336 soesterberg
TRANSCRIPT
HUIS TER HEIDE
BBABUREAUVOOR
BOUWHISTORIEEN
ARCHITECTUURGESCHIEDENISV.O.F.
CULTUURHISTORISCHE
INVENTARISATIE
MET
WAARDESTELLING
VLIEGBASISSOESTERBERG
Dolderseweg 34
VLIEGBASIS SOESTERBERG
DOLDERSEWEG 34
HUIS TER HEIDE
BUREAUVOOR
BOUWHISTORIEEN
ARCHITECTUURGESCHIEDENISV.O.F.
VLIEGBASIS SOESTERBERG
DOLDERSEWEG 34
HUIS TER HEIDE
CULTUURHISTORISCHE INVENTARISATIE
MET WAARDESTELLING
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
4
INHOUD
VOORWOORD 6
DOEL EN METHODE VAN HET ONDERZOEK 7
GESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT 10
DUITSE PERIODE 14
NEDERLANDSE WEDEROPBOUW 16
KOUDE OORLOG 19
CONCLUSIE 21
Uitgangspunten voor behoud 21
Eerste fase 21
Tweede fase 22
Derde fase 22
Vierde fase 22
Bijzondere monumenten 22
ONDERDELEN 23
A. Museumcluster en herdenkingsplaats 24
B. Camp New Amsterdam 26
C. CNA-corridor 28
D. Verkeerstoren en CNA-rand 30
E. Middle East 32
F. Shelters Noord 34
G. Noord 36
H. Aanpalend (Far East) 38
I. Overige gebouwen 40
LANDELIJKE CONTEXT 41
AANBEVELINGEN 43
LITERATUUR 45
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
5
WAARDERINGSMATRIX CULTUURHISTORISCHE ELEMENTEN 47
Gebouwen 1 – 626 48
Gebouwen CNA A8 - A418 64
Overige objecten en structuren 70
AFBEELDINGEN 77
CATALOGUS GEBOUWEN EN STRUCTUREN 93
Gebouwen 1 - 626 94
Gebouwen CNA A8 - A418 108
Overige objecten en structuren 117
COLOFON 129
KAARTEN (CD-ROM)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
6
VOORWOORD
De vliegbasis Soesterberg zal eind volgend jaar als operationele vliegbasis ophouden te bestaan. In dat kader is door het Ministerie van Defensie en de provincie Utrecht een ‘Intentieovereenkomst inzake de overdracht van de vliegbasis Soesterberg’ afgesloten. Voor de uitvoering daarvan is het Bestuurlijk Platform ‘Hart van de Heuvelrug’ in het leven geroepen. Dit platform heeft het Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurge-schiedenis (BBA) in Utrecht opdracht gegeven tot het maken van een cultuurhistori-sche inventarisatie met waardering van de bouwkundige objecten en structuren volgens de goedgekeurde offerte van 26 maart 2007.
Het doel van dit onderzoek is een concreet en gedetailleerd inzicht te verkrijgen in de aanwezigheid en de waardering van de bouwhistorisch waardevolle elementen op de vliegbasis. De archeologisch/historisch-geografische aspecten uit de periode van vóór de stichting van het vliegveld (1910) zijn buiten beschouwing gebleven. Deze aspecten worden behandeld in het rapport van bureau BAAC.
In dit rapport is de aandacht gericht op de nog aanwezige bouwkundige objecten en structuren in het circa 437 hectare grote gebied. De aanwezige objecten zijn zo volledig mogelijk getraceerd en beschreven en ook is speciale aandacht besteed aan de onder-linge samenhang tussen de objecten en hun historische gelaagdheid met de bedoeling om deze in hun cultuurhistorische context te plaatsen. Het betreft zowel de gebouwen uit de pioniersjaren, als ook van het Duitse, naoorlogse Nederlandse en Amerikaanse gebruik van deze vliegbasis ten tijde van de Koude Oorlog. Op het terrein bevinden zich geen rijksmonumenten.
De verslaglegging in dit rapport berust zowel op een analyse van de objecten zelf als op literatuuronderzoek en beperkt archiefonderzoek.1 Het onderzoek ter plaatse bestond uit visuele waarnemingen. Het veldwerk is op 27 april, 1 mei, 4 mei en 1 juni 2007 uitgevoerd door dr. ing. R. Stenvert en ir. A. Viersen. Beide zijn ook voor de samen-stelling van het rapport verantwoordelijk. Bij de totstandkoming gaat dank uit naar de heer B. van Wijnbergen van de Dienst Vastgoed Defensie Directie West, de heer mr. B. van Buchem van dezelfde directie, de heer Aoo B. Boom van kantoor Veiligheid van de Vliegbasis, drs. R.K.M. Blijdenstijn van de Provincie Utrecht en mevrouw drs. ing. C.M. de Haan en mr. drs. C. Schippers van Hart van de Heuvelrug. Speciale dank gaat ook uit naar de leden van de workshop cultuurhistorie vliegbasis Soesterberg, mr. R.H. Vossenbeld, drs. K. Volkers en drs. P. Nijhof.
Ronald StenvertAndré ViersenUtrecht, juni 2007
1 Helaas was het binnen de tijdsplanning niet mogelijk om toegang tot de bouwdossiers (23 stuks) van de gemeente Zeist te krijgen vanwege de gecompliceerde procedure. Essentiële informatie is elders verzameld.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
7
DOEL EN METHODE VAN HET ONDERZOEK
Op 1 januari 2009 zal de vliegbasis Soesterberg zijn functie als zodanig verliezen. Een deel in de zuidwesthoek, bekend als Camp New Amsterdam (CNA) blijft militair ter-rein. Het gebied rond de vliegtuighangars wordt door de stichting Nationaal Militair Museum (NMM) herontwikkeld tot Defensiemuseum (hierna Museumcluster te noe-men). Het grootste gedeelte van het terrein zal aan de provincie Utrecht (Hart van de Heuvelrug; HvdH) overgedragen worden.
Om bij deze functionele wijzigingen op een verantwoorde wijze met de cultuurhis-torische waarden om te gaan, heeft de projectgroep Hart van de Heuvelrug aan BBA, Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis in Utrecht, de opdracht gege-ven tot het doen van een cultuurhistorische inventarisatie en waardering van de bouw-kundige objecten en structuren op de voormalige vliegbasis Soesterberg. Het doel van dit onderzoek is om tot een overzicht van de cultuurhistorische waarden te komen in de periode dat dit gebied als vliegveld dienst deed (1910-2007). Als bovengrens voor de cultuurhistorische waarden wordt het jaar 1994 aangehouden; het jaar waarin de Amerikanen de basis verlieten en het einde van de Koude Oorlog - vijf jaar na de val van de muur in 1989 - ook voor Soesterberg definitief zijn beslag kreeg.
In het rapport wordt ingegaan op de vraag welke elementen vanuit cultuurhistorisch perspectief minimaal bewaard moeten blijven om een beeld van de ontwikkeling van de basis weer te geven en welke elementen van belang zijn om dit beeld te versterken.
Na een korte geschiedenis in vogelvlucht wordt daartoe allereerst een onderscheid gemaakt in de vier belangrijkste ontwikkelingsfasen van de vliegbasis. Deze zijn per periode met de daarbij behorende representatieve elementen in kaart gebracht. De hierbij naar voren gekomen representatieve elementen zijn vervolgens voor het gehele terrein geïnventariseerd en gewaardeerd in de context van de ontwikkeling van het vliegveld.
Het resultaat is een waardering van objecten en ensembles met het accent op de vastgestelde vier dominante perioden. Deze waardering vormt één van de bouwstenen voor het vaststellen van de visie voor de toekomst van het vliegveld. Het resultaat daarvan is weergegeven in de waarderingstabel aan het einde van het rapport. De bij-behorende afbeeldingen worden (voor zover het om veiligheidsredenen mogelijk was deze te maken) gepresenteerd in een catalogus van gebouwen met bijschriften waarin de belangrijkste gegevens zijn opgenomen.
Ook is per deelgebied een overzicht gegeven van de aldaar gelegen cultuurhistorische waarden met een bijbehorende waardering en een voorzet voor een visie op de toekom-stige ontwikkelingen.
In de uiteindelijke, door andere partijen te ontwikkelen, totaalvisie op het behoud en hergebruik van de cultuurhistorisch waardevolle objecten en structuren zal echter rekening gehouden moeten worden met het feit dat ten gevolge van de intentieover-eenkomst het gehele terrein in handen komt van drie verschillende partijen (CNA, NMM, HvdH). Cultuurhistorische samenhangen en mogelijk divergerende ruimtelijke
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
8
ontwikkelingsscenario’s in de te onderscheiden gebieden dienen derhalve in een vroeg staduim onderkend te worden en waar mogelijk door betreffende partijen in gezamen-lijk overleg beschouwd en afgestemd te worden.
