3. internet kafeler

BİR KAMU POLİTİKASI ARACI OLARAK İNTERNET KAFELER

METE YILDIZKAMU YÖNETİMİ DOKTORA ÖĞRENCİSİKAMU VE ÇEVRE POLİTİKALARI OKULUINDIANA ÜNİVERSİTESİ, BLOOMINGTON

[email protected]

ÖZGEÇMİŞ

1995’de ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü'nü bitirdi. 1997’de aynı bölümdeki asistanlığından ve Yerel Yönetimler alanında devam ettiği yüksek lisans programından ayrıldı ve Milli Eğitim Bakanlığı bursuyla Los Angeles’teki Güney Kaliforniya Üniversitesi’nde kamu yönetimi masterına başladı. 1999’da masterını bitirerek, Indiana Üniversitesi’nde kamu yönetimi doktorasına başladı. Halen İnternet'in kamu yönetimine etkileri alanında çalışmaktadır.

INTERNET KAFELER, 2.0, 5/4/2023, 10:44 AM

ÖZET

Vatandaşların İnternet’e erişimi, bugün dünyanın pek çok ülkesinde tartışılan önemli bir kamu yönetimi konusudur. Her ülke, kendi imkanları çerçevesinde vatandaşlarına İnternet’ e erişme imkanı sağlayarak geleceğin küresel ekonomik, politik ve toplumsal şartlarında avantaj kazanmaya calışmaktadır. Bu yazıda, vatandaşların İnternet’e daha yaygın erişimi için Türkiye’de İnternet kafelerin bir kamu politika aracı olarak kullanılıp kullanılamayacağı konusu incelenmektedir. Bu inceleme sonucunda İnternet kafelerin, İnternet erişimine yönelik özel sektör odaklı bir seçenek olarak, kamu ve sivil toplum odaklı erişim seçeneklerine göre bir çok yönden daha üstün olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler: İnternet’e erişim, bilişsel uçurum, İnternet kafeler, bilişim politikaları.

ABSTRACT

Internet access is an important public policy issue in many countries today. Each country needs first to justify facilitating Internet access for its citizens given the resource constraints, and then make a strategic decision for how to facilitate access. This article deals with the issues and decisions that policy makers face in Turkey regarding the facilitation of Internet access. It is argued that a private sector oriented approach such as using Internet cafes as a public policy tool is a feasible alternative to other public and civil society oriented tools.

Keywords: Internet access, universal service, digital gap, Internet cafes, information policy

2


1. GİRİŞ

Bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) giderek artan bir oranda hayatımıza etki etmekte; bu

gelişmenin yansımaları kendilerini ekonomide (e-ticaret), siyasette (e-demokrasi),

toplumsal hayatta (sanal topluluklar), akademik alanlarda (İnternet ortamındaki akademik

tartışma ve calışma grupları) ve yönetsel alanda (e-devlet) göstermektedirler. İnternet,

gerek içinde barındırdığı bilgi ve iletişim olanakları (Web, e-posta iletileri, ftp, elektronik

tartışma grupları), gerekse ağ yapısından (ağ yapısı hakkında daha geniş bilgi için,

bakınız Kaya Bensghir, 2000: 38-40) kaynaklanan zengin iletişim, adem-i

merkezileştirme, şeffaflaştırma ve hesap sorma ve verme aracı olma potansiyeli ile kamu

yönetimi alanı açısından parlak bir gelecek vadeden bir teknolojidir.

Bu yazının ana eksenini Türkiye’de bireylerin İnternet’e erişiminin ne yolla

arttırılabileceği sorusu oluşturmaktadır. Yazı, bu konuya İnternet’e erişimin sunulması,

yani sunum-istek (arz-talep) denklemindeki sunum yönünden yaklaşmaktadır.

Hükümetler vatandaşların İnternet’e erişimini birçok nedenden dolayı teşvik

etmektedirler. İlk neden sosyo-ekonomiktir. Küreselleşme ve ekonomik liberalleşme

dünyanın giderek daha çok sayıda bölgesini etkisi altına aldıkça, devletlerin uluslararası

pazarlardaki rekabet edebilirliği de daha fazla önem kazanmaktadır. Kaliteli insan gücü

yetiştirmek ve muhafaza etmek, rekabet gücünün önemli bir parçasıdır. Bilgi ve iletişim

teknolojilerine, özellikle İnternet’e erişim, kaliteli insan gücü yetiştirmek açısından

önemli kabul edilmektedir (Cronin, 1998; Hargittai, 1999; Weathersby, 1999).

3


İkinci neden tamamen ekonomiktir. İnternet üzerindeki ekonomik işlemler giderek

küresel ekonomi içinde daha fazla yer tutmaya başlamaktadır. Vatandaşların (veya

ekonomi özelinde “potansiyel müşterilerin”) İnternet’e erişimini artırmak ekonomik

faaliyetlerin de artmasını sağlayacaktır. Buna ilaveten, İnternet’in şirketlerarası ticari

işlemlerde kullanımı ekonomiye ek bir dinamizm kazandıracaktır (Brookes ve Wahhaj,

2001; Harvard Business Review, 2000; Ullman ve Williams, 1996).

Üçüncü neden siyasidir. Bilgi ve iletişim teknolojileri vatandaşlar ile devlet arasındaki

kopukluk ve iletişimsizlik sorunlarının çarelerinden biri olarak görülmektedirler. İnternet

yardımıyla kamu hizmetlerinin daha kaliteli, daha çabuk, daha yoğun katılımla ve 24 saat

boyunca her an sunulabilir oluşu, bu teknolojiyi cazip kılmaktadır (Bikson ve Panis,

1999; Bimber, 2000; Nye, 1999). Fakat aynı zamanda İnternet’in ticari yönde

evrilmesinin vatandaş kavramını müşteri kavramıyla değiştirerek kamu alanını olumsuz

yönde dönüştürme tehlikesi içerdiğini düsünenler de mevcuttur (Scammel, 2000).

Dördüncü neden yönetseldir. İnternet kullanımının vatandaşların yönetime katılımını

artırma potansiyeli vardır (Bikson ve Panis, 1999; Lehr ve Lichtenberg, 1998). Örneğin

İnternet, vatandaşlarla kamu örgütleri arasındaki iletişimi artırabilir (Kleinberg, 2000;

Neu vd. 1999). Kamu örgütleri diğer kamu örgütleriyle, ve/veya sivil toplum örgütleri,

özel şirketler, lobi grupları gibi diğer yönetişim aktörleriyle İnternet yardımıyla

etkileşebilirler (Peled, 2001). Vatandaşlar diğer vatandaşlar ve vatandaş gruplarıyla

İnternet yolu ile bağlantı kurabilirler (Dahlgren, 2000; Gastil, 2000).

