fikirler olarak tarihsel süreç içinde birçok sanatçy cezp etmi ve
etkilerini günümüze kadar devam ettirmilerdir. Tam da burada çoumuzun bildii bir örnei
belirtmekte yarar vardr. Oidipous 4 , bilindii üzere Yahudi kökenli Avusturyal nörolog
Sigmund Freud’un (1850-1939) kurucusu olduu psikanaliz öretisinin ana temasdr. Oidipus
kompleksi; Freud’a göre bir erkek çocuun annesini sahiplenme ve kendi cinsinden ebeveyni saf
d etme konusunda çocuun besledii duygu, düünce, dürtü ve fantezilerin toplamdr. Freud,
bu teorisinde, hiç üphesiz ayn zamanda Sophokles’in ünlü “Kral Oidipus” 5 adl tragedya
eserine de konu olan, antik Yunan mitoloji kahraman olan Oidipous’tan (δπους)
esinlenmitir.
Oidipous, görüldüü üzere, antik Yunan mitolojisindeki çok az ismin çalar boyunca
birçok sanatçya ilham vermi olduunun tipik bir örneini oluturmaktadr. Örnekleri
alabildiince çoaltmak mümkündür. Bu anlamda antik Yunan mitolojisinde atei çalarak
insanlara armaan eden ve Titanlar 6 soyundan gelen Prometheus (Προμηθες), tpk Oidipous
3 Aslnda eski Yunan dilinde “söz” kavramn vermek için üç sözcük bulunmaktadr. Bunlar: “μθος”, “πος” ve
“λγος” tur. Epos (πος), μθος’tan daha deiik bir anlam tar; “belli bir düzen ve ölçüye göre söylenen, okunan
söz”dür. “Ozan’n sözü” anlamna gelen “πος”; ozann güzelim süslü sözleri bir araya getirerek dinleyicileri
büyülemesidir. Logos (λγος) da bata Miletos’lu Hekataios olmak üzere birçok Ionia’l düünüre göre “gerçein
insan sözüyle dile gelmesi” dir. Λγος; bir “yasal düzeni” yanstr. nsann bedeninde, ruhunda bir logos bulunduu
gibi evrenin ve doann da logosu vardr. Böylece “λγος” ile açlan bir çr dosdoru “bilime” varm. Öyle ki;
“λγος” ya da “λγια” bugün herhangi bir aratrma dalnda “bilgin”i ve “bilim”i dile getirmek için kullanlmtr.
Mitos (μθος): “söylenen ya da duyulan söz” demektir. “Masal”, “öykü”, “efsane” anlamna gelir. Bu nedenle mitosa
pek güven olmaz; çünkü insanlar gördüklerini, duyduklarn anlatrken birçok yalanlar ile süsler. Ve bu nedenle
Herodotos gibi bir tarihçi “mitos”a “tarih deeri olmayan, güvenilmez söylenti” der. Platon gibi bir filozof da
“mitos”u “gerçeklerle ilikisiz uydurma”, “bo ve gülünç bir masal” olarak tanmlamaktadr. Ayrca bkz., Çelgin,
2011: 441. 4 Oidipous (δπους): Eski Yunan edebiyatnn en ünlü efsanelerinden birinin kahraman olan Oidipous, Kadmos
soyundan gelmektedir. Babas Labdakos’un olu Laios’tur. Oidipous’un bütün ecdad Thebai’de hükümdarlk
etmitir. Oidipous’un annesi, efsanede çok önemli bir rol oynar. Fakat ad çok deiik ekillerde geçer: Odysseia’da
ad Epikaste; tragedya yazarlarnda Iokaste’dir. Genellikle soyu Pentheus’a ve onun vastasyla bir “Spartoi” olan
Ekhion’a balanr. Oidipous siklinin epik versiyonunda, kahramann annesinin ad Euryganeia ya da Eurynassa’dr.
Baka bir varyantta ise ad Astymedusa olarak geçer. Daha detayl bilgi için bkz. Grimal, 1997: 563-567. 5 Sophokles (Σοφοκλς) : Ö. yak. 496–406. En ünlü tragedya temsilcileri arasnda (dierleri Aiskhylos ve
Euripides’tir) bata gelmektedir. Tragedya’ya üçüncü oyuncuyu eklemitir. Bir efsane, airin uzun süren ve dinç
geçen yall boyunca onunla birlikte yol alm gibidir: Bu mit, inanc yaralar göründüü gibi insann adalet
duygusunu da yaralayan baka her eyden daha korkutucu Oidipous efsanesidir. Sophokles on be yl arayla, bu
efsane ile iki kez mücadeleye girer. Ö. 420 ylnda “Kral Oidipus” u yazar: Bu srada yetmi be yandadr. 405’te,
doksan yanda, hemen hemen ayn konuyu, sanki ona vermi olduu çözüm hakknda hala duraksar gibi, yeni bir
biçim altnda yeniden ele alr ve “Oidipus Kolonos’ta” yazar. Düüncesinin gidecei yere kadar gitmek ister.
Ksacas, tanrlarn bir suçsuzu cezalandrp cezalandrmayacaklarn bilmek ister… Efsanenin konusu biliniyor. Bir
adam, babas olduunu bilmeden, onu öldürür; istemeden annesiyle evlenir. Tanrlar onu bu suçlardan ötürü
cezalandrrlar; oysa tanrlar daha o domadan yazgsn bu suçlara yöneltmilerdir (Bonnard, 2004b: 99 vd.). Daha
detayl bilgi için ayrca bkz. Grimal, 1997: 563-567. 6 Titanlar ya da Titanes (Τιτνες): Ouranos ile Gaia’nn alt erkek çocuuna verilen genel ad. Titanlar, ilk tanrlar
kuandandrlar. Titanlarn Titanidler ad verilen alt kz kardeleri vardr. Titanlar, Titanidler ile birleerek, ikinci
The Journal of Academic Social Science Yl: 3, Say: 11, Nisan 2015, s. 32-52
Hüseyin Üreten - H. Yasemin Mumcu
gibi gerek antikçada gerek Rönesans’tan sonra Avrupa’da gerekse Tanzimat’tan sonra Servet-i
Funun Edebiyat’nda ülkemizde tragedya yazarlar, airler, romanclar ve hatta düünürler
tarafndan ilenerek sürekli yeniden kefedilmitir.
O halde, burada, kültürümüzün yaratc gücünün hala mitolojik gerçeklikle ilikili
olduunu ileri sürmekle sanrz yanl yapm olmayz. Biz çalmamzda bu gerçei, gençliin
toplumdaki yerini ve önemini kavrayan, yurt ve milletin yükselmesi konusunda “Batclk”
içinde deerlendirebileceimiz düüncelerini ve umutlarn iirlerinde dile getiren Fikret’in
“Promete” adl iirine bal olarak ispatlamaya gayret edeceiz. Her ne kadar okuyucuda antik
Yunan mitolojisine biraz ainalk aransa da, bu çalma özellikle Eskiça Tarihi yan sra Yeni
Türk Edebiyat alanlarna ilgisi bulunan kiiler için tasarlanmtr. Günümüze çeitli alanlarda
yorumlar tanm olan Prometheus mitosu ile balanan çalmamz, devamnda, benzeri
çalmalardaki gibi, bir yöntem uygulamas olarak, mitosun antikçadan modern çalara kadar
birçok sanatç üzerindeki etkisini belli bir ölçüde irdeler. Ancak çalmamzn esas bölümü,
Prometheus’un mitik kiiliinin Fikret’in “Promete” adl iirindeki etkisine dair bir incelemedir.
Yani odak noktamz, Türk edebiyatnn Batllamasnda en büyük pay sahibi olan
Fikret’in “Promete” iirindeki yaratc gücün hala antik Yunan mitolojisiyle olan ilikisidir.
Yoksa amacmz mitoloji bilimini ya da antik Yunan mitolojisini enine boyuna irdeleyip bu
konuda bir döküm yapmak deildir. Aada da görülecei üzere, antikçalardan günümüze dek
birçok sanatçya ilham veren Prometheus mitosu ve bunda kullanlan sembolik dilin çeitli
dönemlerdeki farkl yorumlarn belli bir sralamaya sokarak incelemek, bu çalma için
mantksal bir balangç noktas olacaktr. Daha sonra da srasyla günümüze tanm yorumlar
tek tek sunulduunda Fikret’in “Promete” iirindeki etkileri incelenecektir.
Balangç olarak, Prometheus ve mitosu hakknda bilgi vermek konuyu ele alrken
kaçnlmaz bir ekilde üzerinde duracamz Tevfik Fikret ve “Promete” iirinin bolukta
durmasn engelleyecektir.
Peki, o halde, kimdir Prometheus? Çalar boyu birçok sanatçya bu denli ilham verici
olan öyküsü nedir?
Bakn, konusunun dünyaca kabul gören uzmanlarndan biri olan Pierre Grimal, 1997
ylnda “Yunan ve Roma Mitoloji Sözlüü” ad ile Türkçeye kazandrlm olan (Dictionnaire de
la mythologie grecque et romaine, France: Presses Universitaires de France, 1951) eserinde
Zeus’un banda olduu Olymposlular’dan önceki Titanlar soyundan olan Prometheus’u ve
mitosunu nasl anlatmaktadr:
“Zeus’un “bir kuzeni”. Zeus, Titan Kronos’un olu olduu gibi, Prometheus da bir
baka Titan olan Iapetos’un oludur. Prometheus’un ana ad tradisyonlarda farkldr. Bu,
bazen Okeanos’un kz Asia, bazen de yine bir Okeanos kz olan Klymene olarak geçer.
Prometheus’un erkek kardeleri vard: onun taban tabana ztt olan, “beceriksizler ah”
Epimetheus, Atlas, Menoitios. Prometheus evlendi. Karsnn ad da yazardan yazara deiir:
genellikle, Kelaino ya da Klymene’dir. Çocuklar: Deukalion, Lykos ve Khimaireus’tur.
Bunlara bazen Aitnaios, Hellen ve Thebe de eklenir.
sradan bir dizi tanry meydana getirdiler (bkz., Grimal, 1997: 805-806). Titanlarn tanrsal iktidar ele geçirmek için
Olymposlular ile yaptklar mücadele “Titanomakhia” adyla bilinir. Sabahattin Eyubolu ve Azra Erhat tarafndan
çevirisi yaplan Hesiodos’un Theogonia’snda bu mücadele uzun uzadya anlatr (bkz., Hesiodos, Theogonia, 108,
dizeler: 115 vd.).