Voor het onderzoek wordt de begrenzing aangehouden zoals vastgesteld bij de inten-tieovereenkomst (afb. 5). Het meest oostelijke deel van het vliegveld is daar slechts ten dele bij betrokken. Het voormalige Luftpark met daarop latere dispersals in het gebied dat de Stompert heet, is inmiddels aan de landmacht overgedragen. Slechts twee dispersals met daartussen de spottershill vallen binnen de begrenzing van de intentie-overeenkomst. Ook de voormalige Pluimveestichting op de hoek van de Van Weerden Poelmanweg en de Amersfoortsestraat valt binnen deze begrenzing. Dit gebied is ech-ter leeg opgeleverd en kent geen gebouwresten, maar slechts landingslichten voor de start- en landingsbaan (afb. 10). Dit gebied ten oosten van de Van Weerden Poelman-weg komt slechts summier in dit rapport aan de orde.
In diepgang wordt een nader onderscheid gemaakt tussen het hele vliegveldterrein en de over te dragen delen. Dat houdt in dat de zoekruimte voor het te stichten Defen-siemuseum (NMM; Museumcluster) en het Camp New Amsterdam (CNA) een andere aandacht krijgt dan het resterende gebied (inclusief de CNA-corridor van ruim 130 meter breedte).
Aangezien de vliegbasis nog functioneert was het betreden en bezoeken van het terrein aan strikte veiligheidseisen onderhevig. Het veldwerk is onder begeleiding uitgevoerd en daardoor was het niet mogelijk om op eigen gelegenheid het terrein in detail te onderzoeken. Het begeleide veldwerk geschiedde op deskundige en plezierige wijze per dienstauto van onze begeleider en ‘gids’ B. van Wijnbergen, oud-medewerker van de BABOV, nu werkzaam Dienst Vastgoed Defensie Regio West. Van zijn kennis van de gebouwen en terrein is dankbaar gebruik gemaakt. Apart omheinde gebieden zoals het munitieterrein konden niet worden bezocht.
Op deze wijze werd het overgrote deel van het terrein bestreken en is het belang-rijkste gezien. Desalniettemin kon het veldwerk niet uitputtend zijn. Daardoor is het mogelijk dat enkele (kleine) objecten in het kader van dit onderzoek onopgemerkt zijn gebleven. Bij het vervolgtraject dient hiermee rekening te worden gehouden.
Vanwege de genoemde restricties zijn niet alle relatief recent opgetrokken kleine objecten, zoals personeelsschuilplaatsen en betonnen wachtpostjes, langs het hek en de binnenhekken, afzonderlijk in detail en per object in de beschouwing meegenomen.
Bepaalde gebouwen hadden vanouds bijzondere functies of hebben recent bijzondere (en geheime) functie gekregen, waardoor ze niet gefotografeerd mochten worden. De foto´s zijn ook zo genomen dat er geen materieel of personeel zichtbaar is.
Voor het archiefmateriaal en tekeningen golden eveneens veiligheidsrestricties waar naar eer en geweten mee om is gegaan. Om genoemde redenen is niet van alle gebou-wen bekend wat precies de functies zijn en/of zijn geweest en ontbreken de bijbe-horende afbeeldingen. Eveneens om redenen van veiligheid werd het niet opportuun gevonden om de onderzoekers een gedetailleerde plattegrond van het vliegveldterrein, inclusief legenda, ter beschikking te stellen. Daardoor kon slechts met minder dan
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
9
perfect basismateriaal gewerkt te worden. Dit probleem is opgelost door de cultuurhis-torisch belangrijke objecten en structuren in te tekenen op de Grootschalige Basiskaart zoals aangeleverd door de Provincie Utrecht.2 Dit bestand is op CD meegeleverd (in enkele bestandsformaten). Op deze tekening zijn ook de waarderingen van de objecten aangegeven in de volgende kleuren:
- *** absoluut te behouden (hemels)blauw- ** wenselijk om te behouden (herfst)groen- * van enige aanvullende waarde geel- ? geen waardering (rood)bruin- - nog te waarderen gebleekt groen (grijs)- o niet relevant roze- x gesloopt rood
2 Dit GBKN/DKK bestand van de vliegbasis Soesterberg (een vectorbestand op formaat dwg) komt overeen met vijf bij drie kilometer tussen de coördinaten 145.000 – 150.000 en 459.000 - 462.000. Dit bestand is via het programma met Coral-Draw X3, onder gebruikmaking van gedigitaliseerde tekeningen (bitmaps) aangevuld.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
10
GESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT
Vliegveld Soesterberg ligt in het centrale deel van de Utrechtse Heuvelrug op de over-gang van een stuwwal naar lager gelegen zandgronden. De veertig meter hoge Soester-berg, gelegen ten zuiden van de spoorlijn Utrecht-Amersfoort, gaat aan de zuidwest-zijde langzaam over van een bosgebied naar wat tot het begin van de twintigste eeuw nog een uitgestrekt heideveld was (afb. 1).
Dit heideveld werd in 1910 gehuurd om als vliegheide te dienen door de in 1902 door J.F. Verwey en B.E. Lugard gestichte N.V. Verwey en Lugard’s Automobiel-Maat-schappij uit Den Haag, die in dat jaar zijn activiteiten uitbreidde met een luchtvaartaf-deling: de Nederlandse Maatschappij voor Luchtvaart. Tegen de bosrand verrees een vliegkamp ingericht voor vliegdemonstraties met in het midden een ‘paddock’ voor de vliegtuigen, geflankeerd door toeschouwerplaatsen voor verschillende rangen.
Ten behoeve van de toeschouwers werd door de ‘Maatschappij voor Luchtvaart’ een 3,5 km lange tramlijn aangelegd die liep vanaf het station Den Dolder naar het vlieg-kamp. Deze lijn werd op 13 mei 1911 geopend, had geen geregelde dienst, en werd al in najaar 1911 opgeheven.3 Sporen van het tracé zijn niet bewaard gebleven. Na de eerste succesvolle demonstraties nam de belangstelling voor het aangeboden luchtvaartspek-takel dermate snel af dat de maatschappij in 1912 failliet ging.
Het failliete, eenvoudige vliegkamp, dat bestond uit een grote constructiehal en vier houten vliegtuigloodsen, werd in 1913 door de Staat gekocht ten behoeve van de op 1 juli in dat jaar gestichte ‘Luchtvaartafdeeling’ (LVA) van het Nederlandse leger. De landmachtkapitein der Genie, Hendrik Walaardt Sacré (1873-1949), werd de eerste commandant.
In 1914 begon men met de bouw van een permanent kampement dat in 1918 een aansluiting op de spoorlijn Utrecht-Amersfoort kreeg (en waarvan het tracé in het ter-rein nog vaag zichtbaar is). Het kamp zelf werd ten gevolge van de Eerste Wereldoor-log pas rond 1922 voltooid. In 1914 beschikte de LVA over slechts acht vliegtuigen, maar - onder meer door annexatie van vliegtuigen van strijdende partijen - waren er dat in 1918 al 126.
Kenmerkend in de eerste periode van het vliegveld was de grote openheid van vlieg-activiteiten. Ten behoeve van de toeschouwers verrees in 1913 aan de rand van de vliegheide het Theehuis Soesterdal (gesloopt 1940). Bij de viering van het tienjarig bestaan van de LVA in 1923 werd voor het hoofdgebouw een ‘Monument voor de gevallen kameraden’ geplaatst. Deze gedenknaald is later verplaatst, maar symboliseert het ‘hart’ van de Nederlandse militaire luchtvaart.
Tegen 1940 telde het vliegveld 26 hangars waarvan de meeste in hout waren uitge-voerd. Van de twee hangars uit 1928 resteert er nu nog één (gebouw 8; vroeger gebouw 2) en is daarmee in Nederland de oudste bewaard gebleven hangar. Uit de eerste peri-
3 Sluiter, J.W. e.a., Overzicht van de Nederlandse spoor- en tramwegbedrijven, Utrecht 2002 (derde druk), p. 73, p. 145.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
11
ode bleven verder bewaard het deels houten ‘verbandgebouwtje’ uit 1910 (oorspron-kelijk kantoorgebouw en showroom van Verwey & Lugard; gebouw 45), een badhuis uit 1920 (gebouw 10) en mogelijk nog delen van het Theehuis Soesterdal in de Mess (gebouw 67) (afb. 7).
Op 11 april 1939 werd de LVA gemobiliseerd. Uit veiligheid werden de LVA-vlieg-afdelingen verspreid over meerdere vliegvelden. Uiteindelijk verlieten alle vliegeenhe-den Soesterberg om zoveel mogelijk op velden binnen de Vesting Holland te worden ondergebracht.
