2.Ünİte yeryÜzÜnde yaŞam 3. yerden...
TRANSCRIPT
1
2.ÜNİTE YERYÜZÜNDE YAŞAM
ÖĞRENME ALANI: İNSANLAR, YERLER, ÇEVRELER
KONU 1: DÜNYA BİR KÂĞIDA NASIL SIĞAR?
KAVRAMLAR
Coğrafi konum: Bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu ko-
numa coğrafi konum denir.
Ekvator: Yer yuvarlağının eksenine dik olarak geçtiği ve
yer yuvarını iki eşit parçaya böldüğü varsayılan en büyük
çember, eşlek, istiva hattı
Harita: yeryüzünün veya bir parçasının, belli bir orana göre
küçültülerek düzlem üzerine çizilen taslağ
Kıta: Yeryüzündeki altı büyük kara parçasından her biri,
ana kara
Kutup: Yer yuvarlağının, Ekvator'dan en uzak olan yer
ekseninin geçtiği varsayılan iki noktasından her biri
Okyanus: Ana karaları birbirinden ayıran büyük deniz
Ölçek: Bir harita veya resimde görülen uzaklıklarla
bunların işaret ettiği, karşılandığı gerçek uzunluklar
arasındaki oran
Yön: Belli bir noktaya göre olan yer, taraf
Lejant: Haritalarda kullanılan sembol ve işaretlerin ne
anlama geldiğini gösteren tablodur.
Plan: Plan en ayrıntılı haritalardır. Küçük alanlara ilişkin
detaylı bilgi verir. Okullar, alışveriş merkezleri, parklar
plan ile gösterilirler.
Kroki: Bir yerin kuşbakışı görünüşünün belli bir ölçeğe
uymadan kabataslak çizimine denir. Ölçeksiz olduklarından
harita değildir. Çoğu zaman bir yerin adresini tarif etmek
için kullanılır.
Uyarı: Planlarda ve haritalarda belli bir ölçeğe
göre küçültme yapılırken krokilerde ölçek yoktur.
HARİTA BİLGİSİ
Dünyanın tamamının ya da belli bir kısmının
kuşbakışı olarak ve belirlenmiş bir ölçek oranında
küçültülerek bir düzleme aktarılmış haline harita denir.
Bir Çizimin Harita Olabilmesi İçin;
1. Belli bir oranda küçültülmüş olmalı (Ölçek Olmalı)
2. Kuşbakışı görünüşü ile çizilmiş olmalı
3. Bir düzlem üzerine aktarılmış olmalı
Harita çizilirken şu hususlara dikkat edilmelidir:
Haritayı hangi amaç doğrultusunda kullanacağımızı
belirlemeliyiz.
Bu amaç doğrultusunda bize uygun olan ölçeği
seçmeliyiz.
Haritaya uygun bir isim koymalıyız.
Yönleri düzgün biçimde kullanabilmek için, daima
kuzeyi gösterir bir yön oku kullanmalıyız.
Lejant bölümü olmalıdır.
Haritalar çizilirken karşılaşılan güçlükleri üç bölümde ele
almak mümkündür.
1. Dünya’nın şeklinin küresel olmasından dolayı
küresel yüzeyi düz zemin üzerine aktarmak
zordur.
2. Yer şekillerinin engebeli olmasından dolayı yüzey
şekilleri, tam alanları ve tam şekilleri ile düzlem
üzerine aktarılamaz.
3. Yerden yükseldikçe görüş alanının genişleyip
şekillerin küçülmesi çizimi zorlaştırır.
HARİTA ÇEŞİTLERİ
I. Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar
Haritalar kullanım amaçlarına göre iki bölüme
ayrılırlar.
A) Genel Haritalar
Toplumun her kesimi tarafından kullanılan
haritalardır. Topografya haritaları, atlas haritaları, duvar
haritaları, ansiklopedik haritalar, şehir haritaları ve turist
haritaları bu gruba girer.
1- Fiziki Haritalar:
Yer şekillerini (dağ, ova, plato, vadi vb.) gösteren
haritalardır.
2- Siyasi ve İdari Haritalar:
Kıtaların, ülkelerin sınırlarını gösteren haritalar siyasi
haritalardır. Ülke içindeki il, ilçe, kasaba ve köy gibi idari
birimler arasındaki sınırları gösteren haritalara da idari
haritalar denir.
3- Beşeri ve Ekonomik Haritalar:
Nüfus miktarını, dağılışını, yoğunluklarını, göçleri,
insanların milliyetlerini, dinlerini, dillerini, kültürlerine ait
özelliklerin dağılışını gösteren haritalara beşeri haritalar
denir. İnsanların ekonomik faaliyetlerini ve bu ekonomik
faaliyetlerin gerçekleşmesi için gerekli olan mal ve
hizmetlerin dağılışını gösteren haritalara ekonomik
haritalar denir.
B) Özel Haritalar
Bu tür haritalar herhangi bir konuyu detaylarıyla
gösteren, dolayısıyla uzmanlaşma isteyen haritalardır.
Belirli bir alanda uzmanlaşmış kişi ya da kuruluşların özel
amaçları için hazırlanmış jeoloji, meteoroloji, toprak, bitki
örtüsü gibi haritaları kapsar.
II. Ölçeklerine Göre Haritalar
Haritadaki küçültme oranına ölçek denir.
A) Büyük ölçekli Haritalar
Büyük ölçekli haritalarda, yeryüzü şekilleri daha az
küçültülerek düzleme aktarıldıklarından daha fazla ayrıntı
gösterirler.
1- Plan: Ölçekleri 1/20.000'e kadar olan
haritalardır. Planların ayrıntı gösterme gücü daha fazladır.
2- Topografya haritaları:
Ölçekleri 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan
haritalardır.
B) Orta Ölçekli Haritalar
1/200.000 ile 1/500.000 arasında değişen
haritalardır. Duvar haritaları orta ölçekli haritalardır.
C) Küçük Ölçekli Haritalar:
Ölçekleri 1/500.000'den daha küçük olan haritalardır.
Atlaslar küçük ölçekli haritalardır.
2
Büyük ve Küçük ölçekli haritalar arasındaki fark
Büyük Ölçekli Haritalar Küçük Ölçekli Haritalar
Paydası küçüktür.
Paydası büyüktür.
Küçültme oranı azdır.
Küçültme oranı fazladır.
Ayrıntısı fazladır.
Ayrıntısı azdır.
Hata oranı azdır.
Hata oranı fazladır.
Daha küçük alanları
gösterir.
Daha geniş alanları gösterir.
Aynı alan çizildiğinde
harita alanı daha büyük
olur.
Aynı alan çizildiğinde harita alanı
daha küçük olur.
Yukarıda üç tane farklı ölçekte çizilmiş Türkiye haritası
verilmiştir.
Haritaları incelersek;
*1 Nolu haritanın ölçeği en büyüktür. Çünkü ölçeğinin
paydası diğer ölçeklerin paydalarına göre daha küçüktür.
*1 nolu haritanın kağıt üzerinde kapladığı alan daha
büyüktür. Çünkü ölçeği daha büyüktür.
*3 Nolu haritanın ölçeği en küçük ölçektir. Çünkü payda
değeri en büyük olanıdır.
*3 nolu haritanın kağıt üzerinde kapladığı alan daha
küçüktür. Çünkü ölçeği en küçük ölçektir.
ÖLÇEK
Haritadaki küçültme oranına ölçek denir. Ölçek,
harita uzunluğu ile gerçek uzunluğun birbirine oranıdır. Bir
haritanın ölçeği iki şekilde gösterilir.