Prometheus, kile ekil vererek ilk insanlar yaratan kahraman olarak geçer. Ancak bu
efsane, Theogonia’da yer almaz; burada Prometheus, insanln yaratcs deil sadece
velinimetidir. Prometheus, Zeus’u insanlar için aldatmtr. lk seferinde, bu ii, o, bir kurban
töreni srasnda, bir sr iki parçaya ayrarak yapt: kurban derisinin altna, hayvann
ikembesine sarlm olarak, bir yana, etleri ve iç uzuvlar; öbür yana da, içyana sarlm
olarak, etleri syrlm kemikleri koydu ve Zeus’a kendi payn seçmesini, kalan parçann
insanlara gideceini söyledi. Zeus, içya örtülü parçay seçti ve içyann altnda kemikten
baka bir ey bulunmadn görünce, Prometheus’a ve bu kurnazlktan kazançl çkan
Ölümlüler’e fena halde kinlendi; Ölümlüler’i cezalandrmak için, onlara bir daha ate
göndermemeye karar verdi. Bunun üzerine, Prometheus, bir kere daha onlarn yardmna kotu;
“Günein Tekerlei”nden atein tohumlarn çald ve bunlar bir eytantersi aacnn gövdesi
içine saklayarak, yeryüzüne getirdi. Bir baka tradisyon, Prometheus’un bu atei Hephaistos’un
demirci ocandan çaldn anlatr. Zeus, Ölümlüler’i ve onlarn velinimetini cezalandrd.
Ölümlüler’e, özel olarak hazrlanm bir yaratk olan Pandora’y gönderdi. Prometheus’a
gelince, onu da çelikten zincirlerle Kaukasos dana balad ve Ekhidna ile Typhon’dan doma
bir kartal ona musallat etti. Kartal, her gün gelip Prometheus’un karacierini yiyor ve
karacier her gün yeniden oluuyordu. Ve Zeus, Prometheus’u bal olduu kayadan asla
çözmeyeceine dair Styks üzerine yemin etti. Buna ramen, Herakles, Kaukasos (Kafkas)
bölgesinden geçerken, Prometheus’un kartaln bir okla öldürdü ve kahraman kurtard.
Olunun anna an katan bu baardan mutlu olan Zeus, kar çkmad, ama yemininin boa
gitmemesi için, Prometheus’a, zincirlerin çeliinden yaplm bir halka ile evvelce bal
bulunduu kayann bir parçasn sürgit tamasn emretti; böylece, çelik bir ba, Titan’
kayasna balamaya devam etmi oluyordu.
te bu sradadr ki, Herakles’in okuyla yaralanm olan ve sürekli ac çeken Kentauros
Kheiron, bu acdan kurtulmak için ölmek istedi. Ama ölümsüz olduu için, ölümsüzlüünü kabul
edecek birini bulmas gerekiyordu. Prometheus, bu hususta ona yardm etti ve onun yerine
ölümsüz oldu. Zeus, Titan’n kurtulua kavumasn ve ölümsüzlemesini kabul etti; hatta seve
seve kabul etti, çünkü Prometheus, Zeus’a Thetis’ten doacak çocuunun kendisinden daha
güçlü olacan ve kendisini tahtndan edeceini söyleyen çok eski bir kehaneti bildirerek ona
büyük bir hizmette bulunmutu.
bahçesinden yalnzca Atlas’n toplayabileceini söyleyerek, kahramana bu elmalar elde
etmenin yolunu, o, göstermiti. Bu kehanet yetenei, onda, Yer’in –bu en yüce Kâhin’in- kzlar
olan çok eski tanrçalarla ortaklaa bulunan bir hasletti. Nitekim Zeus’un insan soyunu yok
etmek için tasarlad büyük tufan da, Prometheus önceden görmü ve olu Deukalion’a bu
felaketten kurtulmann çaresini öretmitir.”
Bu anlat bize lanetlenmi Titan Iapetos ailesinin dört çocuundan 7 biri olan
Prometheus’un ve çalar boyu birçok sanatçya ilham veren öyküsünün görüntüsünü
7 Iapetos ile Okeanos kz Klymene/Asia’nn dört olu vardr: Atlas, Menoitios, Prometheus ve Epimetheus.
Dördününü de kaderi tüyler ürperticidir. Zeus, Atlas’ dünyann ucuna dikip gök kubbesini omuzlarna yükler
(Grimal, 1997: 110-111). Menoitios’u yldrmla çarparak yerin dibine kapatr (Grimal, 1997: 498). Prometheus’u
zincirlerle bir sütuna balar ve karacierini bir kartala yedirir (Grimal, 1997: 693-694). Epimetheus’un bana kadn
belasn salar (Grimal, 1997: 174-175). Neden bu ei görülmedik, olaanüstü cezalar? Iapetos oullar Titan soyundan
olduklar için mi? Hayr. Zeus’un Iapetos oullarna özel bir hnc vardr, bu hncn asl nedenini de onlara verilen
sfatlardan anlyoruz: azgn yürekli Atlas; kendini çok beenen Menoitios; kvrak, cin fikirli Prometheus ve yarm
akll Epimetheus (bkz., Hesiodos, Theogonia, 121, (dizeler: 507 vd.). Bu Titanlar’n dördü de kafa gücünden pay
çkarmaktadr. Prometheus, (“önceden gören”, “ileriyi gören”) eski Yunan mitolojisinde Iapetos
ile Okeanos kz Klymene’nin (ya da yine bir Okeanos kz olan Asia’nn) olu olarak geçen bir
Titan’dr. Balç yourup insanlar yaratan odur. Ayrca, insanlar ile tanrlar kurban edilen
hayvanlar aralarnda paylarken insanlar için Zeus’u aldatan, ona sunulan kurbanlarn etlerini
ayrp tanrya sadece kemikleriyle yan veren de odur. Prometheus’un bu küstahl karsnda
çok sinirlenen Zeus, öç almak için insanlar cezalandrr ve onlarn atei kullanmalarn yasaklar.
Bunun üzerine Prometheus, bir kere daha insanlar tutar: gökyüzünden ya da Hephaistos’un
demir iliinden bir kvlcm çalar ve narteks (νρθηξ) dal içinde gizlice insanlara götürür.
Zeus, insanlardan ve Prometheus’tan intikamn almak için Hephaistos’a bir kadn yaratmasn,
balç yourup Pandora’y 8 biçimlendirmesini buyurur. Prometheus böylesi bir armaan geri
çevirecek kadar kurnaz olduu için bu kadn, kardei Epimetheus’a 9 gönderilir. Prometheus’un
bilge ve kurnaz olmasna karn, kardei Epimetheus aptal ve ihtiyatszd. Prometheus,
“Zeus’tan armaan alma sakn” demiti ona; “alrsan, ölümlüleri derde sokarsn.” Dinlemedi
Epimetheus, dayanamad Pandora’nn güzelliine, evlendi onunla. Ne var ki açnca yannda
getirdii, Zeus’un kendisine armaan ettii esrarl kutunun kapan, merakl Pandora, dald
insanlara aclarla dertler. Tam umut da çkp gitmek üzereydi ki, kapatt Pandora kutuyu. Kapa
açlan dert kutusundan, bir tek umut kalmt dar çkmadk. 10
Prometheus’un cezasna gelince, onu da kollarndan ve bacaklarndan boyunu iki kat
aan bir sütuna zincirle balatr. Her gün bir kartal gelip Prometheus’un karacierini yiyecek,
karacier gece tekrar oluacak, kartal ertesi gün gelip tekrar yiyecek ve bu sonsuza dek
sürecektir.
Demek oluyor ki, Titanlar soyundan gelen Prometheus, insan soyu ile çok yakn ilikisi
olan bir mitolojik kimlik; öyküsü ise özellikle mensubu olduu aile itibaryla Yunan tanrlarna
ve yerleik düzenine kar bir bakaldr geleneinin hazr bir fikri olmutur. Bu da aada
anlatlaca üzere antikçalardan bugüne birçok sanatçy derinden etkileyerek onlarn farkl
yorumlarn ateleyen birer simgeye dönümütür. Açalm düüncemizi.
Prometheus mitosunda kullanlan sembolik dilin -Efsaneye göre tanrlarn dandan
ald atele insanlarn gelimesine, ilerlemesine önayak olmann- sanatçlar tarafndan farkl
yorumlanmasna daha antikçada balanmtr.
Oswyn Murray’n dikkat çektii üzere, sviçreli ünlü sanat ve kültür tarihçisi Jacob
Burckhardt (1818-1897), 1872 ylnda yaymlad “Griechische Kulturgeschichte” adl
almlardr, akldan yana üstündürler ve bu üstünlükleriyle övünüp Zeus’a kar gelmeye yeltenirler. Akl gücüyse
Zeus’un tekelindedir, o bu güçle ele geçirmitir dünya egemenliini (Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, 215). 8 Pandora (Πανδρα): Zeus’un emri üzerine, bütün tanrlarn yardmyla, Hephaistos ile Athena tarafndan yaratld.
Tanrlardan her biri onu bir nitelikle donatt. Böylece, o, güzellik, zarafet, el becerisi, ikna gücü, vs. kazand.
Gelgelelim Hermes, onun yüreine yalan ve düzenbazl yerletirdi. Hephaistos, Pandora’y ölümsüz tanrlarn
suretinde ekillendirmiti. Zeus, onu, Prometheus sayesinde tanrsal atei ele geçirmi olan insan soyunu
cezalandrmakta kullanmak istiyordu. Bütün tanrlarn, insanlara mutsuz olsunlar diye sunduklar bir armaand bu
(ve ismi de böylece oluur; “Tanrlarn Hediyesi”). Bkz., Grimal, 1997: 602-603; Carpenter, 2002: 76; Can, 1970: 15-
16. 9 Epimetheus (πιμηθες): Iapetos ile Okeanos kz Klymene’nin ya da Asia’nn dört çocuundan biri. Titanlar
soyundandr. Atlas, Menoitios ve Prometheus’un kardeidir. Kendisinin tam ztt olan Prometheus’la birlikte bir çift
olutururlar. Zeus, becerikli Prometheus’u aldatmak için, bu durumdan yararland. Prometheus, tanry iki kez alt
ettii zaman, erkek kardeini, Zeus’tan en küçük bir armaan bile almaktan menetmiti. Ama Zeus, Hermes
araclyla, Pandora’y armaan ettii zaman Epimetheus (yarm akll ya da sonradan aykan) dayanamad ve
böylece insanln mutsuzluklarnn sorumlusu oldu. Epimetheus’un Pandora’dan Pyrra adnda bir kz çocuu
dünyaya geldi. Bu kz, daha sonra, Deukalion’un kars oldu. Bkz., Grimal, 1997: 174-175. 10
Cömert, 1999: 22.
eserinde mitosun eski Yunan medeniyetine varolu ruhunu verdiini, hatta mitosun erken
Arkaik Dönem’de (.Ö. 8. ve 7. y.y.) ortaya çkm en önemli iki yazl kaynann da Homeros
ve Hesiodos olduklarn itiraf etmitir. Burckhardt’n bu deerlendirmesi su götürmez bir
gerçektir. Onlarla her ne kadar iki ayr ça, iki ayr dünya, iki ayr insan görüü daha ileri
giderek iki ayr snf çkyor olsa da karmza; özetle diyebiliriz ki, onlar eski Yunan yaznnn
ilk iki ozandrlar. Kendilerinden önce yazl yapt brakm baka mitos yaratclar yoktur.