4


Son olarak, İnternet’e erişim birçok gelişmiş ülkede bir tüketim normu haline gelmekte;

giderek devletin halkına bedava veya hayli ucuza sağlayacağı bir kamu malı (public

good) statüsü kazanmaktadır. Bu nedenle yakın gelecekte Türkiye’de de vatandaşların

devletten bu yönde beklentilerinin olabileceği beklenebilir.

Yukarıda sayılan nedenlerden ötürü, vatandaşların İnternet’e erişimini artırmak her devlet

için öncelikli bir hedef haline gelmiştir. Bu amaca ulaşmak için devletin elindeki

seçenekler İnternet bağlantısını sunanın kimliği (kamu sektörü, özel sektör veya sivil

toplum), ve kullanıcı ölçeği (bireysel veya grup kullanımı) tarafından belirlenmektedir.

Bu etkileşim sonucu ortaya çıkan seçenekler yazının sonundaki Ek 1, Tablo 1’de

gösterilmiştir.

Sözü edilen seçenekleri değerlendirmek için kullanılacak ölçütler ise maliyet, yönetsel

kolaylık (administrative feasibility), eşitlik (bilişsel uçurum tartışması), ekonomik

faaliyet üzerindeki etki (yeni iş alanları açma, mevcut iş alanlarını kapatma vs.),

kullanılan bilgisayarların teknik kapasitesi, kullanıcılarca ziyaret edilen İnternet

içeriğinin kontrolüdür. Sonuçlar Ek 1, Tablo 2’de gösterilmiştir.

Bu süreçteki ana oyuncular ise merkezi ve yerel yönetimler olmak üzere kamu örgütleri,

bilişim sektöründeki özel şirketler (yazılım, donanım, araştırma-geliştirme), İnternet kafe

sahipleri ve işleticileri, bilgisayar kullanıcıları, sivil toplum örgütleri temsilcileridir.

Sözkonusu ilişkiler ise Ek 1, Tablo 3’de incelenmiştir.

5


Her ne kadar bu çalışmanın amacı Türkiye özelinde kamu karar vericilerinin bakış

açısından İnternet kafelerin vatandaşların İnternet’e erişimini artırmak amaçlı bir kamu

politikasi aracı olarak kullanılıp kullanılamayacağını araştırmaksa da, calışmanın yöntemi

ve bulguları başka gelişmekte olan ülkeler için de kullanılabilecek niteliktedir.

2. KAVRAMLAR

2.1 HERKESE ERİŞİM/ HİZMET

“Herkese erişim” (Universal access/ service) ilk kez ABD’nde 1907 yılında AT&T

şirketinin tepe yöneticileri tarafından telefon hizmeti bağlamında kullanılmış olup,

şirketin o zamanki temel ereği olarak halka sunulmuştur (Mueller, 1999: 353). Ortaya

atılmasını izleyen yıllarda bu uran (slogan) AT&T’nin izin belgesi (lisans) anlaşmaları ile

diğer küçük telefon şirketlerini bünyesine katmasını, ve böylece bir yandan telefon

sisteminin uyumunu gerçekleştirirken, diğer yandan da şirketin piyasadaki tekelinin

eleştirisini önlemiştir (Preston ve Flynn, 2000: 92). 1934 tarihli İletişim Yasası’ndan

sonra bile “herkese hizmet/ erişim” kavramı bugünkü eşitlikçi anlamından yoksun, “her

müşteriye makul bir fiyata, kaliteli, güvenli ve ayrımcılıktan uzak bir hizmet sunma”

anlamını içeriyordu (Smythe, 1981: 145). Dolayısıyla “herkese hizmet/ erişim” fikri

sadece hizmetin fiyatını ödeyebilecek müşterileri kapsıyacak şekilde anlasılıyordu.

Kavramın günümüzdeki eşitlikçi şekli 1960’lar ve 1970’lerde geliştirilmiştir (Bar ve Riis,

2000: 100). Yıllar geçip de telefon sahibi olmak bir lüks olmaktan çıkıp herkesin

paylaştığı bir tüketim normu, bireyi kamusal alana bağlayan temel bir toplumsal

gereklilik haline geldikçe, herkese telefon hizmeti götürememek de demokratik rejimin

bir başarısızlığı olarak görülmeye başlanmıştır (Preston ve Flynn, 2000: 96). 1994 tarihli

6


Amerikan Uzakiletişim (Telekomunikasyon) Yasası da yukarıda sözü edilen mantıktan

hareket ederek “herkese erişim/hizmet” kavramının anlamını İnternet gibi yeni

teknolojileri de içine alacak şekilde genişletmiştir (Drake, 1995).

Tarihsel bağlamda “herkese erişim/hizmet” yönündeki çabaları mantıklı kılan nedenler

(1) eşitlik ve toplumsal refah kaygıları (hizmetin ücretini herkesin karşılayabilmesi) ve

(2) durağan ağ dışsalıklarının (network externalities) yararlarıdır (iletişim ağına erişimi

artırarak ağın değerini çoğaltmak). Bugün ise üçüncü bir neden daha ortaya çıkmıştır: bu

kavramın gelişmeyi teşvik eden potansiyeli (Bar ve Riis, 2000: 99), yani dinamik ağ

dışsallıkları. Diğer bir deyişle, herkesin erişebildiği bir ağ yapısının deneme ile

öğrenmeyi ve dolayısıyla gelişmeyi teşvik ettiğine inanılmaktadır (Bar ve Riis, 2000:

103).

2.2 BİLİŞSEL UÇURUM (Digital Divide)

Bilişsel uçurum, çok yönlü ve karmaşık bir kavramdır. Birçok değişik düzeyde ve

çerçevede tanımlanabilir. Çok basit olarak, “farklı toplumsal grupların İnternet benzeri

bilgi ve iletişim teknolojilerine farklı düzeylerde erişimi sorunu” olarak açıklanabilir.