Kesir Ölçek
Haritalarda uygulanan küçültme oranı kesirle ifade
edilir. Kesir ölçekte pay daima 1 ile gösterilir. 1/100 000,
1/2 000 000 gibi paydadaki sayı, çizimin ne kadar
küçültüldüğünü ifade eder.
Kesir ölçeklerde, ölçek ile ölçek paydası arasında ters orantı vardır. Ölçeğin paydası büyüdükçe ölçek küçülür, ölçek paydası küçüldükçe ölçek büyür.
Çizgi Ölçek
Küçültme oranının çizgi şeklinde gösterildiği
ölçeklerdir. Eşit aralıklara bölünmüş olan çizgi üzerinde,
aralıkların gerçekte ne kadar uzaklığa eşit olduğu belirtilir.
20 0 20 40 60 80 km
1cm
Yukarıda verilen ölçekte, haritadaki 1 cm'lik uzunluk,
arazide 2 000 000 cm'yi yani 20 km'yi göstermektedir.
Haritalarda genellikle çizgi ve kesir ölçek birlikte
kullanılır. Çizgi ölçek, kesir ölçeğe göre daha kullanışlıdır.
Bunun nedeni harita, fotoğraf veya fotokopi ile küçültülüp
büyütülse de çizgi ölçeğin gösterdiği uzunlukların
değişmemesidir. Çünkü bu işlem sırasında çizgi ölçek de
aynı oranda küçültülmüş veya büyütülmüş olur.
ÖLÇEKLERİN DÖNÜŞÜMÜ
Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi
Kesir ölçeğin çizgi ölçeğe çevrilmesi için haritadaki 1
cm'nin gerçekte kaç km'yi gösterdiğinin bulunması gerekir.
Örnek:
1/2 000 000 kesir ölçeğinin çizgi ölçek olarak
ifadesi nedir?
Çözüm:
1
2.000.000
HUÖ
GU
Haritadaki 1 cm gerçekte 2 000 000 cm'ye yani 20
km'ye eşittir.
Buna göre, 1 cm'nin 20 km olarak gösterildiği çizgi
ölçek hazırlanır.
20 0 20 40 60 80 km
1cm
Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi
Çizgi ölçeğin boyu haritadaki uzunluğu verir. Çizgi
ölçek üzerindeki tüm bölümlerin toplamı gerçekteki
uzunluğu ifade eder.
ÇizgiÖlçeğinHaritaUzunluğuÖlçek
ÇizgiÖlçeğinGerçekUzunluğu
10 0 10 20 30 40 km
Yukarıdaki çizgi ölçeğin harita uzunluğu 5 cm'dir.
Buna göre, kesir ölçek olarak değeri nedir?
Çözüm:
Gerçek uzunluk: 10 + 40 = 50 km
Haritadaki uzunluk = 5 cm
H.U. = 5 cm
G.U. = 50 km
Ölçek = ?
5 5 1
50 5.000.000 1.000.000
HU cm cmÖlçek
GU km
3
Ölçek Hesaplamaları
Harita üzerinden, haritadaki uzunluk, gerçek uzunluk
ve ölçek hesaplamaları yapılabilir.
Uzunluk hesaplarını hatasız yapabilmek için uzunluk
ölçüsü birimlerini bilmek gerekir. Uzunluk ölçüleri 10'ar
10'ar büyür, 10'ar 10'ar küçülürler.
Metre'nin alt ve üst katları:
Uzunluk hesaplamalarında;
- Gerçek uzunluk
- Harita uzunluğu
- Harita ölçeği
hesaplanır.
Verilen uzunlukların daha iyi anlaşılması için formüller
kullanılmaktadır.
1- Gerçek uzunluk = Harita uzunluğu x Harita ölçeğinin
paydası………………. GU = HU x HÖ
2- Harita uzunluğu= gerçek uzunluk / Harita ölçeğinin
paydası……………… HU=GU / HÖP
3- Harita ölçeğinin paydası = harita uzunluğu / gerçek
uzunluk ……………..HÖP = HU / GU
UYARI: Formülleri
pratik olarak öğrenebilmek için
üçgen tabloyu kullanabiliriz.
UYARI: Kilometre cinsinden bir değer
istendiğinde beş (5) sıfır silinir. Santimetre cinsinden
istendiğinde beş (5) sıfır eklenir.
4
DÜNYANIN ŞEKLİ
Dünya’nın kutuplardan basık ekvatordan şişkin kendine
özgü şekline Geoid denir.
Coğrafi Konum:
Herhangi bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu alana
coğrafi konum denir. Coğrafi konum ikiye ayrılır.
1-Matematik konum
2-Özel Konum
1- MATEMATİK KONUM
Dünya üzerindeki bir yerin başlangıç paraleline
(Ekvator) ve başlangıç meridyenine (Greenvvich) göre olan
konumuna matematik konum denir.
Matematik Koordinatlar
1) Paralel ve Özellikleri
Ekvator'a paralel olarak geçtiği düşünülen dairelere
paralel denir.
Başlangıç paraleli (0°) ve en büyük paralel dairesi
Ekvator'dur.
Kutup noktalarına eşit uzaklıktaki noktaların
birleştirilmesiyle elde edilen ve Dünya'yı ortasından
çevreleyen en geniş paralel dairesine Ekvator denir.
Ekvator'un kuzeyindeki paralellere kuzey paralelleri,
güneyindekilere ise güney paralelleri denir.
Ekvator yıl boyunca gece ile gündüz eşitliğinin yaşandığı,
çizgisel hızın en fazla, yer çekiminin en az olduğu paralel
dairesidir.
Paraleller, Ekvator'dan kutuplara doğru birer derece
aralıklarla çizilir.
90 tane Kuzey Yarım Küre'de, 90 tane Güney Yarım
Küre'de olmak üzere toplam 180 tane paralel dairesi vardır.
Dünya'nın şeklinden dolayı Ekvator'dan kutuplara doğru
gidildikçe paralellerin boyları kısalır ve kutuplarda nokta
şeklini alır. Nokta halini alan paralellerden kuzey yarım
küredekine Kuzey Kutup Noktası, güney yarım küredekine
Güney Kutup Noktası denir.
Birbirini takip eden iki paralel arasındaki uzaklık her
yerde eşittir ve yaklaşık 111 km'dir.
Aynı paralel dairesi üzerinde;
1- Güneş ışınlarının geliş açısı
2- Gölge boyu
3- Dünyanın kendi etrafındaki dönüş hızı
4- Yerçekimi kuvveti
5- Gece ve gündüz süresi eşittir.
Bazı paralel dairelerinin özel isimleri vardır.
0° paraleli Ekvator
23°27' kuzey paraleli Yengeç Dönencesi
23°27' güney paraleli Oğlak Dönencesi
66°33' kuzey paraleli Kuzey Kutup Dairesi
66°33' güney paraleli Güney Kutup Dairesi
90° kuzey paraleli Kuzey Kutup Noktası
90° güney paraleli Güney Kutup Noktası
Enlemin etkileri:
*İklimi etkiler. Güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak
Ekvator ve çevresinde sıcak iklimler görülür. Kutuplara
gidildikçe soğuk iklimler görülür.
*Bitki örtüsünü etkiler. iklime bağlı olarak bitki örtüsü
değişir.
*Deniz Suyu tuzluluğu değişir. Buharlaşmaya bağlı olarak
Ekvatora yakın denizlerin tuzluluğu fazla, kutuplara doğru
gidildikçe tuzluluk azalır.
*Yağış ve akarsuların rejimi değişir.
2) Meridyen ve Özellikleri
5
Bir kutup noktasından diğer kutup noktasına uzanan,
Ekvator ve paralelleri dik olarak kesen yarım
çemberlere meridyen denir.