Na de capitulatie op 14 mei 1940 was Soesterberg het enige belangrijke Nederlandse vliegveld dat nagenoeg intact in Duitse handen viel. De stevige zandbodem maakte het vliegveld gunstig om bommenwerpers te huisvesten en daarom diende het als uit-valsbasis richting Engeland. In korte tijd werd de tot zandvlakte verworden vliegheide omgebouwd tot een moderne militaire vliegbasis waar tussen de drie en vijfduizend Duitsers werden gelegerd. De Fliegerhorst Soesterberg kreeg drie verharde start- en landingsbanen (in A-vorm), een Rollfeld in de vorm van een enorme rolbaanlus met daarin liggende vliegtuigopstelplaatsen, de Luftparken 1, 2 en 3. Ook werd een schijn-vliegveld op de Leusderheide aangelegd. Dit alles ten behoeve van de stationering van met name bommenwerpers (Heinkel 111, Dornier 217, Junkers 88). Ook eenmotorige dagjagers als de Messerschmitt 109 maakten gebruik van het vliegveld.
In de loop van 1942 werd het op de vliegbasis rustiger, maar tot september 1944 bleef de Luftwaffe aanwezig. Door geallieerde bombardementen van 8 maart, 15 augustus en 3 september 1944 werd de basis zwaar gehavend en vrijwel onbruikbaar (afb. 8). Op 9 april 1945 bliezen Duitse Sprengkommando’s veel op van wat nog overeind stond.
In de bossen rondom de Fliegerhorst verrezen drie Waldlager voor het onderbrengen van de manschappen. Waldlager I lag ten oosten van het vliegveld op het Soester Hoogt bij De Paltz, Waldlager II lag ten westen in Huis ter Heide en Waldlager III aan de noordzijde van de spoorlijn Utrecht-Amersfoort. Waldlager I werd na de oorlog geheel opgeruimd. Waldlager II werd hernoemd naar Hendrik Walaardt Sacré (1873-1949) de eerste commandant van de LVA. Het Waldlager III kreeg de naam Jessurunkamp.4
In mei 1945 werd Soesterberg door de Canadezen bevrijd, maar het vliegveld lag vrijwel geheel in puin. Van sloophout werd een provisorische hangar gebouwd. Ten behoeve van de nieuw op te bouwen Nederlandse luchtmacht werd in 1947 een Chef Luchtmachtstaf aangesteld. De door hem benoemde Militaire Commissie Luchtvaart-terreinen wees in 1948 de toekomstige militaire velden aan en stelde de grenzen vast. Soesterberg was één van de aangewezen vliegvelden en in 1951 was de basis weer operationeel.
In 1951 verscheen een landelijk luchtmacht-opbouwplan met daarin een voorstel tot oprichting van negen dagjagersquadrons, zes nachtjagersquadrons, zes tactische
4 Ook de feitelijk onjuiste naam Jesserun Kamp wordt wel gebezigd. De naamgever is Reinier Emil Jessurun (1904-1949), piloot in het KNIL die, ontsnapt aan de Japanners, samen met de geallieerden met een afdeling bommenwerpers van het KNIL tegen de Japanners streed en op 14 mei 1949 in een vliegtuigongeval om het leven kwam. Over de beide resterende Waldlager en het NS Kraftfahrkorps (Kamp Soesterberg) verschijnen afzonderlijke rapporten.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
12
squadrons, een transportsquadron, twee verkenningsquadrons en vier squadrons lichte vliegtuigen.5 Erkenning van de Koninklijke Luchtmacht (KLu) als zelfstandig krijgs-machtonderdeel volgde op 11 maart 1953.
De wederopbouw van de vliegbasis Soesterberg kreeg vorm door het plaatsen van zeven grote hangars van het type T2 op een strip tussen de overgebleven oude gebou-wen en de noordwest-zuidoost gerichte landingsbaan (hiervan resteren nog zes han-gars). De toegang tot de inmiddels met hekken afgesloten en bewaakte vliegbasis lag aan de noordoostzijde (Verlengde Paltzerweg).
Op de Vliegbasis Soesterberg werd het 322 squadron met Spitfires en Gloster Mete-ors straaljagers gestationeerd. De Spitfires hadden tijdens de oorlog dienst gedaan in Groot-Brittannië en werden door Nederland gekocht. De twee Squadrons Gloster Meteors werden in 1958 vervangen door Hawker Hunters, die tot 1967 op Soesterberg gestationeerd waren. Toen ook deze verdwenen kwam er een eind aan de aanwezigheid van Nederlandse jachtvliegtuigen op Soesterberg. In 1968 werden door de Koninklijke Luchtmacht Alouette helikopters aangeschaft, die op Soesterberg werden gestationeerd en onderhouden. Eén van deze helikopters staat als gedenkteken op een pijler in een vijver voor gebouw 10.
Ten behoeve van de legering van de Amerikaanse luchtmacht (USAF) werd het aan de zuidwestzijde van de landingsbanen gelegen Duitse Luftpark als uitgangspunt genomen voor een uitbreiding. Aan de westzijde richting Dolderseweg werd het terrein vergroot en daar verrees in 1954 een aantal gebouwen rondom een centrale appelplaats. Dit Amerikaanse deel werd de basis voor het Amerikaans 32e Fighter Interceptor Squadron (FIS, de ‘Wolfhounds’). De basis ging Camp New Amsterdam (CNA) heten, genoemd naar de vroegere naam van New York. Het squadron werd onder Nederlands comman-do gesteld en was daarmee het enige Amerikaanse onderdeel in Europa dat niet direct onder Amerikaans bevel stond. Het CNA kreeg een eigen toegang aan de zijde van de Dolderseweg (nu hoofdingang). In 1960 werd het 32e FIS dat vloog met F100 Super Sabres uitgebreid met de F102 Delta Dagger waarvan er twee constant paraat moesten staan. Ten behoeve daarvan werd de Zulu-hal gebouwd (gebouw A36). In 1969 verving men Delta Daggers door de modernere F4 Phantom II. De naam van het squadron werd veranderd in 32e Tactical Fighter Squadron (TFS), dat was gericht op gronddoelen. In 1978 werden de Phantoms vervangen door de (iets bredere) F15 Eagles. De val van de muur in 1989 maakte een definitief einde aan de Koude Oorlog en maakte daarmee de Amerikaanse eenheid in Soesterberg overbodig. In 1994 verlieten de laatste Amerika-nen de basis.
Sinds 1994 hebben andere onderdelen Defensie een onderkomen op CNA gevonden. Het noordelijke deel van het vliegveld is momenteel de basis van het 934-squadron van de Tactische Helikopter Groep (THGKLu) die hier hun Cougar en Chinook trans-porthelikopters hebben ondergebracht. Het op 3 juli 1968 op de vliegbasis geopende Militaire Luchtvaart Museum werd in 1980 verplaatst naar de gebouwen van de voor-
5 Een squadron omvat in het algemeen 12 tot 24 vliegtuigen.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
13
malige Motortransportgroep van de Koninklijke Luchtmacht op het Kamp van Zeist. De bedoeling is evenwel om aan de Soesterkant tot een nieuw Defensiemuseum voor de gehele krijgsmacht te komen waarin ook het Militaire Luchtvaart Museum zal wor-den geïntegreerd. Dit op te richten Defensiemuseum6 dat 200.000 bezoekers per jaar verwacht, zal naar het zich laat aanzien in 2011 zijn deuren openen.
Tussen rijk en provincie is op 9 november 2006 een intentieovereenkomst inzake de overdracht van de vliegbasis Soesterberg getekend waarin staat dat ‘op 1 januari 2008 of op een datum zo spoedig mogelijk daarna’ (1 januari 2009) belangrijke delen van de vliegbasis door Defensie zullen worden afgestoten. Het Zeister deel (kamp CNA) zal voor verschillende functies bij Defensie in gebruik blijven.
6 Kamerbrief Besluit herinrichting museaal bestel van 10 juni 2006. De zes defensiemusea zullen worden onder-gebracht in één stichting: Nationaal Militair Museum (NMM). Deze stichting presenteert de Defensiecollectie in: het op te richten Defensiemuseum op de vliegbasis Soesterberg; het Marinemuseum in Den Helder, het Museum Bronbeek, het Mariniersmuseum in Rotterdam en het Marechausseemuseum in Buren.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
14
DUITSE PERIODE
Hoewel de oorsprong van het vliegveld in 1910 is gelegen en er enkele gebouwen uit die tijd resteren, gaat de huidige structuur van het vliegveld in belangrijke mate terug op ingrijpende aanpassingen door de Duitsers.