Kavram daha derinlemesine incelendiğinde ise bilişsel uçurumun tanımı, bireylerin/

grupların arasında bilgiyi ve teknolojiyi kullanarak hayatlarını zenginleştime ve

kolaylaştırma yönündeki dengesizliği ifade eder.

Bilişsel uçurum, ulusal ve uluslararası çerçevelerde irdelenebilir. Ulusal boyutta

incelendiğinde donanım, yazılım ve bilgiye erişim açılarından ikiye bölünmüş bir

7


topluma işaret eder. Uluslararası bağlamda ise gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler

arasında bilgiyi üretme, kullanma ve bilgiye erişim alanlarındaki farklılıkları içerir.

ABD’nde bilişsel uçurumun iki yakasını birbirinden ayıran unsurlar bireylerin ve

toplulukların coğrafi konumları, gelirleri, eğitim seviyeleri, ırklari ve hanehalkı

özellikleri olarak belirlenmiştir (Bikson ve Panos, 1999: 31-41; Neu vd. 1999: xxii).

Amerikan Ulusal Uzakiletişim ve Bilgi İdaresi (National Telecommunication and

Information Administration, NTIA) bu ülkedeki bilişsel uçurum ve bu alanda kaydedilen

gelişmeler hakkında hemen her yıl bir rapor yayımlamaktadır (Bu raporların Web

adresleri için kaynakçaya bakınız). Her ne kadar bu raporlar bilişsel uçurum sorununda

genel bir iyileşme yönünü işaret ediyorlarsa da, Güney Amerika kökenliler (Hispanics),

zenciler, yaşlılar, az eğitimli ve az para kazanan gruplar gibi toplum kesimlerinin bilgiye

erişimi hala yetersiz düzeyde seyretmektedir. Küresel bağlamda bilişsel uçurum konusu

yoğun bir araştırma ve tartışma konusu haline gelmiştir (Robinson, 2001; Rodriguez ve

Wilson, 2000). Türkiye’deki duruma bakıldığında toplumun sadece %12.3’ünün evinde

kişisel bilgisayar sahibi olduğu, evlerdeki bilgisayarlardan İnternet’e erişim oranının ise

%7’de kaldığı görülmektedir (Göker, 2001).

3. İNTERNET KAFELER

Net kafeler, sanal kafeler, sörf istasyonları olarak da adlandırılan İnternet kafeler,

bilgisayarı ve/veya modem bağlantısı olmayan bireylerin para karşılığı sınırlı bir süre için

İnternet’e erişimini sağlayan ticari işletmeler olarak tanımlanmaktadır. Bu yerlerde

İnternet’e erişim dışında, bilgisayar oyunları oynatmak da önemli bir kazanç kapısıdır.

8


İnternet kafeler bilgisayar sahipliğinin ve sürekli İnternet bağlantısının önemli bir maddi

kaynak gerektirmesi sorununa pratik bir çözüm olarak dünyanın dört bir yanında

yaygınlık kazanmıstır. Giderek kendi başına bir sektör haline gelen bu olgu, dünya

çapında en hızlı büyüyen hizmet kollarından birisi haline gelmiştir. Bu yüzden Reinhardt

(2001: 13) İnternet kafeleri ”İnternet erişiminin McDonald’s’ları” olarak

adlandırmaktadır.

İnternet kafelerin yaygınlık kazanması, bu kafelerde erişilen içeriğin kontrolü sorununu

da beraberinde getirmiştir. Birçok ülke İnternet kafeler yoluyla erişilen Web sayfalarını

denetim altında tutmakta, bu amaçla ya kafeleri kapatmakta ya da faaliyetlerini

sınırlamaktadır. Örneğin Çin, 2001 Temmuz ayında ülke çapında 2000 İnternet kafeyi

kapatmış, 6000 kafenin de faaliyetlerini yeniden düzenlenmek üzere durdurmuştur (CNN,

2001). Benzer şekilde Mayıs 2001 tarihinde İran’daki 1500 İnternet kafeden 400’ü

kapatılmıstır (NUA Internet Surveys, 2001).

Wakeford (1999: 180)’a göre İnternet kafe:

“İnternet’in makinelerle ve/veya yiyecek ve içeceklerle zaman öldüren insanlar için

üretildiği ve yorumlandığı bilişsel dönüşüm mekanlarıdır”.

Wakeford İnternet kafeleri birbirleriyle kesişen üç halkanın ortasında yeralan

teknokültürel sistemler olarak görmektedir (Bakınız Ek 2, Şekil 1). Bu üç kesişen

9


halkadan birincisi sanal dünyalar (İnternet’e erişildiğinde etkileşilen görsel ve yazınsal

alanlar), ikincisi uzmanlık alanları (İnternet’e erişim ve İnternet gezginliği için gerekli

teknik bilgiler), üçüncüsü ise çevrim alanlarıdır (İnternet’in sıradan insanlar için

üretildiği ve yorumlandığı alanlar) (Crang vd., 1999: 17,18).

İnternet kafelerin kullanım nedenleri kişilerarası iletişimden (e-posta, chat) mesleki

gelişime (sanal ortamda iş arama), eğlenceden (bilgisayar oyunları, İnternet gezginliği,

müstehcen sayfaları ziyaret) akademik kullanımlara (eğitim kurumu araştırma, ceşitli

yazılımları kullanma) ve teknik kullanımlara (çıktı alma, tarama) uzanan geniş bir

yelpazeyi kapsamaktadır. Bu mekanlar sadece sanal iletişim olanakları değil, diğer kafe

kullanıcıları ile birebir sosyalleşme imkanları da sunmaktadırlar (Kalyon, 2000; Miller ve

Slater, 2000: 72-79, Reinhardt, 2001: 13). Örneğin Dabrowska (2001)’nın naklettiğine

göre Yemen’de kadınlar normal kahvelere giremezken İnternet kafelere gitmeleri

garipsenmemektedir. Musatov’un (2001) da gözlemlediği gibi:

“İnternet kafeler bireylerin toplumsal ve bilişsel ihtiyaçlarının bir bileşimini tatmin

etmektedirler”.