Meridyenler, 360° olan Ekvator çemberinin birer
derecelik aralıklara ayrılmasıyla oluşturulmuştur.
Başlangıç meridyeni (0°), İngiltere'ni başkenti
Londra yakınlarındaki Greenwich Gözlem Evi'nden geçer.
Başlangıç meridyeninin doğusunda kalan meridyenlere
doğu meridyenleri, batısında kalan meridyenlere batı
meridyenleri denir.
Başlanış meridyenin doğusunda kalan yarım küreye
Doğu Yarım Küre, batısında kalan yarın Küreye Batı Yarım
Küre denir.
180 tane doğuda, 180 tane batıda olma üzere toplam
360 tane meridyen yayı vardır.
Dünya'nın şeklinden dolayı tüm meridyenler kutup
noktalarında birleşirler ve birbirlerini kesmezler. Buna
bağlı olarak tüm meridyenleri uzunlukları aynıdır.
İki meridyen arasındaki uzaklık, sadece Ekvator
üzerinde 111 km'dir. Bu uzaklık, Dünya'nın şeklinden dolayı
kutuplara gidildikçe azalır ve kutup noktalarında sıfır olur.
İki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır.
Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe meridyenler
arasındaki uzaklık azaldığı hâlde zaman farkı değişmez.
Aynı meridyen üzerinde bulunan tüm noktalarda yerel
saat aynıdır. Çünkü aynı meridyen üzerindeki bütün
noktalar Güneş'in karşısında aynı anda geçerler.
Meridyenler, Dünya üzerindeki herhangi bir yerin
matematik konumunun belirlenmesinde yardımcı olur.
Ayrıca meridyenler yardımıyla; Dünya üzerinde iki yer
arasındaki yerel saat farkı da bulunabilir.
TÜRKİYE'NİN MATEMATİK KONUMUNUN
SONUÇLARI
Kuzey Yarımküre'nin Orta Kuşağı'nda yer alır.
Başlangıç Meridyeni'nin (Greenvvich) doğusundadır.
En kuzeyi (42° Kuzey) ile en güneyi (36° Kuzey)
arasındaki kuş uçuşu uzaklık, yaklaşık 666 km'dir (42°
- 36°=6° 6x111 =666 km).
En doğusu (45° Doğu) ile en batısı (26° Doğu)
arasında, 76 dakikalık zaman farkı vardır (45°-26°=
19° 19x4'=76').
Orta Kuşak'ta yer aldığı için yıl içinde dört mevsimi
belirgin olarak yaşar.
Kuzeyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını düşürürken,
güneyden esen rüzgarlar ise hava sıcaklığını arttırır.
2- ÖZEL KONUM
Dünya üzerinde bir yerin veya bir ülkenin kıtalara,
okyanuslara, denizlere, işlek ticaret yollarına, boğazlara,
kanallara, ekonomik ve siyasi teşkilatlara, komşularına göre
konumu ile yer şekilleri ve yükselti özellikleri o yerin özel
konumunu belirler.
TÜRKİYE'NİN ÖZEL KONUMUNUN SONUÇLARI
Üç kıtanın (Asya, Avrupa, Afrika) birbirine en yakın
olduğu yerde bulunur.
Üç tarafı denizlerle (Karadeniz, Ege Denizi, Akdeniz)
çevrili bir yarımadadır. Marmara Denizi'ne sahiptir.
Önemli ticaret yollarına ve boğazlara sahiptir
(İstanbul ve Çanakkale Boğazları). Bu durum
Türkiye'nin jeopolitik önemini artırmıştır.
Gelişmiş Avrupa ülkeleri ile zengin petrol yataklarına
sahip Orta Doğu ülkeleri arasında yer alır.
Ortalama yükseltisi fazladır (1132 m).
Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti artar.
Dağlar genelde doğu-batı yönünde uzanır.
Sıcaklık ortalamaları batıdan doğuya gidildikçe
azalır.
Yer şekillerinin çeşitli olması, farklı iklim tiplerinin
görülmesine neden olur.
Yüzyıllar boyunca çeşitli medeniyetlere ev sahipliği
yapması nedeniyle, tarihsel ve kültürel bakımdan çok
zengindir.
6
KITALAR ve OKYANUSLAR
Dünya yüzeyinin % 71’i Okyanus ve denizlerle, %29’u
karalarla kaplıdır.
Kıta: Kendine bağlı olan adalarla, etrafı denizlerle ve
okyanuslarla çevrili olan büyük kara parçalarına kıta denir.
1-Asya 2-Avrupa
3-Afrika 4-Kuzey Amerika
5-Güney Amerika 6-Okyanusya (Avustralya)
7-Antarktika
Okyanus: Kıtalar arasındaki büyük çukurlarda kalan geniş
ve derin su kütlelerine Okyanus denir.
1-Büyük Okyanus (Pasifik)
2-Atlas Okyanusu
3-Hint Okyanusu
Okyanuslar büyükten küçüğe;
Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusudur
NOT: Kuzey yarımkürede karalar güney yarımküredekilerden daha fazladır. Bu nedenle Kuzey yarımküre güney yarımküreye göre 1-2 derece daha sıcaktır
KONU 2: FARKLI YAŞAM ŞEKİLLERİ VE İKLİM KAVRAMLAR Beşeri Ortam: İnsanla ilgili(insani) faktörlerin göz önünde
bulundurulduğu ortam ya da kriterdir.
Doğal Ortam: Yeryüzünde insan elinin değmediği alan.
İklim: Yeryüzünün herhangi bir yerinde hava olaylarına
bağlı olarak gerçekleşen etkilerin uzun yılların ortalamasına
dayanan durumu, abuhava
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE İKLİM
Belli bir yerde, sıcaklık, nem, yağış, basınç, rüzgâr
ve bulutluluk gibi hava olaylarının mevsimlik, yıllık
gidişlerinin uzun yıllar boyunca gösterdikleri ortalama
duruma iklim denir. Bu ortalama durum uzun yıllar içinde
çok büyük değişikliğe uğramaz.
Sıcaklık, rüzgâr ve yağış gibi hava olaylarının bir
yerde gösterdiği kısa süreli değişime de hava durumu
Hava durumu hakkında çeşitli ölçümler yapan ve bu
ölçümler doğrultsusunda tahminler yapan bili dalına
meteoroloji denir
İnsanlar farklı doğal ortamlarda yaşarlar yaşadıkları
ortam onların hayatını ve yaşam şekillerini etkiler.
İklim neyi etkiler?
Tarım ürünleri çeşitliliğini,
Doğal bitki örtüsü çeşitliliğini,
Turizm faaliyetlerini ve çeşitliliğini
Kıyafet (giysi) seçimini,
Isınma yöntem ve malzemelerin türünü,
İnsanların ten(deri) renklerini,
İnsan karakterlerini,
İnsanların yemek kültürünü ve çeşitliliğini,
Su kaynaklarının azlığını ve çokluğunu,
Sulama özelliklerini
Kültür, spor, sanat faaliyetlerini,
Ekonomik faaliyetlerini ve türünü,
Evlerin şekillerini, ev yapım malzemelerinin türünü,
Yerleşme ve nüfusun ülke içindeki dağılımını,
Hayvancılık faaliyetlerini ve hayvan türlerini etkiler.
