2.shqipËria midis bizantit dhe perËndimit(shek. xi - xiv)

8/9/2019 2.SHQIPRIA MIDIS BIZANTIT DHE PERNDIMIT(SHEK. XI - XIV)

1/35

SHQIPRIA MIDIS BIZANTIT DHE PERNDIMIT(SHEK.XI - XIV)

1. NORMANT N SHQIPRI

Shqipria n luftrat e Komnenve me normant e ItalisShekulli XI solli ndryshime thelbsore n strukturn e brendshme ekonomiko-shoqrore t Perandoris Bizantine si dhe n marrdhniet e saj me botn e

jashtme. Hipja n fron e perandorit Aleksi I Komneni (1081-1118), shnon ardhjenn fuqi t aristokracis ushtarake. Fillon epoka e art e feudalizmit ushtarak, qkarakterizohet nga ekspansioni i prons ushtarake t kushtzuar (pronies) dhe q nShqipri u shfaq me ngritjen e nj sr familjesh shqiptare, pjestar t t cilavefitojn prona, tituj dhe funksione t larta nga pushteti qendror.N planin e jashtm, Perandoria Bizantine merr nj orientim t qart perndimor qdo t ruhet prgjat gjith sundimit t dinastis Komnene (1081-1185). M 1071Bizanti humbi kshtjelln e tij t fundit n Italin e Jugut, Barin. Nga ai ast, kundrterritoreve bizantine filluan sulmet e paprera t normanve dhe t kryqtarve

perndimor. Kjo dinamik e re n marrdhniet Lindje-Perndim i vendosi trevatshqiptare n qendr t ngjarjeve. Ato prbnin tashm kufirin skajor perndimor tBizantit, ndrkoh q pr fuqit e reja t perndimit Shqipria, me portet dhe merrugt gjatsore t saj, ku vazhdonte t shquhej Rruga e vjetr Mbretrore(Egnatia), ishte ura ideale q bnte t mundur avancimin e ushtrive pushtuese drejtKonstandinopojs. Pr rrjedhoj, trevat shqiptare u bn vendi i prplasjeve tmdha ushtarake, kulturore e fetare, q ndikuan s teprmi zhvillimin historik ttyre.Pas pushtimit t Barit, m 1071, Robert Guiskardi arriti t bashkoj t gjithazotrimet e princrve norman t Italis s jugut dhe krijoi nj mbretri t fuqishme,q menjher i hodhi syt n ann tjetr t Adriatikut. N pranvern e vitit 1081, njushtri e madhe normane u nis nga portet e Brindizit e t Otrantos nn drejtimin evet Guiskardit dhe t djalit t tij, Boemundit. Ky i fundit me nj pjes t flots

zbarkoi n brigjet e Vlors dhe, brenda nj kohe t shkurtr, pushtoi kt qytet dheqendrat e rndsishme strategjike t Kanins e t Jerikos (Orikumit). Pjesa kryesoree ushtris normane, nn drejtimin e Robert Guiskardit, zbarkoi m n jug, n zonne Butrintit. At e bir iu drejtuan Durrsit, i pari nprmjet detit, kurse i dyti me ant nj marshimi n rrug toksore. Nj furtun e befasoi Guiskardin n Kepin eGjuhs, duke mbytur pjesn m t madhe t flots normane. Mbeturinat e ushtriss tij arritn t bashkohen me forcat e Boemundit n Glavinic (Ballsh), ku mbrritndhe prforcime t reja nga Italia. Pasi pushtuan krejt fushn e Ilirikut n qershor1081 ushtrit normane arritn t mbyllin rrethimin e Durrsit.Perandori bizantin, Aleksi I Komnen, me do mnyr krkoi t shmang pushtimin eqytetit kryesor t Adriatikut, q hapte rrugn drejt Selanikut e Konstandinopojs. Aidrgoi si komandant t qytetit t afrmin e tij, Gjergj Paleologun. Me qllim q t

ndrpriste komunikimin e forcave t Robert Guiskardit me brigjet e Apulis, Komnenilidhi nj aleanc me Venedikun, i cili vuri n dispozicion t perandorit bizantin flotne tij t fuqishme, kundrejt njohjes s privilegjeve tregtare n territoret e PerandorisBizantine. Kjo marrveshje, q u prtri disa her n vitet e mvonshme, vendosibazat e hegjemonis s Venedikut n detet e n tregjet bizantine.Si rezultat i bashkpunimit midis ushtris kryesore bizantine t dislokuar n lindje tDurrsit, garnizonit t qytetit nn gjeneralin Gjergj Paleologu dhe flots veneciane nujrat e Durrsit, normant psuan disa disfata, n tok e n det. Por n nj betejvendimtare jasht mureve t Durrsit, ku mori pjes vet perandori bizantin Aleks


2/35

Komnen, normant korrn nj fitore t madhe. N kt betej bizantinve u mungoindihma e princit Bodin t Diokles, aleat i tyre, i cili n momentin e fundit refuzoi tprfshinte trupat e tij n betej. Aleksi I bashk me mbeturinat e ushtris s tij utrhoq npr luginn e Erzenit, n qafn e Krrabs e grykn e Shkumbinit dhembrriti n Ohr.Ndrkoh normant e Robert Guiskardit iu kthyen qytetit t Durrsit, t mbetur pa

mbshtetje nga jasht. Komandanti Gjergj Paleologu, q kishte marr pjes nbetejn e fundit, nuk kishte mundur t rifutej n qytet dhe qe larguar bashk meperandorin. N kt mnyr ky i fundit ia besoi mbrojtjen e Durrsit komandantit ttrupave t Arbrit. Kronistja bizantine, Ana Komnena, e cila njhersh ishte vajza eperandorit Aleks Komneni dhe q i prshkruan me hollsi ngjarjet n fjal, sqaron seprijsi shqiptar kishte titullin e lart t komiskortit. Me gjith qndresn edurrsakve, qyteti u mor nga normant n prag t dimrit. Tregtar nga qyteti iAmalfit e i Venedikut, q banonin n Durrs, ua hapn tradhtisht portat e qytetitnormanve.Pas rnies s Durrsit ushtrit normane u lshuan drejt lindjes dhe n pak koh zuntrevat e Dibrs, Pologut e t Devollit. Por n pranver t vitit 1082 Robert Guiskardiu detyrua t kthehej n Itali, ku kishin shprthyer revolta t princrve norman, tnxitura edhe nga Aleksi I Komneni. Djali i Guiskardit, Boemundi, nuk mundi t`imbaj pr shum koh pozicionet e fituara. Nn goditjet e ushtris s rimkmburbizantine dhe t popullsive vendase, normant filluan trheqjen. M 1084 bizantint,t ndihmuar nga banort e vendit, rimorn Durrsin. Po at vit Robert Guiskardi vdiqn zotrimet e tij n Itali dhe trupat e fundit normane u trhoqn nga Shqipria.Deri n fund t sundimit t perandorit Aleksi I Komnen, m 1118, brigjet shqiptare uprekn edhe dy her t tjera nga ushtri t ardhura nga perndimi. M 1096 n portete Durrsit, Vlors e t Butrintit zbarkuan ushtrit e Kryqzats s par, t drejtuaranga sovran e princr t ndryshm t Evrops. Midis tyre ishte dhe Roberti i Flandrsdhe vet Boemundi, sundimtari norman i Italis s Jugut. Nj tjetr grupimkryqtarsh, nn komandn e Rajmondit t Tuluzs, mbrriti n Durrs n rrugtoksore, nprmjet Dalmacis e Diokles. N Diokle, kryqtart ishin pritur

miqsisht nga princi Bodin, i cili tashm ishte n luft t hapur me pushtetin

bizantin. Mbrritja e lufttarve perndimor n trevat, q vite m par kishin qenfushbetej mes normanve e bizantinve, e shqetsoi s teprmi Aleks Komnenin.Ai i porositi komandantt e tij t Durrsit, Vlors e t viseve t tjera q t ndiqninme vmendje lvizjet e kryqtarve dhe t parandalonin do prpjekje t tyre pr tsulmuar e plakitur territorin bizantin. Megjithat, Aleks Komneni iu shmang njprplasjeje t drejtprdrejt me ta dhe bri gjithka pr t prshpejtuar largimin ekryqtarve drejt lindjes. Ana Komnena dhe historian perndimor, q shoqruankryqzatn e par, tregojn se kryqtart e lodhur e t rraskapitur nga lundrimi nAdriatik, gjetn n tregjet e panairet e begata t Durrsit, Glavinics e tAdrianopojs (Gjirokastr) prehjen dhe furnizimet e nevojshme pr t vazhduarmarshimin e tyre drejt vendeve t shenjta.Megjithat kontradiktat midis perandorit bizantin dhe prijsve t kryqzatave,sidomos pasi kta krijuan principatat e tyre n lindje, erdhn e u ashprsuan derisa

prfunduan n prleshje midis ushtrive t krishtera. Veanrisht t mprehta qenprplasjet e Aleks Komnenit me armikun e tij t vjetr, Boemundin, q kishte ngriturn Siri nj principat normane me qendr n Antioke. N pamundsi pr tprballuar perandorin bizantin n principatn e largt t Lindjes, m 1107 Boemundiu kthye n Itali dhe filloi prgatitjet pr nj invazion t ri t territorit bizantin.Flota e madhe normane zbarkoi po at vit n viset e Vlors, nga ku ushtrit eBoemundit iu drejtuan npr tok Durrsit. Qyteti mundi t`u qndroj prpjekjeve tprsritura t normanve, t cilt prdorn t gjitha mjetet dhe teknikat e kohs prpushtimin e tij. Pa e hequr rrethimin e qytetit, Boemundi vazhdoi marshimin e tij


3/35

drejt Lindjes. Perandori Aleks Komneni u prpoq t ndalte prparimin e ushtrivenormane duke bllokuar vendkalimet q onin drejt Ohrit e Dibrs. Krahina e Arbrit, epapushtueshme pr nga pozicioni strategjik e sistemet e fortifikuara t saj, u bteatri kryesor i veprimeve luftarake. Drejtimin e tyre perandor Aleksi ua besoikomandantve t shquar vendas, ndr t cilt shquheshin Aleksandr Kabashi(Kabasilla) e Eustath Kamizi. Vet ai, me forca t shumta ishte pozicionuar m n

thellsi, n zonn e Ohrit, Devollit e t Kolonjs, nga ku mbshteste njerzit e tij tangazhuar n luftimet me normant n Arbr, Vlor e n Glavinic. Pas disa muajluftimesh rraskapitse, ushtria normane, e bllokuar n Ultsirn Perndimore, udetyrua t heq dor e t kthehet n Itali. Boemundi nnshkroi n kampin eperandorit bizantin n Kolonj nj marrveshje poshtruese pr t, sipas s cils aihiqte dor nga do sulm kundr territorit bizantin, prej zotrimeve t tij n Itali e nSiri (Antioke), si dhe e njihte veten si vasal t Aleksandrit I Komnen.Nn sundimin e djemve t Aleksit I, Johanit II (1118-1143) e Manuelit I Komnen(1143-1180), normant dhe bizantint bn secili nga nj prpjekje pr t kaprcyerAdriatikun. M 1149 mbreti Ruxheri II i Sicilis pushtoi Korfuzin dhe prej andej, pasizbarkoi n steren e Epirit, vazhdoi n drejtim t Tebs e t Korintit. Por normant udetyruan t trhiqen shpejt nga kto qytete, qendra t industris s mndafshit dheuan n Palermo, kryeqytet i mbretris s tyre, teknologjin e prodhimit tmndafshit. Perandor Manueli I Komeni ishte i pari sovran bizantin q imitoiJustinianin duke tentuar pushtimin e Italis. M 1155 nj flot bizantine e nisur ngaportet shqiptare pushtoi qytetin e Ankons. N pak koh bizantint kapn gjithvijn bregdetare nga Ankona n Taranto. Por menjher perandori bizantin u ndodhprball nj koalicioni fuqish armike, t drejtuara nga mbreti norman Guljelmi I.Edhe Venediku, aleati i vjetr i Bizantit, u rreshtua kundr tij. Shum shpejt trupatbizantine u larguan nga trevat italiane t pushtuara prej tyre.N vitin 1185 mbreti Guljelmi I bri prpjekjen e fundit t dinastis normane tItalis pr t pushtuar territorin bizantin. Ky zbarkim i ri norman u parapri nga njrevolt e banorve t viseve t Vagenetis (amri) kundr pushtetit t perandoritAndroniku I Komneni (1182-1185). Me nj shpejtsi t pazakont ushtrit normanepushtuan Durrsin, strategu i t cilit, Jan Vrana, paraplqeu t dorzohej. Pas

Durrsit ushtrit normane u derdhn npr Rrugn Mbretrore (Egnatia) dhembrritn para qytetit t Selanikut. Garnizoni i kshtjells, i prbr prej lufttarshnga Kunavija e Arbrit ua dorzoi qytetin perndimorve. Por ksaj radhe, normantnuk arritn t konsolidojn fitoret e tyre. M shum se pr merit t ushtrisbizantine, ata u trhoqn pr shkak t dobsive t organizimit e t furnizimeve nvende aq t largta nga bazat e tyre. Gjithsesi, Durrsi e disa ishuj t Jonit mbetnedhe pr disa koh n zotrim t normanve. Me vdekjen e Guljelmit I n krye tMbretris s Sicilis erdhi sovrani gjerman Henriku VI, q inauguroi sundimin edinastis Hohenshtaufen n Italin e Jugut. Sovrant e rinj, bashk me mbretrin,trashguan nga paraardhsit e tyre norman politikn e pushtimeve lindore. Jo mkot mbreti Henriku VI Hohenshtaufen, sipas kronistit bizantin Niketa Konjati, ekonsideronte veten zot t tokave q shtrihen nga Durrsi n Selanik.