İnternet kafeler konusunda dört önemli yönelim gözlemlemek olanaklıdır: Birinci olarak

şu anda daha çok küçük ölçekli ve aile işletmesi niteliğinde olan bu mekanlar giderek

İnternet kafe zincirleri şeklinde dikey bütünleşme eğilimleri göstermektedirler (Bowes ve

Wentz, 2000; Spangler, 2000: 46). Böylesi bir gelişme şu anda İnternet kafe pazarına

hakim olan küçük boy işletmeleri ortadan kaldıracaktır. İkinci yönelim ise İnternet kafe

10


zincirlerinin İnternet hizmeti sunucuları (ISP) ve içerik sunucularla birleşerek yatay

bütünleşme eğilimi ortaya koymalarıdır (Sairoong, 2001). Üçüncü yönelim İnternet kafe

hizmetlerinin giderek artan oranda birörnekleşme ve yasal düzenlemelere maruz

kalmalarıdır (Africa News Service, 2000; Göker, 2001; The Star, 2000). Dördüncü

yönelim ise bazı İnternet kafelerde kullanılan yeni bir işletme modelidir. Bu modele göre

istek (talep) arttıkça ve kafenin koltukları doldukça, yani yeni gelecek müşteriler için

kalan yer azaldıkça saatlik erişim fiyatı arttırılmakta, tersi durumda fiyat azaltılmaktadır

(McAllister, 2001; Reinhardt, 2001).

İnternet kafeler yasal statüleri ve sundukları hizmetler açılarından, örneğin daha çok

İnternet bağlantısı veya bilgisayar oyunu imkanı sunan kafeler olarak, alt gruplara

ayrılabilirler (Şardan, 2000). Bu gruplandırma işlemi sonrasında farklı gruplara farklı

türde yasal düzenlemeler yapılabilir.

4. TÜRKİYE’DE İNTERNET KAFELER

İnternet kafeler 1990’ların ikinci yarısında başta turistik mekanlar olmak üzere tüm

Türkiye’ye yayılmış (Cansever, 2000; Kudat, 1999), köylere bile İnternet kafeler

kurulmaya başlanmıştır (Başçiftçi, 2001). Günümüzde Türkiye’de bulunan kayıtlı 4472

İnternet kafe ‘içkisiz istirahat ve eğlence yeri’ adı altında ve içkili yerlerle birlikte aynı

yönetmelikle düzenlenmektedir (Evren ve Göker, 2000; Göker, 2001; Solmaz, 1998).

2001 yılının ilk üç ayında bu 4472 İnternet kafeden 600’ü (neredeyse %15’i) hakkında

bölücü, ahlak dışı ve kumar içerikli Web sayfalarına ulaşım sağlamak, küçük yaşta

11


müşterileri kabul etmek, bilgisayarlarda kullanılan yazılımlarda telif hakkı gözetmemek

gibi nedenlerle cezai işlem uygulanmıştır (Göker, 2001).

Mevcut düzenleme İnternet kafeleri üçe ayırmaktadır: Birinci grup “eğitimsel kafeler”

olarak tanımlanabilecek şekilde eğitim-öğretim kurumlarının, kütüphanelerin, kamu

kurumlarının, derneklerin, sendikaların ve benzeri kuruluşların İnternet’e erişim

bölümlerini kapsamaktadır. Bu gruptaki mekanlar ticari amaçla calışmamakta; sadece

kendi calışanlarına hizmet verdiğinden dolayı yönetmelik kapsamına girmemekte ve

denetlenmemektedirler. İkinci grupta ticari amaçla işletilip sadece İnternet’e erişim

olanağı sağlayan, bilgisayarlarında oyun oynatılmasi yasak olan kafeler vardır. Üçüncü

grubu oluşturan kafeler ise yine ticari amaçlı ama sadece oyuna yönelik yerlerdir. Ücüncü

grupta aranan, eğitim-öğretim yerlerine en az 200 metre uzakta olma şartı, ikinci grup

için aranmamaktadır (Goker, 2001). Emniyet Genel Müdürlüğü’nce 26 Mart 2001

tarihinde yayımlanan ek bir genelge ile ikinci gruptaki kafelere girişte yaş sınırı

kaldırılmış, üçüncü gruptakilere girişteki yaş sınırı ise 15’ten 12’ye çekilmiştir. Ancak 18

yaşından küçükler yine velisiyle veya velisinin yazılı izniyle bu mekanlara

girebileceklerdir (Göker, 2001). Bu düzenlemelerin getirdiği kuralların nasıl

uygulanacağı ve denetleneceği ayrı bir tartışma konusu olup bu yazıda

incelenmeyecektir.

Yukarıda bahsedilen ve benzeri yasal düzenlemeler, basında sıkça çıkan İnternet

kafelerin olası yarar ve zararları hakkındaki tartışmaları akla getirmektedir. Bir yanda

İnternet kafelerin müşterilerince, özellikle sanal sohbet (chat) sonrası işlenen başkalarına

12


rahatsızlık verme, saldırı ve hatta cinayet gibi suçları anlatan haberler görmek olanaklıdır

(Gürol, 2001; Sever, 2001; Tamer, 2000). Öte yandan özellikle çocukların İnternet

kafelere gidişini engellemenin sonuçsuz kaldığı; yine de ailelerin cocuklarının İnternet

kafelerde gezindikleri Web sayfalarını ve bu mekanlarda harcadıkları zamanı sıkı kontrol

altına alması gerektiğini vurgulayan; böyle kontrollü bir kullanımın cocukların karar

verme yeteneklerini geliştireceğini savunanlar da vardır (Çuyar, 2001).

5. DEĞERLENDİRME

İnternet kafeler şu an Türkiye’de ağırlıklı olarak bir eğlence ve zaman öldürme aracı

olarak algılanmakta ve daha çok çocuklar ve gençlere hitap etmektedir (Şahin, 2000).

Oysa ki bu kafeler gerekli sınıflandırma ve yasal düzenlemeler yapıldığı takdirde her yaş

vatandaşın kendilerine yararlı bilgilere ulaşabilecekleri birer bilgilenme mekanına

dönüşebilirler.