Op 15 mei 1940 troffen de Duitsers een zandvlakte aan (‘Das ist kein Flugplatz, das ist ein Sahara’) met gebouwen aan de noordelijke rand. Voor de Duitsers was al vóór de invasie duidelijk dat Soesterberg na de capitulatie als vliegbasis een belangrijke rol zou gaan spelen bij de gevechtsvluchten richting Engeland. Alle Nederlandse vliegvel-den ressorteerden onder het in juni 1940 geformeerde Flughafen-bereichs-Kommando 2/III te Amsterdam-Schiphol. Schiphol was de Leithorst voor de meeste vliegvelden in Nederland. Fliegerhorst Soesterberg kreeg daarbij de naam Feldluftpark 5/III (Holland), Gruppe A. De bouw van vliegvelden ressorteerde onder het Luftgaukommando VI gevestigd te Münster (het Luftgaukommando Holland was vanuit Münster gevormd).
In de periode 1932-1940 werden in het Dritte Reich rond de tweehonderd Flieger-horsten aangelegd. Fliegerhorsten werden doorgaans gebouwd ten behoeve van één Fliegerdivision die minimaal bestond uit twee Kampfgeschwader (eskaders) die elk 120 vliegtuigen telde. Op hun beurt bestonden de Geschwader uit telkens vier Gruppen van dertig toestellen die op hun beurt weer nader waren onderverdeeld in drie Staffeln (escadrilles).
Ten behoeve van de Bauleitung van Fliegerhorst Soesterberg met een bezetting van circa dertig architecten en ingenieurs werden in eerste instantie kantoren ingericht in de villa’s Hertenlaan 3 te Den Dolder en Potterlaan 3 te Huis ter Heide, maar in april 1941 verhuisde de Bauleitung naar het veel grotere uit 1905 stammende Huis Ter Wege.7
Aangezien alle tekeningen en andere papieren in 1945 vernietigd zijn, is weinig bekend over de ontwerpers en uitvoerders van de aanleg van het vliegveld en de op enige afstand gelegen drie bijbehorende Waldlager met onderkomens voor de manschappen. Veel ontwerpen van de bunkers en ook van gebouwen in de Waldlager waren echter in feite standaard. Wel wordt melding gemaakt van de Berlijnse architect Hans Schiffers en Tiefbauarchitekt Paul Grünewald, maar die werden beide in 1941 tijdelijk aan de lokale Bauleitung toegevoegd ten behoeve van de bouw van het Wehrmachtsheim (later Officierscasino).8
De start- en landingsbanen werden in A-vorm aangelegd om onafhankelijk van de windrichting te kunnen vliegen. In Soesterberg betreft het een liggende A met de punt naar het oosten. Daartoe werden de bestaande start- en landingsbanen verlengd en voorzien van verharding. Dicht bij de landingsbanen kwamen Werften (onderhouds-werkplaatsen) en hangars. In de bossen aan de noordzijde van de hangars legde men een munitiedepot aan met aan de zuidrand daarvan een handwapenschietbaan. Aan de noordkant van dit deel kwam een opslagterrein voor bommen. Ook op het huidige ter-
7 Amersfoortscheweg 17 te Bosch en Duin. Zie: Blijdenstein, Roland, Zeist, Groei en bouw: Den Dolder en Bosch en Duin, Zeist 1984, p. 72-78.8 Gelegen aan de Kampweg te Soesterberg en inmiddels als rijksmonument beschermd.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
15
rein van Den Engh werden kleine munitiebunkers gebouwd (inmiddels alle gesloopt).9
Aanvullend kwamen er rolbanen en opstelplaatsen voor vliegtuigen (Luftparken) die zoveel mogelijk verscholen in de bossen werden aangelegd. Deze waren voorzien van Splitterboxen in de vorm van een parkeerplaats (Aufstelplatz) omringd door aarden wallen of betonnen muren waar overheen een camouflagenet gespannen kon worden.
Begin juni 1940 begon de firma ‘De Geruisloze Weg’ uit Heemstede met de aan-leg van een startbaan. ‘Deze aanleg wordt op een snelle, effectieve manier gedaan, de grond werd iets afgegraven, daarna werd dat cunet [uitgegraven sleuf, RS] met een laag zand opgevuld, daarover werd grind uitgewalst. Vervolgens werden zakken cement over het geheel leeg gestrooid en daarna met zand en water vermengd. Na nog een keer walsen en de zaak was klaar. Na enige dagen drogen werd er een laag bitumen over aangebracht, het verhaal gaat dat ter camouflage, door deze bitumen gemalen hei werd gemengd en tenslotte werd de baan met groene verf afgewerkt! Een van de drie startbanen, de baan 13-31 [de baan langs de hangars, RS] wordt gemaakt van straatstenen evenals een aantal rolbanen’. Begin juli is tenminste één startbaan klaar. De vroegere vlieghei, die door de jaren heen was veranderd in een stuivende zandvlakte, werd voor het grootste deel bedekt met graszoden, die overal in de omge-ving zijn gevorderd. Om de groei van het gras te bevorderen zijn treinwagens vol mest aangevoerd, zelfs uit Friesland.10. De mest werd aangevoerd omdat het gebied binnen het Rollfeld geschikt gemaakt moest worden voor eigen voedselvoorziening, maar ook om camouflageredenen.
Vermoedelijk werden de startbanen die voor een groot deel uit een gestabiliseerd zandbed bestonden in het jaar daarop van zes centimeter beton voorzien. Het is echter ook mogelijk dat het overgrote deel van de betonverharding pas uit 1953 dateert.
Vooral aan de zuidzijde werden ten behoeve van de aanleg ook vele woningen gesloopt die te dicht bij de baan en met name de zuidelijke rolbaan gelegen waren.
Van de Duitse bebouwing resteert een flink aantal langs de rolvelden aangelegde drinkwater- en bluswaterkelders van een opvallend groot type . De gebouwen 137 en 139 zijn drinkwaterkelders en de gebouwen 141 tot en met 151 zijn bluswaterkelders. De bluswaterkelder (gebouw 148) is bijvoorbeeld door het later buiten gebruik stellen van de aanpalende rolbanen midden in het bos komen te liggen. Ook van oorsprong Duits is een tweetal bunkers en een door de Duitsers aangelegd tunneldeel. Dit laatste is, door sloop van de aangrenzende gebouwen kort na de oorlog als solitair element in het bos gelegen, recentelijk ongevormd tot vleermuisonderkomen. Aan de oostkant van de liggende A van de startbanen bevinden zich nog twee Duitse bunkers. Gebouw 44 is de vluchtleidingsbunker (waar in 1948 een kantine op is gebouwd). Bijzonder aan deze volgens een standaardontwerp ontworpen bunker is, dat deze toegankelijk is door middel van gemetselde toegangen. Daarachter bevindt zich gebouw 43, dat gebouwd is als telefoonbunker.
9 Viersen, A., Munitiebunkers, Duitse Luftwaffe, ’s-Gravenhage 2001.10 Herinnering aan de Dienstkring Soesterberg 1946-2001, p. 36-37.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
16
NEDERLANDSE WEDEROPBOUW
Bij Defensie was de Genie voor de bouwzaken verantwoordelijk. Dit legeronderdeel onderging begin 1946 een reorganisatie tot een Inspectie der Genie en een Dienst der Genie. Laatstgenoemde onderdeel werd belast met de beheer- en onderhoudstaken. In 1952 werd hiervan de bouwdienst afgesplitst als Directie Gebouwen, Werken en Ter-reinen (DGW&T). Voor vliegvelden was echter op 1 januari 1946 een apart bureau opgericht: het Bureau Aanleg, Beheer en Onderhoud van Vliegvelden (BABOV). Dit bureau was onderverdeeld in een aantal dienstkringen, waaronder te Valkenburg, Ypen-burg, De Kooy en Soesterberg.11
De dienstkring Soesterberg van de BABOV bestond in eerste instantie uit de hoofd-opzichter Gallé (gedetacheerd door Ingenieursbureau Dwars, Hederik en Verheij), de bouwkundig opzichters Sangster, Zellenrath en Jansen en de medewerkers Torbijn en De Wit.12 In 1945 werd hangar nummer 18 (nu gebouw 8) door het militair gezag ingericht als kantoor annex werkplaats en magazijn. De BABOV vond zijn onder-komen in gebouw 2 van Kamp Walaardt Sacré en vanaf 1954 in de Merelhof (hoek Banningstraat/Oude Tempellaan). Ten behoeve van de uitvoering van de bouwwerken zelf verrees nabij de ingang Soesterzijde rond 1954 het gebouw 32 met bijbehorende opslagloodsen (afb. 11).
Over de ontwerpers van de naoorlogse gebouwen zelf valt weinig te zeggen, omdat de tekeningen, anders dan in de burgerwereld, niet ondertekend zijn door een architect. Dit met uitzondering van zes dienstgebouwen uit 1951 naar ontwerp van architect E.F. Groosman (1917-1999).13 Diverse andere tekeningen zijn ondertekend door Luitenant-Kolonels van de Genie: in 1947 door Lt. kol. G.C. Kools en van 1957-1967 door Lt. kol. F.M. Elkerbout. In 1951 is architect De Boer14 hoofd tekenkamer en in verband met de bouw van Camp New Amsterdam is in 1954 sprake van de Kolonel der genie C.J.J. Stoorvogel. Na 1969 is Majoor ing. A. Busker lange tijd hoofd van de dienstkring geweest.15 Een duidelijk overzicht van wie voor de vormgeving van de naoorlogse gebou-wen verantwoordelijk is ontbreekt en zou onderwerp voor nadere studie kunnen zijn.