2. JETA POLITIKE N SHQIPRI N SHEK. XII-XIII

Principata e Arbrit

Ballafaqimi i Perandoris Bizantine me normant e Italis dhe me kryqzatat nshek. XI-XII, nxori n plan t par rolin e shqiptarve dhe t tokave shqiptare q undodhn n qendr t ktij ballafaqimi. Qndrimi i shqiptarve prcaktoi dukshmzhvillimin e fushatave ushtarake t Perndimit, ndaj pushteti qendror bizantin u


4/35

prpoq ta mbante n ann e vet fisnikrin shqiptare, duke e joshur at meprivilegje e tituj deri dhe me ofiqe t lakmueshme n ushtrin dhe administratnbizantine. Duke filluar nga gjysma e dyt e shek. XI n burimet historike prmendenfamilje fisnike shqiptare, si Skurra, Arianiti, Muzaka, Topia, Meksha, Jonima, Pliti,Blinishti, Kamona, q mbanin tituj t lart bizantin. Veanrisht n shek. XII,shum i prhapur ishte titulli sebast, q lidhet me periudhn e sundimit t dinastis

Komnene e posarisht me at t Manuelit I (1147-1181). Luftrat e ktij perandorisa n Itali aq edhe n Ballkan, kryesisht kundr serbve t Rashs, e rritn rolin dhepeshn ushtarake t faktorit shqiptar. Fisnikt shqiptar ishin fuqizuar mjaft.Ndrkoh, ata shfrytzuan privilegjet dhe ekskusit e akorduara nga pushtetiqendror, pr t rritur shkalln e autonomis s tyre. Ky proces zhvillimi politikautonom i feudalve dhe i krahinave t veanta eci m shpejt n trevn qendrore tArbrit, me rol strategjik e ushtarak t posam. N gjysmn e dyt t shek. XII ktukishte ndodhur me siguri nj proces prqendrimi pushteti. N vitin 1166 prmendet,n fakt, nj prior Arbanensis (princ i Arbrit). S bashku me disa klerik t lart ngaArbri ky mori pjes n prurimin e kishs s re t Shn Trifonit n Kotorr. Nceremoni merrte pjes dhe "duka e komandanti" bizantin pr Dalmacin, Dioklen epr Arbrin, Isaku. Kjo tregon se priori i Arbrit, Andrea, e njihte ende formalishtsovranitetin bizantin. Megjithat, n kt koh autonomia politiko-administrative eArbrit ishte rritur s teprmi, si tregojn edhe privilegjet e vitit 1153 t perandoritManuel pr kryeqendrn e Arbrit, Krujn. Duke u nisur edhe nga marrdhniet emira q vendosi me Papatin, perandori Manuel u tregua liberal edhe prsa u prketmarrdhnieve kishtare; n kohn e tij riti katolik njohu nj prhapje t gjer jovetm n Shqiprin e Eprme, por dhe n at Qendrore, posarisht n Arbr.Kto zhvillime n Shqipri, q prkonin n nj plan m t gjer me thellimin eprocesit t feudalizimit t Perandoris Bizantine, me dobsimin e pushtetit qendrordhe decentralizimin e tij, n fundin e shek. XII, uan n krijimin e nj strukture metipare t qarta shtetrore n trevn e Arbrit dhe n kristalizimin e nj dinastiesunduese vendase. Duke u nisur nga titulli "princ" (princeps), q papa Inocenti III idha m 1208 njrit prej krerve t saj, Dhimitrit, kjo struktur shtetrore shtquajtur zakonisht n historiografi "Principat e Arbrit", njlloj si sht quajtur

"Despotat i Epirit", formacioni fqinj me Principatn e Arbrit, me qendr n Art, i cilikishte n krye nj despot.Pas rnies s dinastis s Komnenve dhe me ardhjen n fronin bizantin t dinastiss dobt t Engjllorve, treva e Arbrit fitoi tiparet e nj shteti t pavarur.Themelues i tij ishte Progoni (1190-1198), pushtetin e t cilit e trashguan t bijt,Gjini (1198-1206) dhe Dhimitri (1206-1216). Dokumentet e rralla t kohs nukthon se cils familje t Arbrit i prkisnin kta. Ka shum gjas q sundimtart eArbrit n kaprcim t shek. XII-XIII t'i prkisnin familjes Skurra nga malsia eTirans, ku emri Skurr ndeshet ende n toponimin dhe antroponimin e vendit.Emri i ksaj familjeje ndeshet vazhdimisht n burimet e shek. XII-XIII si ndr mkryesoret e Arbrit. Pr pozitn e lart shoqrore t saj flet edhe varri familjar isebastit Mihal Skurra n kishn e Shn Mris s Brrarit i vitit 1201, apo varri ifisnikut tjetr nga kjo familje, Anton Skurrs, n kishn e Shn Ndout n Lezh. Pr

pozitn e veant q kjo familje kishte n shek. XII-XIII n gjirin e fisnikrisshqiptare, flet dhe fakti q pinjoll t saj lidhn krushqi deri edhe me familjenperandorake bizantine. Edhe princi Dhimitr i Arbrit u martua me mbesn eperandorit bizantin Aleksi II Engjlli, Komnenn, lindur nga martesa e vajzs s ktijt fundit, Eudokis, me mbretin e Serbis, Stefan Nemanjn e Kurorzuar. PrinceshaKomnena, q kishte lindur jo para vitit 1191, ishte n mosh t mitur kur aty nga viti1202, iu blatua princit Dhimitr t Arbrit, gj q n vetvete flet pr karakterin politikt ksaj martese. Martesa e Dhimitrit t Arbrit me Komnenn synonte edhe tnormalizonte marrdhniet me Stefan Nemanjn e Serbis, i cili n vitet e fundit t


5/35

shek. XII kishte mundur t pushtonte mjaft toka n Kosov e n Diokle (Gent).Nemanja e vazhdoi prparimin n thellsi t tokave shqiptare, duke marr edhetrevn e Pultit (malsia n t dy ant e lumit Drin t bashkuar) q bnte pjes nPrincipatn e Arbrit. Pas lidhjes familjare me Nemanjt e Serbis, Principata e Arbritruajti n mnyr t qndrueshme shtrirjen Drin-Shkumbin, t prfshir midis Lezhs,Durrsit, Ohrit e Dibrs.

Principata e Arbrit e arriti kohezionin e saj m t madh nn sundimin e Dhimitrit.Nn autoritetin e tij u vun at koh edhe familje t shquara t Arbrit, si qenJonimt, Plitt, Shtpant, Kamonat etj. N nj traktat paqeje t nnshkruar prej tijm 1210 me Republikn e Raguzs, Dhimitri i quan kta, sipas s drejts feudaleperndimore, "njerzit e mi" (homines mei). Edhe titujt "gjykats" (iudex) apo"princ" (princeps) q i atribuohen Dhimitrit prej paps Inocenti III, flasin pr pozitne tij t dalluar n gjirin e fisnikris s Arbrit. Ato tregojn gjithashtu se familja eprincrve t Arbrit n kaprcim t shek. XII-XIII ishte e ndikuar nga kultura dhefeudalizmi perndimor. Kt e konfirmon edhe hapi i ndrmarr m 1208 nga princiDhimitr pr t kaluar n ritin katolik, duke u lidhur me kishn katolike t Roms. Megjith ndikimet q modelet feudale perndimore patn n organizimin dhe nndrtimin e Principats s Arbrit, tradita bizantine mbetej ende shum e fuqishme.Vet Dhimitri paraplqente t prdorte titujt bizantin me prestigj panhypersebastapo megas arhond, ashtu si bujart e tjer mbanin titujt po bizantin sebast oseprotosebast. Qendra e Principats s Arbrit ishte n qytetin e Krujs. N kohn eDhimitrit, Principata zotronte edhe nj dalje n det, n pjesn bregdetare midisBishtit t Palls dhe derdhjes s lumit Mat.

Principata e Arbrit, Dukati i Durrsit dhe Despotati i Epirit

Kryqzata IV (1204) solli nj ndryshim rrnjsor t kushteve politike n PerandorinBizantine e posarisht n viset e saj perndimore."Traktati i ndarjes s tokave", i nnshkruar nga Venediku e fuqit e tjerapjesmarrse n Kryqzat n prag t sulmit prfundimtar mbi Konstandinopojn,parashikonte q nj pjes e mir e bregdetit shqiptar, prej Durrsit deri posht nPrevez, t kalonte nn sundimin e Venedikut. N fakt, veneciant arritn ta merrninDurrsin dhe rrethinat e tij dhe t krijonin nj zotrim t tyre t quajtur "dukati iDurrsit". Por n jug t tij, n temn e dikurshme bizantine t Nikopojs (Epir),veneciant nuk arritn t vendosnin pushtetin e tyre. Q n dhjetvjeart e funditt shek. XII nj deg e familjes perandorake bizantine t Engjllorve kishte siguruarn Epir, veanrisht n provincn e Vagenetis (amri), prona t mdha toksoredhe kishte ngritur aty nj pushtet thuajse t pavarur nga Konstandinopoja. N ktmnyr, menjher pas pushtimit t Perandoris Bizantine nga kryqtart m 1204,nj pinjoll i Engjllorve bizantin, Mihal Engjlli, djali i qeveritarit t dikurshm tEpirit, krijoi ktu nj zotrim t pavarur. Dokumentet e kohs e quajn kt"Despotat i Arts", sipas kryeqendrs s tij. N historiografi sht br zakon tquhet "Despotat i Epirit". Gjat historis s tij m se dy shekullore, Despotati i Epirite ndryshoi disa her shtrirjen e tij. Sidoqoft, brthama e qndrueshme territoriale

prfaqsohej nga shtrirja e tems s dikurshme bizantine t Nikopojs, e prkufizuarnga malet Akrokeraune (Vettims) n veri, nga gjiri i Arts (Ambrakis) n jug dhenga rrjedhja e lumit Vjosa e vargmalet e Pindit n lindje. Deti Jon lagte krahunperndimor t Despotatit. Prve kryeqendrs, Arts, qytete e kshtjella t tjera trndsishme ishin Janina, Ajdonati (Paramithia), Himara, Berati, Kanina dhe pr njfar kohe (1213-1253) edhe Durrsi. Shqiptart prbnin shumicn drrmuese tpopullsis s Despotatit n shtrirjen klasike t tij. Po ve shqiptarve kishte edhepopullsi vllahe, greke e sllave t vendosura kryesisht n viset e Thesalis, tMaqedonis e t Etolo-Akarnanis, q u aneksuan nga despott e Epirit pas vitit


6/35

1216.Nga pikpamja e organizimit shtetror, Despotati i Epirit ishte nj shtet bizantin. Nkrye t tij qndronin despott e familjes perandorake Engjlli. Kta n aktet dhe ndokumentet zyrtare t tyre shfaqen me emrin e prbr Engjll-Duka-Komnen, dukekujtuar kshtu lidhjet e Engjllorve me dinastit e tjera bizantine. Vet sundimtarte Epirit nuk u pajtuan me statusin e sundimtarit t nj province. Ata e mbanin veten

pr trashgimtar t ligjshm t fronit bizantin dhe n kt kuptim e konsideroninpushtetin e tyre n Epir si nj piknisje pr t restauruar Perandorin Bizantine,duke dbuar kryqtart nga vendet bizantine.Vitet e para t sundimit despoti Mihali I Engjlli (1204-1216) ia kushtoi konsolidimitt brendshm t shtetit t posalindur. Nuk munguan n kt koh edhe konfliktetme principatat kryqtare, t krijuara pas vitit 1204 n kufijt e Despotatit, nmbretrin lombarde t Selanikut, n dukatin e Athins dhe n Principatn frnge tAkes. Me t'u krijuar nj gjendje e qndrueshme n kufijt me kto formacione, iuvu puns pr shtrirjen e Despotatit n drejtim t veriut. N vitin 1210 Despotati iEpirit i ishte afruar s teprmi dukatit venecian t Durrsit.Ndrkaq sundimi i Venedikut n Durrs ishte treguar i paqndrueshm. Prpjekjetpr ta shtrir juridiksionin venecian prtej qytetit kishin hasur n kundrshtimin eprincit Dhimitr t Arbrit. Fisnik t Arbrit ishin tashm zotr t tokave n rrethinat eDurrsit, gj q shqetsoi jo vetm pushtetin venecian t Durrsit, por dhekryepeshkopatn katolike t qytetit, e cila pretendonte se Dhimitri dhe njerzit e tijkishin okupuar pronat e saj. Me qllim q t ushtronte presion mbi princin e Arbrit,duka i Venedikut lidhi nj aleanc me princin e Diokles (Gents), Gjergjin, i cilizotohej ta ndihmonte Venedikun kundr Dhimitrit. Por ky ndrkaq kishte arritur tbnte pr vete papn e fuqishm Inocenti III, t cilit i premtoi konvertimin e tij, tbujarve e t popullit t tij n fen katolike.I brejtur nga konfliktet me princin e Arbrit, Papatin e me vet kishn vendase, dukativenecian i Durrsit u tregua i pafuqishm t prballonte msymjen nga jugu tdespotit t Epirit, t Mihalit I Engjlli. N vitin 1210 kufiri midis Despotatit dheDukatit venecian t Durrsit ishte vendosur n rrjedhjen e lumit Shkumbin. At vitduka Marin Valaresi u takua me despotin Mihal pr t biseduar lidhur me vendosjen e

nj paqeje. Paqja u nnshkrua n ver t atij viti nga duka i Venedikut Pietro Xiandhe despoti Mihali I. N baz t saj njihej edhe de jure kufiri i Shkumbinit si cakuverior i zotrimeve t Despotatit. Ndrkoh, despot Mihali zotohej t lejontetregtart venecian t tregtonin lirisht, pa taksa e dogan, n tokat e tij dhe t'imbronte ata nga shtetasit e tij, n rast konflikti me siprmarrsit venecian.N muajin shtator 1210 veneciant sheshuan edhe mosmarrveshjet me kishn eDurrsit, duke vn n krye t saj venecianin Manfred. N marrveshjen qnnshkroi me dukn Pietro Xian n shtator t vitit 1210, kryepeshkopi Manfred ubetua se do t'i qndronte besnik Republiks s Venedikut dhe se do t punonte qqytetart si dhe bashksia e Durrsit dhe e zonave prreth t'i bindeshin pushtetitvenecian.Megjithat, shpresat e Venedikut pr t ruajtur nj minimum pranie n Durrs dhen rrethinat e tij, psuan goditjen e fundit m 1213, kur despot Mihali I Engjlli ia

shkputi at Republiks s Shn Markut dhe e bashkoi me zotrimet e tij. Ushtria etij prparoi thell n veri e m 1215 pushtoi Shkodrn, por shpejt u trhoq prejandej pr t'u vendosur n vijn e Durrsit.Pushtimi jetshkurtr i Shkodrs ishte ndrmarrja e fundit ushtarake e despotitMihali I.N rreth 10 vjet t sundimit t tij, shteti i vogl e i dobt epirot, arriti t zgjerohetduke zn pak a shum shtrirjen e temave t dikurshme bizantine t Nikopojs e tDurrsit. Prve kryeqendrs, Arts, despot Mihali paraplqente si rezidenc tzgjedhur t tij kshtjelln e Beratit. Ende sot aty ruhen dshmi t shumta t


