3 huaq kaway - inicio - perú · pdf filepapa allaychaw yanapakuqkuna rurayanqanta...
TRANSCRIPT
Hutiiqa (shutiiqa):
Ñiqiiqa:
Yachay wayiiqa:
Markaaqa:
Yachatsiqniiqa:
wata.
kaway3i ShumaqLlapantsik yachakushun
Kawaynintsikpa KutimuyninUryana maytu
Yachay Kamayuq UmalliqJaime Saavedra Chanduví
Perú Suyuchaw Yachatsiykuna UmalliqFlavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Perú Suyuchaw Yachay Wayikuna PuritsiqJuan Pablo Silva Macher
Shimikunachaw Kawaykuna Yachatsiy UmalliqElena Antonia Burga Cabrera
Ishkay Shimichaw Kawaypura Yachatsiy UmalliqManuel Salomón Grández Fernández
Uryana maytu: 3i Shumaq Kaway, Llapantsik yachakushunPersonal Social - Ciencia y Ambiente 3° - Quechua central
Ruraq Elí Walter Vidal López
Maytu ruray yanapakuqkuna Karina Costilla Rojas
Suyukunapita qaway yanapakuqkuna (EPME EIB-Anqash-Wanuku)Cirilo Germán Díaz Támara, Elías Fredy Ponte Gonzales
DIGEIBIR- Llapan uryaychaw yanapaqkunaHumberto Avelino León Huarac
Maytu altsaqkunaHumberto Avelino León Huarac, Pedro Eduardo Saénz Pérez
Maytu tupatsiqMagda Belinia Condorí Marín
SiqiqFrancisco Valverde, Ricardo Cruz Villachica, DIGEIBIR nishqapa siqinkuna.
Qillqashqa rikapaqMabel Petronila Mori Clement
2014 watapi qispichisqaxxxxx miratsishqa
datos de la imprenta xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx miratsishqa
©PERÚ SUYUPA YACHAY KAMAYUQComercio Ñanpi 193 yupayyuq – San Borja llaqtachawLima - PerúQayana: 6155800www.minedu.gob.pe
2014-XXXXX yupawan Perú Suyupa hatun Ñawitsana Wayinchaw ChurashqaHecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2014-XXXXX
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manam pipis miratsinmantsuImpreso en el Perú / Printed in Perú / Perú suyuchaw miratsishqa
Ministerio de Educación
Riqitsikuynin
Kuyashqa warmi, ullqu wamrakuna:
Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman churamuu, kaywanmi yachatsikuqniykiwan yanapanakushpa yachayniykikunata shumaq qishpitsinki.
Hapallaykillapis, yachakuq mayiykikunawan yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi (aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykaayan. Yachayniykikunata kallpatsaanaykipaq, tsaynaw alli naanipa aywanaykipaq.
Kay qillqashqa maytuchaw ruraykunaqa markaykipa kawakuynintawan, imanaw kashqantam riqitsikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, qillqanaykipaq yanapashunki. Aylluykikunawan shumaq qawanaykipaqpis, Patsamamata shumaq washaanaykipaqpis allimi kanqa.
Tsaynawllam runa mayiykikunawan, llapan aylluykikunawan, yachakuq mayiykikunawan, marka mayiykikunawan huknawlla yanapanakushpa kawakuyaanaykipaq.
Kay qillqashqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llimpinkim, siqinkim, hamutankim, qutsunkim, tsaynawllam imayka munanqayki yachayniykikunapis wiñayanqa.
Kay qillqashqa maytutaqa wanankim. Shumaq kallpatsashqa yachaykunatam tarinki.
Kay qillqasqa maytuqa antsa kuyashqayki mayiykinawmi, tsaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, shumaqlla yachayniykikuna mirayaananpaq.
¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
Shimikunachaw Kawaykuna Yachatsiy Umalliq
KAQNINKUNA1
TAQ
AYANAPANAKUSHPA KUSHI KUSHILLA PAPANTSIKTA ALLAKUSHUN
yachakuna yupa
1. Markantsikkunachaw papa allay 8
2. Papa qishupakuy 11
3. Papa yanuy 14
4. Papa tuqush 17
Yachachanintsay 20
2 TA
QA
MARKANTSIKCHAW TUKUY RURAYKUNATA RIQISHUNyachakuna yupa
5. Hara tipiy 22
6. Shura 25
7. Millwa rutupakuy 28
8. Millwawan ruraykuna 31
Yachachanintsay 34
3 TA
QA
QAHA KILLACHAW TUKUY RURAYNINTSIKKUNAyachakuna yupa
9. Kurpus raymi 36
10. Uqapita mikuykuna 39
11. Chakrantsikkuna 42
12. Qaha patsa qishyakuna 45
Yachachanintsay 48
4 TA
QA
TSAKI MIKUYNINTSIKTA AYLLUPAKUSHUNyachakuna yupa
13. Tsaki mikuykuna ayllupakuy 50
14. Waatakuynintsikkuna 53
15. Warka rutuy 56
Yachachanintsay 60
7
21
35
49
5 TA
QA
IMAYKA RURAYKUNACHAW YANAPANAKUSHUNyachakuna yupa
16. Tika sutay 62
17. Wayi ruray 65
18. Awaynintsikkuna 69
Yachachanintsay 72
6 TA
QA
MARKANTSIKPA RAYMINKUNATA RIQISHUNyachakuna yupa
19. Raymintsikkuna 74
20. Unay raymikuna 77
21. Tarwi aylluy 80
22. Isku iñishiy 83
Yachachanintsay 86
7 TA
QA
MARKANTSIKKUNACHAW TUKUY MURUPAKUYKUNAyachakuna yupa
23. Muru akrapakuy 88
24. Hatun murupakuy 91
25. Hampikuna 94
26. Mushuq aylluntsikkuna 97
Yachachanintsay 100
8 TA
QA
WAÑUKUSHQAKUNAWAN TINKUSHUNyachakuna yupa
27. Aqatsikuy 102
28. Wañukushqakunawan watukanakuy 105
29. Yachaykuna 108
30. Ishupakuy (uryapakuy) 111
Yachachanintsay 114
61
73
87
101
Yanapanakushpa kushi kushilla papantsikta allakushun1
¿Imakunatataq kay killachaw rurantsik?
¿Maykunachawtaq papata allantsik?
¿Imataraq rurashwan aylluntsikkuna papa allaychaw yanapamaanapaq?
8
Markantsikkunachaw papa allay
Kay killachawqa may tsay markakunachawmi papata allapakuntsik. Tsaymanmi aylluntsikkunapis yanapakuq chaayaamun. Papataqa akrapakurir tukuy mikuykunamanmi tikratsintsikpis.
¿Pikunataq papa allaychaw yanapamantsik?, ¿imanir? ¿Allitsuraq marka mayiyntsikkuna yanapamanqantsik?, ¿imanir?
Papa allakuqman tapukuq aywashun. ¿Ima papakunatataq markantsikchaw allantsik?
¿Imatataq papa allaychaw yachakuntsik?
Papa allaychaw yachakunqaykita qillqay.
Ñawintsaarir rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Papataqa tsakwa (chakwa) uqtir qallaykuptin, rampuqshun puquriptin, hina qarwayaariptinmi allakuntsik.
1YACHAKUNA
9
Ñawintsay.Papata allakur qallakuyaananpaqqa ullqukunam chaqchayan, niykurnam antsa allayan, warmikunanam papata akrar yanapakuyan. Pullan hunaqnam haka pichuta, papa pichuta, papa yanuta, watyata karpis mikuyan. niykurmi, papa yanapakuqkunataqa payllaynin quyan.
Papa allaychaw yanapakuqkuna rurayanqanta qillqay.
Kay ayllupaq rimanakuy, tsaypitana aylluyki piyan kanqanta maytuykichaw qillqay.
Kay ayllupaq rimanakuy, tsaypitana aylluyki piyan kanqanta maytuykichaw qillqay.
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
Mama:
Yaya:
Warmi wamra:
Ullqu wamra:
Llullu wamra:
Minka:
Llumtsiy:
Masha:
Awila:
Yachaq
warmin
willk
a
aw
iluw
illka
aw
ila
warminwawqi pani ñaña quwan
masha
mam
a
ullqu w
awaullqu tsuri
tayta
warminturi
waw
a
mam
a
= warmiullqu =
quwan
quwan
tayt
a
warm
i tsur
i
llumtsuy
1
2
3
10
Ñawintsay.Papa muruq runaqa (nunaqa) tukuy ruraytam yachanantsik. Muruychaw: imay hunaq muruyta, imanaw muruyta, imanaw kaq chakraman muruytapis yachanantsik. Parqupakuychaw: Imanaw parqupakuyta, paqaspa itsa hunaqpa parqupakuytapis yachanantsik. Ishupakuychaw: Imanaw killakunachaw uryayta, imanaw, imawan wanutsaytapis yachanantsik. Allaychaw: Imanaw papa uqtiyta, pallayta, akrayta, papakuna riqiytapis yachanatsik. Papa allayta ushapakurirpis tukuy ruraytaraqmi papawanqa rurantsik, tsaypaqpis tukuy yachaykunatam yachanantsik.
Kukupa ruray, papa qishuy, tuqush ruray imanaw kanqanta qillqay.
¿Imanawraq “papa lay” nishqa mikuytaqa rurayan?, tsayta XO nishqanchaw ashiy.
Kukupataqa urpa kashkichawwan pichuchawmi mikuntsik. Tuqushtanam apikunachaw mishki mishki mikuntsik.
4
5
6
kukupa
qishu
papa tuqush
11
Imayka mikuykunatam tukuy manyapa qishupakuntsik, murupaq, mikunapaq karpis. Qishur churapakushqantsiktaqa muchuy kawaychawmi mikukuntsik.
Papa qishupakuyUnay yayakunam papa qishuytaqa rurayaanaq tsayta riqishun.
2
¿Imapaqraq papata qishuntsik?
¿Imanirtaq papata qishuntsik?
Papa qishukuq runata (nunata)tapukushun. ¿Imakunatataq rurantsik
papata qishunapaq? ¿Imanawtaq papata
qishukuntsik?
Papata qishukunapaq, ¿ima yachaykunatataq yachanantsik?
Shumaq hamutashpa qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Papata qishur wananqantsik Imanaw qishunqantsik
YACHAKUNA
12
Mikuykuna ¿Imanaw qishuntsik? ¿Mayman qishuntsik?
papa
hara
uqa
kinwa
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
Alli rikapaarir yupanakunata churay (1, 2, 3), niykur qillqay.
Qishuna kaq mikuykunata wichqay, niykur qillqay.
Tapukuykunata yaskiy. ¿Llapan mikuykunataku qishuntsik?, ¿imanir? ¿Tsaki mikuykunataqa qishuntsikku?, ¿imanir?
¿Imanawtaq papata qishuntsik?, rimakushun.
Papatawan, uqata, ullkuta, mashwatam qishuntsik. Tsaki mikuykunataqa huknawpan churakunstik.
1
2
3
13
Siqita alli rikapaarir qillqay.
Tukuy mikuykunapa hutinta (shutinta) qillay.
Tapukuykunata yaskiy.¿Mayqan chala mikuykunatataq qishuyan?
¿Plaatanutaqa qishuyantsuraq?, ¿imanir?
¿Chala markakunachawqa qishukunyantsuraq?
Mana qishyashpa kawakunapaqqa waatakushqantsikta hina murukushqantsiktam mikukunantsik.
4
5
6
Mikuykuna
Qichwa mikuykuna Chala mikuykuna
Kaychawna mana qishuna kaq mikuykunapa hutinta qillqay
Yunka mikuykuna
Hara, Yuka, Plaatanu,
14
Papa yanuyQichwa runaqa (nunaqa), tukuy mikuykunapaqmi papata yanun.
¿Imanaw papakunataraq yanuykaayan?, ¿imanir?
¿Papa yanukuyta yachankiku?
Huk mamaman tapukuq aywashun. ¿Imanirtaq papata yanuntsik?
¿Imapaqyantaq papata yanuntsik?
¿Imapaqtaq papata shiprarir mahantsik?
¿Imapaqmi papata yanuntsik?, yaskinta wichqay, niykur siqiy.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Kukupataqa (papa siikataqa) kashkichaw, pichuchawpis mishki mishkim mikuntsik.
3
Mikunapaq Rantikunpaq Kukupapaq (papa
siikapaq) Kuchipaq Allqupaq Murunapaq Qishunapaq
Kaychaw siqiy
YACHAKUNA
15
¿Mayqan mikuykunataq yanushqa kayan?
¿Imanaw mikuykunatataq alli kanapaq mikushwan?