Türkiye’de kişisel bilgisayar sahipliği düşük oranda olduğu için vatandaşların önemli bir

bölümüne İnternet’e evinde kendi bilgisayarından erişme yolu kapalıdır. Devlet okulları

ve halk kütüphaneleri gibi kamusal mekanlar da İnternet erişimini teşvik etmek için

gerekli kaynaklardan yoksundurlar. Devlet okullarında öğrenci olmayanların

kullanabileceği bilgisayar terminalleri mevcut değildir. Türkiye genelindeki 1486

kütüphaneden sadece 23’ünde (%1.5) İnternet bağlantısı vardır (Güçlü, 2001), bunların

da ancak 22’si vatandaşlara İnternet’e erişim hizmeti sunmaktadırlar (Bu kütüphanelerin

bir listesi için, bakınız Ek 1, Tablo 4). Sözkonusu kütüpheneler çok sınırlı kaynaklarla

13


hizmet sunmaya calışmaktadırlar. Bu kütüphanelerde çalışan bir kütüphanecinin bir

İnternet tartışma listesine gönderdiği iletideki anlatımıyla:

“Kurumsal kimliği ile İnternet’e bağlı olan tek halk kütüphanesi Polatlı Halk

Kütüphanesi (www.polatli-hk.gov.tr). Telefonla bağlı kütüphaneler var ama sayı sürekli

değişiyor. Bizim hizmetimiz tamamen bagışlarla yürütülüyor. Nereye kadar dayanırız

bilemiyorum”.

Nitekim yukarıdaki iletide sözü edilen halk kütüphanelerinde Internet’e bağlanma

hizmeti maddi yetersizlikler nedeniyle Haziran 2001’de son bulmuştur.

Kamu calışanlarının İnternet’e işyerlerindeki bilgisayarlardan ulaşması ise, calışma

disiplinini ve verimliliği etkileyebilecek ölçüde calışanların dikkatinin dağılmasına neden

olabilmektedir. Son olarak, sivil toplum kuruluşlarının kendi üyeleri dışındaki

vatandaşlara İnternet erişimi sağlama yönünde gözle gorülür bir çabası görülmemektedir.

Her ne kadar İnternet kafeler, vatandaşlara daha yaygın İnternet erişimi sağlamak için tek

seçenek gibi gozüküyorlarsa da, bu işlevi şu andaki yapıları ve mevcut yasal

düzenlemelerle gerçekleştirmek mümkün değildir. İlk sorun, İnternet kafelerin

sınıflandırılması ve bu sınıflar çerçevesinde birörnekleştirilmesidir. Gerçi yukarıda

bahsedilen mevcut düzenlemeler bir sınıflandırma getirmiştir, ama bu yazıda bahsedilen

türden bir sınıflandırma şu anda bu kafelere gitmeyen her yaş grubundan insanları da

İnternet’e bağlanmaya teşvik edecek, İnternet kafe sahiplerini de bu gelişmeye özendirici

önlemleri barındıran bir sınıflandırmadır. Örneğin devlet, sadece oyun oynatan ve genel

14


olarak çocuk ve gençlere hitap eden “oyun kafelerinden” yüksek oranda, sadece

İnternet’e erişim olanağı sağlayan kafelerden orta derecede, İnternet’te erişimde

müşterilerine yol gösterip yardım eden ve onları eğitim, kişisel gelişim benzeri Web

sayfalarına yönelten, orta yaş ve üstü insanları hedef alan kafelerden ise az vergi alabilir,

ya da hiç almayabilir. Bu düzenlemeleri uygulamak için polis yerine, bilişim konularında

uzman sivil denetçiler kullanılabilir. Bu denetçiler belediyelere, sivil toplum örgütlerine

veya okul-aile birlikleri gibi örgütlenmelere bağlı olabilirler. İkinci sorun, İnternet

kafelerde ortaya çıkan müstehcen Web sayfalarına girişin denetimi ve küçük yaştaki kafe

kullanıcılarının engellenmesi gibi disiplin sorunlarına nasıl çözüm getirileceğidir. Bu

konuda da yine uzman sivil denetçilerden yararlanılabilir. Üçüncü ve en önemli sorun ise

bir kere geniş toplum katmanlarının İnternet’e erişimi sağlandığında, bunun ne gibi bir

yarar ve artı deger yaratacağı sorusuna verilecek yanıttır.

6. İNTERNET ERİŞİMİNİN ETKİLERİ

Türkiye’de İnternet kullanıcıları hala toplumun orta-üst ve üst kesimleriyle, eğitimli bir

azınlıkla sınırlıdır. Her ne kadar bilgisayar fiyatları ve İnternet’e bağlanma ücreti giderek

düşüyorsa da İnternet erişimi, ekonomik sıkıntılarla boğuşan milyonlarca Türk ailesi için

bir öncelik değildir. Diğer bir deyişle, İnternet’e erişim, telefon bağlantısı gibi toplumsal

bir gereklilik ve tüketim normu haline gelmemiştir. Buna ek olarak, toplumun geniş

kesimleri İnternet’e bağlansa da bu toplumsal erişim sivil toplum hareketleri benzeri

demokratik bir örgütlülük hareketi yaratmadıkça İnternet teknolojisinin genel etkisi sınırlı

olacaktır. Diğer bir deyişle, eğer İnternet bireyin devlet ile ilişkileri (e-devlet) ve diğer

15


bireylerle olan ilişkileri (sivil toplum örgütlenmesi) alanlarında etkin olarak

kullanılamazsa, sadece ekonomik ilişkiler (e-ticaret) ve sanal eğlence akımlarından ibaret

kalacaktır. İnternet’in karar alma süreçlerine katılımı artırdığı durumlarda bile, sözkonusu

katılımın niteliği, bireylere gerçek anlamda bir tercih hakkı verip vermediği

incelenmelidir. Sorulması gereken temel soru, İnternet teknolojisinin bireylere ve

gruplara daha fazla sosyo-ekonomik güvence, fırsat ve kabiliyet sağlayıp sağlamadığıdır.

Bu soruya verilen yanıt evet bile olsa, yine de hatırda tutulmalıdır ki teknoloji, bireylerin

hayatlarını zenginleştiren süreçlerin sadece bir tanesidir; diğer süreçlerle (eğitim, aile

hayatı, vs.) dengeli bir şekilde kullanılmalıdır.

Türkiye’de bireylerin, özellikle gençlerin İnternet’e erişiminde sadece oyun, chat gibi

eğlence amaçlı etkinlikler önemli bir yer tutmaktadır (Dündar, 2001). Eğlence odaklı

kullanımın yararları ve zararları hakkında değişik görüşler ortaya atılmaktadır. Örneğin

İnternet kafelerde oynanan bilgisayar oyunları, bu oyunların kullanıcılar için yararsız

olduğundan, takım ruhunu gelistirdiğine; insanı rahatlattığından, kişiliği olumsuz

etkilediğine kadar birçok iddiaya konu olmaktadır (Avcı, 2001). İnternet’i eğlence

amaçlı kullanmanın etkisi ne olursa olsun, kullanımları eğlence odaklı olan bireyler,

İnternet’in sunduğu ekonomik, eğitimsel, toplumsal ve politik seçeneklere görece ilgisiz

kalmaktadırlar. Eğlence odaklı kullanımın kişileri daha “ciddi” kullanım alanlarına

hazırlayan bir ilk adım olduğu iddia edilebilir. İnsanların İnternet’i yoğun olarak kullanıp,

bu teknolojinin sunduğu geniş seçenekler yelpazesini daha iyi kavradıkça eğlence odaklı

kullanımlar azalmasa da, diğer kullanımların artacağı umulabilir.