Sonuçta Homeros ve Hesiodos, aradan uzun zaman geçmi olsa da Bat yaznn kaynanda hala
iki ulu ad olarak yer almaktadrlar.
Yukarda anlan bu iki ozandan gerçi Prometheus’un Homeros destanlarnda ad
geçmez, ama ondan yaklak bir yüzyl sonra yaayan Hesiodos’un 11
iki büyük iirinde ilk kez
çkar karmza Prometheus. Yani Hesiodos Prometheus ve öyküsüne hem “Tanrlarn
Douu”nda (Theogonia [Θεογονα]) hem de “ler ve Günler” de (Erga kai Hemerai [ργα
κα μραι]) önemli bir yer ayrr: Theogonia’da Iapetos soyunun serüvenleri 109 dize (507-
616); Erga kai Hemerai’da ise Prometheus - Pandora mitosu hemen eserin banda 63 dize (42-
105) tutmaktadr. Demek ki, ozan, Prometheus ile ilgili iki öykü anlatr bizlere: lk öyküde
ölümsüz tanrlarla ölümlü insanlarn bir gün Mekone’de 12
çatt zamanlarda, Prometheus da
Prometheus’a dümütü. Kurnaz Titan, hayvann etinin en güzel parçalarn ayrd. Gösterisiz
olsun diye üstünü deri ile örttü. Dier tarafa hayvann kemiklerini yd, bunun üstüne de
dikkati çeksin diye yal parçalar koydu. Tabiatyla Zeus daha iyi ve yal görünen ikinci ksm
ald, yal bir iki parçay yiyince beyaz kemikler ortaya çkt. O zaman ba tanr müthi kzd ve
söndürülmesi güç ateten bahtsz insanlar mahrum etti. 13
Fakat Iapetos’un yaman olu bir oyun daha ederek narteks içinde Olympos’tan atei
çalar ve tekrar ölümlülere getirir. Bundan sonra olanlar Hesiodos öyle anlatr:
“Ve bulutlarda gümbürdeyen Zeus Ve hemen, kazandklar atee karlk,
En derin yerinden yaraland ve kzd Bir bela yaratt insanoullarna.
Görünce ölümlü insanlarn arasnda Ünlü topal Hephaistos Zeus’un buyruuyla
Atein yandn prl prl Kz olan kz bir varlk yaratt.” 14
Burada, Prometheus ile Pandora mitoslarnn kesitii görülmektedir. Zeus,
Prometheus’a kzm; niçin kzm? Kendisini aldatt diye. Oysa Tanrlar aldatlmaya hiç
gelemiyorlar, aldatmay baaranlar da korkunç cezalara çarptryorlar, örnein Tantalos,
Sisyphos… vb. 15
Bu yüzden insanlara atei vermez olmu. Prometheus da atei tanrlardan çalp
11 Hesiodos (σοδος): Ö. yak. 700; Askra’l (Boiotia) ozan; Hellen Arkaik çann Homeros’tan sonra en önemli
epik yazar. Homeros destanlar örneine göre kaleme ald balca eserleri, “ler ve Günler” (Erga kai Hemerai
[ργα κα μραι]) ve “Tanrlarn Douu”dur (Theogonia [Θεογονα]). Çiftçilik, ticaret, gemicilik, ev ileri gibi
konularda bilgiler veren “ler ve Günler” sayesinde Arkaik Ça bamsz küçük çiftçisinin yaamna ilikin önemli
ipuçlar elde edilmektedir. Hesiodos, “Homeros dini” konusundaki bilgilerimiz bakmndan çok önemli olan
“Theogonia” adl eserinde ise Hellen tanrlar dünyasn jenealojik bakmdan sistematize etmitir. Hesiodos’un
eserlerine ilikin elyazmalarnn en eskisi 9. yüzyla aittir (plikçiolu, 1997: 359). Hesiodos’un hayat ve eserleri
konusunda daha fazla bilgi için bkz., Hesiodos Eseri ve Kaynaklar. 12Mekone: Argolis yöresinde Korinthos’un biraz batsnda Sikyon kentinin bir baka addr. Kentteki
çatmann nedeni için bkz. Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, 29. 13
Can, 1970: 15. 14
Hesiodos, Theogonia, 121, dizeler: 570 vd. 15 Tantalos için bkz., Grimal, 1997:759-760; Sisyphos için ise bkz., Grimal, 1997: 739-740.
insanlara götürmü. Bu eyleme kar Zeus da ikinci kez insanlar cezalandryor; kadn belasn
saryor balarna. Ksacas, Iapetosolu Prometheus, bu bölümde hem insanlarn koruyucusu
hem de onlarn felaketlerinin ba sebebi olarak gösterilmitir.
Ozann Prometheus ile ilgili ikinci öyküsüne gelince; Zeus, Prometheus’tan intikamn
bir baka ekilde almaktadr: Kollar zincirlerle yalçn kayalara balanm vaziyettedir.
Karacieri dar çkm, vahi bir kartal tarafndan her gün parçalanmaktadr.
“Cin fikirli Prometheus’a gelince, Zeus Sonra bir kartal sald üstüne gergin kanatl;
Çözülmez zincirlere vurdu onu, Ölümsüz karacierini yiyordu kartal,
Boyunu iki kat aan bir sütuna balad. Ve karacier geceleri büyüyordu yeniden” 16
Hesiodos’un her iki eserinde de anlatlan bu öykülerden yola çkldnda
Prometheus’un insanolunun yeryüzündeki kaderi ile en kolay biçimde ilikilendirilebilecei
figür olduu görülmektedir. Sonuçta Zeus – Prometheus kavgasnn dile getirildii her iki
eserde de anlald üzere özetle diyebiliriz ki; kurnaz, sivri akll ve tanrlar düzenine boyun
emeyen Prometheus bir ayaklanmann, bir direnmenin simgesi olarak dikilmekte karmza.
Prometheus öyküsünden etkilenen antikça sanatçlarndan biri de Hesiodos’tan
yaklak iki yüzyl sonra yaayan eski Yunan tragedya airi Aiskhylos’tur. 17
Besbelli ki,
Aiskhylos iki yüzyl arayla izlemektedir ilkçan büyük ozan Hesiodos’u, ama çok farkl bir
Prometheus imgesiyle onu izledii de su götürmez bir gerçektir: Aiskhylos’ta Prometheus, artk
insanda akln ve bilinçlenmenin önünü açm, özgürlüün simgesi olmutur. 18
Aiskhylos, “Zincire Vurulmu Prometheus” 19
un yazardr: ad “önceden gören”
anlamna gelen Prometheus, Aiskhylos’a göre Klymene’nin deil baka bir ad Themis 20
yani
Yasa Tanrças’nn oludur. Prometheus bir kâhindir ve Gaia, Kronos’a nasl devrileceini
haber verdiyse, Prometheus da Zeus’un bir gün tahtndan düeceini bilir. Bu bilgiden edindii
16 Hesiodos, Theogonia, 122 (Dizeler: 520 vd.). 17 Aiskhylos (Ασχλος): Ö. 525-456; Yaptlar günümüze kalan en eski Yunan tragedya ozan. Atina yaknlarnda,
Eleusis’te dodu. Soylu bir aileden geliyor. Gençliinde Atina’da tiranlk yönetiminin sonuna, olgunluk çanda
demokrasinin gelimesine tanklk etti. Pers Savalar’na katld, Ö. 490’da Marathon ve büyük olaslkla Ö. 480’de
(Persler’de anlatt) Salamis savalarnda çarpt. Tiran I. Heieron’un çars üzerine birkaç kez Syrakusai’ya gitti.
Sicilya’da Gela’da öldü. Ölümünden ksa bir süre sonra, her kim onun oyunlarn sahnelemek isterse ona “bir koro
salanmas” karara balanarak esiz bir biçimde onurlandrld. Euphorion adnda bir olu vard, o da babas gibi
tragedya ozanyd. Aiskhylos, ilk büyük tragedya ozandr. O zamana kadar koro ile tek aktör arasna sürüp giden
oyuna ikinci aktörü katarak “diyalog”u, böylece gerçek tiyatroyu kurmutur. 90 kadar oyun yazm, bunlardan yalnz
yedi tanesi korunabilmitir. Persler (Persai [Πρςαι]), Thebai’ye Kar Yediler (Hepta epi Thebas [πτ π Θβας]),
Yakarclar (Hiketides [κτιδες]), Oresteia üçlemesi (Oresteia [ρστεια]): Agamemnon (Agamemnon
[γαμμνων]), Khoephoroi (Khoephoroi [Χοηφροι]) ve Eumenides (Eumenides [Εμενδες]), Zincire Vurulmu
Prometheus (Prometheus Desmotes [Προμηθες Δεσμτης]) Daha fazla bilgi için bkz. Oxford Antikça Sözlüü, 23-
24. 18 Aiskhylos’un tragedyasnda Mekone ve kurban töresinden söz yoktur, ayrca Pandora ve atee karlk ba tanrnn
kadn bela olarak insanlara yollamas diye bir konum da yoktur. Tanr-insan çatmas çok daha düünsel bir anlamda
yorumlanr, ama Hesiodos’un Mekone’deki “zamanlar” diye and güne atf vardr. Bkz., Hesiodos Eseri ve
Kaynaklar, 30. 19 Yunanca ad Προμηθες Δεσμτης yani Zincire Vurulmu Prometheus’tur. Aiskhylos, Prometheus konusunu üç
tragedyada ilemitir: Zincire Vurulmu Prometheus (Prometheus Desmotes), bu üçlüün birinci ve tek elimize geçen
piyesidir. Öbür ikisi yitirilmi, yalnz adlar kalmtr: Birinin “Kurtulmu Prometheus” (Prometheus Lyomenoss),
öbürünün “Ate Tayan Prometheus” (Prometheus Pyrphoros) olduu bir oyun listesinde yazldr. Bkz., Aiskhylos,
Zincire Vurulmu Prometheus, 5. 20 Themis (Θμις) Titanlar soyuna mensup Yasa Tanrças. Ouranos ile Gaia’nn kz ve Titanidlerin kz kardei. Ezeli
ve ebedi yasalarn tanrças olarak, Zeus’un tanrsal eleri arasnda yer alr ve bunlarn Metis’ten sonra ikincisidir.
Bkz., Grimal, 1997: 784.