¿Yanuna kaq mikuytsuraq, mana yanuna kaq mikuytsuraq kurkuntsikpaq alli?, ¿imanir?
Unay runakunaqa, patsa mama llapan wachanqanta mikukuyarqan. Chatarra nishqa mikuytaqa manam riqiyarqantsu.
Kukupa (papa siika)Papata yanurir shiprantsik. Tsaypiq intiman mashtantsik tsakinqanyaq. Tsakiriptinqa aqariykur kashkichaw, pichuchawpis mikuntsik
Ñawintsaarir (nawintsaarir) qillqay.
Kay mikuykunapaq rimakushun, niykur tapukuykunata yaskiy.
Unay runakunaqa, patsa mama llapan wachanqanta mikukuyarqan. Chatarra nishqa mikuyqa tsay witsan karqantsu.
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
1
2
Kukupa kashki
Kukupa pichu (karapulka)
Chakra mikuykuna Chatarra nishqa mikuykuna
16
Unay ayllukunapa kawayninta ñawintsay (nawintsay).
Perú suyupa kawayninta ñawintsay.
Tapukuykunta yaskir hamutay.
Tapukuykunata yaskiy.
3
5
4
6
Chawpin ayllu (1 500 - 400 m.k.y.) Anqash suyunchaw yuriyarqan.
Tiwanaku ayllu (500 k.y-1000 k.y.) Kay runakunaqa (nunakunaqa) Titiqaqa quchapa kuchunchaw, Punu suyuchaw kayashqa.
Nazca ayllu (200 - 600 m.k.y.) Nazca markachaw, Ika suyuchaw yachayarqan. Inka ayllu (1400-1532)
Qallarqan Manku Qapaqwan, Mama Uqllu Qusqu markachaw patsaakuyaptinmi.
Muchika ayllu (100 k.y. - 700 k.y.) Muchi nishqa markachawwan, Wiru markakunachaw, Lambayeque suyuchaw yachayaanaq.
Wamrantsikkunataqa manam lluta mikuytatsu qaranantsik, kallpa sapa kananpaq, alli yuyayninyuq hina wira wira kayaananpaqqa, chakra mikuykunatam mikutsinantsik.
¿Peru suyuntsik qishpikushqaku kaykan?, ¿imanir? ¿Mayqan patsachawtaq chatarra nishqa mikuykuna yurimurqan?,
¿imanir? ¿Ima mikuykunatataq Perú suyusuntsik rantin?, ¿imanir?
¿Kay ayllukunaqa murukuyarqantsuraq?
¿Ima shimitaraq kay ayllukuna rimayarqan?
¿Chatarra nishqa mikuykunataqa kay ayllukuna riqiyarqantsuraq?
Hipay patsakuna (1532 – 1821)Hipay patsaqa qallqarqan, Francisco Pizarro, Yaya Atawallpata waskawan milluypa wañuratsiptinmi. Niykur markantsikta Perú suyu nir hutitsirqan (shutitsirqan).
Shaarikuy patsakuna (...... - 1821)Españolkuna allaapana allqutsaakuyaptinna, yayakuna shaarikuyarqan, paykuna kayan: Manku Inka, Tupaq Amaru, hukkunapis.
Perú suyupa qishpikuynin patsa (1821 - ….)1821 watachaw, Julio killapa 28 hunaqninchaw, tayta José de San Martín, Peru suyuntsikpa qishpikuyninta kamarqan.
17
Papa tuqushKuruunaq shumaq papakunata akrarir yakuyuq chakraman pampantsik. Tsaypitam, huk killanaw tullpuraariptin altantsik.
Papa tuqush4
¿Imanawraq tuqushta rurayan?
¿Imanirtaq yakutaraq tuqushta pampanapaqa wanantsik?
Kananna tuqush ruraqkunata tapukushun. ¿Ima mikuypitayantaq tuqushta rurantsik?
¿Imanaw killachawtaq tuqushta pampantsik?
¿Imakunapaqtaq tuqush alli?, ¿imanir? ¿Imanaw papakunapitataq tuqushta rurantsik?
Markaykichaw, imanaw tuqush pampay kanqanta qillqay.
Ñawintsaarir rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Tsakishqa tuqushqa, wachakushqa warmipaqmi allaapa alli!
YACHAKUNA
18
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
Wachakushqa warmipa mikuynintawan hampi qurankunata wichqay.1
ullku
papa
hara
yana api
punchi
uqa
mashka
ramrash
tayap
kulin
tuqush
llantin
kunqawna
muña
uriganu
anis
rayan
wallpa kashki
Kananna wachakushqa warmipa hampinkunata qillqay.
¿Ima qishyakunatataq tuqush hampin?, qillqay.
¿Imanawtaq tuqushta wachakushqa warmipaq aruntsik?, qillqay
2
4
3
Tuqushtaqa papallapiqtsu manam rurantsik, harapitapis tuqushtaqa rurantsikmi.
19
Papapita mikuykuna
Papa kashki Papa tuqush api Papa pichu
Kay mikuykuna arukuypaq (yanukuypaq) qillqay.
Tapukuykunta yaskiy.
¿Hampikuna wayichawqa tuqushwan hampikuyanku?, ¿imanir? ¿Ima mikuykunayantaq hampi kayan?, ¿mayqankuna?
¿Imawan nanatsikurtaq kay mikuykunata mikuntsik?, qillqay.
5
7
6
Tuqushqa allaapa hampiyuqmi, penicilina nishqanmi kapun. Tsayta mikushqaqa kurkuntsikmi alllishlla kakun. Tsaymi mikukunantsik.
Shaqwi
Papa tuqush
Hara tuqush
Liinu
Yachachanintsay
Wayiykichaw taaraq aylluykikunapa hutinta (shutinta) qillqay.
Aylluyki qishupakuyninpaq qillqay.
Markaykichaw mikuyanqan mikuykunata qillqay.
¿Pacha nanaptin imakunawantaq hampikushwan?, qillqay.
1
2
3
4
Shuqa: Mamaa: LlushaTaytaa: Mañu
Chakra mikuykuna Chatarra mikuykuna
Hampikuna ¿imanaw?
Markantsikchaw tukuY ruraYkunata riqishun2
¿Imanawtaq harata ayllupakuntsik?
¿Imatataq rurashwan harantsikta shumaq ayllunapaq? ¿Ima mikuykunatataq harapita arukuntsik (yanunstik)?
22
Hara tipiyMarkantsikchawqa tukuy niraq haratam aylluyntsik, tsayta ñawintsaashun.
Wata watam, tukuy niraq harakunata tipintsik. Tsaypaqqa, allina kashqanta musyantsik kikin hara wayukakaptin, panqankunapis qarwar tsakiriptinmi.
¿Imanawtaq runakuna (nunakuna) tipikaayan?, ¿imanir? ¿Imanirtaq tsanaw tipikaayan?
¿Imanaw harakunataraq tipikaayan?
Llaqtantsikchaw hara murukuq runata watukaykur tapukushun. ¿Imanawtaq musyantsik hara alli aylluyna (pallayna) kanqanta?
¿Imanawtaq harata tipintsik (kalchantsik)? ¿Ima mikuykunatataq harapita rurantsik?
Hara aylluypaq hamutashpa qillqay.
Ñawintsaarir rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Hara mana puyuunanpaq hina alli muru kananpaqqa, puquq killachawmi tipintsik.
5
Hara aylluychaw yachaykuna Harakunapa hutin (shutin) Hara rutuy yachay
Anyalwan, wankay allipa waytaptinqa, tsay wata atska haratam aylluntsik.
YACHAKUNA
23
Harataqa kaykunapaqmi wanantsik: hara apipaq, tantapaq, mutipaq, tsutsuqapaq, shurapaq, kamtsapaq, wallpakuna mikunanpaq, murupaq, hampipaqpis.
Chala, qichwa, yunka suyukunachaw hara aylluypaq, qillqay.
Perú llaqtapa suyunkunachaw, ¿ima mikuykunatataq aylluyan?, qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
Markaykichawqa, ¿mayqan suyupita shamushqa mikukunaytataq mikuntsik?
Markayki imakunayuq kanqanta willakuy.
Shumaq hamutashpa kay uryakunata ruray
1
2
3
Chala suyuchaw Yunqa suyuchaw
Anti suyuchawYaku suyuchaw
24
Ñawintsaarir qillqay.
Markantsik mana puqitashqa kananpaq ruraykunata qillqay.
Llapan suyukunachawmi yakuntsikta, allpantsikta, wayrantsiktapis, allaapana mapawan, puqitaykantsik (rakchataykantsik). Tsayta qillqay.
4
5
Suyukuna ¿Imawan rakchataayan?
Chaala suyuchaw
Yaku suyuchaw
Anti suyuchaw
Patsamama puqitashqa kaptinqa mana riqishqa qishyaykunam yuriyaamun, tsaymi tsuya tsuyalla markantsiktaqa katsinantsik.
Wayrantsik tsuya kananpaq:
Allpantsik tsuya Kananpaq:
Yakuntsik tsuya kananpaq:
25
Harata ayllupakurirqa manam llutallatsu haqirintsik, akrarirpis kaykunapaqmi tsakitsintsik: mikunapaq, murunapaq, rantikunapaq, shurapaqpis.
Shura6
¿Imanaw kaq harataq shurapaq alli kanman?, ¿imanir?
¿Pikunataq shura rurayta yachayan?
Shura riqiq runaman (nunaman) tapukuq aywashun. ¿Ima hachakunawantaq shurata pampantsik?
¿Ima hachakunawantaq shurata pampantsik?
¿Imakunapaqtaq shurata iñishintsik (inishintsik)?
Shurawanqa aswakuntsikmi hina hampikuntsikpis. Yachaq willashunqaykita yarpashpa qillqay.
Ñawintsaarir rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Shura iñishiy
Aswakuy Hampikuy
Munapaywan (tushuwan) qishyaq warmita, pakikushqata, muqakushqata, pacha hakaytapis shuraqa hampinmi.
YACHAKUNA
26
¿Imakunawantaq aswata rurantsik?, qillqay.
Markaykichaw aswa upyay imanaw kanqanta qillqay.
¿Markaykipa rayminchaw imatataq upyayan?, ¿imanir?, tsayta qillqay.
Shumaq hamutashpa kay uryakunata ruray
1
2
3
¿Imaytaq upyayan?
¿Maychawtaq
/ pikunawantaq
upyayan?
¿Ima ruraychawtaq
upyayan?
¿Imanawtaq upyayan?
27
Ñawintsaarir hamutay.
Puqikunapa hutinta (shutinta) qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
4
5
6
Ismuq kaq puqikuna
Mama ismuq kaq
puqikuna
Wakin raymikunachawqa aswata mananam upyayannatsu. Plastiku butellachaw shamushqa gasyusatam runakuna (nunakuna) upyayan. Tsaynawllam hina mushuq mikuykunachawpis plastiwan laatakuna markantsikkunaman chaamun. Tsay puqikunataqa winananmanmi akranantsik:
¿Imanawtaq yachay wayichaw puqikunata ayllupakunkiman?, ¿imanir?
¿Imatataq rurashwan puqi mana yurinanpaq?, ¿imanaw?
¿Ishkayllamanku puqita rakishwan?, ¿imanir?
I. Qallwash winana: Mana ismuq kaq puqikunata winanapaq.
II. Quyu winana: Ismuq kaq puqikunata winanapaq.
Yachay wayintsikchawqa musyanantsikmi mayqan winanaman puqi winana kanqanta.
28
Millwa rutupakuy7
¿Imataraq runakuna ruraykaayan?
¿Imanirtaq uushapa millwanta rutuntsik?
¿Imakunachawtaq uusha millwata iñishintsik (inshintsik)?
¿Imanirtaq uushapa millwanta rutuntsik?
¿Imanawtaq musyantsik uusha rutuypaqna kanqanta?
¿Imanawtaq millwata aylluntsik?
¿Imanawmi millwa rutuy?, qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Millwata ruturirqa uushata paqantsikmi, tsuya millwan kananpaq, manatsayqa amukum allaapa miran.
YACHAKUNA
29
Millwa rutuna kaq ashmakunata wichqay, niykur mañanqanmanaw qillqay.
Ñawintsaarir, uusha rutuychaw ruraykunata qillqay.
Tapukuykunata yaskiy. ¿Imakunawantaq uusha yanapamantsik?
¿Imanawtaq saachintsik?
¿Imanawtaq chakrata wanutsantsik?
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
1
2
3
Ashmakuna ¿Imanawtaq? ¿Imapaqtaq?
Paqu (alpaka)
Wikuña
Chiwa
Kuñi
Uusha
Uusha rutuy ¿Imanaw rurayan?