In 1945 kwam de particuliere luchtvloot van ZKH Prins Bernhard met vijf man tech-nisch personeel naar Soesterberg. In 1947 waren de opruimingswerkzaamheden op en aan het vliegveld voltooid. Ook de vele bomkraters op het vliegveld werden voor een belangrijk deel gevuld. De resterende bomkraters zijn sindsdien eveneens gevuld, waardoor er op het terrein alleen in het bosgebied aan de noordzijde nog enkele bom-kraters zichtbaar zijn gebleven ten noordoosten van gebouw 267 (afb. 12).16
In 1948 werden de grenzen van het gebied vastgesteld. Vooral aan de zuidzijde
11 De BABOV is in 2001 opgegaan in de DGW&T (nu Dienst Vastgoed Defensie).12 Op Dienstkringniveau ontbreek enig archief. Het personeelsbestand fluctueerde in de loop der tijd nogal.13 Ontwerper van onder meer de Parkflat aan de Westzeedijk te Rotterdam (1955-’58).14 Waarschijnlijk gaat het hier om J.G. de Boer B.N.A., Paltzerweg 231, Den Dolder.15 Het boek Herinnering aan de Dienstkring Soesterberg 1946-2001 geeft hier geen nader inzicht in.16 In de praktijk bleek het onmogelijk om de bomkraters uitputtend te documenteren.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
17
leidde dit tot aanpassingen, waarbij de Batenburglaan (nu Batenburgweg) werd omgelegd (afb. 2).
Belangrijk was vooral de plaatsing van zeven T2-hangars in 1947. Deze uit Engeland afkomstige semi-permanente staalconstructies werden als bouwpakketten vanuit de haven van Rotterdam aangevoerd en ter plaatse opgesteld. Ook op andere vliegvelden (Teuge, Deelen, Leeuwarden, Twente, Volkel, Gilze-Rijen en mogelijk Woensdrecht) zijn in die tijd T2-hangars geplaatst.17 In Engeland waren diverse typen hangars in gebruik, waaronder met gebogen daken (type J) en met sterkere helling (type B). Hier staat de letter T voor transportable en het nummer 2 voor een spanwijdte van 115 voet (met een lengte van 240 voet) en een dakhelling van 20 graden (afb. 6).18 De zeven han-gars van 35 maal 73 meter werden in een rij van vijf aan de noordzijde van de startbaan geplaatst. Achter de twee meest oostelijke plaatste men een tweede hangar. De hangars kregen de gebouwnummers 1 t/m 7 (hangar 4 is in 1998 gesloopt).
Ten behoeve van de dichtbij-verdediging van de vliegbasis werd een aantal tanks ingegraven.19 Twee daarvan lagen oostelijk van gebouw 8 en vier aan de noordzijde bij het huidige gebouw 120. De enige nog overgebleven ingegraven tank bevindt zich nabij het einde van de buiten gebruik gestelde noordzuidbaan (afb. 13).
Het eerste naoorlogse gebouw dat in baksteen werd opgetrokken en een duidelijke architectonische uitstraling heeft, was het zogeheten Gebouw Radio-Radar (gebouw 13) (afb. 14), dat gebouwd was ten behoeve van het in eigen beheer onderhouden van radio- en radarapparatuur. Het is daarmee het eerste Nederlandse gebouw dat specifiek ten behoeve van radar werd gebouwd. Al kort na oplevering van dit gebouw verhuisde deze functie echter naar Deelen.20 Nadien is het gebouw in gebruik geweest voor het Commando Luchtmachtopleidingen en momenteel dient het onder meer als onderko-men van de commandant van de basis.
Een goed overzicht van de eerste naoorlogse periode geeft de tekening van het ‘Vlieg-veld Soesterberg’ van 31 augustus 1950 (afb. 3). Zichtbaar zijn de drie verharde start- en landingsbanen (in A-vorm), waarvan de noordzuidbaan buiten gebruik is gesteld, de taxibanen met daarin liggende vliegtuigopstelplaatsen (V-vorm) en de drie Luftparken (met doosvormige Aufstelplätze). Het is niet geheel duidelijk of er ook een verlenging van de banen staat aangegeven, zowel aan de noordwestzijde, maar vooral aan de oost-zijde. De Veldmaarschalk Montgomeryweg, als verbinding van het dorp Soesterberg naar De Paltz, is in deze tekening onderbroken door een rood gekleurde startbaan.
Genoemde tekening staat aan het begin van de forse bouwcampagne die tussen 1950 en 1955 plaatsgreep. Gepland is dan al de pas in 1952 gebouwde verkeerstoren ten zuiden van de oostwestbaan. In 1952 is er ook sprake van de aanleg van drie open brandputten (waarvan er één ten noorden van gebouw 89 resteert).
Tussen 1947 en 1952 geschiedde de verkeersleiding elders. Ten behoeve van de opslag bouwde de firma Bredero in 1951 een aantal semi-permanente magazijngebouwen. Van
17 Ook op het terrein van Aviodome te Lelystad staat een T2-hangar afkomstig van het vliegveld Zestienhoven. Een volledige inventarisatie van alle vroeg naoorlogse Nederlandse hangars is nog niet beschikbaar.18 Het type T1 heeft dezelfde lengte, maar een spanwijdte van 95 voet en de T3 van 66 voet.19 In feite betreft het een pantserkoepel van een Crusadertank die op een Staghound T17E1 panserwagen was gemonteerd en daarna is ingegraven. 20 En later naar Rhenen (als Depot Electronisch Luchtmachtmaterieel DELM).
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
18
de vier gebouwde Brederoloodsen resteert er nog één (gebouw 24) (afb. 15). Uit 1951 dateert ook het plan voor de bouw van zes dienstgebouwen (type A, B, C, D, E, F) naar ontwerp van genoemde architect Groosman. Van deze zes gebouwen (gebouw 55 t/m 60) resteren nog de gebouwen 57 (schilderswerkplaats), 58 (metaalbewerkerplaats) en 60 (vroeger kledingmagazijn). Naast gebouwen voor de ondersteunende functies, waar-onder ook de al genoemde BABOV-bouwloods (gebouw 32) viel, werd ook gewerkt aan nieuwe voorzieningen ten behoeve van de gestationeerde straaljagers.
In 1953 is sprake van een bestek voor rol- en startbanen. Hoewel het bestek zelf ontbreekt, kan er van worden uitgegaan dat het gaat om de aanpassing van de beide in 1950 in gebruik genomen banen: de oostwestbaan en de ‘diagonale’ baan (van noord-west naar zuidoost). Belangrijk is ook dat hoogstwaarschijnlijk in die periode de acht-hoekige dispersals zijn aangelegd. Van deze dispersals liggen er veertien op ‘Far East’, die - op de dispersals ter weerszijden van spottershill na - aan de landmacht zijn over-gedragen. Daarnaast werden er twaalf aangelegd op Middle East (waarvan er één door de aanleg van een wal zijn oude vorm heeft verloren). Ook aan de noord- en noord-westelijke zijde werden enkele dispersals aangelegd; vijf ten noorden van gebouw 13 en drie aan de noordwestrand. In hun huidige vorm resteren er nog twee ten noorden van gebouw 13.
Ten behoeve van de vliegdienst werd aan de oostzijde van de Duitse verkeerslei-dingbunker in 1954 een gebouw neergezet met een apart deel, waarin de briefingroom voor de vliegeniers was gelegen. Aan de zuidzijde van de baan verrezen in 1952 de verkeerstoren en op korte afstand daarvan de brandweerkazerne. De reden waarom de briefingroom aan de noordzijde en de verkeerstoren aan de zuidzijde van de baan werd geplaatst, is onduidelijk.
De vroeg naoorlogse bouwfase werd gecompleteerd met de bouw in 1951 van een Mess-gebouw (gebouw 67), in 1953 een hoofdgebouw (administratiegebouw; gebouw 89) en in 1954 een MT-garage (gebouw 130) en een sportgebouw (gebouw 120).
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
19
KOUDE OORLOG
Ten behoeve van de stationering van een squadron Amerikaanse straaljagers werd aan de zuidwestzijde een fors nieuwbouwproject gerealiseerd. Begin april 1954 begon de bouw die op 1 oktober 1954 gereed moest zijn voor het 512 squadron (later 32e Tacti-cal Fighter Squadron). De realisatie geschiedde onder leiding van kolonel Stoorvogel met assistentie van tweede luitenant Vroman. Ten westen naast het voormalige Duitse Luftpark verrees een campusachtige structuur met gebouwen gegroepeerd rondom een appelplaats voor de onderbrenging van de manschappen. Aan de zuidkant van de rol-baan kwam een hangar gereed (gebouw A16) met in de nabijheid een onderhoudsga-rage (gebouw A13) en een opslaggebouw (gebouw A18) (afb. 4). De gebouwen op het Amerikaanse gedeelte beginnen met de letter A.