7/35

punimeve fortifikuese e t ndrtimeve t kultit t ndrmarra n kohn e sundimit ttij. Despot Mihali I vdiq pikrisht n kshtjelln e Beratit n vitin 1216 pas njkomploti t organizuar nga njerz t afrt t tij. Pas ksaj n krye t Despotatit u vui vllai, Teodori. Nn sundimin e tij Despotati i Epirit arriti shtrirjen e tij m t gjer.Politika e despotit t ri u orientua kryekput nga lindja dhe synoi asgjsimin eprincipatave latine t kryqtarve n Greqi, n Maqedoni e n Traki, rimkmbjen e

Perandoris Bizantine dhe kurorzimin e tij si perandor i Bizantit. N kt kuadr fitoirndsi t posame kontrolli mbi Durrsin dhe mbi boshtin e Rrugs Mbretrore(Egnatia), i cili hapte rrugn drejt kshtjellave t Maqedonis e Selanikut dhenjhersh shkpuste lidhjet jetsore t perandoris latine t Konstandinopojs ose tmbretris lombarde t Selanikut me fuqit-mm t perndimit. Duke pasurparasysh rndsin strategjike t ktij boshti rrugor e veanrisht t piknisjes stij, Durrsit, mitropoliti i Korfuzit, Gjergj Bardhami, shprehej at koh se "despotiderdh pa kursim pr Durrsin para, ushtri e do gj tjetr, n mnyr q t moslejohen egrsirat nga Perndimi t vn kmb n at qytet, q ai e do mbi t tjert".N fakt, q n fillim t sundimit t tij, Teodorit iu desh t prballonte nj prpjekje tlatinve pr t shtn n dor korridorin e rrugs Egnatia. N vern e vitit 1217,perandori i ri latin i Konstandinopojs, Pier d Kurtne, n krye t nj ushtrie t nisurnga porti i Brindizit, zbarkoi n Durrs me destinacion Konstandinopojn. Pasi moriqytetin, ushtria latine e vazhdoi marshimin prgjat rrugs Egnatia n drejtim tSelanikut. Historiani bizantin Gjergj Akropoliti rrfen se despoti Teodor i kishtengritur prit ushtris latine "n vendet e ashpra t Arbrit", diku n luginn eShkumbinit. N betejn e zhvilluar ktu, ushtria frnge u shpartallua keq dhe vetperandori Kurtn u zu rob. Nj kronist frng, vazhduesi i Robert Autissiodorensis, iaatribuon katastrofn e perndimorve qndrimit armiqsor t popullsis vendase(malicia indigenorum) q bashkpunoi me despotin e Epirit. Pas ksaj fitoreje,Teodori e ripushtoi Durrsin. N qytet u prforcua sistemi i mbrojtjes dhe u kryenpunime t ndryshme fortifikuese. N vitet q pasuan, Teodor Engjlli i zhvendosiveprimet luftarake n lindje. Ktu ai mori njrn pas tjetrs kshtjellat e Ohrit, tPrlepit, t Pelagonis (Manastir) etj. Por objektivi kryesor ishte Selaniku, t cilin

Teodori ua shkputi baronve lombard n vitin 1224. Ktu ai u kurorzua "perandore autokrat i bizantinve" nga kryepeshkopi i fuqishm i Ohrit, Dhimitr Komatiani.Selaniku u b qendra e re ku u zhvendos Teodori e oborri i tij. Qeverisjen ezotrimeve shqiptare Teodori ia besoi t vllait, Konstandinit, t cilit i akordoi titullindespot. Duke ndjekur shembullin e perandorve t Bizantit, ai u shprndau titujfisnikrie si sebastokrator, domestik i madh, protovestiar etj., bashkpuntorve ttij t afrt, midis t cilve edhe mjaft bujarve shqiptar. N administrimin e punvet "perandoris" s tij, Teodori ndihmohej nga nj "kshill i t zgjedhurve". Njmbshtetje t fort i jepnin politiks s tij prelatt e lart t kishs, ndaj t cilveTeodori tregoi vazhdimisht kujdes t veant. Mitropoliti i Naupaktit, Jan Apakauku,kryepeshkopi i Korfuzit, Gjergj Bardhani, ai i Ohrit, Dhimitr Komatiani, si dhepeshkopi i Kanins ishin disa nga bashkpuntort e kshilltart m t afrt tTeodorit.

Pas marrjes s Selanikut, objektivi i dyt i madh mbetej pr Teodorin pushtimi iKonstandinopojs, q do t shnonte fundin e Perandoris Latine e rimkmbjen eBizantit. Midis viteve 1225-1230 ushtrit e tij arritn suksese t mdha nMaqedonin Lindore e n Traki, ku pushtuan Adrianopojn. Por n vendin e quajturKlokotnica, n vitin 1230, trupat e Teodorit psuan nj disfat t rnd nga ushtrite carit bullgar, Ivani II Aseni, q ishte shqetsuar nga forcimi i shtetit epiriot e ngaprparimi i Teodorit n zonn e interesave bullgar.

Lufta midis Despotatit t Epirit dhe Perandoris s Nikes pr hegjemoni n


8/35

ShqipriBeteja e Klokotnics, ku vet Teodori u zu rob, goditi rnd aspiratat panbizantine tdespotve t Epirit. Pasktaj, zotrimet epirote u ndan n shum pjes. N Selanike Thesali vazhdoi t sundoj i vllai i Teodorit, Manueli. Gjith territori, prejAdrianopoje n Durrs, u pushtua nga Ivani II Aseni i Bullgaris. Cari bullgar filloipasktaj ta quaj veten "perandor e autokrat, zot i krahinave prej Adrianopoje n

Durrs" dhe t shpalos me forc pretendimet pr Konstandinopojn e pr froninbizantin.Krahinat e Epirit nuk u prfshin n kufijt e rinj t mbretris bullgare. Ktu shfaqetsi sundimtar Mihali II Engjlli, djali i Mihalit I. Pr 10 vjet ky punoi pr t forcuarpozitat e lkundura t Engjllorve. Rrethi i bashkpuntorve t tij u zgjerua meelement t aristokracis vendase, t cilve u ishte besuar drejtimi i krahinave dhe ikshtjellave t ndryshme t despotatit. Ashtu si dhe i ati, Mihali II i ruajti lidhjet engushta me Beratin, Vlorn e me parin e ktyre dy qyteteve. Me qeveritarin e tyre,Jan Frngun, pinjoll i nj familjeje t vjetr fisnike vendase, despoti kishte edhelidhje familjare.Shthurja e Mbretris s Bullgaris, pas vdekjes s Ivanit II Aseni (1241), e lejoiMihalin II t zgjeroj kufijt e Despotatit. Durrsi u b prsri pjes e tij, ndrkohq kshtjella t tjera u aneksuan n Maqedoni e n Thesali. Por edhe ksaj radheDespotati ndeshi n nj kundrshtar t fuqishm, q n at koh ishte br njfaktor i rndsishm politik n Ballkan. Kjo ishte Perandoria e Nikes, nj formacion ingjashm me Despotatin e Epirit, q lindi pas vitit 1204 n Azin e Vogl. Luftratme Niken prbjn fazn e dyt t rndsishme n historin e Despotatit t Epirit.Ashtu si despott e Epirit, edhe perandort e Nikes e mbanin veten prtrashgimtar t ligjshm t fronit bizantin. Marrja e Konstandinopojs e rimkmbjae Perandoris Bizantine prbnin vijn kryesore t politiks s tyre, nga ku buronteedhe armiqsia me rivalt e tyre t Epirit. Pas dobsimit t Mbretris s Bullgaris,Perandoria e Nikes fitoi eprsi n ngjarjet n Ballkan. Brenda vitit 1246 perandori iNikes, Joan Vatatze (1222-1254), pushtoi Trakin, Maqedonin dhe qytetin eSelanikut.Sukseset e rrufeshme t nikeasve zbuluan mangsit ushtarake e politike t shtetit

epiriot. Tashm ishte dobsuar aleanca e ktij shteti me krert lokal t krahinave tndryshme t Despotatit, n t ciln bazohej forca e tij. Politika e zbatuar nga Teodorie nga Mihali II n funksion t pushtimeve kishte goditur drejtprsdrejti format eqeverisjes n rajone t caktuara t Despotatit t Epirit me Principatn e Arbrit, e cilaishte kthyer tashm n nj shtet vasal.arja midis dy aleatve t dikurshm u pa gjat konflikteve ushtarake q u zhvilluann zonn e Maqedonis Jugperndimore midis forcave t Nikes dhe atyre t Epiritn vitin 1253. At koh princi i Arbrit, Gulami, bashk me forcat e tij, kishte znpozicion n zonn e Kosturit pr t'u prer rrugn nikeasve q krkonin t anin ndrejtim t Devollit. Por perandori i Nikes, Jan Vatatze, arriti t trheq n ann e tijprincin Gulam, q tashm ishte ftohur me Mihalin e Epirit. Premtimet joshse tperandorit t Nikes u konkretizuan me nnshkrimin e nj traktati, q vulostealeancn e re midis Nikes dhe Arbrit dhe q njihte autonomin e ktij t fundit.

Krahas Gulamit t Arbrit, me nikeasit u bashkuan edhe krert e Kosturit e t Devollit,t cilt gjithashtu ishin t paknaqur nga Mihali II i Epirit. N kto kushte, despoti iEpirit u detyrua t krkonte paqe, e cila u nnshkrua n Laris (1253). Mihali II hiqtedor nga kshtjellat e Maqedonis Perndimore dhe nga kshtjella e Krujs. Ksaj tfundit, perandori Jan Vatatze i njohu qysh at vit nj sr privilegjesh trndsishme q kishin t bnin me sigurimin e pronave t fisnikve, t klerit dhe tqytetarve t saj, si dhe me heqjen e tatimeve t caktuara. T njjtat privilegje ukonfirmuan pas dy vjetsh nga perandori i ri i Nikes, Teodori II Laskari (1254-1258). Ato iu konfirmuan vazhdimisht krutanve nga perandort e mvonshm t


9/35

Bizantit.Humbja e mbshtetjes q kishte patur n Principatn e Arbrit ia bri t pamundurdespotit Mihal ruajtjen e zotrimit t rndsishm t Durrsit. N vitin 1256 qyteti iudorzua perandorit t Nikes. Paqja e nnshkruar at vit midis dy rivalvesanksiononte trheqjen e Despotatit t Epirit n kufijt e tij fillestar. N viset ezbrazura nga epirott u vendos administrata e Nikes.

Kryengritja e shqiptarve kundr Perandoris s Nikes (1257-1258)

Vendosja e pushtetit t Nikes n viset shqiptare nuk e prmirsoi gjendjen e tyre,prkundrazi, nj administrat e rrept ushtarake e civile u vendos n trevatshqiptare, prfshir edhe Principatn e Arbrit, q kishte luajtur nj rol vendimtar nsuksesin e nikeasve. N krye t saj u vu nj qeveritar bizantin, Konstandin Habaroni,i cili s bashku me qeveritart e krahinave t tjera t Shqipris e t Maqedonis, uvu nn urdhrat e komandantit epror, pretorit Georg Akropoliti q kishte selin nSelanik.Q t nesrmen e vendosjes s sundimit t Nikes n Shqipri filluan t dukenshenjat e nj paknaqsie t thell. Kto qen m t forta n trevat e Principats sArbrit, e cila n kundrshtim me premtimet e dhna, u privua nga do lloj autonomie

prej regjimit nikeas. Qeveritari nikeas i Arbrit, Konstandin Habaroni, nuk ishte ngjendje t mbante nn kontroll gjendjen shprthyese, ndaj, n dimrin e vitit 1257-1258, kryekomandanti i forcave perndimore t Nikes, pretori Gjergj Akropoliti,vendosi t organizonte nj ekspedit demonstrative n Arbr. Prej Selanikut,ekspedita e drejtuar prej tij prparoi npr Kostur, Ohr, Durrs, ku Akropoliti utakua me krert dhe autoritetet e vendit. Marshimi i Akropolitit vazhdoi nprkrahinat e thella t Matit e t Dibrs. Kudo ku kaloi Akropoliti u mundua t forcojbazat e sundimit t Nikes, duke riorganizuar administratn ushtarake e civile t saj.Pas tre muajsh misioni t vshtir n zonn shprthyese t Arbrit, n shkurt t vitit1258, Akropoliti mbrriti n Prlep. Ktu atij i erdhi lajmi se "mbar populli iarbreshve ishte hedhur n kryengritje". Pr rrjedhoj edhe despoti Mihali IIEngjlli i Epirit e prishi paqen me Niken. Vet qeveritari Nikeas i Arbrit, KonstandinHabaroni, u zu rob prej tij gjat nj prite q iu ngrit n Kanin dhe ku pati dor efejuara e tij, Maria Frngu, kunat e despotit Mihal dhe pinjolle e familjes m tshquar t zons s Vlors n shek. XI-XIII.Gjendja e re e detyroi Akropolitin t ndrmerrte nj fushat t vrtet ushtarake prt shtypur kryengritjen. Goditja kryesore e nikeasve u drejtua kundr vatrs strazirave, Arbrit. Ushtria e tyre, nn komandn e vet Akropolitit pushtoi Ohrin dhevazhdoi marshimin drejt Durrsit. Por qndresa e kryengritsve shqiptar e detyroiAkropolitin t bnte prapaktheu n Ohr. Pasktaj, kryekomandanti nikeas u prpoqt hynte n Arbr nga ana e Dibrs, por edhe ktu ushtria e tij u rrezikua tasgjsohej nga kryengritsit, ndaj u trhoq n drejtim t Prlepit.Ndrkaq, i inkurajuar nga kryengritja e shqiptarve, despoti Mihali II Engjll i Epiritrifilloi veprimet luftarake n Maqedoni. Ushtria e tij, e prkrahur nga popullsiavendase, pushtoi Ohrin dhe kshtjella t tjera t Maqedonis Perndimore. Pothuaj

t gjith komandantt e forcave t Nikes u hodhn n ann e despotit t Epirit.Edhe kshtjella e Prlepit, ku ishte i rrethuar kryekomandanti, Georg Akropoliti, uhapi portat epirotve. Akropoliti dhe ushtarak t tjer ran robr t Mihalit II. Nkt mnyr, gjith kto treva u prfshin prsri n kufijt e Despotatit t Epirit.Sukseset e arritura n Maqedoni zgjuan te Mihali II i Epirit, ashtu si te paraardhsi itij, ndrrn e pushtimit t Konstandinopojs e t rimkmbjes s PerandorisBizantine, duke i paraprir n kt gj rivalit t tij, perandorit t Nikes. N funksiont ktij qllimi despoti i Epirit i hodhi syt nga nj aleanc e re me sovranin eMbretris s Sicilis, mbretin Manfred nga dinastia gjermane Hohenshtaufen,