Toprak tiplerini
Ulaşımı
Sıcak kuşak ve ılıman kuşak, Kuzey Yarım Küre'de,
Güney Yarım Küre'ye göre daha geniş alan kaplar. Bunun
sebebi Kuzey Yarım Küre'de karaların oranının daha fazla
olmasıdır. Denizler karalara göre az ısınırlar. Oysa karalar
çok ısınırlar. Bu durum Kuzey Yarım Küre'de sıcak ve ılıman
kuşağın daha geniş alan kaplamasına neden olmaktadır. Yine
bu durumun sonucu olarak Kuzey Yarım Küre Güney Yarım
Küre'ye göre 2 °C daha sıcak olmaktadır.
Sıcaklık Kuşakları
Dünya Üzerinde Görülen İklim Türleri
1- Çöl İklimi:
* Bu iklim tipinde sıcaklıklar oldukça yüksek,
yağışlar ise son derece azdır.
* Arabistan yarımadası. Büyük Sahra Çölü,
Avustralya'nın iç kısımları, Meksika Çölleri, Peru Çölleri,
Kızılkum, Karakum ve Taklamakan Çölleri bu iklimin
görüldüğü yerlerdir.
7
* Çöller, bitki örtüsü bakımından oldukça fakirdir.
Çoğunlukla dikenli çalılar ve gövdelerinde su tutma özelliği
olan kaktüsler, görülür.
* Çöl ikliminin simgesi hurmadır. Yeraltı suyunun
yüzeye çıktığı yerler olan vahalarda sulama ile pamuk, yer
fıstığı, tahıl ve üzüm yetiştirilir.
* Su azlığından dolayı hayvancılık yapılır. Susuzluğa
dayandığı için deve en çok yetiştirilen evcil hayvandır.
Diğeri ise koyundur.
*Gündüz ile gece arsında sıcaklık farkı fazladır. Bu
yüzden gündüzleri kavurucu sıcaklar, geceler dondurucu
soğuklar olur.
*İnsanlar çölün sıcaklığından ve kum fırtınalarında
korunabilmek için uzun elbiseler giyerler.
*Göçebe olarak yaşarlar ve çadırlarda barınırlar.
2- Kutup İklimi:
* İklim tipleri içerisinde en soğuk olanıdır. Yılın
büyük kısmında güneş ışınları görülmez. Hakim bir bitki
örtüsü yoktur.
* Görüldüğü yerlere Antartika, Grönland'ın iç
kesimleri ve kuzey kutbunu örnek verebiliriz.
*İnsanlar soğuktan korunmak için kalın giysiler
giyerler.
*Soğuğa dayanıklı, buz evlerde yaşarlar. Evler
daha çok soğuktan korunmak için ayaklar üzerine yapılır.
*Ulaşım araçları olarak köpeklerin çektiği kızaklar
ve kar motosikletleri kullanılır.
*Avcılık ve balıkçılıkla geçinirler.
*Kutup ikliminin bitki örtüsü yoktur.
(Küresel ısınmaya ayrı olarak değinilecek)
3- Ekvatoral İklim:
* Bu iklim tipi günlük ve yıllık sıcaklık
farklılıklarının en az olduğu iklimdir.
* Bitki örtüsü ekvatoral ormanlardır.
* Amazon ve Kongo havzaları, Malezya, Filipinler ve
Papua Yeni Gine'de görülmektedir.
* Ormanların çok gür olması nedeniyle çok sayıda
maymun ve kuş türü yaşar. .
* Yıl boyunca yüksek sıcaklık ve bol yağış nedeniyle
bütün yıl yeşil kalan 40-50 m uzunluğundaki ağaçlardan
oluşan tropikal yağmur ormanları doğal bitki örtüsüdür.
* Kahve, kakao, kauçuk, ananas, şeker kamışı, soya
fasulyesi, turunçgiller, Hindistan cevizi, mısır ve pirinç
yetiştirilir.
* Ormancılık ve balıkçılıkla geçimlerini sağlarlar.
*Ormanların tahribi nedeniyle insanların ve
hayvanların yaşam tehlikeleri vardır.
4- Muson İklimi:
* Bu iklim tipinde yaz mevsimi yağışlı, kış mevsimi
kurak geçmektedir.
* Sıcaklık ortalamaları 10 °C'nin altına hiç
düşmemektedir.
* Genellikle Güney, Güneydoğu Asya ve Doğu
Asya'da etkilidir.
* Akarsu rejimleri düzensizdir.
* Yağışsız dönemde yaprağını döken ormanlar doğal
bitki örtüsünü oluşturur
* Pirinç, çay, kahve, pamuk, muz, ananas,
turunçgiller, zeytin önemli tarım ürünleridir. Koyun, keçi ve
manda yetiştirilen evcil hayvanlardır.
*İnsanların çoğu damı saz ve kamıştan yapılmış
evlerde yaşar.
*Tik ağacı kıymetli bir ağaç türü olarak bu
bölgelerde yetişmektedir.
5- Tropikal İklim (Savan)
* İsmini sıcak iklimlerde yetişen çayırlardan
almaktadır.
* Sıcaklıklar bütün mevsimlere yayılır.
* Sıcak bir günde yağış görülebilmektedir.
* Sudan platosu, Doğu, Güney ve Merkez Afrika'da
sıklıkla görülmektedir.
6- Okyanus İklimi:
* Genellikle karaların batı kıyılarında hüküm süren
bu iklim tipinde yazlar serin, kışlar ise ılık geçmektedir.
* Bitki örtüsü ormanlardır.
* Görüldüğü yerler: Şili'nin güney kıyıları. Batı
Avrupa ve Yeni Zelanda vb.
7- Tundra iklimi:
* Sıcaklıklar son derece düşüktür.
* Yılın büyük bir bölümü soğuk geçer. Yazlar kısa ve
serin, kışlar ise uzun ve serttir.
* Bitki örtüsü tundradır.
* Sibirya'nın kuzeyi, Grönland kıyıları ve Kanada'nın
kuzeyi görüldüğü yerlerdir.
* Tundra ikliminde yılın büyük bir bölümü
donmuştur. Kısa yaz mevsiminde karların erimesiyle
toprağın üst kısmı çözülür ve bataklığa dönüşür. Bu
bataklıklarda bodur çalı, çayır ve yosunlardan oluşan tundra
bitkileri yetişir.
* Tundra ikliminin görüldüğü yerlerde ren geyiği,
misk öküzü ve bizon gibi hayvanlar görülür.
KONU 3: TÜRKİYE’NİN İKLİMİ
İklimi Etkileyen Etmenler:
1-Enlem: Dünya’nın şeklinden dolayı Ekvator’dan
kutuplara gidildikçe sıcaklık düşer. Türkiye de Akdenizden
Karadenize gidildikçe sıcaklık düşer.
2-Yükselti: Yükseklik arttıkça sıcaklık azalır.
Türkiye’de batıdan doğuya gidildikçe yükselti artar,
sıcaklık azalır.
3-Dağların Uzanışı: Karadeniz ve Akdeniz
kıyılarında dağlar denize paralel uzanır, bu nedenle deniz
etkisi iç kısımlara kadar giremez, kıyılar bol yağış alır. Ege
kıyılarında dağlar denize dik uzandığından deniz etkisi iç
kısımlara kadar sokulabilir.
4-Yer şekilleri: Dağlar, ovalar, denizler, göller vb.
5-Denizellik-Karasallık: Denize kıyısı olan yerlerde
iklim ılıman, deniz etkisi görülmeyen yerlerde karasal iklim
görülür. Kıyı bölgelerimiz ılıman iç bölgelerimizde sıcaklık
farkı fazladır.
6-Rüzgârlar: Türkiye’de kuzeyden esen rüzgârlar
sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı
arttırır.
8
7-Bakı: Dağların güneye bakan yamaçlarının daha
sıcak olması bakı faktörüdür.