Uusha tsariy
Uusha pankay
Millwa rutuy
Uusha paqatsiy
Uusha hampiy
Millwa akray
30
Ñawintsaarir tinkutsiy.
Ñawintsaarir rimay.
Tapukuykunata yaskiy.
Patsamama achachakurkuptinmi, Inti rupakuypa achachaamun, qishyakuna yurimun, allaapa usyawan tamyapis. Tsaytam efecto invernadero nir riqiyan.
¿Imataraq rurashwan patsamama mana achachakurkunanpaq?
Mana qishyashpa imayka ashmakunapis shumaq mirayaananpaqa yakuntsik, patsantsik, wayrantsikpis tsuya tsuyam kanan.Ashmakuna, muruykuna, runakunapis; yakuwan, patsawan, wayrawanraqmi kawantsik.
4
5
6
Ashmakuna wanuyan
Qiwakuna tsakin, ushakan
Rahukuna tsullun
Allaapa achachaptin
Qishyakuna yuriptin
Alaapa usyaptin
Patsamama achachakurkuptinmi, rahukuna tsullun, pukyukuna tsakin, mana riqishqa qishyakunapis yurimun.
Puqikunapa pukutaynin
Intipa achachaynin
Patsaman chaamuq
Patsa
31
Anti markantsikchawqa uusha millwapitam imaykatapis rurantsik.
Wata watam, uushantsikkunapa millwanta rutuntsik, tsaypitam imayka wanashqantsikta rurantsik: tsukuta, punchuta, ruripata (llullipata), hakuta, kushmata, pantalutapis.
Millwawan ruraykuna8
¿Imataraq warmikuna ruraykaayan?
¿Imallatapis millwawan rurankiku?, ¿imanir?
Uusha waatakuq warmita tapukushun. ¿Imakunatataq millwapita rurantsik?
¿Imanawtaq tsay ruraykunata qishpitsintsik?
¿Imanawtaq?, ¿imawantaq millwata tupuntsik?
Imapaqyan millwa iñishina (inishina) kanqanta qillqay.
Ñawintsaarir rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Wikuñapawan, paqupa (alpakapa) millwanqa allaapa chaninyuqmi.
Millwa iñishiy (inishiy)
tsukupaq
punchupaq
ruripapaq
YACHAKUNA
32
Ñawintsaarir qillqay.
Millwawan ruraykunapaq qillqay.
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
1
2
Ruraykuna ¿Imanawtaq rurantsik?
Mill
waw
an
rura
ykun
a
Millwa rutuy Uushata pankaykur millwanta runtuntsik.
Millwa taqshay
Millwa tupuy
Millwa ichiy
Quy
tu
rura
y
Putskay
Quytu kururay
Quytu tupuy
Aw
apak
uy
Awllipakuy
Awapakuy
Ruripa ruray
Kushma ruray
Tsuku ruray
Pirchapakuy
Tiñip
akuy Millwa tiñiy
Quytu tiñiy
Ratash tiñiy
Manaraq awapakur ruraykuna
AwapakuyAwapakurir ruraykuna
33
hachakunawan
allpawan
waytawan
mallkipa murunwan
añilinawan
Millwakunarqa llimpinta qillaqay.
Millwa tiñinakunata qillqay.
¿Imanawtaq yuraq millwata pukaman tsikratsintsik?, qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
¿Rantina ratashkunata (qitakunata) imawanraq tukuy niraq llimpiman tikratsiyan? ¿Millwa qitakunata churakunkiku?, ¿imanir?
3
4
5
6
Millwakuna Millwapa llimpin
Uusha millwa • yuraq • yana • uqi
Llama millwa • • •
Wikuña millwa • • •
Paqu millwa • • •
Kuñi millwa • • •
Utku millwa • • •
Miyu,
Tukuy llimpimanmi millwataqa tiñir tikratsintsik.
Yachachanintsay
Suyuykipa taksha markankunapa shutinkunata qillqay.
¿Imanirtaq puqikuna yurin?, tsayta qillqay.
¿Mayqan mikuykunatataq puyñuman (puywaman), aswanaman, qullqaman, kustalman (shikraman) churantsik?, qillqay.
¿Imanantaq patsamama allaapa achachaatsikuptin?, qillqay.
¿Millwa qitakunata (ratashkunata) iñishinkiku (inishinkiku)?, ¿imanir?
1
2
3
4
5
Puywaman Aswanaman Qullqaman Kustalman
Patsamama achachaptin
Rahukuna allaapa tsullun.
qaha killachaw tukuY ruraYnintsikkuna3
¿Imanawtaq qaha ishkimunanta musyantsik?
¿Imataraq qaha yurimuptin rurashwan?
¿Ima ruraykunataq kay killachaw kan?
36
Kurpus raymiKurpus raymichawqa, qushukuy, qutsukuymi may tsay markakunachawpis. tsayta riqishun.
¿Imataraq runakuna ruraykaayan?
¿Imanirtaq runakuna tushuyan?
¿Imaypitaq markantsikchaw raymikunata rurantsik?
¿Mayqan tushukunatataq riqinki?
Tushu ruraqkunata watukarir tapukushun. ¿ Kurpus raymichaw ima tushutataq tushuntsik?, ¿imapaq?,
¿imanir? ¿Ima tushukunataq markaykichaw kan?
¿Imapaqtaq raymichaw tushuntsik?
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
9
Kurpus Raymi imanaw rurakanqanta qillqay.
Kurpus raymichawqa imayka mikuykunatam apukunata aparitsintsik, niykurmi takikunawan tushupantsik.
YACHAKUNA
37
¿Ima ruraywantaq
qallarin?
Tsaypita, ¿imataq
qatin?
Niykur, ¿imanawtaq
ushan?
Kurpus raymipa ruraykunata qillqay.
¿Imapaqtan tushuyan kurpus raymichaw?, qillqay.
¿Imapaqtaq mikuykunatawan, waytakunata santukunapa andas nishqanman churantsik?, qillqay.
¿Santupa andasninman waytatawan mikuykunata mana churashqa imananmanraq?
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
1
2
3
4
Mikuykunawan, ashmakuqa apukunapa waatakuyninshi kayan.
38
Nigritu
Shaqsha
Palla
............................
Imanaw kay tushukuna kanqanta qillqay,
Riqinqayki takikunata qillqay, niykur siqiy.
Tushunapaqa alli shunquntsikwanmi kanantsik, manatsayqa ima tsapapis tsarimantsikmi
5
6
Wayñu.
Kananna markantsikkunachaw tushukunata riqishun
39
Anti murukuynintsikkunaqa tukuy niraqmi kayan, tsaymi atska niraq mikuynintsikkunaman tikratsintsik. Mistura niyanchawnaaqa mikuynintsikkunata hinantin marka runakunam riqiyan.
Uqapita mikuykunaQaha killachawqa imaykatam rurantsik, tsaynawllam uqatapis huk niraq mikuykunaman tikratsintsik.
10
¿Imanawtaq uqata mikuntsik?
¿Ayka niraq uqatataq riqinki?
¿Imanirtaq qawita rurantsik?. ¿Imanawtaq qawita
rurantsik?
¿Ima niraq uqakunataq qawipaq alli?
¿Qawi apita imanawtaq mikuntsik?
Imanaw qawi ruray kanqanta qillqay, niykur siqiy.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
YACHAKUNA
40
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
¿Qawita imawantaq mikuntsik?
¿Qawita rantikuyanku?, ¿imanir?
Markantsikchaw qawi ruraychaw yanapakushqantsikta qillqay hina siqiy.
1
2
3
4
Ñawintsaarir tapukuykunata yaskiy.Uqaqa isqun killatam puqun, niykur achachaychaw ñuktushqa kaqqa allaapam mishkin. Uqata ishkaymanyan ruqukacharmi intiman mahantsik. 15 hunaqnawmi tsakinqanyaq maharaatsintsik. Tsakiriptinnam apita rurar mikuntsik.
¿Imayllapis aylluykiwan qawita rurashqaku kanki?, ¿imanir?
¿Qawillatatsuraq uqapita rurantsik?, ¿imanir?
41
Tapukuykunata yaskiy.
Mallkikunawan qirukunaq ushakaptinqa, patsamamantsikmi achacharnin yakuta ushakaatsinqa.
5
6
Ñawintsay.Uqataqa mashwantin, ullukuntin, tawrintin (tarwintin) takukashqatam muruntsik, murupura yanapanakuyaananpaq. Manam hapallanllatatsu.
Tsaynaw kaqmi, runatapis (nunatapis)qirukunawan, mallkikuna shumaq kawanapaq yanapamantsik. Paykunaqa wayratam tsuyaatsiyaamun mana qishyanapaq. Tsaymi qirukunatawan mallkikunataqa wallushwantsu.
¿Imataraq rurashwan mallkikunata mana lluta walluyaananpaq?
¿Imanantaq qirukunata, hachakunata wallushqa?
¿Imanirtaq qirukunata, hachakunata wallushwantsu?
42
ChakrantsikkunaMurukushqantsik chakrantsiktam wakinnintsik lluta waktsayaatsintsik.
¿Imanirtaq chakrantsikchaw murukuntsik?
¿Imakunatataq chakrantsik wanan murukuynintsik allish kananpaq?
Huk mamaman tapukuq aywashun. ¿Markaykichaw imakunataq kan?
Chakra mana kaptin, ¿imanawraq kawashwan?
¿Imanawtaq chakrantsikta murukushwan mana kallpan ushakaananpaq?
Markantsikchaw imayka kaqkuna, imapaq alli kanqanta qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Markantsikchawqa, tukuy niraq chakrantsikkunam kan, allpankunapis manam hukllatsu; tsaki allpa, qullpa, mitu, laqlu (puka allpa), shikwa, yuraq allpapis kanmi.
11
Kaqkuna ¿Imapaqtaq alli?
rahu
qucha
pukyu
chakra
hirka
mayu
YACHAKUNA
43
Perúpa chuskun suyunkunachaw imayka kaqkunata qillqay.
¿Ima mushuq ruraykunataq kay chuskun suyuchaw Kan?, watutsay.
¿Kay mushuq ruraykuna allitsuraq?, ¿imanir?
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
1
2
3
Mama qucha suyuchaw Yunka suyuchaw
Anti suyuchawChala suyuchaw
Miinakuna
Fábrica nishqankuna
Challwa tsariy
Qirukuna walluy
Yaku suyu
Chala suyu
Anti suyu
Yunka suyu
44
Siqikunata rikapay, niykur qillqay.
¿Patsa piñar wallkipakamuptin imatataq rurashwan?, qillqay.
4
5
Mushuq ruraykunaqa allaapam patsamamata piñatsin, tsaymi tukuy qishyaykunapis yurimun.
Hirka uchuy
Atun lluqlla
Qishyakuna
45
Patsamamata piñatsishqaqa imaykam tsarimaashun.
Qaha patsa qishyakuna12
¿Imanirtaq markantsikman qaha shikwamun?
¿Imatataq rurashwan qaha mana qishyatsimaanapaq?
¿Ima qishyawanraq wamrakuna kaykaayan?
¿Ima qishyakunataq qahawan yuriyaamun? ¿Runallataku (nunallataku) qaha patsa qishya tsarin?
¿Imanawtaq qaha patsa qishyakunata hampintsik?
¿Ima qishyakunataq qaha killachaw yurimun?, tsayta qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Qaha allaapa ishkimuptinqa hachakunatam mikuykuna kuchunman shaatsinantsik.
YACHAKUNA
46
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
Qaha patsa qishyakunapa hutinta (shutinta) qillqay.1
¿Imataq EDA, IRA nishqa qishyakuna?, qillqay.
Kunka nanay imanaw hampina kashqanta ñawintsay, tsaypiq qillqay.
3
2
Chuqawan kunka nanay
Tsay qishyaypaqa awashtawan sebadata ankaykur, saqtulla aqantsik. Tsaypitana puñu kunantsikpaq, achachaqllata upuntsik niykur shumaq wankuyaykur patsaakuntsik. Tsaynawmi tsay nanayta hampirintsik.
¿Imanawtaq markaykichawqa hampikuyan?
Runa qishyakuna Ashma qishyakuna Mallki qishyakuna
47
Alalaq patsa qishyakunaqa kurkupa rakiqninkunatam nanatsin, tsaypa hutinkunata (shutinkunata) qillqay.
¿Imakunawantaq qaha patsa qishyakunata hampintsik?, qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
4
5
6
Wakin qishyakunaqa shinqanantsikpam kurkuntsikman yaykun, tsaymi chuqakurqa makintsikwan tsapaakunantsik, sinyakurpis pisqantsikta hitarinantsiktsu.