10/35

pavarsisht se ky kishte prfituar nga ngjarjet e fundit pr t shtn n dor njpjes t bregdetit shqiptar. Aleanca me Manfredin u b fakt i kryer me martesn ektij t fundit me vajzn e despotit Mihal, Helenn. Megjithat prforcimet q moringa Manfredi e dhndri tjetr i tij, princi Guljelm II Vilharduen i Akes, nuk imjaftuan despotit t Epirit pr t ndalur ofensivn e filluar n pranvern e viti 1259nga perandori i ri i Nikes, Mihali VIII Paleolog. Ohri qe nj nga kshtjellat e para q

despoti i Epirit u lshoi nikeanve. Ksaj radhe ish-kryepeshkopi durrsak i qytetit,Konstandin Kabasilla, q erdhi bashk me ushtrin nikeane, ndikoi me autoritetin etij pr t'i bindur mbrojtsit t'ia dorzonin kshtjelln perandorit t Nikes. Pas Ohrit,ushtria e Nikes, nn komandn e sebastokratorit Jan, vlla i perandorit Mihali VIIIPaleolog, rrethoi kshtjelln e Devollit, t ciln e mori pas luftimesh t ashpra.N ver t atij viti, Mihali II Engjlli psoi disfatn prfundimtare n fushn ePelagonis (Manastir).Fitorja e Perandoris s Nikes mbi Despotatin e Epirit n Pelagoni u pasua nga njtjetr fitore e madhe e saj. N ver t vitit 1261 nikeasit ua morn me sulmKonstandinopojn latinve. N kt mnyr, konflikti i gjat pr t korrurtrashgimin e Perandoris Bizantine u zgjidh n favor t Nikes. Mihali VIIIPaleologu u b perandori i par i Perandoris Bizantine t rimkmbur.Rivali i tij i dikurshm, despoti Mihali II i Epirit, pas disfats n Pelagoni i humbi krejtzotrimet e tij. Ushtrit e Paleologut prparuan deri thell n kufijt e Epirit historike morn dhe qendrat e fundit t qndress epirote, Janinn e Artn. Mihali II Engjlliu strehua n Korfuz, zotrim i dhndrit t tij Manfred.Por ashtu si m 1257, administrata e re bizantine hyri q n fillim n konflikt mepopullsin vendase. Rritja e paknaqsis gjeti shprehjen m t lart n shprthimine kryengritjeve antibizantine n gjith territorin shqiptar t Perandoris. Ktokryengritje krijuan kushte q despoti Mihali II Engjll t kthehej n Epir e pak ngapak t rikrijonte Despotatin e Epirit n kufijt e ngushtuar t tems s dikurshme tNikopojs.Prsa u prket territoreve n veri t lumit Vjos, kryengritjet antibizantine tshqiptarve u mpleksn aty me nj sr rrethanash t tjera, t cilat krijuan njgjendje krejtsisht t re.

3. SHQIPRIA DHE MBRETRIA E SICILIS N SHEK. XIII

Manfred Hohenshtaufeni n Shqipri

Kaprcimi i shek. XII-XIII solli n Mbretrin e Sicilis nj ndryshim t dinastissunduese. Vendin e dinastis normane Altavila, e zuri dinastia perandorake gjermaneHohenshtaufen. Bashk me fronin e Sicilis, sovrant e rinj gjerman trashguandhe planet pushtuese n Lindje t paraardhsve t tyre.Henriku VI Hohenshtaufen q me ardhjen e tij n pushtet i shpalli hapur pretendimete tij n bregun lindor t Adriatikut. Sipas historianit bizantin Niket Koniati, Henrikupretendonte t ishte zot i gjith territorit q shtrihej prej Durrsit e deri n Selanik,

territor i pushtuar pr nj koh t shkurtr nga paraardhsi i tij norman, Guljelmi II,gjat fushats s vitit 1185.Por as Henriku VI, as pasardhsi i tij i madh, Frederiku II Hohenshtaufen, nuk qenn gjendje t organizonin ndonj ekspedit si ato t normanve n Shqipri. Nj gjt till e bri djali i Frederikut, Manfred Hohenshtaufeni. Duke prfituar nga konfliktimidis despotit Mihali II i Epirit dhe perandorit t Nikes, Teodorit II Laskari, si dhe iinkurajuar nga paknaqsia e thell q kishte pushtuar popullsin shqiptare kundrktyre dy rivalve bizantin, n mesin e dimrit t vitit 1257-1258 flota e Manfredit ekomanduar nga admirali i tij, Filip Kinardi, zbarkoi n bregdetin shqiptar dhe pushtoi


11/35

Durrsin, Vlorn, Spinaricn e Beratin. Ndonse kto kshtjella juridikisht ishin nat koh nn sundimin e perandorit t Nikes (Durrsi), apo t despotit t Epirit(Vlora, Berati e Spinarica), as njri e as tjetri nuk ushtronin pushtet real n to.Kryengritja e fundit e vitit 1257 e shqiptarve i kishte detyruar garnizonet dheadministratn e perandorit apo t despotit t trhiqeshin dhe ta linin qeverisjen eatyre vendeve n dor t paris lokale, e cila, me sa duket, ishte marr vesh

paraprakisht me Manfredin e Sicilis pr ndrmarrjen e tij.I ndodhur para faktit t kryer, despoti Mihali II i Epirit e pa me vend mos t ndiztearmiqsi t reja me mbretin e Sicilis. Prkundrazi, me qllim q ta trhiqte at nnj aleanc ushtarake kundr rivalit t tij kryesor, perandorit t Nikes, ai ia njohuManfredit pushtimet e reja n bregdetin shqiptar. Madje i ofroi atij dhe dorn e sbijs, Helens, bashk me nj sr zotrimesh t tjera n cilsin e pajs: Himarn,Sopotin (Borshin), Butrintin e Korfuzin. N kt mnyr ndr t gjith sovrant embretris s Sicilis t dy shekujve t fundit, Manfredi qe i pari q zuri nj pjes tmir t brezit bregdetar t Shqipris n pritje t kushteve t prshtatshme pr tzgjeruar pushtimet n thellsi t Ballkanit.Por beteja e Pelagonis (Manastirit), n pranver 1259, ku bashk me forcat edespotit, Mihalit II t Epirit, u shpartallua edhe reparti i vogl prej 300 lufttarsh qManfredi i kishte drguar pr ndihm vjehrrit t tij, i vuri n pikpyetje vetzotrimet siciliane n Shqipri. Ngadhnjyesi i Pelagonis, perandori i ri i Nikes,Mihali VIII Paleologu (prej 1261 perandor i Bizantit), e vazhdoi msymjen deri nbregdet, duke marr t gjitha zotrimet e Manfredit, me prjashtim t Durrsit.Gjithsesi, n shtator t vitit 1261 Manfredi organizoi nj fushat t re n Shqipridhe arriti prsri zotrimet e bregdetit, t cilat i mbajti deri n fund t jets s tij(1266).Baza e qeverisjes s zotrimeve t Manfredit n Shqipri ishin kshtjellat. Ktu uvendosn garnizonet siciliane nn komandn e kshtjellarve. Kshtjellari i Kanins,q kontrollonte dhe zonn e Vlors, n vitet 1258-1274 ishte Jakob Balsiniani, pasdo gjase nj fisnik gjerman. Juridiksioni i tij shtrihej n nj perimetr t gjer rrethkshtjells, q prfshinte edhe fshatrat e Orikumit, Vranishtit, Vonics etj. Krertfeudal vendas ishin prfshir n sistemin e mbrojtjes s kshtjells s Kanins dhe

t territorit t saj. Prvese n rast lufte, ata, normalisht, t shoqruar nga njerzit etyre, kryenin pr nj muaj n vit shrbimin e garnizonit brenda n kshtjell.Manfredi e respektoi traditn prsa i prket organizimit administrativ t Durrsit dhet krahins fqinje t Arbrit. Ato u ruajtn si nj njsi e vetme administrative, nndrejtimin e nj qeveritari ushtarak me titullin e kapitenit q e kishte selin nDurrs. Duke pasur parasysh forcn dhe rolin e paris feudale t Arbrit n fatet eksaj treve, Manfredi ia besoi postin e kapitenit t Durrsit e t Arbrit nj fisniku nganj shtpi e njohur feudale, Andrea Vrans. N vitin 1185, n kohn e fushatsnormane, nj tjetr pinjoll i ksaj familjeje kishte kryer funksione t ngjashme nat trev si strateg i Bizantit.Rasti i njohur i kapitenit Andrea Vrana tregon se Manfredi diti t trhiqte nadministratn civile e ushtarake t zotrimeve t tij shqiptare edhe fisnik vendas.Madje, trupa shqiptare nn komandn e krerve vendas u integruan edhe n forcat e

Manfredit t angazhuara n Itali kundr kundrshtarve t tij.Si mkmbs t prgjithshm t zotrimeve t tij n Shqipri, Manfredi caktoinjeriun e tij t besuar, admiralin Filip Kinardi. Megjithat, pushteti i tij realizohej nzotrimet jugore. Treva Durrs-Arbr, si zon me rndsi t posame strategjike,ishte nn vzhgimin e drejtprdrejt t mbretit Manfred.Fillimisht, selia e admiral Kinardit ndodhej n Korfuz, por me koh u zhvendos nKanin. Ktu ai u martua me t ven e nj fisniku nga familja e vjetr Frngu, qishte njhersh kunata e despot Mihalit II t Epirit. Miqsia q Filip Kinardi kishte mepeshkopin ortodoks t Kanins sht nj tjetr tregues i lidhjeve t ngushta, q


12/35

Kinardi, e n prgjithsi gjith administrata e Manfredit, vendosi me mjedisin, eveanrisht me parin vendase. Me kt shpjegohet fakti q, pas vrasjes sManfredit n Betejn e Beneventit (1266), disa nga bashkpuntort m t ngushtt tij, midis tyre dhe konti Frederik Lania, daj i Manfredit dhe personi numr nj noborrin e tij, erdhn dhe u strehuan n Shqipri.Fundi i mbretit Manfred n Betejn fatale t Beneventit, shkaktoi pshtjellim n

zotrimet shqiptare t Hohenshtaufve t Sicilis. Menjher pas Manfredit, edhemkmbsi i tij admiral Kinardi ra viktim e nj komploti t kurdisur n Kanin ngadespot Mihali II Engjlli i Epirit n bashkpunim me t shoqen e njeriut t Manfredit,Maria Frngun, q ishte edhe kunat e tij. Por, pavarsisht nga kjo, despoti nuk arrititi shtinte n dor zotrimet e Manfredit. Njerzit e ktij, si kshilltari i Kanins,Jakob Balsiniani, ai i Korfuzit, Verner Alamani, dhe kapiteni i Durrsit-Arbrit, AndreaVrana, refuzuan t'ia dorzojn despotit t Epirit viset nn juridiksion t tyre. Tnjjtn gj bn edhe m 1267, kur ngadhnjyesi i Beneventit e vrassi i Manfredit,francezi Karl Anzhu, u oi fjal funksionarve t ish-mbretit Hohenshtaufen nShqipri q ta njihnin at si mbret i ri i Sicilis.

Anzhuint dhe Mbretria e Arbrit

Sovrani i ri i mbretris s Sicilis, Karli I Anzhu, trashgoi synimet e vjetra tdinastive t Altavilve norman e t Hohenshtaufve gjerman. N qendr tpolitiks s tij t jashtme u vu pushtimi i Lindjes e marrja e Konstandinopojs. Kjopolitik u nxit e u ushqye vazhdimisht nga kisha e Roms, e cila llogariste torganizonte, nprmjet anzhuinve, nj kryqzat t re kundr Bizantit dhe trealizonte kshtu bashkimin me dhun t kishave. Pikrisht n pranin e papsKlementit IV u nnshkrua n maj t vitit 1267 n Viterbo marrveshja midis Karlit IAnzhu e perandorit t shfronzuar latin t Konstandinopojs, Balduinit II, n baz ts cils ky i fundit ia kalonte t drejtat e tij n Lindje mbretit anzhuin. Marrveshjan fjal prcaktonte si faz t par t ndrmarrjes anzhuine znien e nj kryeure nbregdetin shqiptar, n zotrimet e ish-mbretit Manfred.Karli I Anzhu u mundua t afirmonte t drejtat e tij n vij trashgimije mbizotrimet shqiptare t Manfredit, duke i shndrruar n vasal t tij bashkpuntorte Manfredit n Shqipri. N kt kuadr, m 1267, Karli I emroi si mkmbs t tijn Shqipri Gaco Kinardin, nj i afrm i mkmbsit t vrar t Manfredit, Filipit. Poras kshtjellari i Korfuzit, as ai i Vlors, i Butrintit e i Sopotit dhe as kapiten Vrana eqytetart e Durrsit nuk dgjuan t kalojn nn sovranitetin anzhuin. Prkundrazi,marrdhniet e mbretit Karl me bregun prball mbetn t ndera deri n vitin 1271.At koh, vet ai shprehej n nj letr se shqiptart e "urrenin emrin e tij" (in odiumnostri nominis).Gjithsesi, anzhuint nuk ndrmorn ndonj fushat t armatosur. Karli I u prpoq ttrhiqte me an premtimesh krert shqiptar dhe n vitin 1271 ai duket se kishtevendosur nj dialog me aristokracin e Arbrit si edhe me bashksin qytetare tDurrsit. Gjat atij viti dy priftrinj katolik shqiptar, Gjoni nga Durrsi dhe Nikollanga Arbri, si t besuar t mbretit Karl dhe t aleatit t tij t madh, paps Gregori X,

bn disa udhtime midis Napolit e Durrsit, duke prcjell mesazhet e mbretit tekrert shqiptar. N fillim t shkurtit 1272 mbrriti n oborrin anzhuin n Napoli njprfaqsi e fisnikris s Arbrit dhe e bashksis qytetare t Durrsit. N prfundimt traktativave me Karlin Anzhu u shpall bashkimi i "Mbretris s Arbrit" (RegnumAlbaniae) me mbretrin e Sicilis nn sovranitetin e mbretit Karl (Carolus I, deigratia rex Siciliae et Albaniae).Kthesa e fisnikve shqiptar n marrdhniet me mbretin anzhuin ndodhi pr njsr arsyesh t jashtme dhe t brendshme. N at koh bizantint dhe serbt ekishin rritur presionin n trevat shqiptare q ishin ende jasht kontrollit t tyre.