üstünlükle de Prometheus, Zeus’u sürekli bir kukunun basks altnda tutar. Zincire Vurulmu
Prometheus tragedyasnn ekseni olan bu tema, aslnda Hesiodos’ta da sezilir. Ancak Aiskhylos,
Zeus–Prometheus kavgasn bambaka bir motif üstüne kurmutur: Prometheus, burada
kendisini tanrlar topluluundan kovulmu sonsuza dek sürecek ei görülmedik korkunç bir
cezaya katlanmak zorunda olan biri olarak tantmaktadr. Bir baka deyile, Prometheus, atei
tanrlardan çalm ve insanlara vermi, tanrlarn kurmu olduu düzene kar geldii için de
Zeus tarafndan çok merhametli Hephaistos’a uaklar olan Kratos (Güç) ve Bia’nn (iddet)
gözetiminde zincirlettirilmitir. Titan, insanlarn yerletii bütün topraklardan çok uzak, skit
çölünde bir kaya duvara, hem de Zeus’un “zorbaln” kabule raz oluncaya kadar çivilenir. 21
Tragedyay açan çarpc sahne budur. Prometheus cellâtlarnn karsnda tek söz
söylemez. Nasl olur bu? Aiskhylos, kukusuz Prometheus’un tanrlarn ayrcal “atei”
çalarak ar bir suç ilemi olduunu bilmektedir. 22
Bu efsaneyle, Aiskhylos’u trajik bir iç
sknts basar. Dünya’daki düzenin hâkimi ve destei Zeus’a –adil bir Zeus’a- inancnn
sarsldn duyumsar. Fakat dosdoru bakmaya karar verdii konunun güç yanlar gözünden
kaçmaz. Tüm tragedyasn Zeus’a kar yazar. 23
Aiskhylos’un öbür yaptlarnda insanlk ve
toplum için olumlu bir güç olarak beliren ba tanr Zeus’un bu oyunda Atina’daki tiranlk
çann zorbalarn anmsatacak biçimde betimlenmesi, ozann din ve ahlak görüünde bir
tutarszlk gibi deerlendirilmitir. Ancak, günümüze kalan parçalarndan anlaldna göre
Zincire Vurulmu Prometheus’u izleyen ikinci oyunda cezalandrlan Prometheus, otuz bin
yllk bir süre sonra yeryüzüne çkarlr ve Zeus’un izniyle Herakles tarafndan zincirleri
çözülerek serbest braklr.
Özetle diyebiliriz ki, Aiskhylos’un eserinde iyilik ve insan sever Prometheus’un atei
Zeus’tan çalarak insanlara getirmesi konu edilir. Prometheus, insan severlikte arya kaçm,
Zeus’un kurulu düzenini çinemi ve bu yüzden cezalandrlmtr. 24
Prometheus, insan
severlikte olduu gibi akln kullanmak konusunda da ölçüsüzlük göstermitir. Ve Prometheus,
ölçüsüzlüünün bana açaca belalar bilmekte, bunlarn kaçnlmaz olduuna, kadere kar
konulamayacana da inanmaktadr. Ksacas; eserde Prometheus akln, Zeus ise gücün bir
sembolü olarak sunulmakta ve Prometheus akl konusunda Zeus ise güç konusunda ölçüyü
kaçrmlardr. Sonuçta eser, akl ve güç gibi olumlu kavramlarn bile ölçüsüzce
kullanldklarnda insanlarn bana ne kadar büyük belalar açabileceini göstermektedir.
Yine eserin bir dier önemli özellii de Prometheus ile Zeus figürlerinin birbirlerine
muhtaç gibi gösterilmekte olmasdr. Yukarda ad “önceden gören” anlamna gelen
Prometheus’un bir kâhin olduunu ve bu bilgiden edindii üstünlükle de Zeus’u sürekli bir
kukunun basks altnda tuttuundan söz etmitik. te Prometheus bu özellii 25
sayesinde
Zeus’un geleceiyle ilgili çok önemli bir sr bilmektedir. Yani ba tanrnn kim tarafndan ve ne
zaman tahttan indirilecei bilgisine sahiptir. 26
Dolaysyla Zeus, bu srr edinemedii takdirde
tahtn kaçnlmaz biçimde kaybedecektir. Besbelli ki bu yüzden Prometheus ile ibirlii
21 Bkz., Aiskhylos, Zincire Vurulmu Prometheus, 39 vd. 22 Prometheus da atei insanlara getirirken kararl ve tam bir bilinç tutarl içinde bir eylemde bulunmu, yaptn
isteyerek bilinçli yapmtr. Bkz., Aiskhylos, Zincire Vurulmu Prometheus, 45 (Dizeler:100-110). 23 Bonnard, 2004a: 199 vd. 24 Aiskhylos, Zincire Vurulmu Prometheus, 40 (Dizeler: 29-30), 63 (Dizeler: 507-508), 64-65 (Dizeler: 542-543). 25Prometheus’un bu özellii, Kral Inakhos’un kz Io ile karlamasnda belli olmaktadr. Bkz., Aiskhylos, Zincire
Vurulmu Prometheus, 82, (Dizeler: 908-910). 26 Aiskhylos, Zincire Vurulmu Prometheus, 84 (Dizeler: 955-959).
yapmas kaçnlmazdr. Ancak ne yazk ki eser özlemi duyulan bu uzlama gerçeklemeden
sona erer.
Prometheus mitosunda kullanlan sembolik dilden –Prometheus’un insann
yaradlndaki rolünden- antikçada yararlanan isimlerden biri de idealist felsefenin kurucusu
ve en büyük Yunan düzyaz yazarlarndan biri olan ünlü Yunan filozofu Platon’dur. 27
Prometheus, Platon’un “Akademia” y (καδεμα) kurduktan sonra yazd yaptlardan biri olan
“Protagoras” (Προταγρας) adl eserinde kardei Epimetheus ile birlikte canllarn yaradlyla
ilikilendirilir. Platon bu gençlik dönemi eserinde olanlar öyle anlatr: “Tanrlarn var
olduklar, ölümlülerin henüz türemedikleri zamanlard. Bunlarn yaratlmalar için mukadder
olan an gelince, tanrlar toprak, ate ve bunlara biçim veriyorlard. Ia kavuturacaklar an
yaklanca tanrlar her birine lüzumlu olan güçlerin de gereince datlmasn Prometheus’la
Epimetheus’a braktlar. Epimetheus, Prometheus’tan datma iinin kendisine verilmesini
istedi. Bitirince bir kere de sen gözden geçirirsin dedi. Müsaadeyi alnca ie koyuldu.” 28
Fakat ince düünemeyen Epimetheus, datma iinde hata yapm ve farkna varmadan
elindeki tüm güçleri hayvanlara harcam. 29
te Epimetheus, tam böyle skm bir
durumdayken Prometheus datma iini görmeye geliyor. Bütün hayvanlarn gayet iyi
donatldn, yalnz insann yalnayak, örtüsüz, silahsz bir halde çrlçplak olduunu görüyor.
Ama insann topraktan çkp a kavuaca gün de gelip çatmt. 30
Ne yazk ki insan, tabiatn
en aciz mahlûku idi. Çplakt, kendisini koruyacak hiçbir eye sahip deildi. Fil gibi kuvvetli
hortumu, aslan gibi pençesi, ku gibi kanad, at gibi koacak bacaklar yoktu. Daha douta
straplar, üzüntüler, bir takm ihtiyaçlar onun yakasna yapyordu. lk insanlar çi meyvelerle,
kanl etlerle besleniyorlard. Elbise yerine bitkilerin yapraklarna sarlyorlard. Atein
faydalarn bilmeden kendilerini günesiz oyuklarda saklyorlar, derin maaralarn içine
hayvanlar gibi sürünerek giriyorlar ve geceyi orada geçiriyorlard. 31
Bu duruma üzülen
Prometheus, insanlar daha iyi bir ekilde yaatabilmek, kendilerini vahi hayvanlara kar tesirli
silahlarla koruyabilmek için onlara madenleri ilemeyi öretmeyi ve atei vermeyi düündü.
Hephaistos ile Athena’nn sanatlar bilgisini ve atei çalar –çünkü ate olmadan sanat bilgisi hem
olmaz hem de bir ie yaramaz- sonra da onu insana armaan eder. 32
O günden beri insanlar atein yardmyla daha iyi yaamaya baladlar. Yiyeceklerini
piiriyorlar, souk havalarda snyorlar, karanlk maaralarda çral odunlar yakarak
birbirlerinin yüzlerini görüyorlard. Fakat henüz ehir kurulmamt ve dank halde
yayorlard. Bunun için çok kuvvetli olan vahi hayvanlar onlar hep öldürüyorlard, çünkü
sanatlar ancak kendilerini beslemeye yetecek kadard. Gerçi kendilerini korumak için
birlemeye ve ehirler kurmaya yelteniyorlard. Ama birletiler mi devlet sanatn bilmedikleri
için birbirleriyle didierek dalmaya balyorlar, hayvanlar da onlar yine öldürüyorlard. 33
27
Platon (των): Ö. 427-347. Asl ad Aristokles, Türkçede Eflatun da denilmektedir. Platon, kökenini eski Atina
krallarndan Kodros’a dayandran soylu bir aileden gelir. Yaam ve yaptlar Sokrates’in yaam ile ölüm biçiminden
olaanüstü etkilendiini göstermektedir. Önceleri iir yazyordu ama Ö. 470 dolaylarnda Sokrates ile karlatktan
sonra felsefeye yöneldi. Platon’un hayat ve eserleri hakknda daha detayl bilgi için bkz., Oxford Antikça Sözlüü,
745-749. 28
Platon, Protagoras, 321c. 31
Can, 1970: 10-11. 32
Platon, Protagoras, 321d-e. 33
Platon, Protagoras, 322b.
Ksacas devlet bilgisi yoktu. Bu bilgi Zeus’ta idi. Bu durumdan endielenen Zeus, ehirlerde
düzen insanlar arasnda da dostluk kurmak için Hermes’i insanlara en yüce deerler olan
“adalet”, “sayg” gibi erdemleri eit ekilde datmas için gönderir. 34
Görüldüü üzere Platon’un anlatt bu öykü ilginçtir. Aiskhylos’a göre daha farkl olsa
da Platon’da da Prometheus’un insann yaradlndaki rolü belirgindir.
Platon’un bir dier eseri olan insani düzeyde iyi bir yönetimin ilkelerini ve temellerini
ortaya koyduu “Devlet Adam”nda (Politikos [Πολιτικς]) 35
ise Prometheus figürü, insana
Platon eserinde bugünkü insan hayatnn gelimesine yarayan her eyin –Prometheus atei,
Hephaistos ile birlikte Athena sanatlar, öbürleri de tohumlar ve bitkileri- insana verilmi
olduunu söyler. 36
Demek ki, Genç Sokrates ile Yabanc arasnda geçen ilgili diyalogda daha
önce tamamen tanrlara muhtaç ekilde yaayan insanlar artk içlerinde Prometheus’un da
bulunduu tanr(ça)lar tarafndan kendilerine verilen ate, sanat, tohum 37
ve bitkilerle kendi
kendilerinin hâkimi olabilecek duruma gelmilerdir.