De komst van de F102 Delta Dagger in 1960 zorgde voor de bouw van een nieuwe groep gebouwen, waaronder een enorme driebeukige onderhoudshangar (gebouw A33) en de Alarmhangar of Zulu-hal (gebouw A38). De bijbehorende raketopslagplaats (gebouw A39) is inmiddels afgebroken. Ten behoeve van de manschappen en hun familie verrezen onder meer in 1960 een sportgebouw (gebouw A38) en in 1963 een Highschool voor de USAF (later diverse malen uitgebreid).
Een derde bouwgolf voltrok zich kort na de Zesdaagse Oorlog van 1967 toen de kwetsbaarheid van onbeschermde vliegtuigen op de grond bleek en de USAF in 1969 overschakelde op de F4 Phantom II vliegtuigen. Ten behoeve hiervan werd het Amerikaanse commandocentrum verplaatst naar een in 1971 gereed gekomen bunker (gebouw A71), gelegen net noordelijk van gebouw A19.
Om de geluidsoverlast bij het proefdraaien van de nieuwe vliegtuigen te beperken, verrezen in 1970 twee hush houses gemaakt door de firma ASE uit Texas (gebouwen A66 en A91) waarvan alleen A91 nog staat. Het is daarmee het enige overgebleven hush house in Nederland. Dit opmerkelijke gebouw ziet er oppervlakkig uit als een hangar, maar heeft een lange ‘staart’ in de vorm van een metalen expansiebuis (augmenter tube) die overgaat in een deflector van gewapend beton waarbij het daarin aanwezige water zorgt voor de afkoeling van de hete uitlaatgassen.21
Belangrijk waren ook de bouw van uiteindelijk twee groepen Hardened Aircraft Shelters (HAS). Ze worden ook Theatre Air Base Vunerability shelters (TAB VEE’s) genoemd. In NAVO-verband zijn er drie generaties van gebouwd. De eerste generatie HAS had een binnenmaat van 48 voet (15,79 meter) breed en moest een 500-ponder bom kunnen weerstaan. De constructie bestaat uit een halve cirkelvorm gemaakt van golfplaat met een grote golf waarop een huid van gewapend beton werd aangebracht. Van deze eerste generatie zijn er in 1969 door de firma Nederhorst uit Gouda achttien te Soesterberg gebouwd op het huidige gebied van CNA. De later aangebrachte stalen deur aan de voorzijde heeft een V-vormige uitstulping. De deur kan in zijn geheel naar opzij geschoven worden. De shelters waren vooral geschikt voor de F102 Delta Dag-ger (spanwijdte 11,62 meter). Hoewel de in 1979 te Soesterberg in gebruik genomen
21 Air Force Logistics Command, Hush House Site Planning Bulletin, Oak Ridge 1987 (reprint 1993).
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
20
F15-eagle (met een spanwijdte van 13.05 meter) er net in paste, begon men in 1975 met de bouw van een nieuwe serie van zeventien Hardened Aircraft Shelters. Deze zijn van het model van de derde generatie volgens de NAVO-standaard met een grotere interne maat van 71 voet (21,58 meter). In 1977 waren deze gereed. De opening aan de voorzijde bestaat uit twee schuifdeuren van gewapend beton, versterkt met een stalen constructie aan de buitenzijde. Het openen van de deuren verloopt over een railsysteem. Aan de zijkant is een gepantserde personeelsingang en aan de achterzijde is een jet blast deflector.
Inmiddels was de start- en landingsbaan ook volgens NAVO-normen aangepast tot 3077 meter lengte en een breedte van 45 meter. Soesterberg kreeg daarmee de langste militaire startbaan van Nederland. Aan het begin en einde kwamen in 1975 rem-instal-laties. In die tijd zijn ook in de directe nabijheid van de baan twee verlaagde beton-bunkers aangebracht van waaruit men inkomende vliegtuigen in de gaten kon houden (Low-control, gebouwen 162 en 163).
In 1960 werden op het munitiegedeelte van het vliegveld diverse magazijnen aange-legd. Op het oostelijke gedeelte in de bestaande, door de Duitsers opgeworpen, omwal-lingen kwamen zeven magazijnen en een magazijn annex werkplaats en aan de ooste-lijke kant eveneens zeven magazijnen. Die laatste groep magazijnen is later vervangen door zeven gewapend betonnen magazijnen. Deze worden vanwege hun vorm iglo’s genoemd en zijn ook bij Main Operating Bases elders in Nederland en Europa in die vorm gebouwd (in Nederland te Leeuwarden, Twenthe, Volkel en Gilze-Rijen). Aan de noordkant hiervan verrezen rond 1975 nog eens acht van deze magazijnen.22
De laatste gebouwen voor de Amerikanen dateren uit het eind van de jaren zeventig van de 20ste eeuw. Daarna werd nog sporadisch nieuw gebouwd, maar wel constant bij- en aangebouwd en onderhoud gepleegd. De val van de muur in 1989, die het einde van de Koude Oorlog markeerde, maakte de Amerikaanse aanwezigheid in Soester-berg overbodig. Intrigerend is dat in 1992 nog een grote nieuwe Avionics-bunker werd gebouwd met wanden van twee keer één meter dikte en een spouw daartussen (gebouw A146) (afb. 9). De laatste Amerikanen verlieten de basis uiteindelijk in 1994. Het jaar daarop werden dertien gebouwen op CNA gesloopt, waarvan de meeste uit de begin-periode (1954), alsmede het gebouw van raketopslag (gebouw A39) en één van beide hush houses (gebouw A66).
Tenslotte werden eind 1996 op de vliegbasis Noord alle onderkomens van de POL (Petroleum, Oil and Lubricants) gesloopt om plaats te maken voor de nieuwe stal-linghangar (gebouw 298). Rond 2002 kwam daar een nieuwe radartoren en op CNA bouwde men in die tijd de nieuwe eetzaal ‘De Brik’ (afb. 16), waarvan de naamgeving, als verwijzing naar de eerste door de LVA gebruikte vliegtuigen, een uiting is van de gevoelde continuïteit van de bakermat van de Nederlandse luchtvaart.
22 In beide gevallen gaat het om ‘Eskimo-iglo’s’, die een mooi militair acroniem opleveren, waarbij Eskimo staat voor Explosive Safety Knowledge IMprovement Operation. Het is een verbetering van een uit 1928 daterend basistype dat in 1945 was verbeterd en opnieuw na een aantal testen vanaf 1971. Voor de liefhebber, met ook een uitweiding over HAS: Department of Defence, Approved Protective Construction (Version 2.0), Alexandria VA 2004, p. 22 e.v.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
21
CONCLUSIE
In de ontwikkeling van de vliegbasis Soesterberg zijn vier hoofdfasen te onderschei-den. De eerste fase betreft de pionierfase van het terrein in de vooroorlogse periode, die begint in 1910 als plaats voor vliegshows en vanaf 1912 als militair vliegveld. Van deze periode rest een klein aantal bouwwerken, die echter gezien hun belang voor de Nederlandse luchtvaarthistorie en hun zeldzaamheid evenwel een grote cultuurhistori-sche waarde hebben.
De tweede periode heeft betrekking op het gebruik van het vliegveld door de Duitse bezetter. Deze bouwde het vliegveld uit tot een offensief vliegveld vanwaar bommen-werpers Engeland konden bombarderen. Door geallieerde bombardementen en door vernietigingen door de Duitsers zelf is een zeer groot deel van de bebouwing uit die periode verloren gegaan. Wat wel resteert is de structuur van het vliegveld met rolba-nen, opstelplaatsen, waterkelders etc. Ook de vluchtleidingsbunker, een telefoonbunker en een schuilplaats zijn bewaard gebleven.
De derde fase heeft betrekking op de Wederopbouwperiode toen het vliegveld werd ingericht ten behoeve van de Nederlandse luchtmacht. Bij het gebied rond de beoogde museumlocatie resten nog vele gebouwen waaronder de zes T2-hangars. Aan de zuid-zijde van de start- en landingsbanen resten hiervan nog de vluchtleidingstoren en de brandweerkazerne.
De laatste belangrijke periode van de vliegbasis is tot stand gebracht door de Ame-rikanen. In de zuidwesthoek werd de basis in 1954 uitgebreid met het Camp New Amsterdam. Na sloop in 1996 resteert daarvan nog maar een deel. In het oog springend zijn de Hardened Aircraft Shelters waarvan er in twee fasen in totaal 35 stuks zijn gebouwd. Ook zijn er diverse andere gebouwen uit de periode van de Koude Oorlog bewaard gebleven. Hoewel goed verscholen, zijn de in deze periode gebouwde grote schuilplaatsen voor personeel, die inclusief inrichting nog intact zijn, bijzonder te noe-men.