13/35

Serbt i ishin afruar tashm zons s Dibrs, kurse Perandoria Bizantine e kishterivendosur sundimin e saj n nj pjes t mir t Shqipris s brendshme. Marrja eBeratit menjher pas fitores s bizantinve n Pelagoni (Manastir), m 1259, i jepteBizantit nj baz strategjike mjaft t rndsishme pr t shtrir m tej zonn ekontrollit t vet deri n vijn bregdetare.Vshtirsive t aristokracis shqiptare n marrdhniet me kto fuqi t huaja, u

shtoheshin edhe ndarjet e konfliktet midis vet fisnikve shqiptar. N kt kohedhe Principata e dikurshme e Arbrit e kishte humbur shklqimin q kishte patur nkohn e princit Dhimitr. N vend t nj familjeje feudale, n trevn e Arbritushtronin ndikimin dhe pushtetin e tyre disa familje, shpesh her n konflikt menjra-tjetrn, si ishin familjet Skurra, Vrana, Blinishti, Topia, Arianiti etj. N ktmnyr, njohja e nj sovrani t huaj u pa edhe si nj mjet pr t qetsuar rivalitetetmidis tyre. S fundi, jo pa rol ishte edhe fakti q n Shqipri, veanrisht n zonn eDurrsit dhe t Arbrit, ekzistonte tashm nj grupim filo-anzhuin, q prfaqsohejkryesisht nga kleri katolik i Durrsit dhe i Arbrit, q nn sundimin e Manfredit,armikut t egr t Papatit, kishte psuar prndjekje nga m t ashprat. Prrrjedhoj, ky ishte i prirur t bashkpunonte me sovranin e ri t Sicilis, KarlinAnzhu, q ndryshe nga Manfredi, ishte beniamin dhe krahu i djatht i kishs katoliket Roms.Pavarsisht nga motive t tilla q flisnin n t mir t anzhuinve, kompromisi i vitit1272 midis anzhuinve e aristokracis shqiptare u b i mundur vetm pasi Karli IAnzhu u dha krerve shqiptar garancit e krkuara. N dy diploma t dala ngakancelaria e tij m 20 e 21 shkurt 1272, u premtonte atyre mbrojtjen e tij(protectionem suam) dhe njohjen e t gjitha privilegjeve, normave e dokeve "tmira" t mparshme. Teksti i tyre tregon qart q njohja e sovranitetit anzhuin ngakrert shqiptar nuk qe nj "dorzim" pa kushte, por nj ujdi e arritur, si shprehejvet mbreti Karl, "pa kurrfar dhune e shtrngimi" (absque aliqua violentia seucohactione). Anzhuint knaqnin n thelb dy krkesat themelore t shqiptarve:krkesn pr nj angazhim t anzhuinve n marrdhniet e ndera t shqiptarveme fuqit e tjera, kryesisht Bizantin e Serbin, dhe krkesn pr njohjen eautonomis politiko-administrative t fisnikve vendas brenda kuadrit t "Mbretris

s Arbrit".Pavarsisht nga premtimet joshse t anzhuinve, jo menjher e jo t gjithfisnikt shqiptar u trhoqn prej tyre.Koha e gjat, q iu desh Karlit I Anzhu pr t realizuar planin e vet, ishte prova m emir se n gjirin e aristokracis shqiptare kishte ngurrime lidhur me nj orientimproanzhuin. N fakt, anzhuint prcaktuan qysh n fillim hapsirn midis Durrsit eVlors ose m sakt midis Matit e Seman-Devollit, si zon e interesave t tyre jetiken Shqipri. Tokat jasht tyre anzhuint i pan para s gjithash n funksion tmarrdhnieve me shtetet aleate ballkanike, n radh t par me mbretrin eSerbis. Kjo vij politike e anzhuinve i prishi kta qysh n fillim me nj krah trndsishm t aristokracis shqiptare. Aleanca me Mbretrin Serbe pati gjithmonprparsi pr Karlin Anzhu dhe ky refuzoi t merrte n mbrojtje fisnikt shqiptar, siGropajt e Dibrs, tokat e t cilve ndodheshin nn krcnimin e pushtimit serb.

Por marrdhniet e anzhuinve nuk vonuan t prishen edhe me fisnikt-vasal ttyre t "Mbretris s Arbrit". Premtimet lidhur me njohjen e autonomis e tprivilegjeve t vjetra, q Karli I u kishte dhn krerve shqiptar n fillim, u treguanse ishin demagogji. Fisnikt shqiptar u detyruan t kryejn "betimin dhe homazhinfeudal" (ligii homagii iuramentum). Ktu u vendos nj administrat e fortushtarake, ku aristokracia shqiptare nuk prfaqsohej n asnj instanc t saj. Tgjith funksionart, q nga "kapiteni e mkmbsi i Mbretris s Arbris, temareshali, kshtjellart, intendentt e postet m t ulta, ishin me kombsi franko-italiane. Shqiptart ishin prjashtuar nga do rol efektiv n kt "Mbretri t


14/35

Arbris". Fisnikt shqiptar, q njohin pr kryezot Karlin I Anzhu e q u prfshinn "Mbretrin e Arbris", u organizuan prej anzhuinve n nj lloj "kshilliregjence". Karli I u vinte atyre kufirin e t drejtave e detyrave, kur i kshillonte se"duhej t'i bindeshin mkmbsit e kapitenit t prgjithshm t Mbretris s Arbritdhe ta ndihmonin at me t gjitha forcat e pr do pun, qoft me kshilla, qoft memjetet e nevojshme". Dokumentet anzhuine ln t kuptohet qart se ku konsistonte

ndihma e krerve shqiptar pr kryezotin anzhuin. N radh t par ata duhet tshoqronin trupat anzhuine n fushatat ushtarake. Ky shrbim i tyre prputhej methelbin e regjimit anzhuin e t "Mbretris s Arbrit", t ciln anzhuint e projektuandhe e ndrtuan si nj brtham t nj perandorie t tr ballkanike. Shqiptartduhet t luftonin, kshtu, pr nj qllim q s'qe i tyre e q ata nuk e ndienin. Kjo izhgnjeu shpresat fillestare t tyre, t ushqyera nga premtimet e Karlit I Anzhu, qua serviri atyre "Mbretrin e Arbrit" si nj pasardhse t natyrshme t Principatss Arbrit, ku fisnikt shqiptar do t ruanin autonomin e tyre e do t luanin rolparsor.Por regjimi i ri anzhuin nuk pati pasoja negative vetm n planin politik. Anzhuintvendosn n zotrimet e tyre nj regjim t rrept shfrytzimi. Fonde t mdhatoksore iu rrmbyen pronarve vendas, n radh t par kundrshtarve t regjimitanzhuin, e u shprndan n t mir t kurors, t funksionarve e feudalveanzhuin dhe t kishave, kuvendeve e manastireve katolike t themeluara meshumic nga klerikt e huaj, t ardhur bashk me anzhuint e q prfaqsonin njmbshtetje shoqrore e mjet diversioni ideologjik t tyre. Fshatarsia shqiptare, qpunonte n kto toka, iu nnshtrua nj shfrytzimi intensiv e t panjohur deriather. T ardhura t mdha hynin n arkn mbretrore e t funksionarveanzhuin nga taksat e detyrimet q shpeshher kta ia impononin n mnyrarbitrare popullsis vendase.Vendosja e regjimit anzhuin pati reflekse negative edhe n jetn e qyteteve.Autonomia e tyre u ngushtua, organet bashkiake t qeverisjes pushuan sfunksionuari e u zvendsuan nga administrata anzhuine. Interesat ekonomik tshtresave tregtare-zejtare e t vegjlis u dmtuan rnd nga politika e monopolitshtetror mbi prodhimin e shitjen e produkteve kryesore, si dhe nga detyrimet nga

m t ndryshmet q npunsit anzhuin ngarkonin n kurriz t popullsis qytetare.T ardhurat e shumta q vinin nga prodhimi dhe tregtia e krips shkonin n dobi tmbajtjes s trupave dhe t administrats anzhuine n Shqipri.N kt mnyr regjimi anzhuin ngjalli q n muajt e par zhgnjim e paknaqsimidis shtresave m t ndryshme t shoqris shqiptare. Zdhnse e ksajpaknaqsie u b aristokracia shqiptare, brenda e jasht kuadrit t "Mbretris sArbrit", e cila e pa se anzhuint i shkeln pa ngurruar aspiratat e saj politike. Pr t'idetyruar krert shqiptar q t'i rrinin besnik e mos t ngrinin krye, Karli I filloi tmarr peng fmijt e tyre, t cilt i onte e i ruante n kshtjellat e Italis s Jugut,ku kta trajtoheshin si t ishin robr, aq sa n mjaft raste ata t tentonin tarratiseshin.Prplasjet e shqiptarve me anzhuint, q n fillimet e vendosjes s ktyre t funditn Shqipri, favorizuan lojn e bizantinve. Duke filluar nga vera e vitit 1272,

perandori bizantin Mihali VIII Paleolog ishte vn n kontakt me fisnikt shqiptardhe prpiqej t'i bnte ata pr vete e t'i hidhte kundr anzhuinve. Prpjekja e tijmbshtetej n premtimet e garancit q u paraqiste shqiptarve e s'ka dyshim q nkt pik ai nuk mbeti pas, madje e kaprceu rivalin e tij, Karlin I Anzhu, prderisaarriti qysh n fillim t bnte pr vete ("t mashtroj", sipas shprehjes s Karlit I)mjaft prej tyre.N vern e vitit 1274, vet dokumentet anzhuine bjn fjal pr nj aleancoperative midis bizantinve e fisnikve shqiptar.N gusht t atij viti aleatt kishin arritur nj fitore t par mbi anzhuint, duke u


15/35

shkaktuar atyre mjaft t vrar e duke zn shum t tjer robr. N muajin nntorkomandantt anzhuin n Shqipri i raportonin mbretit anzhuin Karl se "arbresht ebizantint kishin rrethuar Durrsin". Informatat e mvoshme konfirmonin se luftimettashm ishin prqendruar n afrsi t kshtjellave bizantine. Shprthimi i konfliktitt hapur me shqiptart bri q fronti i luftimeve t zhvendosej me shpejtsi n afrsit kshtjellave anzhuine t bregdetit.

Forca trheqse e ktij orientimi t ri t aristokracis shqiptare kundr anzhuinve ubn ata fisnik q kishin mbajtur nj qndrim t rezervuar ndaj anzhuinve e qnuk ishin prfshir n "Mbretrin e Arbrit". T till qen Pal Gropa e Gjin Muzaka,zotr prkatsisht t zons s Dibrs dhe asaj t Beratit. Me koh me kta fisnik ubashkuan edhe t tjer, nga ata q ishin njohur vasal t mbretit Karl. N mnyrmjaft domethns Karli I Anzhu fillon t'i quaj me emrin "tradhtart e mi"(proditores nostros) fisnik t till si Blinishtt, Skurrajt, Jonimt etj., q deriather kishin qen "besnikt e tij" (fideles suos). Ky qndrim i ri qe me pasojafatale pr sundimin anzhuin. Zotrimet shqiptare t Karlit Anzhu apo, si preferontet'i quante ai, "Mbretria e Arbrit", q s'ishte vese nj shum zotrimesh t fisnikveshqiptar, vasal t tij, u reduktua, pas armiqsimit me ta, n kshtjellat bregdetaret Durrsit, Vlors e Kanins.Rrjedhja e re, q morn marrdhniet e shqiptarve me anzhuint, dhe aleancashqiptaro-bizantine, q pasoi, i prmbysi planet e mdha t Karlit I Anzhu, i cilikishte shpresuar t'i onte ushtrit e tij deri n Konstandinopoj. Pr m tepr planete mbretit anzhuin u komprometuan edhe nga afrimi i perandorit bizantin, Mihalit VIIIPaleolog, me Papn. Ujdia q kta t dy arritn n Koncilin e Lionit, m 1274, pr trealizuar bashkimin e kishave, e izoloi Karlin Anzhu duke i hequr atij prkrahjen epakushtzuar t Papatit. N vend q t vazhdonte msymjen drejt Lindjes, Karli udetyrua t nnshkruante nj armpushim me Mihalin VIII Paleolog (1276). Ndrkoh"bizantint" e kishin kthyer Beratin n qendrn ku s bashku me fisnikt shqiptarorganizoheshin operacionet kundr kshtjellave anzhuine. Komandn e ksajkshtjelle ata ia kishin besuar nj fisniku vendas, sebastit Stano, q kryentefunksionin e qefalis (qeveritarit) t qytetit. N at koh bizantint kishin arritur trrmbenin edhe Spinaricn, lokalitetin bregdetar midis Vlors e Durrsit. N kt

mnyr, zotrimet jugore t anzhuinve ishin ndar nga Durrsi nprmjet ktijpykzimi bizantin nga Berati n bregdet. Ndrlidhjet midis zotrimeve anzhuine dhemidis tyre e Mbretris s Sicilis kryheshin vetm me ann e detit. Por edhekomunikimi detar ishte br i rrezikshm, sepse nj flot bizantine me baz nSpinaric e n Butrint sulmonte anijet anzhuine.Duke par gjendjen katastrofike t trupave t tij n Shqipri, mbreti Karli I Anzhumendoi t organizonte nj fushat t re, gjat s cils t nnshtronte krertkryengrits shqiptar dhe t merrte kshtjellat e pushtuara ndrkoh nga perandoribizantin Mihali VIII Paleolog. N kt kuadr rndsi e posame iu dha kshtjells sBeratit, kundr s cils u prqendrua goditja kryesore anzhuine. Marrja e Beratit dot lironte nga presioni bizantin bazat bregdetare t anzhuinve (Vlorn, Durrsin)dhe do t krijonte kushtet pr prparimin e ushtrive t Karlit Anzhu n brendsi tvendit. sht pr kto arsye q Karli I i shkruante komandantit t ushtris anzhuine

n Shqipri se "nuk mund ta shprehte me fjal rndsin q i jepte pushtimit tkshtjells s Beratit" (ad captionem castri Bellgradi, que ultra quam dici valeat cordinostro residet ).N prag t msymjes, Karli I Anzhu konfirmoi aleancat me Serbin e me Despotatine Epirit. Despot Niqifori I i Epirit u shpall vasal i mbretit anzhuin dhe i dorzoi ktijkshtjellat e Butrintit, t Sopotit e t Porto-Palermos. Por para s gjithash Karli I brinj prpjekje t re pr t'i rregulluar marrdhniet me shqiptart e pr t'i shkputurkta nga bizantint. N kt kuadr Karli I liroi nga burgjet italiane nj numrkrersh shqiptar kryengrits, mes t cilve Gjin Muzakn, i cili mbahej "i lidhur me