Prometheus ve mitosu Latin dünyasnda ve bu dünyann mirasn devralan Bat
kültüründe de önemli bir rol oynamtr. imdi bunlar ksaca gözden geçirelim:
Romal ünlü hatip, düünür ve devlet adam Marcus Tullius Cicero 38
(Ö. 106-43),
Tartmalar) 39
hareketle onu kahramanca direniin sembolü olarak yorumlamtr. Gaius Valerius Catullus 41
(Ö. yak., 84-54) ve elegeia ozan Sextus Propertius 42
(Ö. yak., 50-16) ve Quintus Horatius
Flaccus’ 43
a (Ö. 65-8) gelince; her üç Romal ozan da Iapetos’un yaman olu Prometheus’u
insann yaratcs olarak görmülerdir. 44
Bu malzemeyi konu alan bir baka air de Augustus
ça iirinin son önemli temsilcisi saylan Publius Ovidius Naso 45
(Ö. 43-S. 17) idi. Ama o
34
Platon, Protagoras, 322c-d. 35
Devlet Adam; Platon’un siyaset ve hukuk felsefesini ortaya koyduu üç temel diyalogdan biridir.
“Devlet” ve “Yasalar” diyaloglar ile birlikte bir üçlü meydana getirir. Bu üçlünün tam ortasnda bulunan
“Devlet Adam” siyaset felsefesi açsndan “gökyüzünden yeryüzüne indirilmi bir felsefe” anlayn
temsil eder. Bkz., Platon, Devlet Adam,Çada Matbaaclk, 1998. 36
Platon, Devlet Adam, 42 (274c). 37
Bkz., Çataloluk 2014. 38
Yazarn hayat ve eserleri hakknda detayl bilgi için bkz., Erim, 1986: 85-96. 39
Ö. 45’te balayp 44’te tamamlanan Tusculanae disputationes (5 kitap), hayali bir konumadr.
Cicero’nun Tusculum’daki villasnda geçer. lenen konular olgun bir kimsenin ölüme kar duyduu
küçümseme, acya dayankll veya önemsememesi ve en son erdemin kendi bana mutlulua yetecei
düünceleridir. Bu stoik bir görütür. Roma tarihinden ve Latin iirlerinden alnan örneklerle bu eser çok
ilgi çekici olmutur (Erim, 1986: 94). 40
Cicero, Tusculanae disputationes II.10. 41
Ozann hayat ve eserleri hakknda detayl bilgi için bkz., Erim, 1986: 79-84.. 42
Propertius’un hayat ve iirleri hakknda detayl bilgi için bkz., Erim, 1986: 159-162. 43
Horatius’un yaamn oldukça iyi biliyoruz. Horatius’un Suetonius tarafndan yazlm (Horatius’un eski
el yazmas metinlerinde bulunan) bir yaam öyküsü bulunduu gibi, doum ve ölüm tarihlerini
Hieronymus da vermektedir. Kendi iirleri bu konuda daha önemli bilgi verir. Daha detayl bilgi için bkz.,
Erim, 1986: 143-153. 44
Bkz., Dougherty, 2006: 17. 45
Romal ozan, 20 Mart’ta Roma’nn dousunda Apenninler’de bir ovada dodu. Kendi yazd iirlerden
birinde (Tristia IV.10) yaamnn öyküsünü anlatr. Ozann hayat ve yaptlar hakknda detayl bilgi için
bkz., Erim, 1986: 162-170.
daha da ileri gitmi ve Metamorphoses 46
(Dönüümler) adl eserini yazmaya girimi. Bu eserde
Ovidius o zamanki airlerin elinin altnda bulunan malzeme stokundan en iyi biçimde
yararlanm. öyle ki; mitolojinin anlatt eski söylencelere okumu snflar artk inanmyordu.
Üstelik bunlar olduu gibi anlatlrsa okuyucularn ilgisini çekmeyecek kadar da bilinen
eylerdi. Ama onlar ksaca, ilgi çekecek yeni bir biçimde büyük bir sanat ustal ve incelii ile
anlatmak edebi deeri ve yetenei yüksek bir airin ele alp üstesinden gelebilecei bir iti.
Mitolojik kiiler Ovidius zamannda artk duvar hallarna ilenen resimler haline gelmiti sanki.
Ovidius onlar canlandrp konuturdu, hem de çok zekice, çok deiik bir yol bularak
konuturdu. Böylece Ovidius bütün airlik ustaln ortaya dökebilmitir. Örnein Prometheus
ile ilgili olarak eserinde onun insanlar yamur suyu ile topra kartrarak biçimlendirdiini ve
onlar yüce tanrlara benzer kldn, bu ekilde dier tüm canllarn yüzleri yere doru bakt
halde insann dimdik göklere, yldzlara baktn söyler. 47
Çünkü Prometheus, insan türünü
seçkin bir tür klacak nitelikleri salamaya çalmtr.
Ovidius bir öykülemeci ve Yunan ve Roma mitolojisinde klavuz olarak kendisinden
sonra gelen Roma yazarlarn çok etkilemi bir ozandr. Yaptlar bütün Ortaça boyunca,
okundu, alntland, uyarland. Rönesans döneminin en gözde Latin ozanyd. Yaptlar defalarca
çeitli dillere çevrildi. Ayn ekilde eserine katkda bulunan etkilendii Prometheus figürü ve
mitosu da yüzyllar boyunca ressamlara, müzisyenlere, airlere, heykeltralara hatta bilim
adamlarna ilham kayna olmutur. 48
Bu balamda görünüe baklrsa özünü asl bu mitolojik hikâyenin oluturduu
örneklerin hem sayca çokluu hem de çalmamzn amac nedeniyle burada hepsini ayrntl
46
hale sokmutur, heksametron ölçüsüne yeni bir özellik kazandrmtr. te bu haliyle heksametron daha
sonraki yüzyllarda ve hatta son çalarda birçok airler tarafndan da kullanlmtr. 47
Ovidius, Metamorphoses, 1.82-88. 48
Alman klasik müzik bestecisi Ludwig van Beethoven (1770-1827) tarafndan 1801’de bestelenen “Die
Geschöpfe des Prometheus” (Prometheus’un Yaratklar) bale müzii, dorudan efsaneyi konu alm
hatta bal bile efsaneyle balantldr. Ayrca ngiliz yaznnn ve Romantik Dönem’in en önemli
airlerinden biri olan Percy Bysshe Shelley (1792-1822), 1819’da kaleme ald “Prometheus Unbound”
(Zincirlerinden Kurtulmu Prometheus) adl lirik dramnda kahramann ac yoluyla ahlaki olgunlua
erimesini salar; intikam almaktan vazgeçen Prometheus, bu olgunluu sayesinde Zeus’un keyfi
hükümdarlna son verip insanla kurtuluu baheder. Shelley’nin eserinde Prometheus’un insanln
kurtarcs olarak çarmha gerilen Hz. sa ile olan benzerlii de hissedilir. 1947 Nobel ödüllü Fransz
roman ve deneme yazar Andre Gide (1869-1951) yergi tarzndaki “Le Promethee mal enchaine” (Zincire
Gevek Vurulmu Prometheus) eserinde mitosu satirik bir parodiye çevirir: Oyun kahraman, herkesin
kendi kiisel kartalna ihtiyac olduunu söyler ve nihayet kendi kartaln yer.(Bkz., Dougherty, 2006: 90
vd.; Fink, 2004: 367).
Prometheus mitosunu tanmak açsndan antik Yunan sanat da zengin bir kaynak oluturmaktadr.
Sparta’dan bir fildii eserde ve Girit’ten bir gemmann üzerinde yer alan Prometheus’un cezaya
çarptrlma sahnesine ait betimler, 7. yüzyln ikinci yarsna dek uzanr. Her ikisinde de büyükçe bir ku,
bal duran adama saldrmaktadr. 550’lere tarihlenen bir Lakonia kâsesinde ise ku yine saldrrken ayn
sahnede, omuzlarnn üstünde iri bir kaya parçasn tayan kardei Atlas da bulunmaktadr. 5. yüzyln
sonlarna tarihlenen az sayda Attika vazosunda Prometheus, belki de bir satirik oyundan esinlenerek
elinde içinde insanoluna getirdii atei saklad bir rezene (ya da eytantersi aac) sap gösterilmitir.
Pandora’nn yaradl, 5. yüzyln ortalarndan hemen önceye tarihlenen birkaç Attika vazosunda
betimlenmitir. Biraz daha sonraya tarihlenen bir vazoda ise Epimetheus, Zeus, Hermes ve Eros’un da
hazr bulunduu bir sahnede Pandora’y alrken görülmektedir. Örnekleri alabildiince çoaltmak
mümkündür. Dier örnekler için bkz., Carpenter, 2002: 76-77; Fink, 2004: 368 ve Dougherty, 2006: 57.
bir ekilde tanmak pek mümkün deildir. Dolaysyla daha önce böyle çalmalar yapm
olanlarn seçimlerini de esas alarak çalmamzn amacna uygun ek bilgi nitelii tayan
aadaki örnekleri burada ksaca vermeyi uygun görmekteyiz.
Prometheus’un alegorik ve tarihsel yorumlarnda antikitenin etkileri Rönesans’n alt
yapsn hazrlayan Ortaçan sonlarnda da karmza çkar. Örnein Rönesans hümanizmi için
oldukça önemli eserlere imza atan talyan yazar ve air Giovanni Boccoccio (1313-1375),
“Genealogiae” (Genealogy of the Pagan Gods) adl eserinde bize iki farkl Prometheus yorumu
yapmaktadr. Birinci yorum Prometheus’un Tanr ile özdeletirildii alegorik yorum; ikincisi
ise Kafkaslarda mutlak bir yalnzlk içinde yldzlarn hareketlerini çözen ve bu bilgileri halkna
öreten Asur Kral’nn kimliini tayan tarihsel yorumdur. 49
Prometheus, XVIII. yüzylda “Aydnlanma” ile birlikte insan onuru ve egemenliinin
simgesi de olmutur. Örnein ayn yüzyln sonlarnda ünlü Alman hezarfen, edebiyatç,
politikac, ressam ve doa bilimcisi Johann Wolfgang von Goethe 50
(1749-1832), iki perdesini
adl iirinde
dorudan efsaneyi konu alm ve hatta iirine balk olarak da seçmitir.
Özetle, Hesiodos’tan Goethe’ye kadar olan bu yorumlar sonucunda, söyleyebiliriz ki;
Zeus aldatlm, insanlarn gözünde küçük düürülmü, gülünç olmu bir tanrdr. Egemenlii
gerçek bir güce dayanmaz, çünkü akl gücü tanrlardan insanlara geçmitir. Devrim üçüncü ve
son devrim olmu bitmitir. nsan kendi gücünün bilincine varm, tanrya kar ayaklanmtr.
Ona isterse tapar, isterse hiçe sayar onu, güçsüz ya da güçlü olduu oranda tapar ya da hiçe
sayar. Tanr, insann elinde bir oyuncaktr, asl tanr, yani asl yaratc, insann kendisidir.
Nitekim Goethe’nin iirinden çkan anlam da budur. Zaten Hesiodos’un öyküsünde
Aiskhylos’un Prometheus’unu giderek Goethe’nin verdii Prometheus yorumunun tohumlarn
bulmaz myz?