¿Ima killakunachawtaq EDA, IRA qishyakuna yurimun? ¿Watanpiku qaha shikwakamun?, ¿imanir?
Hampikuna ¿Imanawtaq hampintsik?
Yachachanintsay
¿Imanawtaq markaykichaw kurpus raymita rurayan?, tsayta qillqay.
¿Imanirtaq qirukunata wallushwantsu?, qillqay.
¿Imanirtaq patsa kuyuy yurimun?, qillqay.
Qahawan yuriq qishyakuna imanaw hampina kanqanta qillqay.
1
2
3
4
Ima ruraywantaq qallarin
Tsaypita imataq qatin
Imanawtaq ushan
Patsa kuyuy
tsaki MikuYnintsikta aYllupakushun4
¿Ima hunaqchawtaq kaykaayan?, ¿imanir? ¿Imanawtaq tsaki mikuykunata aylluntsik?
¿Imanirtaq huk niraqllatsu mikuynintsikta aylluntsik?
50
Tsaki mikuykuna ayllupakuyUsya killachawqa tsaki mikuynintsikkunatam aylluntsikkunawan yanapanakur ayllupakuntsik.
¿Imataraq runakuna (nunakuna) ruraykaayan?
¿Imakunawantaq triguta aylluntsik?
¿Ima mikuykunatataq iirakuntsik?
Trigu aylluq runata (nunata) tapukushun. ¿Ima mikuykunatataq
markantsikchaw iirakuntsik?
¿Imanawtaq mikuykunata wayrantsik (wawyantsik)? ¿Imatataq yachanantsik mikuykunata wayranapaq?
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
13
Kay mikuykuna ayllukuypaq qillqay.
Wayra mana kaptinqa, tayta Lurinsumanmi qayakuntsik kaynaw nishpa: “wiqti Lurinsu wayraykita kachaykallaamuy” nir.
Kinwa aylluyTrigu aylluy
YACHAKUNA
51
Tsaki mikuykunatawan uqu mikuykunata, markaykichaw imanaw mikuyanqanta qillqay.
¿Imanawtaq murukushqantsikkuna wachan?, ñawintsaarir shikay.
Markantsikchaw patsamama wachashqanta qillqay.
¿Markaykichaw tarwita muruyanku?, ¿imapaq?, ¿imanir?
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
1
2
3
4
Ullukutaqa, pichuchaw mikuntsik.
Tsaki mikuy Uqu mikuy
Harataqa, kamtsachaw mikuntsik.
hara awash papa ulluku uqa kinwa
yuranchaw
patsachaw
sipinchaw
allapa rurinchaw
tullunchaw
MurukunaWachanqan
52
Kay ashmakuna imanaw miranqanta qillqay.
Ñawintsaarir qillqay.Markantsikkunachawqa, tukuy niraq ashmakunam kawayan.
Ashmakunapa kawayninpis runakunapanawllan, tsaymi yuriyan, wiñayan, mirayan, niykur wañuyan.
5
6
Runtupita (rurupita) yuriq ashmakuna
Kawaq yuriq ashmakuna
Aytsa mikuq ashamakunaQiwa mikuq ashamakuna
53
Hakataqa unay awiluntsikkuna patsapitam waatantsik, payqa qishya kunatapis hampinmi.
WaatakuynintsikkunaAnti markantsikchawqa tukuy niraq ashmakunatam waatakuntsk.
14
¿Ima ashmakunatataq markantsikchaw waatantsik?, ¿imanir?
¿Ashmakuna waatakuyta (uywakuyta) yachankiku?
¿Ima ashmakunatataq waatakuntsik (ashmakuntsik)?
¿Imapaqtaq waatakuntsik (ashmakuntsik)?
¿Ima ashmakunatayantaq waatakushwan?, ¿imanir?
Waatanqayki ashmakunapa hutinta (shutinta) qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Mushuq ashmakunaUnay ashmakuna
YACHAKUNA
54
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
Siqikunata rikaarir ashmantsikkuna imachaw yanapamanqantsikta qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
1
2
3
Ñawintsaarir tapukuykunta yaskiy.Unay aylluntsikkunaqa atska ashmakunatam waatayarqan (ashmayarqan). Tawantsinsuyuman kastilla rurakuna 1532 watachaw chaykamurnam: uushata, kuchita, wallpata, ashnuta, kawalluta, waakatapis apaykamurnin chakrakunachaw yapyar, murupakurpis kayarqan. Tsaymi kananyaq imayka niraq ashmakunata waatantsik. ¿Ima ashmakunatataq unay yayakuna ashmayarqan?
Unay patsakunaqa, ¿mayqan ashmataq ashnurikuq qipita aparqan?
¿Mayqan ashmapitataq millwata rutuyarqan?
Aylluykiqa, ¿ima ashmakunatataq waatan?
¿Ashmakuna mana kaptinqa imanawraq kawashwan?, ¿imanir
55
3° ñiqi Ushaqnin
Qipata mikuq
Nawpa mikuq Patsachaw winaq
2° ñiqi Qatiqnin
1° ñiqi Qallaynin
Fotosíntesis
¿Imanirtaq ashma pura mikunakuyan?
Kay kaway patsachawqa llapantsikmi yanapanakur kawakuntsik, kaykunawan: mallkikunawan, ashmakunawan... patsamamapa llapan wawankunawan.
4
5
6
AYTSA MIKUQ
QIWA MIKUQ QIWA
Ashmakunapa (waatakunapa) mikuyninkuna
Ashmantsikkunaqa manam huk niraqllatsu kayan, wakinmi qurallata (qiwallata) mikuyan, wakinnam aytsata mikur kawayan; tsayta alli rikapay.
Huk ashmata siqiy, niykur imanaw kawanqanta qillqay.
Ñawintsaarir qillqay.
56
Warka rutuy
¿Imanawtaq markantsikchaw qituta rutuntsik?
¿Imanirtaq warkata rutuntsik?
¿Imanirtaq wamrapa warkanta ruturnin imaykata qarantsik? ¿Imapaqtaq wamrapa warkanta rutuntsik?
¿Imaypitaraq warka rutuyta rurantsik?, ¿imanir?
Markaykichaw warka rurtuy imanaw kanqanta, qillqay.
Ñawintsaarir rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Wamrakunapa warka aqtsanta, kima itsa huqta watayuq kaykayaptinmi rutuntsik, waray warantin pallarikar alli runa (nuna)kananpaq.
15
Qallan:
Qatipan:
Ushan:
Wamrapa warkanta (qitunta) rutuychawqa raymitam rurantsik. Tsaychawmi aylluntsikwan, yanasantsikwanpis warkan rutukuq wamrata qaraynin quntsik, kay qarayqa: pukllanakuna, qillay, ratashpis. Wakin markakunachawqa waakata, uushata, kawalluta, chakratapis qarayanmi.
YACHAKUNA
57
Chala markachaw, qichwa markachaw, yunka markachawpis, ¿warka rutuy huk niraqllatsuraq?, ¿imanir?.
¿Chala marka raymikunachaw ima mikuytaraq mikuyan?, ¿imanir?.
Hatun markakunachawqa, aqtsa rutuna wayillachawnam wamrapa aqtsanta rututsiyan.
Warka rutuypaq willakuykunata ñawintsaarir qillqay.
Tapukuykunata yaskiy hamutay.
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
1
2
Hirka warka rutuy
Wamrata qaraynin quyan; niykur hakata, wallpata kashkita karpis mikuyan. Tsaypita upyayan, tushuyan qichwachaw, kastillanuchawpis qutsur.
Markaykichaw warka rutuypaq qillqay
Mushuq warka rutuyWarkanta ruturnin, wamrata pukllanankuna qarayan, rantishqa wallpata arrusnintin mikuyan, karamilukunata shuqupakuyan. Huk pukllatsikuq, asitsikuq runata (nunata) ashiyan.
58
Raymikunachaw mikuyanqan kaq mikuykunata qillqay.
¿Imaytaq kay mikuykunata mikuyan?, ¿imanir?
Tapukuykunata yaskiy.
3
4
5
¿Ima mikuytataq llapan hunaq mikukuntsik?, ¿imanir? ¿Ima mikuykunatataq raymillachaw mikuntsik?, ¿imanir?
Kamtsata: Llapan hunaqkunam mikuyan itsa raymichawqa, mikuyanstu.
siqiy
59
Tukuypaq mikuy Mikuy rakiy Kallpatsikuq mikuy.
Winatsikuq mikuy.
Mana qishyanapaq mikuy.
Ñawintsarir qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
Llapan markakunachawmi tukuy niraq mikuykuna kan, tukuy ruraypaqwan raymikunapaqpis.
6
7
Raymi mikuy. Qishyaqpaq mikuy. Uryaykunapaq mikuy.
¿Imanirtaq llapan mikuykunata mikushwantsu?
¿Mayqan mikuykunataq kurkuntsikpaq alli?, ¿imanir?
¿Chatarra nishqa mikuykunata allaapa mikushqa imananraq?, ¿imanir?
Yachay wayichaw, ima mikuykuna arukuyanqanta (yanukuyanqanta), qillqay.
Chakra mikuynintsikkunaqa, wiñatsimantsik, kallpaatsimantsik, niykur qishyakunatapis hampinmi.
Mikuykuna
Kallpaatsikuq kaq Wiñatsikuq kaq Mana qishyanapaq kaq
Papa, ulluku, hara, mashwa, uqa, kinwa, tsuqllu,
Qurakuna, aytsa, kachi, kulis, tsuqllu,
Aytsa, ruru (runtu), challwa, tsaki mikuykuna, llullu allwi,
Yachachanintsay
Kay suyukunachaw ¿ima mallkikunawan ashmakunataq kan?, qillqay.
Kay kawaqkuna ima mikuyanqanta shikay.
Peru llaqtapa suyunkunachaw imanaw raymikuna kanqanta qillqay.
Mikuykunapaq qillqay.
1
2
3
4
Suyukuna Ashmakuna Mallkikuna
chala
yunka
qichwa
hallqa (sallqa)
puna
hanka
Ashmakunawan mikuykuna Qiwa Qiwa mikuq Aytsa mikuq
hara
tsakwa
paqu
kuntur
rachak
haka
ramrash
Kallpaatsikuq mikuy Wiñatsikuq mikuy Mana qishyanapaq mikuy
iMaYka ruraYkunachaw Yanapanakushun5
¿Imapaqtaq yanapanakuntsik?
¿Imakunachawtaq yanapakushwan?, ¿imanir
62
Tika sutayUsya killachawqa ayllupakuntsik, arupakuntsik (uryapakuntsik) hina yanapanakur wayintsikpaq tikata sutantsik.
¿Imatataq runakuna (nunakuna)ruraykaayan?
¿Imapaqtaq tikata wanantsik?
Wayi (wahi) ruraqkunaman witiykur, tapukushun.
¿Imanawtaq qiqitata tikapaq pichuntsik?
¿Imanawtaq tikata sutantsik?
¿Imanirtaq huk niraqllatsu tikakuna kayan?
¿Imanirtaq wayintsikkuna (wahintsikkuna) huk niraqllatsu kayan?
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
16
Imanaw tika sutay kanqanta qillqay.
Anti markantsikkunachawqa tukuy niraq wayikuna (wahikunam) kayan: tikapita, rumipita, simintupitapis.
Tika sutay
YACHAKUNA
63
Yaku
Yakuqa allaapa wanaymi, runapaq (nunapaq), ashmapaq, mallkipaqpis. Yakuwanraqmi llapanpis kawayan.
¿Imatataq yakupaq musyantsik?
¿Imanawtaq mayukuna kaykan? ¿Mayu
yaku tsinkaykantsuraq?
¿Imanir?
Kaychawqa kaykunatam rurashun.
Awmi itsa manam ninkiman musyanqaykimannaw.
Huk ruray
Ishkay ruray
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
1
2
Tapukuypaq ruray kuna
Ishkay rurayTapukuykunapaq inshinantsikkunata rurantsik.Maychaw, imanw tapukunapaq churakantsik.Yachaqkunata tapukuntsik.
Kimsa rurayTapukuykunapa yaskinta nawintsashpa yarpachakuntsik. Niykur, allin kaq yaskikunata akrarir qillqantsik.
Chusku rurayTapukuynintsikpa tariyninkunata qillqarir llapantsik tinkutsintsik.
Huk rurayImaykakunata rikapaarir hatun tapukuyta rurantsik.Tapukuynintsikpa yaskinkunata qillqantsik.
a ch hYachaqkunata tapukunapaq qillqashun.