16/35

pranga t forta hekuri" n burgun e kshtjells s Brindizit s bashku me DhimitrZogun, Kasnec e Guljelm Blinishtin. Karlit I Anzhu i erdhn krkesa t prsrituranga fisnikt shqiptar pr ta liruar Muzakn. Me sa duket, Gjin Muzaka gzontepozit e autoritet t veant dhe nprmjet tij mbreti anzhuin u prpoq t ndikontembi krert shqiptar. N gusht t vitit 1280 ai urdhroi lirimin e robit Muzaka, "pasit kishte dhn peng gruan e fmijt e pasi t ishte betuar se nuk do t bashkohej

m me armiqt e mbretit Karl e nuk do t fliste e do t vepronte m kundr tij". Nkushtet e prgatitjes s msymjes anzhuine mbi Beratin, neutralizimi i Muzakajve,zotr t vendit, merrte kuptim t veant.Megjithat, prpjekjet e anzhuinve pr diversion n radht e aristokracis shqiptarenuk dhan rezultat. N prag t betejs vendimtare pr Beratin lajmet q i vinin KarlitI nga komandatt e tij n Shqipri e njoftonin se "arbrit kishin ngritur prsri kryedhe sulmonin trupat anzhuine". Qndrimi i vendosur antianzhuin i shumics sfisnikve shqiptar kushtzoi n mnyr vendimtare ecurin e msymjes anzhuine.Ndrkoh q ushtria e Hygo de Sylit, e prforcuar nga kontingjentet e ardhura ngaDurrsi, Vlora e Butrinti, kishte mbyllur rrethimin e Beratit, shqiptart sulmoninkshtjellat anzhuine t bregdetit duke e detyruar komandantin anzhuin t'ishprqendronte forcat e t niste prforcime n drejtim t atyre kshtjellave.Rrethimi anzhuin i Beratit zgjati disa muaj. N dhjetor t vitit 1280 anzhuintmundn m n fund t zinin lagjet e jashtme t qytetit (suburbia). Por n betejnfinale, q u zhvillua n pranvern e vitit tjetr buz Osumit, mbrojtsit e kshtjells ishkaktuan nj disfat t rnd kaloris frnge, duke zn rob edhe vetkomandantin e ushtris anzhuine.Pas disfats s Beratit anzhuint u trhoqn me shpejtsi n skajin bregdetar, kumundn t ruajn edhe pr ca koh kshtjellat e rndsishme t Durrsit, Vlors eKanins. N vitin 1282 Karli I projektoi nj fushat t re kundr Bizantit, por po atvit n Sicili shprtheu kryengritja e madhe anti-anzhuine e "Mbrmjeve siciliane", nt ciln kishin dor edhe perandori bizantin, Mihali VIII Paleologu, e mbreti iAragons. Pasktaj nisi nj periudh 20-vjeare luftrash midis aragonasve eanzhuinve pr zotrimin e Sicilis. N kushte t tilla ekspedita e re kundr Bizantitmbeti e parealizuar. Kshtjellat q anzhuint mbajtn edhe pr disa vjet n

bregdetin shqiptar mbetn si ishuj t izoluar nn rrethimin e vazhdueshm tshqiptarve e t bizantinve. Brenda vitit 1285 anzhuint braktisn edhe Durrsin,Vlorn e Kaninn. Fortesat e Butrintit, Sopotit e Porto-Palermos, q ata mundn tmbajn n jug, n territoret e Despotatit t Epirit, ishin pika mbshtetse pa ndonjrndsi strategjike t veant. N kt mnyr, pas rreth 15 vjetsh prpjekjesh prt fituar e pr t mbajtur pozitat e tyre n Shqipri, anzhuint u detyruan t trhiqene t'ia ln vendin Perandoris Bizantine, q sakaq rivendosi autoritetin e saj n njpjes t mir t tokave shqiptare.

4. GJENDJA KISHTARE N SHQIPRI N SHEK. XI-XIV

Ndarja e kishave (1054). Prparimet e katolicizmit n Shqiprin e Eprme

N kaprcim t shek. X-XI, trevat shqiptare ishin nn juridiksionin kishtar t trikryepeshkopatave, t cilat drejtonin nj numr t madh selish peshkopale vartse(sufragane). Kto qen kryepeshkopata e Naupaktit, ajo e Durrsit dhekryepeshkopata e Ohrit. Kjo e fundit, e krijuar dhe e fuqizuar si e till nga cartbullgar, mundi t trheq nn juridiksionin e vet nj numr peshkopatash, deriather sufragane t dy mitropolive fqinje. T tilla qen peshkopatat e Himars,Butrintit, Drinopojs e Kozilit (pran Prevezs), q iu shkputn Naupaktit, apo selite Vlors, Glavinics e Cernikut q deri at ast i prkisnin Durrsit. N kt mnyr


17/35

kryepeshkopata e Ohrit prmblodhi numrin m t madh t peshkopatave shqiptare.Prve selive q iu shkputn Durrsit e Naupaktit, ajo kishte nn vete edhe selitpeshkopale t Nishit, Prizrenit, Shkupit, Dibrs, Krovs, Prlepit, Devollit, Kolonjs,Manastirit etj. Kryepeshkopata e Ohrit e ruajti kt shtrirje edhe pas rnies sPerandoris Bullgare (1018). Perandori Bizantin Bazili II ia rikonfirmoi kishs s Ohritt gjitha sufraganet q i ishin akorduar nga cart bullgar, prfshir selit e

shkputura nga Naupakti e Durrsi, me gjith protestat e kryepeshkopve t ktyret fundit.Juridiksioni i Durrsit, q fillimisht shtrihej prej Tivari n Vlor vazhdoi t zvoglohejderisa aty nga viti 1143, nga 14 sufragane q kishte m par, i kishin mbetur vetm4 sufragane: Kruja, Kunavia, Stefaniaka dhe Lezha. Rndsi t madhe pati shkputjaprej tij e selive peshkopale t Diokles (Gents), t cilat prpiqeshin t krijonin njdioqez kishtare m vete me qendr Tivarin. N kuadrin e lufts pr nj autonomipolitike nga Bizanti, princrit e Diokles i shfrytzuan dhe i inkurajuan prpjekjet eklerit t tyre pr nj shkputje kishtare nga Konstandinopoja. Rezultati i prpjekjevet tilla ishte shkputja m 1022 e peshkopatave t Ulqinit e t Tivarit nga Durrsidhe rikthimi i tyre n sfern e kishs s Roms. Papa Benedikti VIII i shpalli n atkoh dy peshkopatat shqiptare si sufragana t kryepeshkopats s Raguzs.Shembulli i Tivarit dhe i Ulqinit u ndoq n vitet e mvonshme edhe nga peshkopatate tjera shqiptare t veriut. N kt mnyr, ndarja zyrtare e kishs (1054), n kishkatolike t Perndimit, me qendr n Rom, e n kish ortodokse t Lindjes, meqendr n Konstandinopoj, i gjeti trojet shqiptare t ndara midis dy qendrave tmdha t bots s krishter. Pjesa m e madhe e tyre vazhdoi t qndroj e lidhurme Patriarkatin e Konstandinopojs. Por n skajin veriperndimor ishte kristalizuarnj enklav katolike e prfaqsuar nga peshkopatat diokleate t Tivarit, Ulqinit,Shkodrs, Pultit, Drishtit q njohn autoritetin kishtar t Paps s Roms.Nj funksion t rndsishm, si brthama t besimit katolik, zhvillonin n Diokle e ntrevat e tjera veriore t Shqipris manastiret e mdha benediktine, ndr t cilatshquheshin manastiri i Shn Serxhit e Bakut (Shirgjit) n derdhjen e Buns, ai iShn Mris s Rotecit afr Tivarit, si dhe manastiret e Shn Lleshit n Orosh (SanAlexandro in monte), i Shelbuemit n Rubik, i Shn Mris s Ndrfandes (Mirdit), e

t Shn Kollit (Mat). Pushteti jo vetm shpirtror, por edhe ekonomik i ktyreabacive qe aq i madh, sa q Papati i shkputi ato nga juridiksioni i kryepeshkopit tTivarit dhe i vuri nn administrimin e vet t drejtprdrejt.N shtje t organizimit t kishave katolike shqiptare t veriut Papati, ashtu si dikurPatriarkati i Konstandinopojs, u prpoq t evitonte nj autonomi t madhe t tyre.Ndonse m 1077 papa Grigori VII shpalli krijimin e kryepeshkopats s Tivarit,ksaj nuk iu dhan kompetencat e nj mitropolie, n radh t par nuk iu njoh edrejta e emrimit t peshkopve n selit varse. S bashku me kishat e Ulqinit,Shkodrs, Shasit (Suait), Drishtit e Pultit, kryepeshkopata e re e Tivarit u vu nvarsi t kishs s Raguzs. Pr m se nj shekull peshkopatat shqiptare luftuan prtu shkputur nga varsia e Raguzs, duke hyr n konflikt jo vetm me kt, poredhe me vet Papatin. Papa Anastasi IV m 1153 e, pas tij, papa Aleksandri III m1167 kaluan deri n masa ekstreme, duke shkarkuar nga funksionet peshkopt e

Ulqinit, Tivarit, Drishtit e duke krcnuar me t njjtn mas edhe prelatt e tjer,q refuzonin t njihnin si autoritet epror kryepeshkopin e Raguzs.Kjo luft e gjat e peshkopatave katolike shqiptare pr nj autonomi nga qendrat ehuaja kishtare, prkatsisht nga Raguza, u kurorzua m n fund me sukses nkohn e pontifikatit t paps Inocent III (1199-1211).Kjo kthes n politikn e Papatit ndaj kishs katolike shqiptare prkonte me nj fazt re zhvillimi pr Kishn Katolike n prgjithsi. Dobsimi i Perandoris Bizantinenga gjysma e dyt e shek. XII, q oi n shembjen e saj m 1204 nga kryqtartperndimor, i hapi rrug strategjis s Papatit pr shtrirjen e ndikimit t vet n


18/35


19/35

ortodoksin serbe. Pr kta shpallej hapur prvetsimi dhe prishja e kishave,sekuestrimi i pasuris, damkosja me hekur t nxeht, dbimi dhe deri ndshkimi mevdekje. Dokumente t shumta t asaj kohe provojn se kto masa t parashikuarakundr katolikve n kodin e s drejts mesjetare serbe, u zbatuan n praktik meegrsin m t madhe, duke shkaktuar kryengritjet e popullsis shqiptare si dheprotestat e ashpra t Papatit, q m se nj her shpalli deri organizimin e

kryqzatave perndimore pr t shptuar popullsit katolike q vuanin nn shtypjene mbretrve skizmatik t Rashs.