16


İnternet kafeler hakkındaki diğer bir eleştiri de bu mekanların daha çok çocuk ve

gençlerce kullanıldığı, müşteriler arasında orta yaş ve üstü kişilerin azınlıkta kaldığıdır.

Bu, haklı bir eleştiri olmasına rağmen, olumsuz bir durum olmayabilir. Bir araştırma

(Kraut vd., 2000) çocuk ve gençlerin diğer aile üyelerinin teknoloji ile tanışması ve haşır-

neşir olması sürecinde kilit roller üstlendiklerini ortaya koymuştur.

7. SONUÇ

İnternet kafelerin Türk insanının kendini geliştirmesi yönünde ciddi bir yardımcı

olabilmesi için bazı ciddi adımların atılması gerekmektedir. İlk olarak insanlara

İnternet’in sunduğu olanaklar yelpazesi açık ve net olarak anlatılmalı, ve bu kullanım

alanlarının değerlendirilmesi teşvik edilmelidir. İkinci bir sorun ise İnternet’teki Türkçe

içerik yetersizliğidir. Eğer İnternet’te insanların hayatını kolaylaştıracak ve

zenginleştirecek içerik bulunabilirse, kullanıcılar da daha istekli hale geleceklerdir.

Üçüncü sorun, devletin İnternet politikalarını detaylı olarak planlama ve toplumla

paylaşma gerekliliğidir. Bu politikalar demetinde daha fazla altyapı (uzakiletişim ve

bilgisayar donanımları), daha fazla katılım (bireysel erişimden çok grup erişimini teşvik

etme), daha fazla insani kapasite (geleceğin bilgi toplumu için gerekli insan gücünü

hazırlama), daha fazla içerik (yerel görüşleri, haberleri, kültürü ve ticareti İnternet’e

taşıma), daha çok yaratıcılık (teknolojiyi yerel ihtiyaç ve fırsatlarla uyumlu hale

getirmek), daha fazla işbirliği (devlet, özel sektor ve sivil toplum kurumlarının kendi

içlerinde ve aralarında bilişim konularında diyalog kurmak ve ortak akıl üretmek), daha

fazla maddi imkan (bilişim toplumunun oluşumunu parasal olarak desteklemek için

yaratıcı yollar bulmak) olmalıdır (UNDP, 1999: 7).

17


KAYNAKCA

Avcı, Ümran (2001), “İnternet’teki Şiddet Çocuğu Etkiler mi?”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/2001/06/22/guncel/gun08.html, 22.06.2001)

Bar, Francois ve Munk Riis, Annemarie (2000), “Tapping User-Driven Innovation: A

New Rationale for Universal Service”, The Information Society Dergisi Herkese Erişim

Özel Sayısı, Cilt 16, Sayı 2, s. 99-108.

Başçiftçi, Dalça (2001), “Koca Köy Sanal Alemden Koptu”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/2001/02/22/yasam/yas05.html, 22.02.2001).

Bikson, Tora K. ve Panos, Constantijn W. A. (1999), Citizens, Computers and

Connectivity: A Review of Trends, Santa Monica, CA: Rand.

Bimber, Bruce (2000), “The Study of Information Technology and Civic Engagement”,

Political Communication, Cilt 17, s. 329-333.

Bowes, Elena ve Wentz, Laurel (2000), “Like a Virgin”, Advertising Age, Cilt 71, Sayı

49, s. 1-3.

Brookes, Martin ve Wahhaj, Zaki (2001), “The Economic Effects of Business to Business

Internet Activity”, National Institute Economic Review, Cilt 175, s. 95- 111.

18


Cansever, Y. Ziya (2000), “Özalp’e İnternet Geldi, Terör Gitti”, Milliyet Gazetesi,


Crang, Mike; Crang Phil ve May, Jon (1999), “Introduction’ Crang, Mike vd. (Ed.)

Virtual Geographies: Bodies, Space and Relations, London: Routledge, s. 1-20.

Cronin, Blaise (1998), “Information Professionals in the Digital Age”, International

Information & Library Review, Cilt 30, Sayı 1, s. 37-50.

Çuyar, Neslihan (2001), “İnternetten Soğutmayın”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/2001/01/21/yasam/ayas.html, 07.04.2001).

Dabrowska, Karen (2001), “Yemen’s Internet Future”, Middle East, Sayı 311, s. 50.

Dahlgren, Peter (2000), “The Internet and the Democratization of the Civic Culture”,

Political Communication, Cilt 17, s.335-340.

Drake, W.J. (1995), (Ed.) The New Information Infrastructure: Strategies for U.S. Policy.

New York: Twentieth Century Fund.

Dündar, Can (2001), “Gençler Nasıl Rahatlıyor?”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/2001/06/19/yazar/dundar.html, 19.06.2001).

19


Evren, Aslı ve Göker Gamze (2000), “E Tipi İnternet Café”, BTNet,

(http://www.btnet.com.tr/haberler/haber.asp?hbr=3182, 25.07.2001).

Gastil, John (2000), “Is Face-to-Face Citizen Deliberation a Luxury or a Necessity?”

Political Communication, Cilt 17, s. 357-361.

Göker, Gamze (2001), “İnternet Kafeşantan”, BTHaber,

(http://www.bthaber.com.tr/haber.phtml?yazi_id=1500000004, 16/04/2001).

Güçlü, Abbas (2001), “37. Ağlama Haftası”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/2001/03/27/yazar/guclu.html, 27.03.2001).

Gürol, Nezih (2001), “:)) Slm.. Ben ‘Chat’ Sapığınız”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com/2001/02/11/yasam/ayas.html, 11.02.2001).

Hargittai, Eszter (1999), “Weaving the Western Web: Explaining Differences in Internet

Connectivity among OECD Countries”, Telecommunications Policy, Cilt 23, Sayı 10/11,

s. 701-720.