XO nishqachaw, mayu yaku tsinkaqpaq willakuykunata ashishun.
Yachaqkunata tapukushun.
64
Yachaq nin XO nishqanchaw nin Maytu nin Tsuyashqa yachaykuna
Nishqantsik, tsaynaw kanqanta musyanapaqa yachaqkunata tapukushun, niykur maytuchaw, XOchaw mayukuna tsinkaqpaq willakuykunata ashishun.
Kayman yachaq nimanqantsikta qillqashun.
Kananna yachaq willamanqantsiktawan, maytuchaw, XOchaw mayu yakupaq willakuykunata tsuyaatsishun.
¿Mayu yaku tsinkaykantsuraq?, ¿imanir?
Kananqa tarishqantsik yachaykunata musyatsikunapaq, hatun rapraman qillqashun.
Tsuyashqa yachaynintsikta willanakushun.
Kananqa, imatapis musyayta munarqa tsaynawllam rurakushun.
Ruray
Ruray
3
4
Maytukaqchawqa kaynawmi nin:Mayupa yakun ichikyan: Allaapa usyaptin, Allaapa parqukushqa, Allaapa achachaptin.
¿Mayu yaku tsinkaykantsuraq?, ¿Imanir?
I. tsuyashqa yachay II. tsuyashqa yachay
I.
II.
Ama qunqaytsu! Kikiykipa yachayniykitaqa kay tsuyashqa yachaykunatawanmi tinkutsinayki.
Tsuyatashqa yachaykunata willakurqa, yachaqkuna niyanqanta, maytuchaw ninqanta, XOchaw ninqantawanmi paqtatsir willakunayki.
65
Wayita (wahita) rurarqa, uchkur qallashqantsikman qillaykunata wiñantsik; tsaychaw paaraptintsik (taaraptintsik) qillaynintsik mana pishinanpaq.
Wayi rurayMarkantsikkunachawqa tukuy niraq wayikunam (wahikunam) kan. Tsaytam tihawan, uqshawan, kalaminawan karpis qatantsik.
17
¿Imanawtaq aylluntsikkuna wayikunata rurayan?
¿Imapaqtaq wayita rurantsik?
¿Imanawtaq wayita rurantsik?
¿Imatataq yawi ruraychaw wanantsik?
¿Ima yachaykunataq wayi ruraychaw kan?
¿Imatataq wayi qataychaw yachanantsik?, ¿imanir?
Yachaq willamashqantsikta yarparkur qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Tika sutay
Pirqay
Qatay
Wayi qatay mikuykuna
YACHAKUNA
66
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
Kay markachaw yachaq runakuna (nunakuna), ¿ima shimitaraq rimayan?, qillqay.
1
2
Wayikuna ¿Imanawtaq? ¿Maychawtaq kan?
Kay markachaw Rimayanqan Shimikuna
Siqita alli rikaykur qillqay.
Perú llaqtantsikchawqa, 47 unay shimikunam kan. Anti suyuchawmi qichwa shimita, aymara shimita, Jaqaru shimita rimatsik. Yunka suyukunachawnam, ashaninkata, awajunta, shipibuta, shawita, atska shimikunatapis rimayan.
67
Patsa kuyuychaw mana huchunanpaqqa qirupitam wayita rurayan.
3
4
Tamyaq patsachaw wayikuna Yaku quchakaq patsachaw wayikuna
Ñawintsay, niykur siqikunata rikaarir qillqay.Wayitaqa manam llutallatsu rurantsik, shumaq akrashqa patsachawmi ruranatsik: mayu kuchunchaw, uchuq hirka hawanchaw, lluqlla shamuqchaw, yakupa naaninchawqa manam wayita ruranantsiktsu. Lluta patsachaw rurashqa wayitaqa, lluqlla shamur, hirka huchurpis apakunmanmi. Tsaynawmi hina, tamyaq patsachaw, usyaq patsachaw, yaku quchakaq patsachaypis huknawpayan wayitaqa rurantsik.
Ñawintsaarir tapukuykunata yaskiy.Kanan patsakunaqa allaapam patsamama piñar wallkipakamun: patsa kuyun, qucha yarqamun, rupakuypa achachan, allaapa usyakurin, allaapa runtuypa tamyamun, allaapa alalaykamunpis. Huk markakunachawna quchamama yarqakaramun (tsunami nishqan), shukukuy alalay shamun, yaku markakunaman, chakrakunamanpis quchakan.
¿May suyukunamantaq quchamama yarqun?, ¿imanir?
¿Imanirtaq runtu tamya, usya, alalaypis allaapa yurimun?
¿Maychawtaq?, ¿imanawtaq wayikunata rurashwan?, ¿imanir?
68
AwaynintsikkunaQichwa markantsikkunachawqa, imayka niraq awaykunatam yachantsik.
¿Imakunatataq markantsikchaw awayan?.
¿Imanirtaq wakin runakunalla awayan?.
¿Ima ratashtataq awashqapita shukuranki (yakaranki)?
¿Ima niraq awashqakunataq kan?
¿Imanawtaq wachukuta, punchuta, hakuta, alpurhata, hirgata, ruripata, qatanatapis awayan?
Wachuku awaypaq qillqay.
¿Imanirtaq markantsikkunachaw ratashnintsikkuna (qitantsikkuna)awashqallapitatsu?
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Markantsikkunachawqa ullqukunallam awayan: hakuta, punchuta, hakutapis. Tsaynawllam warmikunapis huk niraq hiiluwan chaltata, chalinata, wachukuta, chumpatapis awayan.
18
Wachuku awayWanaynin Ruraynin
YACHAKUNA
69
¿Unay rurashqa ratashta churakuntsikraqku?, ¿imanir?
Awanakunapa rakinkunata qillqay.
Siqikunata rikapay, niykur qillqay.
Kay awashqakunata alli rikaykur qillqay.
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
1
2
3
Kallwa Qiru saqru,
Awashqakuna ¿Imanawtaq rurantsik?
puñunapaq:
churakunapaq (yakaraanapaq):
patsaman churanapaq:
70
Ñawintsaarir qillqay
Mushuq awashqakuna ratashkuna (qitakuna)
Tapukuykunata kaskiy.
4
5
6
Awashqakunaqa, tukuy millwakunapitam: uusha millwapita, wikuña millwapita, paqu (alpaka) millwapitapis, tsaynawlla hina utku millwapitapis. Tsaykunapaq qillqay.
Kanan witsankunaqa, mushuq awashqakunapis kanmi. Tsaykunataqa tukuy niraq fibra sintetica nishqa millwakunapitam rurayan. Kay awashqakunataqa, tukuy niraq qitaman (ratashman) rurasqatam rantikuyan.
Utku millwa pita Uusha millwa pita Paqu millwa pita
¿Ima millwapita awashqa qitatataq (ratashtataq) qam churakunki?, ¿imanir?.
¿Imataq fibra sintetica?
¿Ima millwapita rurashqa ratashtataq churakushwan?, ¿imanir?
71
Ñawintsaarir qillqay.
Ñawintsaarir qillqay.
7
7
Millwakunata, quytuta (iiluta), awashqakunatapis tukuy llimpimanmi tiñinakunawan tikratsintsik. Qurawan, patsuwan, mituwan awashqakunataqa tiñintsik. Kay tiñinakuna kayan: miyu (yana allpa), nugal, markuu, kuchinilla, ramrash, miqu (mitu), patsu.
Wakin tiñina qurakunaqa, qishyakunapaq hampinapaqpis allim, wakinna mikunapaq alli. Tsayta ñawitsaarir qillqay.
¿Aylluykiqa tiñikunku?, imanir? ¿Imanawraq?, ¿imawanraq fibra sintetica nishqapita ratashkunataqa
tiñiyan?
Siqiy riqinqayki tiñina qurakunata, hachakunatapis
Mituqa yanamanmi tikratsin.
Markantsikkunachawqa atska qurakunam kan. Tiñiq qura, hampiq qura, mikunapaq qurakunapis.
Qurakuna¿Ima qishyakunataq
hampin?¿Imanawtaq hampintsik?
Tiñiq qurakuna: miyu, nugal, markuu, kuchinilla, ramrash, ..............
Chuqata, wishqata....................................................................
Kaliptu, qara matish, yana muñaa , …....…..
Piqa nanayta ......... ...................................................................
Anis, .....................……………………...............................
Mikuna qurakuna
Yachachanintsay
Tsaki mikuykunapa hutinta (shutinta) qillqay.
¿Imanirtaq pukyukuna tsakinmantsu?
¿Imanawtaq mantsakashqa qishyaqta hampintsik?
¿Imanaw wayikunatataq rurashwan?, ¿imanir?
1
2
4
3
Unay tsaki mikuykunaHara, pushpu,
Patsa kuyuptin mana huchunanpaq
Mushuq tsaki mikuykunaArrus,
Yaku quchakaq markakunachaw
Markantsikpa raYMinkunata riqishun6
¿Imanirtaq runakuna tushupakuyan?
¿Imapaqraq markantsikkunachaw raymita rurayan?
¿Imataraq rurashwan unay raymikuna mana ushakaananpaq?
74
RaymintsikkunaAnti runaqa (nunaqa) unay patsapitam raymikunatapis ruran.
¿Imatataq ruraykaayan?. ¿Imataraq rurayashqanpita
rurayanqa?. ¿Imapaqtaq aswata rurantsik?
¿Markaykichaw aswata upuyanku?, ¿imanir?
Huk awkin runata tapukushun. ¿Imanawtaq raymita
rurantsik?
¿Imakunatataq wanantsik raymita ruranapaq?
¿Imanirtaq raymita rurantsik?
¿Pikunataq raymi ruraychaw yanapakuyan?, ¿imanir?
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
19
Tapukuptiyki willayaashunqaykita qillqay.
Aswataqa, shurawan, kullashpa murunwan, wiruwanpis rurantsikmi.
YACHAKUNA
75
¿Imakunatataq kamachiku ruran?, ¿imanir? ¿Pikunayantaq raymi ruraqman yanapakuq aywayan?
Ñawintsaarir qillqay.
Tapukuykunata yaskir qillqay.
Markantsikchawqa aylluntsikkunawan yanapanakushpam imaykatapis “raymi shuyakuychaw” aatsipakuntsik, aswapakuntsik, pishtapakuntsik, masakuntsikpis. Niykur waytata, hakata, wallpata, uushata, imayka pishiqtapis rantipa karpis, rantinpaq karpis ashintsik. Tsaypaq yanapakuqkunata ashintsik, kamachikutawan, aruq warmita. Tsaynawlla hina aylluntsikkunata yanapamaanapaq willakuntsik.
Yachakuq mayiykiwan yarpachakur ruray
1
2
Hutinkuna Imata ruran/Imata qun
Wayta churaq Waytakunata ashin. Santupaq waytan churan. Santu tumaptin waytawan maqtsipan.
Vela churaq
Pushaqkuna
Raymi shuyakuy
Aatsikpakuy
Aswa ruray
Tanta ruray Pishtapakuy
76
Pushaqkuna ¿Imatataq rurayan?
Teniente gobernador nishqa
Agente municipal nishqa
Raymichaw yanapakuqkunapaqwan, raymiman aywakunapaq qillqay.
Ñawintsaarir qillqay.Raymichawqa, pushaqkunapis yanapakuyanmi. Tushuna pampata pitsatsiyan, santupa wayinta altsatsiyans. Tsanaw hina raymi ruraqkunatapis qayaykatsir willapaayan, raymi hunaqkuna mana lluta kayaananpaq: mana allaapa machayaananpaq, mana maqanakuyaananpaq, imaykatapis alli shunqunkunanwan rurayaananpaq.
Raymichawqa tukuy ruray yachaqtam wanantsikpis: aswa ruray yachaqta, haka kankay yachaqta, wayta watay yachaqta, arukuy yachaqta, tushuy yachaqta, takiy yachaqta, qutsuy yachaqtapis.
Raymi rurayqa unay aylluntsikkunapitam shamun. Tsaychawmi llapan apukunapaq, chakrantsikkunapaq, aylluntsikkunapaqpis tushukuntsik.
3
4
¿Raymi ruraychaw pushaqkuna imataraq rurayan?
Raymichaw yanapaqkuna ¿Imata ruraran?
77
Qullana (unay) aylluntsikkunaqa, intiyayapaq, killamamapaq, patsamamapaq hatun raymnikunata ushnukunachaw rurayaq.
Unay raymikunaMarkantsikchawqa, unay patsakunapitam raymikunata qullana unay yayakuna rurayashqa tsayta riqishun.
20
¿Imataraq runakuna (nunakuna) ruraykaayan?
¿Imanirraq raymita rurantsik?