Uitgangspunten voor behoudUit alle hiervoor genoemde perioden resteren nog voldoende gebouwen om van elke periode een representatief beeld te geven. Een groot deel van de gebouwen bezit als object als zodanig geen bijzondere waarde, maar wel als onderdeel van de vliegbasis als geheel. Uitgangspunt voor behoud zou moeten zijn om van elke periode zoveel te behouden dat een representatief beeld kan worden gegeven van het functioneren van de basis in de betreffende periode.
Eerste faseUit de vooroorlogse periode van de vliegbasis Soesterberg resteren slechts vier gebou-wen (gebouw 8, 10, 45, 67). Hoewel het slechts een zeer klein deel van de bebouwing is, geven deze gebouwen toch een redelijk beeld van de vooroorlogse geschiedenis van wat bekend staat als de bakermat van de Nederlandse luchtvaart. Gezien met name het (historische) belang van deze objecten zouden deze alle behouden moeten blijven.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
22
Inpassing van deze gebouwen in het te ontwikkelen concept voor het Defensiemuseum is gewenst.
Tweede faseUit de Duitse periode is de hoofdstructuur van de basis met vliegstrips en rolbanen belangrijk, alsmede de bunkers aan de oostzijde en de waterkelders verspreid over de vliegbasis.
Derde faseBelangrijk en representatief voor de Wederopbouwperiode is de strip met de zes T2-hangars, het ‘hoofdgebouw’ (gebouw 89), de dienstgebouwen (gebouw 57, 58 en 60, alsmede de MT-garage (gebouw 120). Buiten de beoogde museumlocatie zijn de gebou-wen Radio-Radar (gebouw 13) en de Brederoloods (gebouw 24) van groot belang.
Vierde faseVoor de Amerikaanse periode is de zuidwesthoek (Camp New Amsterdam) van belang, inclusief de Alarmhangar (gebouw A38), de grote onderhoudshangar (gebouw A33) en de shelters die naar aanleiding van de Zesdaagse Oorlog zijn gebouwd. Vooral de com-binatie van de eerste generatie shelters op Camp New Amsterdam en de derde generatie shelters tussen beide landingsbanen is voor Nederland en Europa uniek.
Bijzondere monumentenEen bijzonder element dat aan de Duitse bezetting doet herinneren is de fusilladeplaats met het daarbij behorende monument ter plaatse van de handwapenschietbaan. Gezien de historische waarde van deze plek is hieraan een zeer hoge monumentwaarde toe te kennen.
Nabij het Museumcluster bevinden zich de herdenkingsmonumenten van de Neder-landse Luchtmacht. Deze bezitten een grote symboolwaarde voor de luchtmacht en hebben op grond daarvan een hoge cultuurhistorische waarde.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
23
ONDERDELEN
- *** absoluut te behouden (hemels)blauw- ** wenselijk om te behouden (herfst)groen- * van enige aanvullende waarde geel- ? geen waardering (rood)bruin- - nog te waarderen gebleekt groen (grijs)- o niet relevant roze- x gesloopt rood
A. Museumcluster en herdenkingsplaatsB. Camp New Amsterdam (CNA)C. CNA-corridorD. Verkeerstoren en CNA-randE. Middle East
F. Shelters NoordG. NoordH. Aanpalend (Far East)I. Overige gebouwen
Legenda met waardering bij de deelkaarten A t/m H
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
24
A. Museumcluster en herdenkingsplaats
Het Museumcluster omvat het gebied van het vooroorlogse vliegveld inclusief de her-denkingsplaats met links naastgelegen taxiveld voor vliegtuigen, de strip met hangars, met aan de westkant de nieuwe stallinghangar. Het oplopende gebied strekt zich aan de noordoostzijde uit tot aan de gebiedsgrens. Dit gebied, dat de zoekruimte voor het nieuwe Defensiemuseum (Nationaal Militair Museum) omvat, is tevens de bakermat van de Nederlandse militaire luchtvaart.
Huidige situatieHet terrein heeft een open uitstraling aan de oostzijde met de Duitse bunkers en een lineaire structuur met de hangars (inclusief de nieuwe hangar). Deze strook gebouwen, waaronder het oude hoofdgebouw, is in de Wederopbouwperiode tot stand gekomen. Daarachter lopen een lage en een hoge weg met daaraan gebouwen en nog ‘hoger’ tegen de gebiedsgrens enkele gebouwen met ondersteunende functies (dienstgebou-wen, garage, BABOV). De oudste delen van deze bebouwing wordt gevormd door de resten van de bebouwing van het vooroorlogse vliegveld.
Waardevolle gebouwen- Hangars (gebouwen 1, 2, 3, 5, 6, 7)- Oude hangar (gebouw 8)- Badhuis (gebouw 10)- BABOV (gebouw 32)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
25
- Vliegdienst (gebouw 35)- Duitse telefoonbunker (gebouw 43)- Duitse verkeersleidingsbunker met kantine erop (gebouw 44)- Houten paviljoen (gebouw 45)- Schilderswerkplaats (gebouw 57)- Metaalwerkplaats (gebouw 58)- Kledingmagazijn (gebouw 60)- Mess met kelder (gebouw 67)- Oude hoofdgebouw (gebouw 89)- MT-garage (gebouw 130)- Duitse schuilplaats (gebouw 179)- Ondergrondse gang van verdwenen gebouwen
Objecten/structuren- Monument met appelplaats- Vijver voor gebouw 10- Gradiënt van heideveld naar bosgebied
WaardestellingHet oudste deel van het vliegveld herbergt een unieke combinatie van vooroorlogse, Duitse en naoorlogse gebouwen. Anders dan op andere delen van het vliegveld is de vroeg naoorlogse ontwikkeling met hangars, dienst- en administratiegebouwen de dra-ger van de ontwikkelingen. Resten van de Koude Oorlog-periode zijn nagenoeg niet aanwezig, omdat in die tijd het zwaartepunt naar CNA was verschoven.
Vooral de hangars en de vier vooroorlogse gebouwen verdienen een hoge waarde-ring en zijn van landelijk belang. Daarnaast is het weefsel van kleinere gebouwen ten behoeve van de ondersteunende taken van wezenlijk belang. Dat geldt ook voor het oude hoofdgebouw en de MT-garage. Belangrijk is vooral de structuur met de situering van badhuis, bunkers, hangars, briefingroom en monument die in feite de ontwikkeling van de vliegbasis in een notendop weergeeft.
VisieBij herontwikkeling zou vooral rekening gehouden dienen te worden met de luchtige, ruimtelijke opzet van het huidige terrein met de lichte gradiënt naar het noorden toe, doorsneden door een ‘lage’ en een ‘hoge’ weg met een sterke axialiteit parallel aan de start- en landingsbaan. Ook het ruimtelijke beeld van de hangarstrip, gezien vanaf het zuidwesten is van bijzondere waarde en dient gehandhaafd te blijven. Dat geldt ook voor de open structuur van de oostkant rond badhuis en gedenkteken. Met name het terrein rond het huidige gebouw 240, dat geen noemenswaardige architectonische kwa-liteiten bezit, zou plaats kunnen bieden aan mogelijke verdichtingen.
Uitgangspunt moet zijn het versterken van de historische gelaagdheid van het terrein, aangezien dit de enige plaats op het vliegveld is waar nagenoeg alle ontwikkelingsfasen van het terrein nog aanwezig zijn. Gezien het grote belang van de vooroorlogse bouw-werken voor de Nederlandse luchtvaarthistorie is het aan te bevelen om daar - waar mogelijk - de herkenbaarheid en de vooroorlogse structuur te versterken. Hierbij kan gedacht worden aan het herstellen van het uitzichtgebouw (gebouw 45).
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
26
B. Camp New Amsterdam
Het Camp New Amsterdam omvat het zuidwestelijke gebied van de vliegbasis en bestaat uit een deel dat in 1954 werd aangelegd ten behoeve van de huisvesting van het personeel van een squadron Amerikaanse straaljagers en een oostelijk aangrenzend gebied ter onderbrenging van het bijbehorende materieel. Het westelijke deel werd in 1954 nieuw in een ‘campusvorm’ om een centrale appelplaats ontwikkeld, het ooste-lijke deel is gebaseerd op de structuur van een oud Duits Luftpark waarvan de restanten van de rolbanen en Splitterboxen hergebruikt zijn. Aan de noordkant is een bestaande villa als officiersmess in gebruik genomen. De zone ten zuiden van de Towerroad is niet uitsluitend, maar wel overwegend een gevolg van verdere verdichting.