Ülkemizde 3 çeşit iklim görülür. Bunlar:
1-Karadeniz iklimi
2-Akdeniz iklimi
3-Karasal iklim
1-Karadeniz İklimi:
* Yazlar serin, kışlar ılık, her mevsim yağışlıdır.
* Dağların Karadeniz’e bakan yamaçlarında yağış fazladır.
* En fazla yağışı sonbaharda, en az yağışı ilkbaharda alır.
* Nem oranının yüksek olmasından dolayı yıllık sıcaklık farkı
fazla değildir.
* Karadeniz kıyıları ile Marmara Bölgesi’nin Karadeniz’e
yakın yerlerinde görülür.
* Bitki örtüsü ormandır.
* Yetiştirilen tarım ürünleri; çay, fındık, mısır, tütün, soya
fasulyesi, keten, kenevir
2-Akdeniz İklimi:
* Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır.
* En fazla yağışı kışın, en az yağışı yazın alır.
* Don olaylarına ve kar yağışlarına nadiren rastlanır.
Güneşlenme süresi fazladır.
* Yıllık (yaz-kış) ve günlük gece-gündüz) sıcaklık farkı
fazladır.
* Seracılık yaygın olarak yapılır. Nedeni; güneşli gün
sayısının fazla olması ve kışların ılık geçmesidir.
* Akdeniz ve Ege kıyılarıyla, Marmara Bölgesi’nin güney
kısmında ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin batısında
görülür.
* Bitki Örtüsü makidir. Makiler, yaz kuraklığına dayanıklı
olan ve bütün yıl yeşil kalabilen çalı ve kısa boylu ağaçlardır.
* Yetiştirilen tarım ürünleri; turunçgiller (limon, portakal,
greyfurt), muz, zeytin, susam, pamuk, üzüm, incir, tütün,
3-Karasal İklim:
* Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk, kar yağışlı ve uzun
sürer.
* En fazla yağışı ilkbaharda, en az yağışı yazın alır.
* Yıllık (yaz-kış) ve günlük (gece-gündüz) sıcaklık farkları
çok fazla, yağışlar azdır.
* İç Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Doğu
Anadolu Bölgesi’nde görülür.
* Bitki örtüsü bozkır (step)’dır. Bozkırlar, ilkbahar
yağmurlarıyla büyüyüp yeşeren, yaz sıcaklığının
başlamasıyla sararıp kuruyan bitki örtüsüdür.
* Yetiştirilen tarım ürünleri; buğday, arpa, çavdar, pirinç,
baklagiller (mercimek, nohut), tütün, pamuk, üzüm, Antep
Fıstığı
KONU 4: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE YERLEŞME KAVRAMLAR Çağ: Kendine özgü bir özellik taşıyan zaman parçası,
dönem, devir. Tarihin ayrıldığı dört büyük bölümden her
biri, kurun
Göç: Ekonomik, toplumsal, siyasi sebeplerle
bireylerin veya toplulukların bir ülkeden başka bir ülkeye,
bir yerleşim yerinden başka bir yerleşim yerine gitme işi,
taşınma, hicret, muhaceret
Kronoloji: Zaman bilimi.
Milat: Hz. İsa'nın doğduğu gün. 2.Herhangi bir
olayın başlangıcı
Nüfus: Bir ülkede, bir bölgede, bir evde belirli bir
anda yaşayanların oluşturduğu toplam sayı, popülasyon
Şehirleşme: Özellikle sanayinin gelişmesi sonucu
nüfusun şehirlerde toplanması ve şehir alanlarının
genişlemesi süreci.
Yerleşme: Yerleşmek işi. Yerleşim alanı veya
merkezi
Yüzyıl: Yüzyıllık süre, asır
Tarih; insanların geçmişte meydana getirdikleri
olayları yer ve zaman göstererek, neden sonuç
ilişkisi içersinde inceleyen bilim dalıdır.
Tarih incelenirken yıllara, yüzyıllara ve cağlara
ayrılmıştır.
Hz. İsa’nın doğum günü Miladi takvimin başlangıcı
olarak sıfır kabul edilmiş ve buna Milat adı
Verilmiştir.
Bu tarihten (sıfır) öncesine Milattan Önce (M.O),
bu tarihten sonrasına Milattan Sonra (M.S) denir.
Yüzyılların sınıflandırılması da Milada göre yapılır.
Milat başlangıç alarak sayılan yüzyıllık dönemlere
Yüzyıl (Asır) denir.
Örneğin 0 ile 99 yılları arası 1. yüzyıl( yy), 100 ile 199 arası
2. yüzyıl. 200 ile 299 arası 3. yüzyıl, 1400 ile 1499 arası 15.
yüzyıl,2000 ile 2099 arası 21. yüzyıl gibi.
Tarihleri Yüzyıla Çevirme Nasıl Yapılır?
Verilen tarih iki rakamlı ise bunda hiç bir şey yapılmaz.
Çünkü iki rakamlı yılların hepsi 1.
yüzyıldadır. Verilen tarih üç rakamlı ise bastaki ilk harfe
bir eklenerek yüzyılı bulunur
Örnek: 576 yılı hangi yüzyıldadır?
576 128 998
+ + +
+
1 1 1
= 6.yüzyıl = 2. yüzyıl = 10. yüzyıl
9
**Verilen rakam eğer dört rakamlı ise bastaki iki rakama
bir eklenerek yüzyılı bulunur.
1453 1022 1999
+ + +
1 1 1
= 15.YY = 11. YY = 20. YY
Yüzyılların Hangi Yıllar Arasını Kapsadığı Nasıl
Bulunur?
Verilen yüzyıldan bir çıkartılıp bulunan rakama iki
tane sıfır ekleriz. Böylece yüzyılın başlangıç
yılını buluruz. Buna 99 eklersek yüzyılın bitiş yılını da
buluruz.
Örnek: 8. yüzyıl hangi yıllar arasını kapsar? 8 - 1 = 7 +00 = 700 → başlangıç yılı 700 + 99 = 799 →
bitiş yıl. Yani 8. yüzyıl = 700 – 799 arası
Örnekler: 5.yy = 400 – 499 arası,
21. yy = 2000 – 2099 arası
19. yy = 1800 – 1899 arası
İnsanlar, tarihi olayları daha kolay inceleyebilmek
için, tarihi belli baslı zaman dilimlerine ayırmışlardır.
Bunlara Cağ yada Devir adı verilir.
Tarih Cağlarının başlangıcı olarak yazının icadı (
M.O3500) kabul edilir. Yazının icadından önceki devirlere
tarih öncesi devirler, yazının icadından sonraki devirlere
tarih devirleri adı verilir.
Not: Tarih öncesi devirler guruplara ayrılırken
insanların alet, silah, sus eşyası yapma becerileri göz
önünde bulundurulurken, tarihi devirler insanlığı etkileyen
önemli olaylara göre guruplara ayrılmıştır.
Tarihi dönemler aşağıdaki gibi ifade edilebilir.
A)Tarih Öncesi Devirler
*Taş Devri *Maden Devri
1)Kabataş Devri 1)Bakır Devri
2)Yontmataş Devri 2)Tunç Devri
3)Cilalıtaş Devri 3)Demir Devri
B)Tarihi Devirler
1)İlk Çağ (MÖ 3200-MS 375)
2)Orta Çağ (375-1453)
3)Yeni Çağ (1453-1789)
4)Yakın Çağ (1789-?)
A-TAŞ DEVRİ
1-Kaba Taş(Eski) Devri:
En uzun dönemdir. Avcılık ve toplayıcılıkla
uğraşılmıştır.