Heintze, Theresa ve Bretschneider, Stuart (2000), “Information Technology and

Restructuring in Public Organizations: Does Adoption of Information Technology Affect

Organizational Structures, Communications, and Decision Making?”, Journal of Public

Administration Research and Theory, Cilt 10, Sayı 4, s. 801-830.

20

http://ehostvgw19.epnet.com/resultlist.asp?booleanTerm=AU+%22Hargittai%2C%20Eszter%22


Kalyon, Süleyman (2000), “Özgürlük Sanal, Yasak Gerçek”, Milliyet Gazetesi,


Kaya Bensghir, Türksel (2000), “Bilgi Toplumu Bakanlığı Kuruluşu Üzerine: Mekanik

Bir Örgüt mü?”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 33, Sayı 3, s. 33-62.

Kraut, Robert; Kiesler, Sara; Lundmark, Vicki; Zdaniuk, Bozena; Scherlis, William ve

Mukhopadhyay, Tridas (2000), “Troubles with the Internet: The Dynamics of Help at

Home”, (http://homenet.hcii.cs.cmu.edu/progress/helpdesk.html, 30.04.2001).

Kleinberg, David (2000), “A Federal E-government Report”, Public Manager, Cilt 29,

Sayı 1, s. 59.

Kudat, Beliz (1999), “Her Köşe Başında İnternet Café”, BTNet,

(http://www.btnet.com.tr/haberler/haber.asp?hbr=1486, 25.07.2001).

Lehr, William ve Lichtenberg, Frank R. (1998), “Computer Use and Productivity Growth

in U.S. Federal Government Agencies, 1987-92”, The Journal of Industrial Economics,

Cilt 46, Sayı 2, s. 257-279.

McAllister, J. F. O. (2001), “Easy All Over Europe”, Time, 23 Temmuz 2001,Cilt 158,

Sayı 3.

21


Miller, Daniel ve Slater, Don (2000), The Internet: An Ethnographic Approach, New

York: Berg.

Mueller, Milton (1993), “Universal Service in Telephone History: A Reconstruction”,

Telecommunications Policy, Cilt 17, Sayı 5, s. 352-369.

Musatov, Andrey (2001), “Net Cafes: A Chance To Surf and Snack”, The St. Petersburg

Times, 13 Şubat 2001.

Neu, C. Richard; Anderson, Robert H. ve Bikson, Tora K. (1999), Sending Your

Government a Message: E-Mail Communication Between Citizens and Government,

Santa Monica, CA: Rand.

Nye, Joseph S. Jr. (1999), “Information Technology and Democratic Governance”,

Kamarck, Elaine C. ve Nye Jr., Joseph S. (Ed.), Http://democracy.com? Governance in a

Networked World, Hollis NH: Hollis Publishing Co, s. 1-18.

Peled, Alon (2001), “Centralization or Diffusion?” Administration and Society, Cilt 32,

Sayı 6, s. 686-710.

Preston, Paschal ve Flynn, Roderick (2000), “Rethinking Universal Service: Citizenship,

Consumption Norms and Telephone”, The Information Society Dergisi Herkese Erişim

Özel Sayısı, Cilt 16, Sayı 2, s. 91-98.

22


Reinhardt, Andy (2001), “The McDonald’s of Net Access?”, Business Week

International Edition, Sayı 3740, s. 13.

Robinson, Scott S. (2001), “Rethinking Telecenters: Knowledge Demands, Marginal

Markets, Microbanks, and Remittance Flows”, On the Internet Elektronik Dergisi

‘İnternet ve Gelişmekte Olan Ülkeler’ Özel Sayısı,

(http://www.isoc.org/oti/articles/0401/robinson.html, 02.05.2001).

Rodriguez, Fransisco ve Wilson, Ernest J. (2000), “Are Poor Countries Losing the

Information Revolution?” Dünya Bankası’ıin InfoDev Programı için Yazılmış Makale,

(http://www.bsos.umd.edu/cidcm/papers/ewilson/worldbank/, 28.04.2001).

Sairoong, Dhamacharoen (2001), “Jakfree.com Launches Cafe Program”, Nation, 16

Şubat 2001.

Sever, Sabri (2001), “Bir ‘Her Chatçinin Eti Yenmez’ Vakası”, Milliyet Gazetesi,


Scammel, Margaret (2000), “The Internet and Civic Engagement: The Age of Citizen-

Consumer”, Political Communication, Cilt 17, s. 351-355.

Smythe, Dallas (1981), Dependency Road: Communications, Capitalism and

Consciousness and Canada, Norwood, NJ: Ablex.

23


Solmaz, Hüseyin (1998), “Bilgi Çağında Bu Kafa!”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/1998/12/20/haber/hab03a.html, 20.12.1998).

Spangler, Todd (2000), “Cafe Colossus”, Inter@ctive Week, Cilt 7, Sayı 49, s. 46.

Şahin, Banu (2000), “Tatilde İnternet Keyfi”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/2000/02/10/haber/hab03.html, 10.02.2000).

Şardan, Tolga (2000), “İnternet Cafelere Yeni Düzen”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/2000/03/06/haber/hab07.html, 06.03.2000).

Tamer, Meral (2000), “Kavga Sanal, Cinayet Gerçek”, Milliyet Gazetesi,

(http://www.milliyet.com.tr/2000/11/13/yazar/tamer.html, 13.11.2000).

Ullman, Darrell A.ve Williams, Steve (1996), “Using Technology to Stimulate Rural

Economic Development Activity”, Economic Development Review, Cilt 14, Sayı 1, s.14-

16.

Wakeford, Nina (1999), “Gender and the Landscapes of Computing in An Internet Café”,

Crang, Mike vd. (Ed.) Virtual Geographies: Bodies, Space and Relations, London:

Routledge, s. 180-201.

24


Weathersby, George B. (1999), “You've Got the Power”, Management Review, Cilt 88,

Sayı 1, s. 5-6.

“Business Chronicle Hammering Internet Cafes” (2000), The Star, 17 Ağustos 2000.

“China Shuts Down 2000 Net Cafes” (2001), CNN,

(http://www.cnn.com/2001/TECH/internet/07/20/china.internet.reut/, 25.07.2001).

“Crackdown on Cybercafes in Iran” (2001), Nua Internet Surveys, 15 Mayıs 2001.