Kisha e Arbrit n shek. XII-XIII

Drejtim tjetr i prhapjes s ritit katolik n trevat shqiptare qe ai i territoreve n jugt rrjedhs s lumit Drin, ku n kaprcim t shek. XII-XIII fillonin kufijt ePrincipats s Arbrit. Ashtu si n trevat m veriore shqiptare, edhe n shtrirjen ePrincipats s Arbrit, prhapja e ritit katolik u kushtzua s teprmi nga rrethanatpolitike q u krijuan ktu pas mesit t shek. XII e q lidhen me krizn eprgjithshme t Perandoris Bizantine dhe tronditjen e pozitave t shtetit e t kishsbizantine n Shqipri. Nuk prjashtohen ktu ndikimet q vinin nga Durrsi. Prania ekolonive tregtare italiane, si qe ajo e venecianve dhe e amalfitanve, nnkuptonte

dhe pranin e kishave t posame, rreth t cilave grumbulloheshin dheorganizoheshin kto komunitete t huaja. T tilla kisha prmenden q m 1081, sikisha e Shn Mris s Amalfitanve dhe ajo e Shn Andres, kjo e fundit ndrtuarnga veneciant. Pas venecianve dhe amalfitanve, n Durrs nuk vonoi t shfaqejedhe nj komunitet katolik vendas. Por, nga ana tjetr, ndryshimi i orientimit fetarn kt trev ishte shprehje e ndryshimit t orientimit politik t aristokracis sArbrit, q pas mesit t shek. XII merr nuanca t qarta properndimore.Ndikimet e katolicizmit n trevn e Arbrit prcilleshin, pra, nprmjet kishs sDiokles (Gents), nga veriu, dhe nprmjet kishs katolike t Durrsit, ngaperndimi. Pr m tepr, ashtu si n Dioklen fqinje, n Arbr ekzistonin prej kohshshum t vjetra nj numr abacish t urdhrit t benediktit t themeluar ngamisionar perndimor. Ndonse nn hije, kto vazhduan t funksionojn edhe pasndarjes s kishave, m 1054, duke mbajtur gjall orientimin roman (katolik) t tyree duke shrbyer si pikmbshtetje e Papatit n kto treva. T tilla manastire qen,p.sh., manastiri i Shn Lleshit n derdhjen e poshtme t Matit, i Shn Pavlit nBlinisht, i Shn Mris s Ndrfanit buz Fanit t Madh, manastiri i Shn Lleshit nOrosh, i Shn Kollit n Breg-Mat, i Shnepremtes n Kurbin e s fundi, manastiri iShelbuemit n Rubik. Kto abaci nuk prmenden prpara vitit 1166, por element tveant, si shtresat me mozaik, afresket apo mbishkrimet e mureve, dshmojnqart pr nj hershmri shum t madhe t tyre. Pas ndarjes s kishave, m 1054,kto manastire u kthyen n avanposte t katolicizmit roman n sfern ortodokse,duke luajtur rolin e tyre n ndryshimin e raportit t forcave midis ritit ortodoks dheatij katolik n zonn e Arbrit. Aty nga mesi i shek. XIII, kisha ortodokse kishtehumbur tashm mjaft terren n kt zon. N vitin 1143 arkimandriti Nil Doksopatrikumton se mitropolis ortodokse t Durrsit i kishin mbetur vetm 4 sufragane nga

14 q kishte pasur dikur. Nga kto, tre i prkisnin territorit t Arbrit dhe qenpeshkopatat e Krujs, Kunavis dhe Stefaniaks, q edhe gjeografikisht ndodheshinm pran Durrsit. Ndrkaq, m 19 qershor t vitit 1166, titullari i kishs s Arbrit,peshkopi Lazar, i shoqruar nga abati i manastirit benediktin t Shelbuemit (Rubik),Gjergji, mori pjes n ceremonin e prurimit t kishs katolike t Shn Trifonit nKotorr, ku iu rezervua nderi i veant i konsakrimit t njrit prej altareve t kishs.N ceremonin n fjal ndodheshin edhe prfaqsues t peshkopatave dhe tabacive t tjera katolike shqiptare nga Drishti, Shirgji, Ulqini, Tivari, Shasi si dhe

priori Andrea i Arbrit q me sa duket prfaqsonte pushtetin laik t asaj krahine.


20/35

Nj vit m von, papa Aleksandri III, n nj letr drguar peshkopit Llazar t Arbrit,lvdon angazhimin e tij pr ta shkputur kishn e tij nga ortodoksia bizantine e prta lidhur at me Romn. Me at rast e fton Llazarin t njoh si epror t tij, t caktuarnga Selia e Shenjt, mitropolitin e Raguzs.Ashtu si selit e tjera peshkopale shqiptare, edhe peshkopata e Arbrit nuk pranoi tvihej nn urdhrat e kryepeshkopats dalmatine. Por ajo nuk u shpall as sufragane e

kryepeshkopats s Tivarit, kur kjo e fundit fitoi atribute mitropolitane dhegrumbulloi rreth vetes qendrat peshkopale t Diokles. Nj dokument papal i vitit1188 bn t ditur se peshkopata e Arbrit ishte vendosur n at koh nn varsin edrejtprdrejt t Selis s Shenjt. Emrimi dhe shugurimi i kreut t saj bhej vetmnga Papa i Roms. Peshkopata e Arbrit ishte e vetmja ndr t gjitha peshkopatatkatolike t pellgut dalmato-shqiptar q gzonte nj status t till.sht jasht do dyshimi se lvizjet e kishs s Arbrit prcaktoheshin n nj mas tmadhe nga vullneti politik i krerve t Arbrit. Orientimi i ri i kishs s Arbrit ngaRoma katolike, si dhe organizimi i saj i pavarur nga qendrat fqinje, i prgjigjejdrejtimit t ri properndimor e autonomist t politiks s tyre.Akti i fundit i ktij orientimi ishte edhe braktisja e ritit ortodoks dhe konvertimi nkatolicizm nga vet krert e Principats s Arbrit. Nj hap i till u ndrmor n vitin1208 nga princi Dhimitr. N nj letr pr papn Inocenti III, Dhimitri i shfaqte kreutt kishs katolike vendimin pr tu futur bashk me vasalt e tij, n gjirin e kishskatolike. Papa nisi q at vit n drejtim t Arbrit dy emisar t tij, ndr t cilt njriishte arkidhjaku katolik i Durrsit, q do t merreshin me prgatitjen doktrinale tprincit t Arbrit e t njerzve t tij. Ceremonia solemne e bashkimit t tyre mekishn e Roms do t zhvillohej n nj faz t dyt, n pranin e nj legati apostolik,t drguar posarisht nga Papa.Traktaktivat midis Papatit e princrve t Arbrit u ndrpren si rezultat i rrethanave treja politike q u krijuan n krejt zonn e Durrsit e t Arbrit pas vitit 1210. Kto uprfshin prsri pr rreth gjysm shekulli n sfern e ndikimit bizantin e gjat ksajkohe kisha e Arbrit u lidh srish me botn ortodokse. Megjithat, prirjet pro-katolikembetn gjithmon t fuqishme si n Arbri, ashtu dhe n Durrs. Ktu, krahaskishs ortodokse, vazhdoi t funksionoj pandrprer edhe kisha katolike, q, n

munges t kryepeshkopit, drejtohej nga nj arkidhjak i zgjedhur nga mbledhja eklerit vendas. N kt koh n Durrs duken edhe shenjat e para t mbrritjes smisionarve t urdhrave t rinj, dominikan e franeskan. N zonat periferike tArbrit, n kufi me Pultin e Shkodrn, kisha katolike i ruajti t paprekura pozitat e saj.Vet peshkopi i Arbrit, i prsriti m 1250 papa Inocentit IV dshirn pr futjen edioqezs s tij nn tuteln e Roms. Ksaj iu paraqit nj rast ideal pr konsolidimin epozitave t katolicizmit n nj zon kaq t kontestuar nga t dy kishat rivale,ather kur anzhuint e Napolit morn Durrsin dhe e shtrin juridiksionin e tyre nt gjitha viset e Principats s Arbrit (1272). N at koh u derdhn n Shqipri njnumr i madh fretrish dominikan e franeskan, q u vendosn n abacit e vjetrabenediktine ose themeluan qendra t reja manastirore. Ata u kthyen n nj mjetaktiv t propagands papale, e cila ndikoi mjaft n konsolidimin dhe n shtrirjen emtejshme t pozitave t katolicizmit n Shqipri. Megjithat, prsa i prket shtrirjes

s ngusht t Arbrit, ktu riti katolik nuk arriti t zhvendoste plotsisht besiminortodoks. Qoft pr tradit, qoft si rrjedhoj e ndikimit, q kisha ortodokse ushtroivazhdimisht n kt brtham qendrore t trojeve shqiptare, ktu u arrit trealizohej nj simbioz e deri nj przierje e t dy riteve, pr t ciln papt e Romsu ankuan m se nj her. Nj simbioz e przierje e till u shpreh materialisht nekzistencn e funksionimin paralel t kishave e manastireve katolike e ortodokse ngjith zonn e Arbrit si dhe n Durrs. Nuk jan madje t rralla rastet kur brenda tnjjtit tempull t gjenden s bashku element simbolik, ikonografik, ritual ekulturor q i prkasin njrit apo tjetrit rit. Shembull tipik n kt drejtim ishte kisha


21/35

e hershme e Shn Mris n Brrar afr Tirans, nj themelim i bujarve Skurra, kuskenat biblike n afresket e mureve, ose mbishkrimet latine apo greke, dshmojnpr nj pozit t paprcaktuar t gjith ksaj treve midis katolicizmit e ortodoksis en nj kuptim m t gjer midis qytetrimit perndimor e atij bizantin. Pikrisht prkt arsye, nj misionar katolik, q vizitoi Arbrin m 1308, konstatonte se banorte ktij vendi qen sa katolik, aq edhe ortodoks. Edhe m kuptimplote pr

shtjen e prirjeve kulturore e fetare q mbizotronin n at koh n trevn e Arbritsht shembulli i Karl Topis, princ i Arbrit n vitet 1350-1385. Edhe pse botrishtshpallej si princ katolik e ithtar i Paps, Karl Topia n praktik u shqua si themelues(ktitor) kishash e manastiresh ortodokse e n prgjithsi si mbrojts e prkrahs ikulturs bizantine n principatn e tij.

Kristalizimi i sfers ortodokse n shek. XIII-XIV

Pavarsisht nga dobsimi apo humbja e pozitave n treva t caktuara, fakti sht seprtej brezit Durrs-Ohr pozitat e kishs ortodokse n Shqipri nuk u rrezikuanasnjher seriozisht nga msymja e katolicizmit roman.Aty ndihej fuqishm veprimi i qendrave t mdha t ortodoksis bizantine, si qenkryepeshkopatat e Durrsit, Naupaktit, dhe sidomos ajo e Ohrit. Nj numr i madh

kishash e manastiresh bizantine, t ndrtuara q n shekujt e hershm t mesjetse q ruhen ende sot n vende t tilla, si n Ohr, Kor, Elbasan, Pojan, Berat,Ballsh, Prmet, Gjirokastr, Sarand, dshmojn pr ndikimin e plotfuqishm qkisha ortodokse bizantine ushtronte n kto vise. Disa nga kto manastireadministroheshin e drejtoheshin drejtprdrejt nga Patriarku i Konstandinopojs egzonin kshtu statusin e lakmuar t manastirit stavropegjiak. T till dshmohen tken qen manastiri i Shn Kollit n Mesopotam (Delvin), nj fondacion i hershm iperandorit bizantin Konstandini IX Monomak (1042-1054), apo manastiri i Labovss Kryqit dhe ai i Hoteahovit (amri).Ndryshe nga viset e tjera shqiptare n veri t vijs Durrs-Ohr, n territoret n jugt saj kriza e Perandoris Bizantine n shek. XII dhe shembja e saj m 1204 ngakryqtart nuk i tronditi pozitat e ortodoksis bizantine. Pr m se gjysm shekulli pasrnies s Konstandinopojs, e gjith shtrirja prej Durrsit n Prevez u prfshi nkufijt e Despotatit t Epirit, nj formacion q n pikpamje shtetrore e kishtare qenj imitim i Perandoris Bizantine. Nn tuteln e Despotve t Epirit, peshkopatat eDurrsit, Ohrit, Kanins, Beratit, Devollit, Drinopojs, Himars, Butrintit, Eurojsetj., njohn nj periudh lulzimi t veant. Pas vitit 1260, pjesa m e madhe ektyre trevave u prfshi edhe pr gati nj shekull tjetr (deri m 1346) n kuadrin ePerandoris s rindrtuar Bizantine, gj q ndikoi akoma m shum n forcimin ekarakterit ortodoks t besimit n to. Rrethanat politike bn shpesh q familjetfisnike Matrnga, Muzaka, Zenebishi, Spata, Losha t kishin marrdhnie me fuqitkatolike si anzhuint e Napolit ose Venediku, madje dhe me vet Papatin. Si rezultatndodhi q n pikpamje kishtare ndonj pinjoll i tyre t kthehej n katolik. Njdokument i vitit 1290 jep pikrisht emrat e nj grupi neofitsh katolik q uprkisnin familjeve n fjal. Pavarsisht nga episode t tilla, trevat jugore shqiptare

dhe banort e tyre qndruan, n prgjithsi, t lidhura me ritin ortodoks.Pavarsisht nga fakti q ndarja kishtare q prej shek. XI u b nj realitet n jetnshoqrore n Shqipri, ajo nuk arriti asnjher t ushqej shfaqje t intolerancs et fanatizmit fetar. Prgjat gjith mesjets ktu ska asnj t dhn q t pohojekzistencn e ballafaqimeve e t konflikteve fetare midis shqiptarve ortodoks dheatyre katolik. Kjo bashkjetes e ky mirkuptim u ruajt edhe kur struktura fetaren Shqipri ndryshoi n mnyr radikale dhe kur pjesa m e madhe e popullsis ukonvertua n islamizm.