2-Yontma Taş Devri:
Taştan ve kemikten silahlar yapılmıştır. Mağara ve
ağaç kovuklarında yaşamışlardır. Avcılık ve toplayıcılıkla
uğraşılmıştır. Ateş bulunmuştur. Mağara duvarlarına yapılan
resimler ilk sanatsal faaliyetlerdir.*Bu dönemi aydınlatan
Anadolu’daki merkezler Antalya’daki Karain ve Beldibi
mağaralarıdır.
3-Cilalı Taş Devri:
İlk kez tarımsal üretim başlamış buna bağlı olarak
yerleşik yaşam başlamış köy ve kasabalar kurulmuştur.
Üretimle birlikte iş bölümü doğmuş ihtiyaç fazlası ürün
takas edilmiş ve ticaret başlamıştır.Dokumacılık
başlamış,pişirilmiş topraktan eşyalar yapılmıştır.
* Bu dönemi aydınlatan Anadolu’daki merkezler
Diyarbakır (Çayönü) ,Burdur (Hacılar) ve Konya
(Çatalhöyük) dır.
B-MADEN DEVRİ
1-Bakır Devri:
Bol bulunması ve kolay işlenmesi yüzünden ilk
kullanılan maden bakırdır.
2-Tunç Devri:
Bakıra göre daha dayanıklı olduğu için tunç
(Bakır+Kalay) kullanıldı.
3-Demir Devri:
Bu dönemi aydınlatan Anadolu’daki merkezler Yozgat
(Alişar), Çorum (Alacahöyük), Çanakkale (Truva), Kayseri
(Kültepe) ve Van (Tilkitepe) dır.
*Tarih Öncesi dönemler kullanılan eşyalarla
isimlendirilmiştir. Tarih Sonrası çağlar ise insanlığı
etkileyen olaylarla isimlendirilmiştir.
*Coğrafya ve iklim şartlarının farklılığı nedeniyle
tarih öncesi dönemlerin başlama ve bitiş zamanları
bölgelere göre farklılık göstermiştir. Örneğin Anadolu
Maden Devrini yaşarken Avrupa Cilalı Taş Devrini
yaşamaktaydı.
* Tarih Öncesi dönemleri bütün toplumlar aynı
sırayla yaşamamışlardır. Örneğin Kaba Taş Devrini yaşayan
bir toplum göç yada savaş sonucu Demir Devrine geçiş
yapabilir.
*Uygarlıklar birbirinden savaş, göç ve ticaretle
etkilenmişlerdir.
TARİH ÇAĞLARI
1-İlk Çağ: M.Ö. 3500(veya 3200) de Sümerlerin
yazıyı bulmasıyla başlar 375 de Kavimler Göçü ile
(Avrupalılara göre de 476 Batı Roma’nın yıkılışı) sona erer.
2-Orta Çağ: 375 den İstanbul’un fethine (1453)
kadar sürer.
3-Yeni Çağ:1453 den Fransız İhtilaline (1789)
kadar
4-Yakın Çağ:1789’dan günümüze kadar sürer.
Geçmişten Günümüze Yerleşme:
- İlk insanlar mağaralarda ya da ağaç kovuklarında
barınıyordu. Genellikle avcılık ve toplayıcılıkla yaşıyorlardı.
Erkeklere avlanırken kadınlar tohum ve benzeri şeyler
topluyordu.
- İlk insanlar tohumların yetiştiğini görünce tarım
başladı. Tarımın başlaması ile insanlar yerleşik hayata
geçmeye başladılar. Tarım arazilerinin çevresine ilk
yerleşim yerlerini kurmaya başladılar. Böylece ilk köyler
oluştu. Bu köyler genelde yüksek yerlere kuruluyor ve
çevresi çitlerle kapanıyordu.
- Zamanla insanlar daha çoğaldıkça bu kez aralarında
sorunlar çıkınca kendilerini yönetecek kişiler seçmek
zorunda kaldı ve böylece ilk devletler kurulmaya başladı.
- İnsanlar önceleri kilden çanak çömlek
kullanıyorlardı. Çatal ve kaşıkları kemiktendi. İnsanlar ateşi
bulunca bu çömleklerini pişirerek daha sağlam yaptılar.
Daha sonra insanlar madenleri işlemeyi öğrendi. (Önce
bakır, sonra demir, sonra tunç gibi madenler).
10
- Zamanla büyük şehirler ve devletler kuruldu. Ve
şehirlerarasında ürettikleri ürünler sayesinde ticaret
başladı.
- Beraber yaşayınca toplum kurallarını düzenleyecek
kanunlar hazırladılar.
- Şehirler ya da küçük ülkeler arasında savaşlar
başladı. Şehirleri ve küçük devletleri egemenliği altına alan
toplumlar büyüdü. Böylece büyük “Merkezi Krallıklar”
kuruldu.
Yerleşmede etkili olan faktörler:
GEÇMIŞTE:
1- İklim etkilidir. İnsanlar hem ilk yerleşmelerde ham de
günümüzde uygun iklim koşullarının uygun olduğu yerlere
yerleşmişlerdir. Çünkü ikli insan yaşamını etkilediği gibi
tarımı da etkiler.
2- Su kaynakları ve akarsu vadileri yerleşmeler için
seçilmiştir.
3- Verimli tarım alanlarının bulunduğu yerlere insanlar
yerleşmişlerdir. Çünkü tarım insanların ilk
uğraşılarındandır.
4- Madenlerin bulunduğu yerler yerleşmeler için tercih
edilmiştir. Maden devrinden bu yana insanlar yaşamlarında
madenlerden yararlanmışlardır.
GÜNÜMÜZDE:
1- Sanayi Bölgeleri yerleşmede tercih edilmektedir. Çünkü
insanlar febrikalarda çalışarak geçimlerini sağlamaktadır.
2- Ulaşım olanaklarının uygun olduğu yerler tercih
edilmektedir.
3- Eğitim ve Sağlık hizmetlerinin geliştiği yerler tercih
edilmektedir.
4- Ticaretin geliştiği yerler.
5-Turizm faaliyetlerinin geliştiği yerler günümüzde
yerleşim yeri olarak tercih edilmektedir
KONU 5: UYGARLIKLARIN BEŞİĞİ
KAVRAMLAR
Ortak miras: Bir kuşağın kendinden sonra gelecek
olanlara bıraktığı her şeye miras denir. Ortak miras ise
sadece belirli bir kuşağın kendinden sonrakilere bıraktığı
şeyler değil, geçmişteki bütün insanlık tarihini ve geleceği
de içine alan maddi ve manevi değerlerin tümüdür.
Uygarlık: Uygarlık ya da medeniyet; Bir ülke'nin veya
toplumun, maddi ve manevi varlıklarının, düşünce, sanat,
bilim, teknoloji ürünlerinin hepsinin toplamını ifade
etmektedir Uygar kelimesi, yerleşik hayata ilk geçen Türk
kavimi olan Uygurlardan gelmektedir.
Türkiye uygarlıkların kesiştiği yerde bulunmaktadır.
Anadolu; sahip olduğu coğrafi konum açısından son derece
önemli bir bölgedir. Bu durum en eski devirler- den
başlayarak çeşitli toplumların Anadolu'ya göç etmesine ve
yerleşmesine yol açmıştır. Bu nedenle Anadolu toprakları
birçok uygarlığın kesişme noktası olmuştur.
Anadolu'nun tarih boyunca önemli bir yerleşim
bölgesi olmasında şu faktörler etkili olmuştur:
• İklim özelliklerinin insan hayatı için uygun olması
• Topraklarının insan yerleşimi ve tarım üretimi
için elverişli olması
• Çok sayıda akarsuya sahip bulunması
• Asya ile Avrupa arasında göç yolları üzerinde yer
alması
Anadolu'nun sahip olduğu bu özellikler pek çok
toplumu bu bölgeye çekmiştir.