¿Tushuyta yachankiku?, ¿imanir?
Awkin runakunata tapukushun. ¿Imanawtaq unay
raymikuna karqan?
¿Imapaqtaq?, ¿pipaqtaq raymita rurayarqan?
¿Imapaqtaq tushuntsik, takintsikpis?
¿Imapaqmi rayunaymita rurayarqan?, qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
YACHAKUNA
78
Yachakuq mayiykiwan rimakurir ruray
Unayqa imayka ruraychawpis hatun ullamiqkunawan, yachaqkunam kayarqan. Patsamama shuqay yachaq, quyllurna qaway yachaq, hampikuy yachaq, murukuy yachaqkunapis.
1 Ñawintsay.Raymikunataqa apukunapaqmi rurantsik. Qullana (unay) yayakunaqa hatun raymikunata apukunapaq rurayaanaq, kay ushnukunachaw: Chawpinchaw, Qutushchaw, Machupikchuchaw, Saqsaywannchaw, tukuy willka ushnukunachawpis.
Ushnukunaqa tukuy ruraypaqmi karqan: apukunata qarayaananpaq, quyllurkunata qawayaananpaq, shumaq kawaypaq qarakuyta, mañakuyta rurayaananpaqpis.
¿Imapaqraq patsamama qarakuyta rurayarqan?
¿Imanirtaq kanan witsanyaq inti raymi, yaku raymipis kawan?
¿Allitsuraq inti raymi kawanqan?, ¿imanir?
Tapukuykunata yaskiy.2
79
Umalliqnintsikpa rurayninta yarpaychawqa raymitam rurantsik.
3
4
5
Unay qishpi patsa witsanpita kanan kamayaq umalliqkunapaq ñawintsaarir rimakushun.
Ñawintsaarir qillqay.
Markaykichaw unay umalliqkuna rurayashqanta qillqay.
Umalliqkuna Rurayninkuna Umalliqkuna Rurayninkuna
Chawpin witsan Atusparia
Tiwanaku witsan
Ramón Castilla
Manku qapaq
Juan velasco
Alvarado
Pachakuti
Tupaq Amaru
Hipay patsa
Qishpi patsa
Peru suya yurishqanchaw
Chawpin runa witsan
Tawantikyu witsan
España runakuna chaamunan
witsan
Shaarikuy patsa witsan
Chimú, wari, tiwanaku runakuna witsan
80
Tarwi aylluyYACHAKUNA
¿Imataraq runakuna (nunakuna) ruraykaayan?
¿Maychawtaq tarwita muruyan?
¿Imanawtaq tarwita aylluntsik?
¿Imanirtaq tarwita muruntsik?
Tarwi murukuq runata tapukushun. ¿Imanawtaq tarwita aylluntsik?
¿Imakunachawtaq tawrita iñishintsik (inishintsik)? ¿Imanawtaq tarwita mikuntsik?
Tarwi aylluy imanaw kanqanta qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Tarwitaqa, hallqakunachawmi mana yapyashllapa murukuntsik, payqa wanuunaqllam puqukunpis.
21Tarwintsikqa (tawrintsikqa) hallqakunachawmi paaran (yachan). Tsaymi mikunapaq, rantikunapaqpis atskata muruntsik.
81
¿Piraq tarwi qamlaatsita yachatsikushqa?, ¿imanir? ¿Ima mikuykunatataq markaykichawqa tarwiwan arukuyan?
Tarwipa ayaq yakunqa, ¿imapaqtaq alli?, ¿imanir?
¿Ima punchawkunachawtaq tawrita mikuntsik?, ¿imanir?. ¿Ima mikuykunatawantaq tarwita mikuyan?, ¿imanir?.
Tarwipitaqa, machkatapis urquyanmi tsaypiq gallita nishqanta, tantata, tukuy niraq pastilkunatapis rurayanmi.
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
Ñawintsarir qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
Kay mikuykunapa hutinta (hutinta) qillay, tsaypiq imanaw hina imawan paqtayanqantapis qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
Tawriqa allaapa chanintsashqa mikuymi, tukuy niraq mikuyta aruykurmi mikuntsik, tsaynawllam hampipaqpis alli.
1
2
3
4
Tarwita mikunapaqqa yanuytawan, qamlaatsitapis yachantsikmi. Papantinmi yanunstik, papa yanukanqanyaq, tsaypitanam runkuan winarkur aywaq yakuman ushmatsintsik, tsaychaw asqaynin qamlanqanyaq. Qamlaariptinqa tukuy mikuytanam aruntsik, manaraq pasaptin. Pasashqataqa manam mikuntsiknatsu.
Tarwi qamlayaatsiy
82
¿May markakunachawtaq tarwita mikuyan?, qillqay.
Tarwiqa manam mikuyllatsu. Paywanqa mallkikunatapis hampintsikmi, chuspikuna mana mikunanpaq. Tsaynawmi hina runa (nuna) qishyakunatapis hampin: diabetes nishqa qishyata, chaki palta achachayta, tsiklla nanayta, waqta nanaytapis. Niykur ashmakunachaw usata, garrapatatapis hampinmi.
Uushapa garrapatanta wañutsinapaq, ¿imanawtaq tarwi hampita paqtankiman?
¿Waqta, chaki, tsiqlla nanayta hampikunapaq imanawtaq tarwi hampita paqtantsik?
¿Ima qishyakunatataq tarwiwan hampintsik?
Tapukuykunata yaskirnin, qillqay.
Ñawintsay.
Kay tapukuykunata askiy, qillqay.
5
6
7
Qichwa markantsikkunachawqa, hachawan, ashmawan, chuqiwan, waytawan, yakuwan, mikuywan, murukunawanpis qishyakunata hampintsikmi.
Tarwi hampi
83
Hara chakrantsik huk killapitam yapyashqa kanan, tsaytam kaliwan kallpatsashtsik, shumaq puñunanpaq, lluta qurakuna wañunanpaq, shumaq kallpatsashqa kananpaq.
Isku iñishiyYACHAKUNA
Tamya ishkimur qallaykamuptinqa, chakrantsikta tikrarnin iskuta (kalita) ichantsik kallpatsaananpaq.
22
¿Imanirtaq runakuna tsaynaw ruraykaayan?
¿Imanawtaq wayintsikchaw iskuta iñishintsik?
Yapyakuqkunaman witiykur tapukushun. ¿Pikunataq iskuta iñishiyan (inshiyan)?, ¿imanir? ¿Imapaqtaq chakrantsikman iskuta hichantsik?
¿Imakunachawyantaq iskuta iñishintsik?
¿Imapitataq?, ¿imanawtaq iskuta rurayan?
¿Imakunachawtaq markaykichawqa iskuta iñishiyan?, qillqay, siqiy.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
84
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
1
2
Ñawintsay, niykur tapukuykunta yaskir qillqay.Iskutaqa (kalitaqa) tukuy ruraykunachawmi iñishintsik (inshintsik): wayi ruraychaw, miina uchkuychaw, challwa waataychaw, chakra muruchawpis, chakchaychawpis; niykur harata, triguta, siwaratapis llushtuntsikmi. Ashmakunapa chikunchaw yuriq qishyakunatapis iskupa wañutsintsik.
Tapukuykunata yaskiy.
siqiy
¿Imachawtaq aylluykiqa iskuta iñishsin?
¿Imanawtaq iskuwan llustukuntsik?
¿Wayipa iman ruraychawtaq iskuta iñishintsik?
¿Imanawtaq wayi (wahi) ruraychaw iskuwan uryayan?
¿Challwa waataychawqa imanawraq iskuta inshiyan?
¿Imapaqraq chakraman iskuta ichayan?
Wayikuna shumaq kananpaqpis iskuwanmi waqtapa ruripapis llushintsik. Tsaymi wayiqa yulaq yulaq shumaq rikakun.
85
3
4
5
6
Siqikunata rikapay, niykur imapaq isku iñishiyanqanta qillqay.
¿Imanawtaq iskuta rurayan?, qillqay.
¿Maychawtaq iskuta rantikuyan?, qillqay.
XO nisqachaw ashiy kay tapukuykunata yaskinaykipaq. ¿Vidrio nishqata iskuwantsuraq rurayan?
¿Hatun fabricakunachaw iskuta iñishiyantsuraq?
Iskuwanqa, rakchatashqa allpatapis hampintsikmi. Tsaynawlla hina asyaq allpakunatapis.
Yachachanintsay
¿Imanawtaq aswata rurantsik?, qillqay.
¿Imatataq markantsikchaw umalliqnkuna ruran?, tinkutsiy.
Aswa ruray
Kay taytakuna rurayashqanta qillqay.
¿Imanawtaq chakrakunata wanutsantsik?, qillqay.
1
2
3
4Qishyakuna Hampiynin
Iskuwan
Wanuyan
Ramon Castilla
Juan Velasco Alvarado
Tupaq Amaru
Teniente Gobernador
Waarayuq
Payqa waarayuq umalliqmi.
Payqa markantsikta washan.
Markantsikkunachaw tukuY MurupakuYkuna7
¿Imanawtaq markantsikchaw murupakuntsik? ¿Imanawtaq chakrantsikchaw shumaq murupakushwan?
88
Murukuy patsa chaamuptinqa murukunatanam akrapakuntsik, chakraman apanapaq.
¿Imanirtaq muruta akrantsik?
¿Imanirtaq harapa piqawshunqa murupaqtsu?
Muru akrakuq runata (nunata) tapukushun. ¿Imanawtaq hara muruta
akrantsik? ¿Pikunataq muruta
akrapakuyan?, ¿imanir?
Markaykichaw muru akrapakuy imanaw kanqanta qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Muru akrapakuyYACHAKUNA
23
¿Imanirtaq murukunantsikpaq muruta akrantsikraq?
Hara murutaqa manam llullu killachawqa ishkuntsiktsu, manatsayqa manam wachantsu.
Hara murupaqqa manam piqawshuntawan, sikintaqa ishkuntsiktsu.
Tsay harakunata murushqaqa manam
hiqantsu.
89
Kay mikuykunapa murunta, ¿maychawtaq churaraatsintsik?, qillqay.
¿Imanawraq kay mikuykunapa murunkuna?, XOchaw ashirir qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
¿Imataq transgénico nishqa muru?, XOchaw ashirir qillqay.
¿Llapan mikuykunapa murunkuna huknawllaku? ¿imanir? ¿Imanirtaq wakin mikuykunataqa tullunpita, murunpita muruntsik?
¿Ripuullupa, lichwaspa, siwillapa murun kanku?, ¿imanawtaq?
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
1
2
3
4
Mikuykunataqa murunpita, tullunpitapis muruntsikmi.
90
Ñawintsay.
Kananna shumaq kawakuypaq ñawintsaarir qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
Murukunanawmi runakunapis kantsik: yurintsik, wiñantsik, runayantsik, tsaypita awkinyar wañuntsik. tsaymi shumaq kawakunantsik
¿Qilalla kakurqa imaykatapis yachakushwanku?, ¿imanir? ¿Imatataq shumaq kawakunapaq ruranatsik?, ¿imanir?
5
6
7
Murukunapa kawaynin
Murukunapa kawayninqa runapa (nunapa) kawayninnawmi: yurin, wiñan, waytan, puqun.
Puqun
Wiñan
Muruntsik Waytan/wachan
Murukuna
Qichwa runatsun; qila, suwa, uli, laqwa kanman, manam tukuy niraq murukuna waatayta yachanmantsu. Tsaymi tsaynawqa kanantsiktsu.
Alli runa
Ama qila Ama suwa
Napakuq, kuyakuq, uryakuq (arukuq) kanantsik.
Minkanakushpa, yanapanakushpa, rantinpaanakushpa kawakunantsik.
Ama uli / llulla Ama laqwa
91
Kamtsa harata, tsuqllu harata, tuqush harata, yana harapis markantsikkunachawqa murukuntsikmi.
Murukuy patsa chaykamuptinqa, llapantsikmi yanapanakur mikuykunata murupakuntsik.
Hatun murupakuyYACHAKUNA
24
¿Imakunatataq runakuna (nunakuna) ruraykaayan?
¿Imaypitaraq markantsikchaw harata muruntsik?
Hara murukuqta tapukushun. ¿Imanawtaq harata muruntsik?
¿Imanirtaq kay killachawraq llapan marka mayintsik murupakuyan?.
¿Ima willakuykunataq hara muruypaq kan?
Markaykichaw hara murukuy imanaw kanqanta qillqay.
¿May markachawraq hara murukuyta qallayarqan?, ¿imanir?
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
92
Ñawintsaarir tapukuykunta yaskiy.