“The Future of Commerce” (2000), Harvard Business Review, Cilt 78, Sayı 1, s. 38-39.

“Regulators To Move In On Illegal Cyber Cafes” (2000), Africa News Service, 1

Ağustos, 2000.

National Telecommunication and Information Administration (NTIA) Bilişsel Uçurum

Raporları, (http://www.ntia.doc.gov/ntiahome/digitaldivide/, 28.04.2001).

United Nations Development Program (UNDP) İnsani Gelişme Raporu (1999),

Globalization with a Human Face, (http://www.undp.org/hdro/99.htm, 05.01.2001).

25


EK 1:

TABLO 1: İNTERNET’E ERİŞİM SEÇENEKLERİNİN SINIFLANDIRMASIERİŞİM SAĞLAYICI

ÖLÇEKBireysel Grup

Devlet Örnek: Kamu calışanının kendi ofisindeki kullanımı

Örnek: Devlet okul ve kütüphanelerindeki bilgisayar terminalleri

Özel Sektör Örnek: Evdeki kişisel kullanım

Örnek: İnternet Kafeler

Sivil Toplum Kuruluşları

Örnek: Sivil Toplum kuruluşu calışanlarının bireysel kullanımı

Örnek: Dernek, vakıf ve diğer sivil toplum kuruluşlarındaki toplu kullanıma yönelik bilgisayar terminalleri

TABL0 2: ÖLÇÜTLER VE SEÇENEKLERÖLÇÜTLER Devlete

Maliyet Yönetsel Kolaylık

Eşitlik Mülkiyet Yapısı

Ekonomik Faaliyete Etki

Sosyal Kontrol / İçerik KontroluSEÇENEKLER

Devlet-bireysel Yüksek Düşük Düşük Kamu Mülkiyeti

Düşük Yüksek

Devlet okul ve kütüphaneleri

Yüksek Düşük Yüksek Kamu Mülkiyeti

Düşük Yüksek

Bireylerin özel bilgisayarları

Düşük Yüksek Yüksek ÖzelMülkiyet

Yüksek Düşük

İnternet Kafeler Düşük Orta Yüksek Özel M. Yüksek DüşükSivil Toplum- bireysel

Düşük Orta Düşük Özel M. Düşük Düşük

Sivil Toplum- grup Düşük Orta Orta Özel M. Düşük Düşük

26


TABL0 3: TARAFLAR VE SEÇENEKLER

TARAFLAR Hükümet (Merkezi Yönetim ve Yerel Yönetimler)

Yazılım ve Donanım Endüstrileri

İnternet Kafe Sahipleri

Sivil Toplum Kuruluşları (STK’lar)

SEÇENEKLER

Devlet-bireysel -Çok masraflı-Devlet kurumlarının işleyişinı aksatabilir

-Büyük bir pazar

-Müşteri sayısını ve kazancı azaltabilir.

-Kamudaki isleri aksatabilir.

Devlet okul ve kütüphaneleri

- Çok masraflı-Yasal düzenleme ihtiyacı- Uzman eleman ihtiyacı

-Çok büyük bir pazar

-Kafelere seçenek olur, müşteri sayısını ve kazancı azaltabilir.-İçerik denetlemesi yaygınlaşabilir.

-Daha eşitlikci, isteyen herkes bedava veya ucuza İnternet kullanabilir.-STK’lar uzman eleman sağlayabilir.

Bireylerin özel bilgisayarları

-Yasal düzenlemeye gerek yok


-Müşteri sayısını ve kazancı azaltabilir.

-Maddi imkani olanın erişimi olur, eşitsiz.

İnternet Kafeler -Yasal düzenleme ihtiyacı-Denetçi ihtiyacı


- Müşteri sayısını ve kazancı çoğaltır.

-Daha eşitlikçi, kaynakları sınırlı olan da İnternet kullanabilir.-Uzman eleman ihtiyacı-Yasal düzenleme ihtiyacı

Sivil Toplum- bireysel

-Yasal düzenlemeye gerek yok

-Büyük bir pazar

- Kafelere seçenek olur, müşteri sayısını ve kazancı azaltabilir.

-Daha esitlikci, STK uyeleri kullanabilir.-Uzman eleman ihtiyaci-Duzenleme ihtiyaci

Sivil Toplum- grup

- Yasal düzenleme ihtiyacı-Denetçi ihtiyacı

- Çok büyük bir pazar

- Kafelere seçenek olur, müşteri sayısını ve kazancı azaltabilir.

-Daha eşitlikçi, pekçok kişi bedava veya ucuza İnternet kullanabilir.-Uzman eleman ihtiyacı-Yasal düzenleme ihtiyacı

27


TABLO 4: İNTERNET BAĞLANTISINA SAHİP HALK KÜTÜPHANELERİ

SAYI İSİM/ YER BAĞLANTI ÖZELLİĞİ/ ADRESİ1 Polatlı İlçe Halk Kurumsal Bağlantı

(akyuz@polatli hk.gov.tr)2 Adnan Ötüken İl Halk dial up 3 Kütahya İl Halk dial up4 İstanbul Kartal İlçe Halk dial up5 Merzifon İlçe Halk Dial up

([email protected])6 Konya İl Halk dial up 7 Sivas İl Halk dial up8 Kastamonu İl Halk dial up9 Bursa İl Halk dial up 10 İçel İl Halk dial up11 Aydın İl Halk dial up12 Afyon İl Halk dial up 13 Van İl Halk dial up14 Niğde İl Halk dial up15 Yenimahalle ilçe Halk Dial Up

(yenimahalle [email protected])16 Çanakkale İl Halk dial up 17 Karadeniz Ereğli İlçe Halk dial up18 Bartın Ulus İlçe Halk dial up19 Isparta İl Halk Kütüphanesi Dial up20 Çorum İl Halk Kütüphanesi Dial Up

([email protected])21 Kadıköy Aziz Berker İlçe Halk.

Kütüphanesi Dial Up ([email protected])

22 Denizli Honaz İlçe Halk Kütüphanesi

Dial Up (honaz [email protected]

23 İzmir Foça İlçe Halk Kütüphanesi Dial Up ([email protected])

Kaynak: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürluğü. 27 Mart 2001 tarihinde [http://www.kutuphanelergm.gov.tr/] Adresinde Erişilmiştir.

28


EK 2

29

3. internet kafeler

Documents