ANADOLU’DA KURULAN MEDENİYETLER Hititler – Frigler – Urartular – Lidyalılar - İyonyalılar
HİTİTLER
*Kızılırmak ve çevresinde kurulmuştur.
*Başkentleri bugün Çorum ili sınırları içinde kalan
Hattuşaş’tır.
*Devletin başında kral bulunmakla birlikte
kral,ordunun ,dinin, ve yargı işlerinin başında bulunuyordu.
*Kraldan sonra en yetkili kişi kraliçe olup,kraliçelere
Tavananna denirdi.
*Devlet meselelerinin görüşüldüğü yere Pankuş
denirdi.
*Halk hür ,yarı hür ve esirler olmak üzere sınıflara
ayrılmıştı.
*Ekonomileri tarıma dayalı olup maden
işlemeciliğinde ileri gitmişlerdir.
*Ordu piyade ve atlı askerlerden oluşuyordu.
Hititler Mısırlılarla Suriye toprakları için yaptıkları savaş
sonrasında imzalanan Kadeş Antlaşması tarihin ilk resmi antlaşmasıdır.
*Hititlerde resim yazısı(hiyeroglif )ile çivi yazısı
kullanılmıştır.
*Hititlerde kralların yaşamlarını anlatan yıllklara
ANAL adı verilir.Anallar tarihin ilk tarafsız metinleridir.
Bu Analları tanrıya hesap vermek için yazıyorlardı. Bu
nedenle yalan yazmadıkları için Anallar ilk gerçek tarih
yazıcılığı sayılmaktadır.
*Hitit kanunları gelişmiş ve insancıldı. Ölüm cezası
çok azdı. Tazminat yaygındı.
*Kabartmacılıkta ileri gittiler.(İvriz ve Yazılıkaya
kabartmaları)
*Dinleri çok tanrılı idi. Bin tanrılı il olarak bilinirler
-Savaş arabaları savaşlarda büyük üstünlük sağlardı.
*M.Ö 700 tarihinde Asurlular tarafından yıkılmıştır
2- FRİGLER:
-Başkenti Gordion şehridir. Bugün Ankara’nın ilçesi
olan Polatlıdadır.
- Frigler tarıma büyük önem verdiler. En önemli
geçim kaynakları tarımdı. Bu nedenle saban kırana ölüm
cezasına kadar ceza veriyorlardı. Bunun nedeni Geçimin
tarıma dayalı olması.
Dinleri çok tanrılı idi. En büyük tanrıları bereket
tanrıçası Kibele idi.(*Bu durum ekonomik uğraşıların hukuki
ve dini yapıyı şekillendirdiğini gösterir.
- Çivi yazısı kullandılar.
- Kral Midas ünlü bir kralıdır. Tarihte eşek kulaklı
Midas olarak yerini almıştır.
-
- Hayvanların konuşturulduğu “fabl” hikayeleri
yazmışlardır.
-Bu devleti Kimmerler yıkmıştır.
*Dokumacılıkta,taş işçiliğinde ve ağaç işçiliğinde ileri
gitmişlerdir.
11
*Friglerin soyluları ve krallarını gömdükleri ağaçtan
yapılmış ve üzeri toprakla örtülü yığma mezarlara Tümülüs
adı verilirdi.
*Hayvancılık faaliyetlerine önem veren Friglerin
tiftik keçisinin kılından dokudukları tapates adı verilen halı
ve kilimleri ünlüdür.
*Friglerin soyluları ve krallarını gömdükleri ağaçtan
yapılmış ve üzeri toprakla örtülü yığma mezarlara Tümülüs
adı verilirdi.
3- LİDYALILAR:-
Başkentleri “Sard” şehridir. Bugün Manisa’nın Salihli
ilçesindedir.
- Lidyalıların en önemli özelliği parayı
bulmalarıdır.(Ticaretle uğraştıkları için)Paranın
bulunmasıyla ticaret gelişmiş ve hızlanmıştır.
- Ticaret yapmak için “Kral Yolu” adı verilen ticaret
yolunu kurdular.
- Süs eşyası ve parfüm ticareti yaptılar.
- Çivi yazısı kullandılar.
-Orduları paralı askerlerden oluştuğu için fazla uzun
ömürlü olmadılar.
M.Ö. 547'de Persler tarafından yıkıldılar
-Tüccarlara devlet güvencesi getirerek, tarihteki ilk
sigortacılığı yapmışlardır.
-Fenike alfabesini kullanmışlardır.
-İlk bankacılık faaliyeti de bu dönemde ortaya
çıkmıştır.
4- İYONLAR:
- İyonlar polis adı verilen şehir devletleri halinde
yaşadığı için belli bir başkentleri yoktur. Efes, Milet, Foça,
İzmir önemli şehirleri idi.
- İyonyalılar özgür düşünceye ve bilime önem
vermişler. Bu nedenle bir çok bilim adamı yetiştirmiştir.
-Tıpta Hipokrat, tarihte Herodot, felsefe'de Diyojen,
matematikte Pisagor, Thales gibi bilim adamları yetişmiştir.
- Deniz ticareti yapmışlar ve başka ülkelere koloniler
kurmuşlardır. Yerleştikleri kolonileri sahiplenmişlerdir.
* Koloni: Bir devletin kendi ülkesinin sınırları dışında
egemenlik kurarak yönettiği ekonomik veya siyasal çıkarlar
sağladığı ülke, sömürülen ülke.
- İyonyalılar Fenike alfabesini kullanmışlardır.
- Bugünkü Avrupa uygarlığının temelinin oluşmasını
sağlamışlardır.
-Tanrıları insan şeklindeydi.
Kurulan şehir devletlerinde sırası ile krallık, oligarşik
ve demokratik yönetim şekilleri görülmüştür. Kurulan şehir
devletleri arasında siyasi bir birlik yoktur.
**Anadolu'da kurulan ilkçağ uygarlıklar içinde en
gelismis ve ileri düzevdedirler.
Cıünkü; İyonlar, Ön Asya'dan gelen ticaret yollarının bitiş
noktasındadırlar ve doğu batı arasında köprü vazifesi
görürlerdi.
-Demokratik ve özgür ortam gelişmiştir.
-Çok tanrılı dine inanmışlardır.
-Halk çeşitli sosyal sınıflara ayrılmış, kölelik yaygındı.
-Artemis tapınağı önemli sanat eserlerinden biridir. -
İyon edebiyatının en önemli eseri İlyada ve Odessa
destanlarıdır.
5- URARTULAR:
Başkenti Tuşpa’dır. Bugün Van ili sınırları içinde
yer alır.
- Taş ve maden işlemeciliğinde gelişmişlerdir.
- Tarımı geliştirmek için barajlar, göletler kurdular.
Su kanalları açarak sulama yapmışlardır.
- Oda şeklinde kaya mezarları yapmışlardır. Ölümden
sonra yaşama inandıkları için mezarlarına insanların günlük
kullandığı eşyaları konmuştur. Dinleri çok tanrılı
idi(Hititlerden etkilenme)
-Halk soylular ve köleler olmak üzere ikiye
ayrılmıştı.
-Çok tanrılı dine inanmışlardır.Çivi ve hiyeroglif
yazısını kullanmışlarıdr.
-Asur ve Kimmer saldırıları Urartuların gücünü
azalttı.M.Ö VI. yüzyılda İskit ve Med saldırıları sonucu Urartu
hakimiyeti sona erdi.