¿Imanawtaq markaykipa hutin yurishqa?, qillqay.
Hatun murukuychawqa, yuntawan kar, yuntaanaqllapis minkanakurmi murukuntsik. Llapan mikuykunapam hatun murukuynin kan: papapa, harapa, huk mikuykunapapis. Kay mikuykunataqa pampa chakrachaw, pachan chakrachaw, sharash (shaqa) chakrachaw, uqu chakrachaw, ranra chakrachaw, hallqa chakrachawpis muruntsikmi.
Yachakuq mayiykiwan yarpachakurir ruray
1
2
¿Imanaw chakrachawtaq yuntawan muruntsik?, ¿imanir?
¿Imanaw chakrakunachawtaq yuntaanaqlla muruntsik? ¿Imanawtaq muruyan?
¿Imanaw muruna chakrakunataq markaykichaw kayan?
¿Ima hutiyuq (shutiyuq) chakrakunataq markaykichaw kayan?.
Chakrapa hutin ¿Imanirtaq tsaynaw niyan? ¿Ima mikuytataq muruyan?
pampa chakra
pachan chakra
ranra chakra
uqu chakra
shallash chakra
hallqa chakra
93
Kananna, mallkikuna imanaw wiñanqanta qillqay.
Ñawintsaair tinkutsiy.
Tapukuykunata yaskiy.
Hachakuna shumaq wiñananpaqa, kaykunatam wanan: aktsita, wayrata, yakuta, allpata, wanutapis. Tsaykunata mayninpa chaskinqanta tinkustsiy.
¿Imanawraq hachakuna, qurakuna, mallkikunapis mana kayaptin kashwan?
¿Imanirtaq mallkikuna kay kaywaychaw pishinmantsu?
¿Imapaqtaq hachakunata mallkishwan?
3
4
5
Llapan hachakuna, mallkikunam shumaq kaway kananpaq yanapakuyan. Tsaynawllam wayrata tsuyaatsiyan, mikunapaqpis puquyaamun.
Hachapa wanaynin Atski (achay): Achay rapranman
chaptinqa quyuyanmi, tsaychawmi fotosíntesis niyanqan rurakan.
Wayra: Wayrapitam, raprankunapa dioxido de carbono (CO2) nishqanta kawananpaq shuqun.
Oxígeno nishqa: Hachakuna oxigeno nishqanta miratsir, hanaq patsaman hitarin.
Yaku: Yakutam sipinpa shuqun, tsaypaqmi parquntsik (qarpantsik).
Wanu: Sipinpam wanutapis shuqun shumaq.
Oxigeno wiqapay
Oxigeno wiqapay
Aahay suquy
CO2 shuquy
CO2 shuquy
Yaku suquy Wanu shuquy
94
Markatsikkunachawqa imaykawanmi hampikuntsik: mikuykunawan, ashmakunawan, qurakunawan, hachakunawan, allpakunawanpis. Upyana hampikuna, shuqmana hampikuna, laqana hampikunapis kayanmi.
¿Ima hampitataq riqinki? ¿Imanawtaq qam
hampikunki?
Hampikuy yachaqta tapukushun. ¿Ima mikuykunataq hampi kayan?
¿Ima ashmakunataq hampi kayan?
¿Imanaw allpakunataq hampi kayan?
Tapukur tarinqaykita qillqay.
Ñawintsaarir rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Hampikuna25
Runakunapaqwan, ashmakunapaqqa, qurakunachawwan, mikuykunachawmi hampikuna kaykaayan.
Hampikuq mikuykuna
Hampikuq ashmakuna
Hampikuq allpakuna
YACHAKUNA
95
Ñawintsay.
Ñawintsaarir qillqay.
Tukuy niraqmi hampikunaqa kayan: upuna hampi, shuqmana hampi, laqana hampi, armakuna (paqana) hampipis.
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
1
2
Upuna (mikuna) hampi. Qurakunapita, mikuykunapitapis upuna (mikuna) hampitaqa
paqtantsikmi. Shuqmana (kupana) hampi.
Waytakunawan, mikuykunawan, qurakunawanpis shuqmana (kupana) hampitaqa paqtantsik.
Laqana hampi. Mikuykunapita, raprakunapitapis laqana hampitaqa paqtantsik. Paqana hampi.
Waytakunawan, qurakunawan, mikuykunawanpis paqakuypaq hampitaqa paqtantsik.
Shuqmana hampi
¿Ima qishyatataq hampin?
¿Imanawtaq hampintsik?
Mantsakayta
Patsata
Laqana hampi ¿Ima qishyatataq hampin?
¿Imanawtaq ampiyan?
Mikuna hampi ¿Ima qishyatataq hampin?
¿Imanawtaq ampiyan?
Tuqush
96
Ñawintsaarir upuna hampikunapaq qillqay.
Tapukuykunata yaskir qillqay.
3
4
Upuna hampi ¿Ima qishyatataq hampin? ¿Imanawtaq hampintsik?
Wamanripa, iwkaliptu, muña wishqapaq Puwaratsir quñuykaqta
upuntsik.
pacha hakaypaq
pachachaw kurukunapaq
qara achachaypaq
pakikushqapaq
wayra puukashqapaq
tullu nanaypaq
chuqapaq
shunqu nanaypaq
kunka nanaypaq
mana punuqpaq
ishpakuna qiriyaypaq
Hatun markakunachawqa, ¿ima hampikunawantaq pakikushqata hampiyan?
¿Huk markakunachawqa imakunawantaq hampikuyan?
¿Imanawtaq qishyar hampikunkiman?, ¿imanir?
Llakikuy qishyata, shunqu nanay qishyataqa; willapaypa, qutsupaypapis hampiyanmi.
97
Kasakuqtaqa, arrusninmi hichapaayan! shumaq kushi kushi kawakuyanki nir.
Wawqintsik, panintsik, ñañantsik, turintsik kasarukuptinqa mushuq ayllum yurin.
Mushuq aylluntsikkunaYACHAKUNA
26
¿Imataraq kuura ruraykan?
¿Imaypitataq kasakuyta rurantsik?
¿Ayka niraq kasakuytataq riqinki? ¿Ima ninantaq kasakuy?
Huk Mamata tapukushun. ¿Imapaqtaq kasatsikuntsik?
¿Imanirtaq paadrinuta, maadrinatapis ashintsik?
¿Imanawtaq aylluntsikkuna kasakuyta rurayan?
¿Imanir?, ¿imapaqtaq kasakuqkunata qarayninkuna quntsik?
Markaykichaw kasakuyanqanta qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
98
Kasakuy raymi.
Ñawintsaarir imanaw kawakuy kanqanta qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
Markantsikchawqa qullanan (unay) aylluntsikkunapitam kasakuy raymita rurayan, tsaypaqmi shumaq yarpachakur warmiwa, ullqu shumaq paarayaananpaq (taakuyaananpaq) churakaayan. Tsaypaqmi ayllunkuna antsa willapaayan. Kasaqtaqa, ayllunkunawan, yanasankunam yanaqaayan (wallkiyan), niykur qarayninkunatapis millqatsiyan.
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
1
2
3
¿Imaypitataq masha/llumtsuy tikrantsik?, ¿imanir? ¿Ayka watayuq kaykartaq masha/llumtsuy tikrashwan?, ¿imanir? ¿Imanirtaq mana kasakurqa tsuriikuswantsu?, ¿wawaakushwantsu?
Wawa/tsuri waatay
Waatanakuy Kasakuy
mushuq ayllu
Riqinakuy
Warmiwan ullqu riqinakur shumaq
kuyanakuyta qallayan.
99
¿Imanawtaq yayankuna, mamaaninkuna, padriinunkunapis mushuq ayllukunata watiqayan?, qillqay.
Kananna kasatsikuqkuna rurayninkunata qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
4
5
6 ¿Imanawtaq anti ayllupa kawayninqa?
¿Imanirtaq kasakuyaananpaq padrinutaraq ashiyan?
¿Huknawllatsuraq maychawpis kasakuy?, ¿imanir?
Ruraykuna ¿Imanawtaq rurayan?
Yamta tsiqtay
Mikuykuna ayllupakuy
Ashmakuna ashiy
Aswa rurapakuy
Maki mañay
Padrino ashiy
Taki ashiy
Ratash (qita) ruray
Misa wiyay
Tushupakuy
Anti runakunaqa wanuyashqanyaqmi huk kutilla kasakuyan.
Yachachanintsay
Markaykichaw imayka murukuna kanqanta qillqay.
Markaykipa hutin (shutin) imanaw yurishqanta, ima ninantawan qillqay.
¿Imanawtaq umalliqnintsikta churantsik?, qillqay.
Mallkikuna, hachakuna, qurakuna wiñayaananpaq wanayanqanta qillqay.
¿Ima mushuq hampikunataq markaykichaw iñishiyan?
¿Imapaqtaq kasakuyan?
1
2
3
4
5
6
wañukushqakunawan tinkushun8
¿Ima ruraychawraq kaykaayan?
¿Imanirtaq wañukushqakunata kawashqanmannawlla yarpantsik?
¿Imanirtaq wañushqakunata qunqashwantsu?
102
AqatsikuyYACHAKUNA
27
¿Imataraq rumi mulinu ruraykan?
¿Imayllapis aqatsikuyta rurarqunkiku?
¿Mayqan mikuykunatataq aqatsikuntsik?, ¿imanir?
¿Imanawtaq aqatsikuntsik?
¿Imakunawantaq aqatsikuntsik?
¿Imapaqtaq aqatsikuntsik?
Aylluyki imanw aqatsikunqanta, qillqay.
Ñawintsaarir rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Rumi mulinuchaw aqashqa mikuyqa allipam mishkin, mutur mulinuwan aqashqaqa mishkintsu.
Tsaki mikuykunatam aqatsikuntsik: harata, triguta, allwita, awashta, siwaratapis. Niykurmi tukuy mikuykunachaw mikuntsik.
103
Anti markantsikchawqa tukuy niraqtam aqatsikuntsik, wañukushqantsikkunata yarparnin masakunapaq, niykur imayka niraq tantata ruranapaq.
Kay aqanakuna imanaw uryanqanta qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray
1
3
¿Ima mikuykunatataq maraychaw aqantsik?, ¿imanir? ¿Ima mikuykunatataq yaku mulinuchaw aqatsintsik?, ¿imanir? ¿Aqanakuna mana kaptin imanawraq kawashwan?
104
Urnu imanaw quñuutsina kanqanta qillqay.
Tantakuna ruraypaq qillqay.
Tapukuykunata yaskiy.
4
5
6
Tantapa shutinkuna ¿Imanawtaq rurantsik? ¿Imapaqtaq?
wawa tantaMuñikatanawmi shumaq ñawishqata rurantsik.
Warmi wamrakuna wawa nir aparishqa puriyaananpaq.
Tsitsi
¿Imananmanraq mana masakushqa?
¿Imapaqtaq masakunstik?
¿Imatataq masakurirqa rurantsik?, ¿imanir?
Masakurirqa wañukushqakunapaqmi tantatawan mikuykunata taatsikuntsik(churakuntsik).
¿Imanaw kanqanyaqtaq urnuta quñuutsintsik?
¿Urnullachawku masakuntsik?, ¿imanir? ¿Urnu mana kaptinqa imanawraq masakushwan?
105
Huk watachawmi wañukushqakuna watukamantsik, tsayta musyanapaqqa, wayintsikpa punkunmanmi uchpata mashtantsik.
Aya marka qallaq killachawqa wañukushqakunawanmi watukanakuntsik. Wayintsikchawmi taatsikuntsik (churakuntsik), niykurmi aya pampanamanpis wayta churakuq, awikuq, yakuutsikuqpis aywantsik.
Wañukushqakunawan watukanakuyYACHAKUNA
28
¿Imanirtaq wañushqakunapaq yarpar churakuntsik?
¿Allitsuraq wañushqakunata yarpar watukantsik?, ¿imanir?
¿Imanawtaq churakuntsik (taatsikuntsik)?
¿Wañushqakunata watukar imakunatataq apantsik?
¿Imanirtaq wañushqakunapaq qutsuutsikuntsik?
¿Imananmantaq mana yakutsikushqa?, ¿mana awikushqa?, ¿imanir?
Markaykichaw taatsikuy (churakuy) imanaw kanqanta qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
106
Churakuypaq (taatsikuypaq) ruraykunata qillqay.
Arukuy
Masakuy
Tapukuykunata yaskir, qillqay.
Ñawintsaarir tapukuykunata yaskiy.
Yachatsikuqniykiwan rimanakurir ruray
1
2
3
¿Imapaqtaq churakunstik?