22/35

5. PRONA FEUDALE N SHQIPRI GJAT SHEK. XI-XIV

Prona feudale dhe evoluimi i saj n Shqipri (shek. XI-XIV)

Shekulli X ofron dshmit e para historike pr format fillestare t prons feudale nShqipri. Ato kan t bjn kryesisht me pronat kishtare, dokumentacioni i t cilave

mundi t ruhej m mir npr arkivat e biblotekat e manastireve dhe institucionevet tjera kishtare. Konkretisht, pr vitet 1018 e 1020 ruhen dy akte dhurimi tperandorit bizantin Bazili II pr disa nga peshkopatat shqiptare. N aktet (diplomat)n fjal bhet fjal pr numra t ndryshm kleriksh e pariksh, q prfaqsojnkategori t ngjashme bujqish, t cilt bashk me tokn e tyre lidheshin paspeshkopatave n fjal me detyrimin q t'u dorzonin atyre tatime t caktuara, tcilat m par i dorzoheshin shtetit bizantin. Kshtu, kryepeshkopit t Ohrit iakordoheshin 30 klerik e po aq parik, njlloj sa edhe peshkopit t Kosturit. Kursepeshkopi i Glavinics do t kishte n viset nn juridiksion t tij, n Mallakastr eKanin, 40 klerik e 40 parik, po aq sa dhe peshkopi i Beratit. Peshkop t eparhivem pak t rndsishme, si t Cernikut (Crrikut), e Dropullit (Adrianopolit) do tkishin nga 15 pr seciln nga t dy kategorit, kurse ai i Himars 12 pr dokategori. N aktet e Bazilit II prcaktohet se peshkopatave n fjal u jepej e drejta e

nxjerrjes pr vete (ekskusia) t t ardhurave q m par i dorzoheshin shtetitbizantin.Lidhja e nj numri t caktuar fshatarsh, bashk me ngastrat e tyre, pas personavefetar ose laik me qllim shlyrjen n favor t ktyre t fundit t atyre detyrimeve,q fshatart n fjal deri ather ia kishin dorzuar shtetit, prbn nj shenjparalajmruese pr marrdhniet e reja q po prvijoheshin n fshatin shqiptar.Megjithat, nj lidhje e till qe ende e brisht, qoft pr faktin se numri i ekonomivefshatare q i atashoheshin nj personi a nj institucioni fetar t caktuar qe i ult,qoft pr faktin se pjesa e rents q kta t fundit merrnin nga kto ekonomifshatare qe ende e vogl n krahasim me sasin e rents q shkonte n favor tshtetit. Nga ana tjetr, ky sistem linte krejtsisht n duart e shtetit atributet epushtetit gjyqsor, duke i dhn atij nj pozit mbisunduese si ndaj bujqve "tdhuruar", ashtu dhe ndaj beneficiarit q tash e tutje prfitonte nj pjes t rents styre.Gjithsesi, aktet e dhurimit t perandorit bizantin Bazili II t viteve 1018-1020zbulojn nj faz embrionale t sistemit t pronies (pronoia), i cili nga shek. XI u bforma tipike e prons feudale n Bizant. Institucioni i pronies pati nj prhapje tgjer edhe n trevat shqiptare, aq sa fjala "pronie" u trashgua n fjalorin e shqipes,duke marr n dallim nga kuptimi q kishte fillimisht, kuptimin e do forme zotrimit pakushtzuar (pron).N fakt, pronia ishte nj sasi e caktuar toke e prfaqsuar nga nj numr ekonomishfshatare, q perandori bizantin me an t nj diplome t posame (krysobull) uashprndante personave laik apo institucioneve fetare pr t'i pasur n zotrim tkushtzuar.Pronia nuk ishte kurrsesi nj zotrim me t drejta t plota. Duke marr pronien,

titullari i saj, proniari, fitonte t drejtn t vilte nga ekonomit fshatare, q prbninpronien e tij, nj numr t caktuar detyrimesh q deri ather shkonin n dobi tarks perandorake. N kmbim ai ishte i detyruar t'i prgjigjej thirrjes s perandoritpr shrbim ushtarak, duke u paraqitur me nj numr kalorsish e kmbsorsh tarmatosur me shpenzimet e veta. Kshtu n fund t shek. XIV nj proniar ngafamilja Dukagjini i prgjigjej thirrjes s kryezotit pr luft duke u paraqitur me 40kalors e 100 kmbsor. N pikpamje juridike, pronia ishte, pra, e ngjashme mestratiotika ktemata, d.m.th. me ngastrat e ushtarve-bujq t periudhs paraardhse.Si njra dhe tjetra jepeshin pr shfrytzim me kusht dhe kushti kryesor ishte kryerja


23/35

e shrbimit ushtarak. Por n pikpamje shoqrore ndryshimi mes njrs dhe tjetrsqe i madh. Zotruesit e ngastrave ushtarake i prkisnin klass s fshatarsis s lir,q merreshin vet me punimin dhe shfrytzimin e tyre. N t kundrtn, zotruesit epronies i prkisnin klass s pronarve t mdhenj, q prdornin punn e t tjerve,t bujqve parik (paroikoi).Pronia lidhej ngusht me personin t cilit i jepej. Ajo nuk shitej, nuk ndahej, nuk

dhurohej. Pas vdekjes s titullarit, proniarit, ajo i kthehej prsri pushtetit qendrordhe me nj krysobull t re perandori ia kalonte at nj proniari t ri, q sigurishtmerrte prsipr detyrimin ushtarak. Pronia mund t trashgohej nga i ati tek i biri nrast se ky merrte prsipr t kryente detyrimet ushtarake si i ati. Por dhe n ktrast nevojitej miratimi i pushtetit qendror, prkatsisht i perandorit.Instituti i pronies e prshpejtoi edhe n Shqipri procesin e feudalizimit, sidomosnprmjet krijimit t nj shtrese t re t pasurish, t fisnikris ushtarake. N shek.XII vendi glonte nga fisnik t till q mbanin tituj bizantin, si sebastos,kaballarios etj. Pr shum nga kta, pajisja me pronia e me tituj nga pushtetiqendror bizantin shnoi edhe fillimin e nj procesi integrimi n shtetin dheadministratn bizantine.Me kalimin e kohs pronia psoi ndryshime thelbsore. N shek. XIII-XIV proniartfituan nj numr t madh privilegjesh e atributesh, duke e zhvendosur gjithnj e mshum pushtetin qendror. Sasia e rents q shkonte n dobi t proniarit u rrit steprmi n raport me at q i shkonte arks qendrore. Proniart filluan t merrninpr vete edhe taksn e toks, q ishte atribut i pandashm i pushteti qendror.Proniart ngritn nj aparat t tyrin administrativ, q zvendsoi at shtetror, menpuns, roje, ushtar, ndonjher edhe me gjykats t vett.N fakt, pas shek. XIII, ndodhte shpesh q proniart t prvetsonin edhe t drejtne gjykimit fillimisht pr shtjet e vogla, m von edhe pr krimet e rnda, duke ihequr pushtetit qendror nj nga prerogativat kryesor t ushtrimit t sovranitetit.N shek. XIV, pronia i ishte afruar s teprmi statusit t nj zotrimi feudal tpavaruar. Ajo tanim mund t trashgohej, t ndahej, madje dhe t shitej. Gjithnje m rrall proniari prmbushte detyrimin kryesor ndaj shtetit, at ushtarak, madjekjo shpjegon prse n ndonj rast del se zotrues dhe administrator t proniave t

ishin edhe gra.Megjithat, n fund t shek. XIV dhe gjat gjith shek. XV, n prputhje meintensifikimin e veprimtarive ushtarake si pasoj e sulmeve t turqve osman, vihetre nj rigjallrim i institucionit t tokave ushtarake (stratiotika ktemata), qoft nformn e mirfillt feudale (pronia), por sidomos n formn e vjetr t parcelave tvogla ushtarake t periudhs s perandorve maqedon (shek. IX-XI). Shum ngashqiptart e emigruar n Greqi, n shek. XIV-XV, u vendosn bashk me familjet etyre n zotrimet e feudalve bizantin, t cilt u dhan atyre n prdorim toka,vreshta e kullota kundrejt kryerjes s shrbimit ushtarak n mbrojtje t zotrimeven fjal. Burimet e kohs i quajn ata rndom stratiot (ushtar). Institucioni ipronies njohu nj prhapje t madhe n zonn e Shkodrs, ku n shek. XIVdshmohet nj numr i madh proniarsh, t cilt me miratim t Venedikutadministronin fonde t caktuara tokash nn juridiksionin e Shkodrs kundrejt

detyrimit pr t'i shrbyer me lufttar qeveritarit venecian t atij qyteti. Nga anatjetr, n zotrimet e saj t Peloponezit, t Eubes e t Dalmacis, Republika eVenedikut trhoqi masa t tra emigrantsh shqiptar, t cilve u premtonte ngastratoke, vreshta, kullota etj., kundrejt angazhimit t tyre n mbrojtje t kshtjellave ezotrimeve veneciane nga sulmet e turqve osman. Pr m se nj shekull, ktapronar-lufttar shqiptar (stratiot), qen shtylla kurrizore e ushtrive t Venedikutsa n zotrimet e tij t Shqipris, ashtu dhe n ato t Greqis e t Dalmacis.Reparte stratiotsh shqiptar u prdorn nga Venediku edhe n Itali, n luftrat meshtetet rivale t tij. Fama e stratiotve shqiptar, si Mrkur Bua, Manol Blesi etj., i


24/35

kaprceu edhe kufijt e Italis e u prhap n Gjermani, Franc, Poloni, ku ktastratiot ofruan shrbimet e tyre.Ndonse pronia u b dukuri mbizotruese n shek. XI-XIV, krahas saj vazhduan tekzistojn forma t tjera t prons. Kjo vlen n radh t par pr bashtinn apopronn m t drejta t plota e t pakushtzuara, q posedohej mbi bazn e titujve tprons (titulus possessionis). Kishte bashtina q i prkisnin prfaqsuesve t

aristokracis dhe q si t tilla kishin shtrirje t madhe dhe punoheshin nga bujqit.Kto njiheshin n Bizant me emrin "paraspor". Por kishte edhe bashtina t vogla,prona t bujqve, q punoheshin nga vet pronari. Kategoris s bashtins i prkisninedhe pronat e qytetarve t Durrsit, Shkodrs, Drishtit etj., n rrethinat e qyteteven fjal. N Durrs qytetart zotronin n pron t plot edhe kullotat n malin eafrt t Temalit. Ndarja, trashgimia apo shitblerja e bashtinave ishte nj dukuri ezakonshme, q ndeshet hert n Durrs, Dibr, Devoll, Vageneti e gjetk. Bashtinaishte e vetmja kategori e prons q paraqitej lirisht n tregun e toks. Shitblerja esaj pasqyrohej n ndryshime t shpejta e t thella t statusit shoqror. Nj shitje eshpejtuar e toks apo edhe nj prjashtim nga e drejta e trashgimis mund takthente sakaq nj pronar n nj bujk t varfr (paroikos), si ndodhi m 1223 meTanushin, birin e Gjinit, nga Dibra, i cili u detyrua t punonte si bujk (poroikos) ntokat e t tjerve, pasi e ma dhe vllezrit nuk i dhan pjesn e toks q i prkistesi trashgim nga i ati.Afrimi i statusit t prons s kushtzuar (pronies) me at t prons s pakushtzuar(bashtins) pas shek. XIII, i dha vrull t paprmbajtur procesit t prqendrimit ttokave n pak duar, rrjedhimisht dhe rrnimit t pronarve t vegjl. Ky proces ushoqrua me rritjen e t drejtave (imuniteteve) dhe t atributeve sovrane tpronarve t veant dhe me fuqizimin e pozits s tyre ekonomike, juridike epolitike si ndaj mass s fshatarve t vet, ashtu edhe ndaj pushtetit qendror. Kjosht koha kur mund t flitet pr marrdhnie feudale t zhvilluara n Shqipri.Zotrimi feudal n Shqipri, si kudo n Bizant apo n Perndim, prbhej nga dypjes kryesore: toka e fshatarve-parik e ndar n ngastra (stases) dhe toka ezotris q ishte n zotrim t drejtprdrejt t tij. Toka e fshatarit prfaqsohej ngashtpia e tij (zjarri) me anekset dhe me arn, vreshtin, kopshtin etj. Zotrimi i

fshatarit nuk ishte i prqendruar: ai ndahej n shum ngastra t vogla, shpeshherlarg njra-tjetrs. Pjesa tjetr e fondit t toks n nj zotrim feudal ishte pron edrejtprdrejt e fisnikut dhe si e till administrohej prej tij (paraspori). Kjo pjes ezotrimit feudal (ekonomia demaniale) erdhi vazhdimisht duke u shtuar, paralelishtme fuqizimin e aristokracis. Karakteristike sht q, n nj faz t par, ishinngastrat e fshatarve ato q realizonin pjesn kryesore t prodhimit feudal. Por nshek. XI pjesa e tokave n administrim t drejtprdrejt t fisnikut i kaloi t parat singa sasia, ashtu dhe nga prodhueshmria. Shtrirja e madhe e tyre lejonteprdorimin e metodave e t teknikave t prparuara, si qe qarkullimi bujqsor 3-vjear, si dhe shfrytzimin intensiv i tokave nprmjet ujitjes, plehrimit etj.Edhe m i shpejt ishte procesi i prqendrimit t tokave n duart e institucionevefetare, manastireve e peshkopatave. Ndryshe nga 'kishte ndodhur deri n shek. XII,kur siprfaqet n zotrim t tyre ishin rritur si rezultat i dhurimeve t bra nga ana e

pushtetit qendror, tani, pas shek. XII, dhuruesit e mdhenj t manastireve e tpeshkopatave jan fisnikt e mdhenj apo t vegjl, pa prjashtuar dhe kategorin enjerzve t thjesht t fshatit e t qytetit. N fillim t shek. XIV manastiret epeshkopatat kishin arritur t grumbullonin sasi t pamasa fondesh toksore. Njpjes e konsiderueshme e viseve t Kosovs ishin at koh pron e manastireve tmdha, si ai i Hilandarit n malin Athos, ai i Deanit (n rrethin e Pejs), i Vranjs(Shkodr), i Kryengjllit (Prizren), i Shn Gjergjit (Shkup) etj. Vetm manastiri iDeanit zotronte n shek. XIV rreth 20 000 ha tok, q zinin nj zon pak a shumkompakte n Rrafshin e Dukagjinit. Toka i dhurohej manastirit bashk me bujqit, t


25/35

cilt liroheshin nga detyrimet ndaj feudalit. Kto i kalonin manastirit trsisht, nformn e detyrimeve n natyr, n t holla e n pun angari.As feudali, pronar i dikurshm, as njerzit e tij nuk mund t shkelnin n at tok e tmblidhnin detyrimet. N aktdhurimin e dy fshatrave t zons s Dibrs prmanastirin e Hilandarit, m 1426, Gjon Kastrioti deklaronte se fshatrat n fjal do tishin t lir nga do lloj detyrimi q i kishin dhn deri ather atij; kto t drejta ai

ia kalonte t plota manastirit.T ardhurat e manastireve ishin kryesisht n produkte bujqsore. Por nj pjes,sigurisht m e vogl, vinin nga veprimtaria zejtare dhe nga aktivitete t tjera.Kshtu, manastiri i Prizrenit merrte falas nga zona e Pultit nj sasi fshikzashmndafshi, ver e krip, kurse manastiri i Deanit prpos ktyre merrte edhe njsasi hekuri (50 nade). Manastiri i Prizrenit merrte 1 mij hyperper n vit ngadoganat e Prizrenit. T ardhura t mdha manastiret nxirrnin nga panairet torganizuara n territorin e tyre. Shpeshher n panaire t ti

2.shqipËria midis bizantit dhe perËndimit(shek. xi - xiv)

Documents