Tevfik Fikret’in çalmamza konu olan Promete balkl iiri, ele ald kahraman ve
onun özellikle itibariyle airin Rübâb- ikeste’deki hülyalar içine kapal, âciz insan tipinin tam
zdd olan “Yeni bir insan” fikrine ulatn gösterir 52
. Promete’yi burada yaptmz ekilde
sadece tematik olarak deil, tema, ekil özellikleri, dil ve üslûp açsndan bir incelemeye tâbi
tutan N. Hikmet Polat, iirin “aruzun en hametli, ahenkli” kalplarndan biri olan mef’ûlü
.
Promete’nin muhtevasn incelemeye balamadan önce airini böyle bir iir yazmaya
iten artlardan, içinde bulunduu psikolojiden, duygu ve düüncelerden bahsetmek daha doru
bir yol olacaktr. Fikret’in sosyal bir air olup olmad, sosyal temal gibi görünen iirlerinde
bile tam anlamyla toplum hayatn anlatp anlatmad tartla gelmitir. Bu tartmalar için
verilebilecek cevaplardan birini Serol Teber’in incelemesinde bulmaktayz. Teber, Fikret
49Daha detayl bilgi için bkz., Raggio, 1958: 53 vd. 50Yazarn hayat ve eserleri hakknda detayl bilgi için bkz., Reisinger, 1958. 51Gothe’nin “Prometheus” adl iiri Sabahattin Eyubolu tarafndan Türkçeye çevrilmitir. Bkz., Aiskhylos, Zincire
Vurulmu Prometheus, 29-31. 52 Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret Devir-ahsiyet-Eser, Dergâh Yay., st 1995, s. 170 53 N.Hikmet Polat, “Promete’nin Tahlili”, Yenileme Devri Türk Edebiyatndan Çizgiler, Kurgan Edebiyat, Ankara
2012, s. 143. Ali Ekrem Bolayr da bu iirin vezni için “bunda edid, ulvî, heyecan-amiz, garam-engiz hissiyatmz
tasvir ederiz.” der. a.g.m., s. 144
yaradlndaki sanatçlar/kiiler için “monad” kavramn kullanmaktadr 54
: “Monadlar küçük,
bireysel ya da toplumsal üniteler olmalarna karn ölü deil, canl yaplanmalardr ve bir canl
ayna gibi d dünyay, evreni, toplumu sürekli alglarlar ve yanstrlar. Leibniz’in kansna göre
monad geçmiin birikimini ve gelecein taslan kendinde barndrr. Burada, monadlaa(bile)n
yazar, kendi kendisiyle buluma yolunda –kapsüle olur, ama izole olamaz- d dünyay sürekli
izler ve kendisinde yanstr... Özellikle modernleme sürecinin balamasndan sonra monadlaan
insanlarn temel özelliklerinden biri budur. Tevfik Fikret, bunun, içinde yaad kültür
tarihindeki belki de en somut örneklerinden biridir. Dünyaya kar duyduu kuku/umut,
güvensizlik/ güven, öfke/sevgi ikilemleri arttkça onun monadlamas da kaçnlmaz olmutur.”
Bu cümlelerin nda Fikret’i bir monad olarak kabul edersek onun, kendini toplumdan
soyutlam bir air olduunu söylemek, yanl olacaktr.
Fikret’i Aiyan’da sk sk ziyaret eden arkadalar, stanbul’un merkezinde yaayan
kendileri olduu halde, airin toplumsal ve siyasi olaylar hakknda hepsinden daha fazla bilgi
sahibi olduunu ifade etmilerdir. Fiziken toplumdan uzak; ama toplum için ilerleme isteyen,
refah isteyen, güzellikler isteyen bir “monad”dr Fikret.
Bir taraftan etrafnda yaananlardan haberdar, olaylar ve kiileri gözlemleyen, üzülen,
çaresizlii yaayan Fikret, bu psikoloji içinde kendini çok yalnz hissetmektedir de.
Arkadalarndan Süleyman Nazif’e yazd bir mektupta psikolojisini çok etkileyici kelimelerle,
cümlelerle ortaya koyar 55
: “Koca bir âlem içinde yalnzm Nazif. En samimi arkadalarmn
arasnda sokaa çplak çkm bir adam hissi ile titriyorum; herkesin vicdan kapal, örtülü;
yalnz ben çplak. Herkes hiç olmazda üniformalarla, ne diyeyim, asln örtüyor; herkes
zamann atafatna bürünebiliyor; herkes namuslu geçinerek alçak yaamann kolayn buluyor;
herkes bu alçaklk havas içinde nefes alabilmek için bir kolayla, bir çareye, bir büyüye sahip.
(…) Herkes edepsizlie hak veriyor; bana diyorlar ki: Zaman hakldr, aklldr; sen budalasn.
Allah akna siz öyle yapmayn, siz bari deyiniz ki: Sen budalasn, fakat zaman hakl, akll
deildir.”
Bir insann, toplum içinde kendisini bu kadar yalnz hissetmesi için onun dier
insanlardan farkl özellikleri olmas gerekir. Bu noktada karmza benlik kavram çkyor.
Toplum içinde yaadmza göre günlük hayatn çizilen snrlar içinde kurallara uygun
davranmamz gerekmektedir. Ancak bu kurallara veya geleneklere uyduumuz sürece toplum
içinde bir yerimiz olacaktr. Teber’e göre böyle bir yaam içinde insan “mutlu ya da mutsuz
olduunun farkna varmadan, böyle bir soruyu sorma gereksinimi bile duymadan doal ömrünü
tamamlayabilir.” 56
oluruz. Ama dier taraftan “bu tür geleneksel kültür ortamlarnda benlik oluamaz. Bu hayat
koullarnda insan, cemaatin organik hayatnn içinde eridiinden kendi benliinin, kiiliinin
ayrdna varamaz. Bu hayatn dna çkp, bir tür bakaldrp, kendi yönünü belirleyip
kurallarn koyabilecei, kararl bir yaam sürdürmeye yönelirse boluk, Hiç-lik duygusu ile
birlikte yalnzlar; korku, ac, hüzün, kayg duymaya balar, ama bu duygular da, insann
kendisi olmasnn, benlik bilincinin ortaya çkmasnn önkoulu gibidirler.” 57
54 Serol Teber, Tevfik Fikret’in Melankolik Dünyas Aiyan’daki Kâhin, Okuyan Us Yay., st. 2002, s. 17-18 55 Teber, a.g.e., s. 34 56 Teber, A.g.e., s. 18 57 A.g.e., s. 18
Fikret’in konumuzla balantl olduunu düündüümüz yönüyle ilgili olarak bu ksa
açklamay verdikten sonra Promete iirinde “benlik” sahibi kahramann nasl çizdiini, onun
hangi özelliklerinden bahsettiini irdelemeye çalalm. Mitolojik kahraman olarak
Prometheus’dan bahsedildii satrlardan hatrlanaca üzere Zeus, her eyin iyisini kendisi için
isteyen, kendi dndaki neredeyse tüm varlklar tahakkümü altnda tutmaya çalan ba
Tanr’dr. Kendisi de bir Titan olan Prometheus, cezaya hem de büyük bir cezaya
çarptrlacan bile bile ona kar gelerek, insanlar için yaam kayna olan atei çalar ve onlar
kurtarr.
“…………. esâtyr-i evvelin
Gökden dehâ-y nâr çalan kahramânn…”
.
iirin ilk dizelerinden itibaren airin geçmie deil hâl’e ve gelecee odakland dikkati
çekmektedir. Sadece geçmie özenmek, geçmite yaamak yerine geçmiten ders veya örnek
alarak hâl’i kurtarabilecek, gelecei kurabilecek bir kahramandr istedii ve bu kahraman da
Prometheus’un kiiliinde bulur. Yüzyllar, bin yllar öncesinin kahraman olmasna ramen
Prometheus, Zeus’a kar gelerek atei çalmasyla bir anlamda insanln geleceini
hazrlamtr. Çünkü ate, hayatn devam için olmazsa olmaz unsurlarn banda gelmektedir.
“her dakika .. duy”, “daima düün”,“gör daima” ifadeleri airin bir devamllk istediini,
sadece anlk bir çözümle yetinmeyeceini gösterir bizlere. Duyularn kullanmak suretiyle
görerek, duyarak, düünerek topluma, toplumun geleceine hizmette bulunacak bir kahraman
tipi çizmek ister. Mitolojik kahraman Prometheus ile özdeletirdii, onun yerine koymak
istedii ise “âti-i milletin meçhul elektrikçisi” olarak nitelendirdii biricik olu Halûk’tan
bakas deildir. Fikret’in oluna ne kadar dükün olduu, arkadalar ve çevresi tarafndan
vurgulanmtr; hatta onu yanndan ayrmaya kyamad gibi ifadelerle de karlarz 59
.
Yanndan ayrmaya kyamad olunu, Bat tarz bir eitim alabilmesi amacyla
58 N. Hikmet Polat ad geçen makalesinde niçin Promete isminin dorudan kullanlmadn öyle açkla: “Bat
meneli kelimeleri kullanmak, aruzun zorluklarndandr. Nitekim “Promete” kelimesi aruza uygun deildir. Çünkü
aruzda yan yana üç açk hece kullanlamaz. Bu yüzden Fikret iirinde “Promete yerine onu tarif eden uzun bir ibare
kullanyor.” A.g.m., s. 3 59 Nedret Kuran Burçolu, “Tevfik Fikret’te Yaam ve Sanat”, Bir Muhalif Kimlik Tevfik Fikret (Haz: Bengisu Rona,
Zafer Toprak), Türkiye Bankas Kültür Yay., st. 2007, s. 156. Fikret’in biricik olu Halûk’a çok dükün olduu
pek çok yerde vurgulanm olsa da Talat Sait Halman’n basklar sonucu mektuplara ksa ve çok da doyurucu
cevaplar vermeyen Halûk’un sözlerinden anlald kadaryla baba-oul arasndaki ilikide ciddi baz problemler
vardr. Halûk bu mektuplarn birinde öyle der: “Türkçe, Arapça ve Farsça örenimim cidden pek kt olmutu.
Babamn sanat ve iir yeteneklerine kyasla ben fazla pratik bir insandm. Zannederim, kendi hayatnda gayet önemli
olan eylere ciddi ilgi göstermeye elverili olmaym onu zaman zaman hayal krklna uratmt.” Robert
Kolej’in elektrik ve kalorifer ii için gerekli araçlarn temini ve mühendislik okulunun kurulmas srasnda yardmc
olmas için Michigan Üniversitesi’nden Prof. Dr. John Allen getirilmi, Halûk da kendisine yardmc olmutur.