¿Mana churakushqaqa imaraq kanman?, ¿imanir?
¿Wañukurqa maytaraq aywakuntsik?
¿Imakunatataq aya pampanachawqa rurantsik?
¿Imanamanraq mana aya pampanaman aywashqa?, ¿imanir?
Kaynawmi niyan: Wañukurqa hanaq patsatash aywakuntsik. Wakinnam niyan kay patsallachawmi wayraman tikrashqana kawankuntsik.
107
Ñawintsay.
Tapukuykunata yaskiy. ¿Yaku mana kaptinqa kawashwantsuraq?, ¿imanir?
¿Imatataq rurashwan markantsikchaw yaku mana ushakaananpaq?.
¿Yakuta rantikushwanku?, ¿imanir?
¿Imapaqmi yakuta warantsik?
Qichwa yarpaychawqa, wañukushqa kunapaqpis mikuynin, waytan, yakun, kukan churayan. wañukushqana kaykarpis mikuyanshi.
4
5
“Yakuqa Kawaynintsikmi”, tsaymi ashmakunata, hachakunata, mallkikunata, hirkakunata, chakrakunata, runakunapis wanantsik. Mana yaku kaptinqa kawashwantsu.
Yakupa kawaynin
Rahuchaw (hankachaw) yaku
Kikin yaku Pukutaychaw yaku
Kurkuntsikqa yakullawanmi kawan. Tsaymi yakuntsiktaqa shumaq rikaanantsik.
108
Markantsikchawqa, warmipis ullqupis imayka ruraytam yachantsik.
YachaykunaYACHAKUNA
29
¿Ima ruraytaraq siqichaw kaykaq runakuna (nunakuna) yachayan?
¿Ima ruraytataq yachanki?
Huk tsatsata tapukushun. ¿Ima ruraykunatataq markantsikchaw yachantsik?, ¿imanir? ¿Ima ruraytataq mamakuna yachayan?, ¿imanir? ¿Ima ruraytataq taytakuna yachayan?
¿Llapan runakunaku yachaq kayan?, ¿imanir?
Mamayki yachan qanta qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Qichwa runaqa kaykunatam yachantsik: Murukuyta, wayi rurayta, hampikuyta, takikuyta, imaya ruraytapis.
109
Siqikunata rikaarir qillqay.
Ñawintsaarir, tapukuykunata yaskiy.Qichwa runapa (nunapa) tsurinwan, qichwa warmipa wawanqa, hatun wayikunachaw yachakuqpis huk markakunata aywayanmi. ¿Imanirtaq huk markakunaman runakuna aywakuyan?
Huk markakunachaw paararqa (yacharqa, taakurqa), ¿qichwa shimita rimakuyanku?, ¿imanir?
¿Alliku huk markata aywakunqantsik?
Yachakuq mayiykiwan yachakunaykipaq ruray.
1
2
Takiy yachay
Shumay yachay
Tushuy yachay
yachay siqiy
110
Ñawintsay, niykur qillqay.
Kananna kay tapukuykuna yaskiy qillqay.¿Maychawraq quyllukuna qawayta, pukutaykuna qawayta, killa
qawayta yachakuyan?, XOchaw ashirir qillqay.
Wak markakunachawqa runakuna (nunakuna) hatun yachay wayikuachawmi hampikuqpaq, yachatsikuqpaq, murukuypaq, wayi ruraykunapaq, imaykapaqpis yachakuyan. Tsaypitanam markantsikman shamur, uryapakuyan.
3
4
Yachakushqa runakuna
¿Imanawtaq yachakuyashqa? ¿Imanawtaq uryayan?
YachatsikuqHatun yachay wayichaw yachatsikuqpaq yachakushqa
Wamrakunata yachatsin
Hampikuq
Hampikuqta yanapaq
Tayta kuura
Pulisya
wayi ruratsiq
Markatsikchawpis quyllurtawan, pukutayta, killataqqa qawantsikmi qawayanmi. Tsaymi imay tamyamunantapis musyarintsik.
111
Harata ishupakurirqa chakratam kaynaw rimapantsik: “Chakra, kananqa qamllachawnam harallaa alli wiñananpaq, tsuqllu yuriychawnam watukamushqayki”, nir.
Markantsikchawqa haratawan, papata, uqata, ullkutam ishuntsik (uryaantsik).
Ishupakuy (uryapakuy)YACHAKUNA
30
¿Ima mikuytataq ishuykaayan? ¿Imanwtaq ishuykaayan? ¿Ima mikuytataq aylluki ishukun?,
¿imanir?
Hara uryaqta tapukushun. ¿Imanaw killa kaykaqchawtaq
ishunkuntsik (uryakunntsik)?, ¿imanir?
¿Imanantaq mikuykunata mana ishushqa?
¿Imatataq ishupakuychaw yachakunntsik?
¿Llapan mikuytaku ishuntsik?
Markaykichaw ishupakuykuna imanaw kanqanta qillqay.
Rimakushun
Tapukushun
Rurashun
Harata ishurqa, uusha
wanuta hicharir, harapa
chapanman allpata
chaqar winantsik. Tsaynawpa harantsikpa
yuranqa yanayaypa
yanayar wiñan.
112
Ñawintsaarir tapukuykunata yaskir qillqay.
Murukuna ishupakuypaq qillqay.
Mikuykuna imanaw wanutsay, hampiy kanqanta qillqay.
Chakrantsikchaw murukushqantsiktaqa tukuy niraq uryanawanmi ishuntsik (uryantsik): kashuwan, tapsawan, lampawanpis. ¿Imanawtaq markaykichaw papata ishuyan?
Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray
1
2
3
Ishupakuykuna
hampita siqiy
wanuta siqiy
¿Imanawtaq?, ¿ima mikuytataq ishuyan?
¿Imanwan?, ¿imanaw rurayan?
113
Tukuy niraq wanukunata qillqay.
¿Imanaw?, ¿imawantaq hara mana kuruunanpaq hampintsik?, qillqay.
Tsuqlluta ashmakuna mana mikunanpaq, ¿imanaw?, ¿imawantaq hampintsik?, qillqay.
¿Mayqan wanutaq chakrantsikta waktsayaatsin?, ¿imanir?
4
5
6
7
Mushuq wanukunawan, mushuq hampikunaqa chakrantsikkunatam waktsayaatsin.
Wanupa hutin (shutin) ¿Ima mikuykunata wanutsantsik?
Ashma wanu
• Isla wanu•••
• papata, harata, ullkutapis wanutsantsik.
••
Mushuq wanu
• Nitrato wanu•••
••••
¿Mayqan wanukunatataq iñishishwan (inshishwan)?, ¿imanir? ¿Mayqan wanukunatataq rantintsik?, ¿imanir?
Qichwa hampi Mushuq hampi
Yachachanintsay
Yachay wayiykichaw, ¿imanawtaq umalliq uryatsikun?
Yakuntsikpa yuriyninta qillqay.
¿Imanawtaq chakrantsikta waktsayaatsintsik?.
Anti runapa uryanankunata (llamkanankunata) qillqay.
¿Alliku hatun yachay wayikunaman yachakuq aywashwan?, ¿imanir?
1
2
3
4
5
Ahuy, takuy, paqtay: Mesclar, combinar.
Allay: Escarbar para sacar la papa o cualquier tubérculo.
Allintsay: Arreglar, ordenar.
Allqutsay: Maltratar, desvalorar, desmerecer.
Anqaq, aqayaq: salado, pasado de sal.
Shumaq, ashaw: Hermoso (a), bonito (a).
Ashma: Animal
Ashpu, qashya: Suave, arenoso.
Aswa: Chicha
Ayllu: Familia.
Aylluy: Recoger, cosechar.
Iira. Lugar donde se realiza la trilla de cereales.Aytsa mikuq: Carnívoro.
Chala: costa
Chanintsay: Valorar, respetar, apreciar.
Chuqu: Montículo, pirámide de piedras.
Hallqa: Zona frígida, puna.
Haruy, haluy: Pisar
Haynikuna: Derechos.
Hiqamuy, qishpimuy, wiqtsimuy: Germinar, brotar.
Hiruruq: Alrededor, vuelta completa.
Illariy, illakay: Desaparecer, extinguirse.
Inshina: utensilio, cualquier cosa que se usa o utiliza.
Inti, rupay: Sol.
Ishuy, qashyay: Primer aporque de maíz o papa.
Ismutsiq: Que pudre o descompone.
Kachiyuq: Salado, que tiene sal.
Kallpa: Fuerza, energía.
Kamatsikuq shimi: Ley, norma.
Killa: luna, mes
Kukupa, aqapu: Harina
Kukupa, tsaki papa: papa seca.
Kuntu: Cántaro.
Kurku: Cuerpo
Laqay: Pegar.
Llamitsiy: Hacer probar, compartir algo comestible.
Llawiy, wichqay: Encerrar.
Llimpi: Color.
Llimpiy: Colorear, pintar.
Lluqlla: Arroyo, huayco.
Llushiy: Embarrar, pintar.
Mahaatsiy: Unir con su pareja.
Mahay: Tender.
Mallki: Planta, yerba, árbol.
Mallkina: Macetero, objeto para plantar árboles o plantas.
Maqlluq: Peligroso, riesgoso.
Mikuykuna: Alimentos, comidas.
Mirkapa: Fiambre, refrigerio.
Mitu, liqita: Barro.
Muti: Mote, pelado de trigo, maíz o cualquier otro cereal.
Muyu: Círculo
Muyuy: Girar.
Ñampu: Suave, blando.
Ñuktu: (Aplicable a las plantas). Marchito, deshidratado.
Pampay: Enterrar.
Paqay, awiy: Lavar.
Parquy: Regar.
Patsa maqakuy: Fenómeno naturale.
Pichuy: Remover para logar una mescla, preparar una masa homogénea.
Piqa, uma: Cabeza.
Puqi: Basura, desecho.
Puqu: Maduro.
Mushuq shimikuna
Pushaq, piqatsaq, umalliq kamatsikuq: Autoridad. Persona que organiza, lidera o encabeza un grupo o pueblo.
Pushpu, pushku: Frijol.
Qaha: Helada.
Qata: Frazada. Tela u objeto que sirve para cubrir o tapar algo.
Qatu: Vendible, mercadería.
Qawi: Oca soleada y seca.
Qichwa: Zona templada o media.
Qishpiy: Producir frutos, procrear.
Qishuy: Anidar, almacenar.
Qullana, unay: Antiguo, de hace mucho tiempo.
Qunchu, quntsu: Fermento, levadura de chicha.
Quntatay: Evaporar. Generar humo o vapor por acción del calor.
Qura mikuq: Herbívoro.
Qura, hacha: Yerba, arbusto.
Rakcha: sucio (a)
Rampuqchu: Bellota de la papa.
Rapra: Hoja.
Raymi: Fiesta.
Runa, nuna: Hombre, persona.
Runtu: Granizo, huevo.
Ruray: Hacer.
Shukuna, ratash, qita, llatapa: Ropa, vestimenta.
Shura: Jora
Shuti, suti, huti: Nombre.
Shututuy: Gotear. Condensar, generar gotas de agua.
Siqi: Dibujo.
Siqiy: Dibujar.
Suyu: Región.
Taki: Música, canto
Takinakuna: Instrumentos musicales.
Tikray, tumay: Cambiar, transformar.
Tinkutsiy: Relacionar, lograr que se encuentren.
Trukanakuy: Intercambiar algo.
Tsaki papa: Papa seca.
Tsarki, charki: Carne seca o deshidratada.
Tsulluy: Descongelar, derretir por acción del calor.
Tsururuy: Congelar. Solidificar, endurecer por enfriamiento.
Tukuy rikuq, tukuy niray: Diverso, variado, de varias clases.
Tumay: Dar vuelta alrededor de algo.
Urma: horma, molde.
Uryay, aruy: Trabajar.
Uryna Maytu: Cuaderno de trabajo
Ushmay: Remojar.
Ushqu, purun, hacha: Silvestre, no domesticado.
Waatay: Criar, cuidar.
Wachaynin: Producto, beneficio obtenido con alguna actividad
Waklli: Desequilibrio, inestabilidad.
Wanu: Abono, guano.
Wanutsay: Abonar
Watukay: Visitar.
Watutsay: Enlazar, amarrar.
Watya: Papa cocida con terrones de tierra.
Willka: Sagrado. Nieto.
Winchikuy: Saludar.
Winchis: Saludo. Rayar del alba.
Yachachanintsay: Evaluación
Yachapay: Imitar, reproducir.
Yanapakuy: Ayudar, apoyar, cooperar.
Yanuy, aruy: Sancochar, cocinar
Yunka: zona cálida.