MEZOPOTAMYA UYGARLIKLARI
Başlıca Mezopotamya Uygarlıkları Babilliler, Asurlular,
Sümerler,Akadlar ve Elamlılardır
Mezopotamya:İlkçağda Anadolunun
güneydoğusundan Basra Körfezine kadar uzanan Dicle Fırat
nehirleri arasında kalan bölgeye denmiştir.Verimli
topraklara ve yaşamaya uygun iklime sahip olması nedeniyle
bir çok topluluk buraya yerleşmiştir.
SÜMERLER
Sümerler MÖ 3500 yıllarında Mezopotamyaya
yerleşmişler şehir devletleri halinde yaşamışlardır. Bu
şehirleri Ensi veya Patesi denilen rahip krallar yönetiyordu.
Önce Akadların hakimiyeti altına girmişler daha sonra
Elamlılar Tarafından yıkılmışlardır. (MÖ 1500
Özellikleri
-Sümerler mezopamya uygarlıklarının
kurucusudurlar.
-Tarhte ilk kez yazıyı kullanmışlardır.Böylece
-Tarih çağları başlamıştır.
-Bilgi birikimi ve aktarımı kolaylaşmıştır.
-Eğitim ve öğretim faaliyetleri kolaylaşmıştır.
-Tarihte bilinen ilk yazılı kanunlar Sümerler
tatafından yapılmıştır. -Urgakina ilk kanunları yapmıştır
-Sümerler matematik ve Astronomide ileri gitmişler
ayın hareketlerine takvim yapmışlardır
- Kral aynı zamanda baş rahip, baş komutan ve baş
yargıçtı. Kraldan sonra en yetkili kişi kraliçedir.
-Zengin oldukları için orduya önem verdiler.
-Düzenli bir sulama sistemi yapmışlar tarıma önem
vermişlerdir
-Evlerini kil tuğlalardan yaptılar.(Orman
olmadığından)
-Tufan ve Gılgamış destanları meşhurdur.
-Dinleri çok tanrılı idi.
-Tapınaklarına Ziggurat denirdi. Yedi katlıdır ve üç
ana bölümden oluşur. Göğün evi anlamına gelir.
Bilgi Bankası:
Efes'te İyonlar tarafından yapılan "Artemis
Tapınağı", dünyanın yedi harikasından biri sayılmaktadır.
Oligarşi: Yönetimin belli bir zümreye ait olduğu
yönetim şeklidir.
12
ASURLULAR
*Yukarı Mezopotamyanın Fırat ve Dicle nehirleri
çevresi ile Anadolunun güneyi İran bölgesinde
kurulmuşlardır
*Kral yolu üzerinden Anadolu ile ticaret yaptılar
.Kurdukları ticaret kolonileri ile Anadoluya kulladıkları çivi
yazısını getirdiler.Böylece Anadolunun Tarih çağlarına
girmesini sağladılar.
*Başkentleri Ninova’dır.
*İlk kütüphaneyi ve arşivi yaptılar.
* Dinleri çok tanrılı idi.
*Geliştirdikleri ağırlık ve uzunluk ölçülerini daha
sonra Yunanlılar ve Romalılar kullanmışlardır.
BABİLLİLER
-Babil krallığı Arabistandan Mezopotamyaya gelen
Amurrular tarafından kuruldu
-Merkeziyetçi bir krallıkla yönetilmişlerdir.
-En güçlü dönemlerini Hammurabi döneminde
yaşamışlardır.Hammurabi eski kanunlardan yararlanarak
Hammurabi Kanunlarını oluşturmuştur
-Dinleri çok tanrılı idi. Tapınaklarına Ziggurat
denirdi.
-Astronomi ile ilgilenmişler, güneş ve ay
tutulmalarını kaydetmişlerdir.
-Sümerlerden etkilenmişler, birçok alanda onları
geçmişlerdir.
-Halkı hür ve kölelerden oluşur.
-Babilin asma bahçeleri ve babil kulesi meşhurdur.
İLKÇAĞ UYGARLIKLARINDA İLK’LER
İlk Alfabe
Tarihte Hiyeroglif yazısını geliştirerek ilk harf yazısını
(alfabe) kullanan Fenikelilerdir.
İlk Anayasa
Tarihte ilk anayasayı Babiller oluşturmuştur (Hammurabi
Kanunları).
İlk Cumhuriyet Rejimi
Tarihte ilk cumhuriyet rejimini uygulayanlar
Romalılardır (Senato ve Meclis kurumlarını açarak).
İlk Demokrasi
Tarihte ilk demokrasiyi uygulayanlar Yunanlılardır.
Anadolu’da ilk demokrasi ise İyonya’da uygulanmıştır.
İlk Edebi Eser
Tarihin ilk edebi eserlerini Sümerler vermiştir
(Gılgamış, Tufan ve Yaratılış Destanları).
İlk Hukuk Devleti
Tarihte ilk hukuk devletini kuran Sümerlerdir.
İlk İmparatorluk
Tarihte bilinen ilk büyük imparatorluğu Akadlar
kurmuştur.
İlk Meclis
Tarihte bilinen ilk meclisi Hititler kurmuştur (Pankuş).
İlk Medeni Kanun
Tarihte ilk medeni kanun Hititler tarafından hazırlandı.
İlk Merkezi Devlet
Tarihin ilk merkezi yapılı devleti Akadlar’dır.
İlk Meşruti Yönetim
Tarihin ilk meşruti yönetimi Hititlerdir (“Pankuş”
denilen meclisleri sayesinde).
İlk Modern Hukuk
Tarihte ilk modern hukuk, Oniki Levha Kanunları’dır.
Roma İmparatorluğu yapmıştır.
İlk Mutlak Krallık
Tarihte ilk kez mutlak krallık anlayışını yerleştiren
Babiller’dir (Rahip-kral anlayışını terk ederek).
İlk Objektif Tarihçilik
Tarihte objektif tarihçiliğin ilk örneklerini Hititler
vermiştir (Anallar/Yıllıklar).
İlk Ordu
Tarihte ilk düzenli ve sürekli orduyu Akadlar kurmuştur.
İlk Para
Tarihte ilk parayı bulan Lidyalılardır (MÖ. 700).
İlk Posta Teşkilâtı
Tarihte ilk düzenli posta ve istihbarat teşkilâtını
İranlılar kurmuştur.
İlk Şehir Devleti
Tarihte ilk şehir devletlerini kuranlar Sümerlerdir.
İlk Takvim
Tarihte ilk Ay yılı esaslı takvimi Sümerler kullanmıştır.
Tarihte ilk kez Güneş takvimini kullanan Mısırlılardır.
İlk Tarih Devrine Geçen
Tarih Öncesi Devirlerden Tarih Devirleri’ne geçen ilk
millet Sümerlerdir (yazıyı kullanarak).
İlk Tarih Yazıcılığı
Bilinen ilk tarih yazıcılığını Hititler başlatmıştır
(Anallar/Yıllıklar).
İlk Tek Tanrılı İnanç
Tarihte ilk tek tanrılı inanç sistemi İbranîler’de ortaya
çıkmıştır (Musevilik).
İlk Uygarlık
Tarihin bilinen ilk uygarlığı Sümer uygarlığıdır.
İlk Yazı
Tarihte ilk yazıyı bulan Sümerler’dir (Çivi yazısı).
İlk Yazılı Antlaşma
Tarihte ilk yazılı antlaşma olan Kadeş Antlaşması,
Mısır ile Hititler arasında imzalanmıştır (MÖ. 1280).
İlk Yazılı Hukuk
Tarihte ilk yazılı hukuk kurallarını hazırlayanlar
Sümerlerdir.