Bununla ilgili olarak da unlar yazar Halûk: “Bir yl sonra, Prof. Allen Amerika Birleik Devletleri’ne gelip
Michigan Üniversitesine devam etmemi salad. Babam, ilk defa olarak, Prof. Allen’n yönetimi altnda tatminkâr bir
çalma yaptm ve belki de günün birinde bir baltaya sap olabileceimi örenince baz memnuniyet belirtileri
gösterdi!” Doç. Dr. Hikmet Tanyu, Tevfik Fikret ve Din, rfan Yaynevi, st. 1972, s. 326. Halit Ziya da olunun daha
sonraki hayatn görecek kadar yaam olsayd Fikret’in müthi bir strap duyacan düünerek öyle bir yorum
yapar: “… nasihatlerle yola çkard olunun bütün toplayabildiklerini ta ummann öbür tarafna götürüp babasn,
anasn, yurdunu, onun hal ve istikbalini bir tarafa braktn görseydi onu bu yurdun hayatndan o derece tenfir
ettiine ne derin nedametlerle inleyecekti!.. Ah! Babalar, analar.. Fazla sevdikleri çocuklarn korumak için doru
zannettikleri tedbirlerin nasl iflaslarla nihayet bulduunu görmeye mahkûmdurlar. Fikret hiç olmazsa bunu
görmedi.” Halit Ziya Uaklgil, Sanata Dair, Özgür Yay., st. 2014, s. 648.
skoçya/Glasgow’a gönderdiinde Halûk henüz on alt yandadr. Bu kadar genç, d etkilere
duyarl bir yata olunu yurtdna göndermemesi konusundaki uyarlara da kulak asmaz Fikret
ve üç yllna olundan ayrlr. Çünkü Bat medeniyeti ve eitiminin üstünlüüne olan inanc
tamdr 60
Fikret’in Bat hayranln, yeri geldiinde dinini, tarihini inkâr derecesine vardrm
olmas, en çok eletirildii noktalardan biridir. Eref Edib tarafndan hazrlanan ve büyük bir
ksmnda Fikret’in acmaszca eletirildii Penbe Kitap’ta smail Habip’in Teceddüt Tarihi
Edebiyat adl kitabndan Bat hayranlyla ilgili olarak u cümlelere yer verilmitir 61
: “Fikret,
hayat çok defa karanlk ve bedbin telakki ediyordu. Robert Kollejde bu medeniyetin (Garp
medeniyetinin) havasn teneffüs ederek yaad. O ki bizi göremiyordu, Bizans dedii “müteaffin
bataklk”dan baka ceyyid ruhlu, engin kalbli, bakir cevherli bir millet olduundan gafil gibi
idi. Gözlerini yalnz Garp medeniyetine çevirdi. Kendini yalnz beeriyetin ve medeniyetin airi
addetti. Bu duyu, “âti”ye sçray deil, “hal”i duymayt. Medeniyeti insanlarn deil,
milletlerin yaptn aklna getirmiyordu. Oluna hep bu nasihatleri verdi. Bu namelerle
büyüyen o çocuk medeniyetin mal oldu mu bilmiyoruz, fakat bu millet onu kaybetti!..”
Fikret, kendisine yönelik bu tarz eletiriler ne kadar çok yaplm olursa olsun kendi
bildii dorudan amam ve tüm eletirilere, uyarlara ramen Robert Kolej’de öretmenlik
teklifini kabul etmitir. Bunun sebebini 13.4.1910 tarihli Tanin gazetesinde öyle açklar 62
:
“Bana emsalsiz ve hakikaten serazad bir insan hayat ihda ve temin eden o hava-y saf-
hürriyeti teneffüs ettikçe cierlerimde hâlâ bir hafiflik, bir kuvvet ve hayat hissettiimden o ruh-
ârâ tepe ile rabtam bütün bütün kesmek istememitim. Ne kadar hakl olduumu imdi
görüyorum. Bir muhiti gayz ve glzat içinde henüz serbestçe ve insanca i görülemez. Bugün sai
ve irfanm tebdil-i tabiiyet ediyor demektir. Buna dünkü fena hayatmzda çaresiz katlanmtm.
Bugün yine öyle yapmaya bir mecburiyet görüyor ve Kollejin hürriyet-nevâzâne ve
kadriinâsâne açt agu rabete ite sürükleniyorum. Kabahat benim deil. Ben oradan da
size ve insanla hizmet edeceim. Olu anadan ayran eller kahrolsun...”
Ziya Gökalp, Fikret’in Bat medeniyetini doru kavrad düüncesindedir. Ona göre
Fikret, Rönesansmz ikmal etmi, “bize Avrupa medeniyetinin verecei hayat telakkisini
pürüzsüz, saf, nezih bir surette” göstermi bir müceddidimizdir 63
.
Bilindii üzere Prometheus, Yunan mitolojisine ait bir kahramandr. Yukardaki
açklamalardan sonra Fikret’in iirine konu olan kahraman Dou’dan deil de Bat’dan, Bat
medeniyetinin merkezi olarak kabul edilen Yunan medeniyetinden almas, olu Halûk için onu
örnek göstermesi sanrz biraz daha açklk kazanyor. Bat’ya yönelmesinin bir baka sebebi
olarak soyunun Sakz Adas’na bal olduunu da belirtmemiz gerekiyor. Ancak her eye
ramen Prometheus’u oluna ideal kahraman olarak göstermesini sadece Bat hayranl veya
Hristiyanlk kökleriyle açklamann da yeterli olmad görüündeyiz. Bu noktada Fikret’in
hümanist yapsndan da bahsetmemiz gerekmektedir.
Fikret’i pek çok yönden vasat bir air olarak nitelendiren Tanpnar, artlar güzel bir
ekilde deerlendiren Fikret’in “orta çapta bir küçük burjuva airi iken cemiyet için bir nevi
60 Fikret’in Bat hayranl konusunda ayrntl bilgi için bkz. Burçolu, a.g.m., s. 156. 61 Eref Edib, Penbe Kitap Tevfik Fikret’i Be Cepheden Krk Muharririn Tenkidleri, stanbul Asar lmiye
Kütüphanesi Neriyat, st. 1943, s. 38 62 Edib, a.g.e., s. 26 63 Sabiha Zekeriya Sertel, Tevfik Fikret Mehmet Akif Kavgas, Tan Matbaas, st. 1940, s.14
ahlâk ve medeniyet havarisi” olduunu belirtir ve “Halûk’un Defteri ‘ni bitiren (Gökten Yere)
manzumesinde insanolunu (Rabb-i mümkinat) diye anan Fikret, ite insanla olan bu iman ile
büyüktür” deerlendirmesini yapar 64
.
iir, sadece Halûk’u deil, tüm okurlar düünmeye sevk eden bir ifadeyle balar ve
beraberinde bir kyaslamaya gider. Bu kyaslama Fikret’in içinden çkt Dou ile vatann,
milletini içinde görmek istedii Bat arasnda yaplr. Bat, Bat medeniyeti ve Bat insan her
eyiyle semadadr; yani yukardadr; ancak airin de dâhil olduu Dou tam anlamyla
çukurdadr, yani yerden de aadadr. Çukurda bulunmas onun ne kadar acnas, kötü bir
durumda olduunun da göstergesidir. Yukarda bulunanlar gülmekteyken aada tek bana
kalan Fikret’in ahsndaki Dou’nun niçin aladn sorgular ve o da dierleri gibi yukarya
çkmak, gülmek ister.
bulunduu gaflet, tevekkül tutum, uyuukluk devaml bir ekilde ele alnm, iirlerde, roman
veya tiyatrolarda vurgulanmtr. Burada da airin benzer bir tutum içinde olduunu görüyoruz.
Onun gözünden de vatan hastalkldr; onu zayf düüren hasta bir yaps vardr. Onun bu
durumdan kurtulmasn isterken bununla ilgili çok iyimser bir tavrnn olmadn da görüyoruz.
“Bir gün u hastalkl vatan canlanrsa...”
dizesi bize airin çok da ümitli olmadn ifade ediyor. Bunun gerçekleebilmesi yani
hastalkl vatann canlanabilmesi ise nura ve feyze büyük bir özlem duyan milletin geleceinin
meçhul elektrikçisine baldr. Ancak o da gökten atei çalarak insanlarn hayatn kurtaran
kahraman gibi davranrsa, Bat’dan miskinlii gideren, ruhu, benlii, idraki, vücudu canlandran
meyveleri besleyen bütün fikirleri getirebilirse o zaman bu millet de yükselecek, kendine
gülenlerin katna çkabilecektir. air, bunu yapacak kiiyi de önceden uyarma gerei duyar. Bu
kahramann adn, sann kimse bilmeyecektir; yani bu kiinin eline somut bir fayda
geçmeyecektir. Bunu sadece vatan, milleti; ama ondan da öte insanlk için yapacaktr. Çünkü
Prometheus atei sadece kendi insanlar için çalmamtr. Onun bu cesur davran, tüm insanl
kurtarmtr. Elektrikçinin önüne getirdii “meçhul” sfat da onun bir gün hatrlanmayaca
düüncesini vurgulamaktadr.
Fikret, vatann, milletin, gelecein kurtulu çaresi olarak sadece gençlii görmektedir.
Halûk, bir simgedir sadece; onun gibi yetien, yetitirilen bir gençlik, onun özledii gelecei
hazrlayacaktr. Fuat Köprülü, Fikret’in genel hatlaryla ahlâkn, ahlakî yönünü ele ald
eserinde gençlie dair hislerine de yer verir 65
: “Fikret, gençliin ruhunda “kudsiyet duygular”
uyandrmaya, onlar mefkûreci yapmaya çalan bir ahlâk müridi idi; “Dinî terbiye”nin bu
hususta ne esasl bir âmil olduunu nazar itibara almamas ve “maddiye” mesleinin ahlâk
üzerinde ne ykc ve me’um tesirler icra ettiini düünmemesi, üphe yok ki büyük bir
kusurdur. Fakat “Beynelmilliyet” ve “medeniyet” telakkilerine saplanp kalm olan airden
bundan fazlasn beklemek de doru deildi.”
Bilindii üzere Fikret’in, II. Merutiyet’in ilanndan sonra açmay planlad bir Yeni
Mektep projesi vardr. Bu mektebin “kurulmasndan maksat, salam seciyeli gençler
yetitirmektir. Çocuklarn sade hafza ve zekâsn kuvvetlendirmee çalmaktan bir ey çkmaz.
64 Ahmet Hamdi Tanpnar, Tevfik Fikret Hayat, ahsiyeti, iir ve Eserlerinden Parçalar, Semih Lütfi Kitabevi, st.
1944, s. 4,10. 65 Tanyu, a.g.e., s. 143
Çünkü hayatta muvaffakiyet, yani saadetin temini, esasen ahsî kuvvetlerin tevazünü mahsulü
olan kl ve güçlü bir merama, demek salam bir seciyeye malik olmaya baldr. Bu da
ahsiyet unsurlarnn hafza ve zekâ gibi yalnz bir ikisini deil, bu unsurlarn hepsini birden
kuvvetlendirmekle olur. Yeni Mektep, yetitirecei gençleri hâlâ pek muzr olan muhitlerinin
tesirlerinden mümkün olabildii kadar koruyarak ahsî haysiyetlerini, içtimaî ve siyasî vazife ve
haklarn laykyle takdir ve yeni hayatn insan ahsiyetine hürmetten ileri gelen bütün saadetini
hakkyle hissedebilecek derecede ilerletmek, böylece gerek kendilerini yetitiren, gerekse kendi
kuracaklar ailelerle içinde yaayacaklar cemaatler üzerinde hayrl tesirleri görülecek bu
deerli unsurlar vatana hediye etmek emelindedir.” 66
Fikret’in yakn dostlarndan Salih K. Nigâr, onun Yeni Mektep’le ilgili planlarndan,
yetitirmek istedii gençlikten uzun uzadya bahsettikten sonra amacn u cümleyle özetler 67
:
“Milli talim ve terbiye sahasnda Fikret’in balca faaliyet hedefi nurlu ve vicdanl bir gençlik
yetitirmek, onun uurlu yardmyla milli hayatmz yükseltmekti.”
Yeni Mektep planlar da Yeni Zelanda veya Manisa yaknlarndaki çiftlik hayali gibi
tamamlanamaz, gerçekleemez ve bir baka sukut- hayal olur.
Fikret’le ilgili vurgulamamz gereken önemli bir nokta onun her ne kadar pek çok kez
öyle kabul edilmi olsa da ruhunun “bireysel olmann da ötesinde insanln genel durumunu
kapsayan çok daha büyük aclarla yorulmu” olmasdr 68
. Tanpnar da onun eseriyle ilgili
olarak benzer bir ifade kullanr: “Fikret’in eserinden alnabilecek en güzel ders, onun bireysel
hüzünden büyük bir insanlk umuduna doru geçiidir.” 69
Fikret’in iirine Prometheus’u seçmesinin bir baka sebebini de onunla kendisini
özdeletirmi olmasna balayabiliriz. Fikret, gerçek anlamda bir entelektüeldir. Entelektüel
kavramn biraz açalm. Edward Said’e göre “Gerçek entelektüeller en çok, metafizik tutkunun,
çkar gözetmeyen adalet ve hakikat ilkelerinin etkisiyle yozlamay mahkûm ettikleri, zayflar
savunduklar, kusurlu ya da baskc otoriteye meydan okuduklar zaman kendileri olurlar.” 70
Fikret’in hayat hikâyesini dikkatli bir gözle okuduumuzda bu özellikleri kendisinde kolaylkla
bulabiliriz. Fikret’in bu özelliklerini Prometheus ile badatrmak da zor olmayacaktr.
Sözlerinin devamnda Said, gerçek entelektüelin kaza balanp yaklma, sürgüne
gönderilme, çarmha gerilme riskine kar devaml hazr bulunduunu da ifade etmektedir. Bu
noktada Prometheus’u düündüümüzde o, Zeus’un kendisine büyük bir ceza vereceini bile
bile atei çalmak konusunda tereddüt etmemi ve sonucunda bir anlamda çarmha gerilmitir.
Çarmha gerilme hadisesini de farkl bir açdan deerlendirmek gerektiine inanyoruz.
Bilindii ve vurguland üzere Zeus tarafndan elleri ve ayaklarndan kayalklara balanan
Prometheus’a uygun görülen ceza, sabahtan akama kadar bir kartaln gelerek cierini yemesi,
akamdan sabaha kadar da cierinin tamir edilmesi eklinde bir döngüdür. Ancak burada
vurgulamamz gereken asl nokta cezann odak noktas organn karacier olmasdr. Peki, niçin
kartal veya yrtc kular Prometheus’un karacierini parçalamaktadr? Bu sorunun cevabn
bulmaya çalalm:
66 Salih K. Nigâr, Tevfik Fikret nklâp airinin zleri, Kenan Basmevi, st. 1942, s. 64-65 67 Nigâr, a.g.e., s. 113 68 Teber, a.g.e., s. 21 69 Teber, a.g.e., s. 205 70 Edward Said, Sürgün, Marjinal, Yabanc, Ayrnt Yay., st. 2013, s. 23
Fikret’in önemli bir özellii de, dier Servet-i Fünûn sanatçlarnda da gördüümüz gibi
melankolik bir yapda olmasdr. Serol Teber melankolik yap ile sanatkârlk arasndaki
balanty açklamaya yönelik dikkate deer bilgiler vermektedir 71
: “Melankolik mizaçta,
normal koullarda bask altnda tutulan duyarl alglama yetenekleri ve yaratc güçler özgün
koullar altnda serbest kalrlar. Antik Grek düüncesinde, melankoli, bir özel özsu olan kara
safrann belli iç ve d koullarda oluan yine özel bir ruhsal durumu ve buna uygun özel bir
mizac, kiilii imler. Burada kara safra öylesine özel bir durumdadr ki (humor) –çeitli
nedenlerin de etkisi altnda- insan ya hasta olur ya da olaanüstü nitelikli sanatç, düünür,
filozof, kahraman.”
balandn belirtir. “Melan-cholie, kara-safra. Safra ile ruhun birbirlerini etkilemesi sonucu
ruhun kararabileceine ilk deinen –hekimler ya da filozoflar deil- büyük air Homeros’tur.
Homeros’un tespitlerine göre, bu durum çou kez ruhsal bedensel karmaa sonucu ortaya
çkabilir. nsan çldrasya öfkelenir. Bu –kara- öfke, çok kez de tanrlarn ikiyüzlülüünü gören
erdemli kahramanlarda ortaya çkar.” 72
Mitolojide Zeus’un ikiyüzlülüünü, bencilliini gören
Prometheus’tur; Rübâb- ikeste’de ise Tanr’y ikiyüzlülükle, yarattklarna eziyet etmekle
suçlayan Fikret’tir. Her ne kadar Promete iirinde hitap edilen kii Halûk olarak düünülse de
Fikret’in mizacyla mitolojik kahraman Prometheus arasnda benzerlikler bulmak da
mümkündür.
Akln, özgürlüün ve tutkunun simgesi, gelecei önceden gören bilicilerdendir
Prometheus ve yrtc kular, sürekli olarak, “tutkunun ve kara safrann organ karacierini
koparp yerler.” 73
Zeus’un Prometheus’a verdii ceza çok zekicedir; karacieri parçalandnda
ondaki muhalif kimlii ortaya çkartan kara-safra organ ilevini göremeyecek ve böylece
Prometheus, bir daha Zeus’a kar koyamayacaktr.
Promete iirinde dikkat çeken bir düünce de “aktâr- fikret”tir, yani aklla, pozitif
bilimlerle dorudan alaka kurabileceimiz bir ifade. air burada fikir ürünü olan bütün alanlarn
meçhul elektrikçi tarafndan yurda; ama daha genel anlamyla insanla sunulmasn ister.
Çünkü Fikret’in inand ey, Beir Fuat veya Abdullah Cevdet gibi çann pek çok aydnnn
da kabul ettii, “insan akl, bilim, ilerleme düüncesi”dir ve o, insanlarn ancak bu yolla mutlu
olacana inanmtr 74
bahsedilmiti. Platon Prometheus’a biraz farkl bir misyon yüklemitir. Ondaki Prometheus
figürü, insana yeryüzünde yaayabilmesi için gerekli olan sanatlar da baheden bir
kahramandr. Yani Prometheus insanla sadece atei sunmakla kalmaz, onu nasl
kullanacaklarn, sanat nasl meydana getireceklerini de öreten bir kahramandr ayn zamanda.
Fikret de iirinde ruhu, vücudu canlandran meyveleri besleyen her eyi getirmesini isterken bir
açdan bunu da ifade etmek istemi olabilir. Hastalkl vatann canlanmaya ihtiyac vardr; ancak
canlandktan sonra bu canll devam ettirmesini salayacak unsurlarn banda da ruhu
besleyen materyaller veya sanatlar gelmektedir.
iirin son msra ise anlam yüklüdür:
71 Teber, a.g.e., s. 47 72 A.g.e, s. 48 73 A.g.e., s. 50 74 Teber, a.g.e., s. 204
Varsn bulunmasn bilecek nâm ü ânn!..
Bu msra, misyonunu baaryla yerine getiren meçhul elektrikçinin yaptklar için
insanlktan bir karlk, en azndan somut bir karlk beklememesi gerektii ihtardr. Çünkü
ad, san gün gelecek hatrlanmayacaktr bile. Büyük fedakârlklar sonucu elde ettiklerini
insanlk kullanmaya devam edecek; ama kendilerine bu imkân salayan kahraman çoktan
unutmu olacaktr. Servet-i Fünûncular’n eserlerinde anlalmak gibi bir kayglar yoktur;
ancak Fikret’in genel anlamyla anlalamad için etrafndan sk sk uzaklat, en küçük bir
tartmada görevinden istifa ettii veya tartma yaad kim olursa olsun onunla balarn
kopard da bilinmektedir. Onun bu psikolojisiyle ilgili olarak kendisini yakndan
tanyanlardan Hüseyin Cahit Yalçna göre Fikret’in sinirlilii yeryüzünde ülküsel bir adam
arama yolundaki dileinden ileri geliyordu 75
. Yusuf Akçura da Fikret’in ölümünden sonra
:
“Ben sanatkâr Fikret’i deil, insan Fikret’i tanmak ve anlamak istiyordum… Neden böyle
geçimsiz ve hrçn olmutu? Neden halkndan ve milletinden kaçm, uzaklam gibi
görünüyordu? Benim bulabildiim cevap, onun, gerçek ve içten bir idealist olduu yolundadr..
dealist, hayatn gerçekleriyle uyumaz, hayat idealine uydurmak ister. Uymaynca da incinir,
yaralanr. Hasta olur!.. Fikret de bütün idealistler gibi doruluun gücüne, iyiliin
üstünlüüne, güzelliin sevileceine iman etmiti. Fikret’e “Vicdanm terk-i tâbiyet etti”
dedirten, onun, milletine ve vatanna olan derin ak ve sevdasyd…”
nsanlk için istedikleri daha önce de ifade ettiimiz gibi bireysellikten uzak çarpan bir
kalbe ait olabilir ancak. Bu noktada da onun entelektüel tavrndan bahsedilebilir. Çünkü
entelektüel “sadece bir eyleri pasif olarak istememekle yetinmez, bunu aktif olarak kamuoyuna
söyler de” 77
. Bunu yaparken karmak bir mücadeleye de girer; çünkü içinde bulunduu
gerçeklerle kendi benliiyle ilgili sorunlar dengelemekte zorlanr ve bu mücadele “tam da bu
yüzden hep süre giden, yaps itibariyle bitmemi ve zorunlu olarak kusurlu bir çaba haline”
gelir 78
. Fikret’in çevresiyle uyumsuzluunu iki yönlü düü

2h. yasemin mumcu prometheus - core

Documents