Dit gebied van CNA ter grootte van 63 hectare blijft bij Defensie in bezit, met uitzon-dering van een (te ontwikkelen) ecologische corridor, die naar de Provincie overgaat.
Huidige situatieHet CNA heeft nog een duidelijke scheiding in functionaliteit met personeelsfuncties in het oosten en materieelfuncties in het westen, alsmede ondersteunende functies in de zuidrand ten zuiden van de Towerroad. Van de campusopbouw is door de sloop van 1996 een belangrijk deel verloren gegaan. De shelters in het oostelijke deel zijn gegroepeerd op basis van een voormalig Duits Luftpark, waarvan nog enkele restanten zichtbaar zijn.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
27
Waardevolle gebouwen- Kantine en keuken (gebouw A8-A9)- Garage (gebouw A13)- Hangar (gebouw A16)- Knooppunt verbindingen (gebouw A18)- Lesgebouw (gebouw A19)- Villa (gebouw A27)- Onderhoudshangar (gebouw A33)- Sportgebouw (gebouw A36)- High-school (gebouw A44)- Base Chapel (gebouw A63)- Commandobunker (gebouw A72)- Avionics-bunker (gebouw A146)- Alarmhangar (gebouw A38) deels- HAS-shelters A401, A402, A403, A404, A405, A406, A407, A408, A409, A410,
A411, A412, A143, A414, A415, A416, A417, A418
Objecten/structuren- Duitse Splitterboxen en rolbaan- Muren ter afscherming van de uitlaten van de straaljagers- Ingegraven Staghound MK III tank met koepel van Crusadertank
WaardestellingHet voormalig Amerikaanse deel van de vliegbasis vertegenwoordigt een bijzondere waarde als representant van de militaire ontwikkelingen in de Koude Oorlog. Mogelijk - afgezien van de vliegbasis Gilze-Rijen - is dit gebied uniek voor Nederland en daarom zeer behoudenswaardig. Dit geldt meer voor de structuur dan voor de gebouwen, omdat daarvan diverse in 1996 afgebroken zijn. Het overgebleven hush house, de shelters van de eerste generatie en de Zulu-hal vormen belangrijke resten uit de Koude Oorlog. Ook de grote hangar (gebouw A33,) en andere gebouwen (A8-9, A13, A19, A72) vormen nog belangrijke ijkpunten in deze voor Nederlandse begrippen unieke drager van de Koude Oorlog-architectuur. Ook de enige overgebleven ingegraven Staghound MK III tank met koepel van Crusadertank is van hoge waarde en ligt in de rand van dit gebied.23
VisieBij de ontwikkeling van het te behouden defensieterrein zou terdege rekening gehou-den moeten worden met de bestaande, als waardevol aangeduide, gebouwen en structu-ren. Deze zouden als uitgangspunt kunnen dienen voor nieuwe ontwikkelingen. In het noordoostelijke gebied zou, vanwege de ingegraven Staghound MK III tank met koepel van tank en het hush house en aangrenzende shelters een terughoudende aanpak op zijn plaats zijn. Een iets aangepaste gebiedsafbakening tussen Defensie en Provincie zal het behoud van de cultuurhistorische waarden ten goede komen.
23 Ook op Volkel zijn Staghoundstanks met Crusaderkoepel ingegraven: vier stuks waarvan er nog één over is (een andere is overgebracht naar het IJssellinie Museum te Olst). Maar de standaard was de Shermantank. Vriendelijke mededeling René Vossenbeld.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
28
C. CNA-corridor
Door het gebied van Camp New Amsterdam is een ecologische corridor gepland ter breedte van circa 130 meter met daarin een fietspad. Dit deel is ten opzichte van de gebouwen een wat willekeurig gekozen strook geworden waarvan de grenzen door ten minste één belangwekkend gebouw loopt: de Zulu-hal.
Huidige situatieIn het gebied staan enkele shelters, de Zulu-hal en één gebouw uit (bijna) de eerste periode. Het gebied ten zuiden van de Towerroad is overwegend sterker verdicht.
Waardevolle gebouwenNoord van de Towerroad- Alarmhangar of Zulu-hal (gebouw A38), deels gelegen in CNA-corridor- Gebouw A25- Kantoor kerosinesdistributie (gebouw A98)- Gebouw A108- Gebouw A124- HAS shelters A402, A405 en A406Zuid van de Towerroad- Gebouw A53- Werkplaatshangar (gebouw A59)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
29
- POL-gebouw (gebouw A75)- Opslagloods (gebouw A126)
Objecten/structuren- Duitse Splitterboxen en rolbaan- Muren ter afscherming van de uitlaten van de straaljagers
WaardestellingBijzonder in de ecologische strook is de Alarmhangar of Zulu-hal (gebouw A38) die in zijn soort in Nederland geen gelijke kent. De monumentale waarde hiervan is bijzonder hoog. Ook een hoge monumentale waarde is er voor de drie shelters van de eerste gene-ratie die in het gebied vallen. Door het huidige bijzondere gebruik, was het onmogelijk om de monumentale waarde van gebouw A25 te bepalen. De andere gebouwen in deze strook hebben een indifferente waarde.
VisieDe ecologische corridor waar een fietspad door zal gaan, zou tevens het startpunt kun-nen zijn van een fietsroute langs elementen van de Koude Oorlog met shelters en de Zulu-hal. Belangrijk is wel om een oplossing te vinden voor het feit dat de grens van de intentieverklaring door het belangrijkste gebouw in de strook, de Zulu-hal, loopt.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
30
D. Verkeerstoren en CNA-rand
Door de aanleg van opstelplaatsen ter weerszijden van de rolbaan aan de zuidkant van de oostwest gerichte startbaan ontstond hier een strook waar in 1940 de resten van oude, civiele bebouwing is verdwenen. Dit gebied is in 1950 aangewezen om twee belangrijke functies te herbergen: de verkeerstoren en de brandweerkazerne. Het andere belangrijke restant is de ingegraven Staghound MK III tank met koepel van een Crusadertank, die nu net binnen het CNA-gebied ligt.
Huidige situatieDe strook is een overwegend open gebied met daarin relatief weinig gebouwen en structuren.
Waardevolle gebouwen- Verdiepte bunker; Low-control (gebouw 162)- Shelter eerste generatie (gebouw A410)- Brandweerkazerne (gebouw 84)- Verkeerstoren (gebouw 85)
Objecten/structuren- Fundamenten van een hush house (A66)- Ingegraven Staghound MK III tank met koepel van een Crusadertank (net binnen
CNA-gebied)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
31
- Mogelijke resten zuidzijde derde Duitse baan
WaardestellingAan de rand van het CNA-terrein bevinden zich nog enkele gebouwen die kenmer-kend voor de Koude Oorlog zijn, waaronder het fundament van een hush house en een shelter. Op het CNA-gedeelte staan echter de beste voorbeelden. De verdiepte ‘verre-kijkerbunker’ (Low-control; gebouw 162) is opmerkelijk en waardevol. De brandweer-kazerne (gebouw 84) en de verkeerstoren (gebouw 85) zijn beide in de loop der tijd aangepast, maar hebben wel een hoge monumentale waarde.
VisieDe verkeerstoren en brandweerkazerne zouden moeten dienen als referentiepunten in de mogelijk te ontwikkelen strook bebouwing ten zuiden van de startbaan.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
32
E. Middle East
De Middle East is het gebied ten oosten van de vliegbasis Noord tot aan de Van Weer-den Poelmanweg. Het gebied is door de Duitsers in 1940 aangelegd ten behoeve van opstelplaatsen voor vliegtuigen. Uit die tijd dateert ook een bluswaterkelder. Kort na 1953 is de landingsbaan verlengd en rond 1975 opnieuw.
Huidige situatieIn de jaren tachtig van de twintigste eeuw is er aan de noordrand een wal aangelegd en recentelijk is de verbinding met Far East afgesloten door middel van een wal.
Waardevolle gebouwen- Duiste bluswaterkelder (gebouw 143)
Objecten/structuren- Elf dispersals met verbindingspad, wallen en lichtkast met tegelpad
WaardestellingDe structuren van de Duitse aanleg met vroeg naoorlogse aanpassing zijn van hoge monumentale waarde. Behoud is van groot belang voor de herkenbaarheid van de structuur van het vliegveld. De banen en dispersals op Soesterberg zijn bijzonder van-wege het zogeheten redeployment-karakter. In geval van oorlog kon men dit deel en de Far East activeren. Het is van belang om deze structuur beleefbaar te houden.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
33
VisieGezien de opzet van de gebouwen (bluswaterkelder en schuilplaatsen) en de rolbanen etc. is het voor het behoud van de cultuurhistorische waarden niet noodzakelijk dat de gebouwen en objecten een nieuwe bestemming krijgen.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
34
F. Shelters Noord
Het gebied tussen de beide startbanen valt in feite uiteen in twee subgebieden; het gebied van de shelters zelf en het deel ten oosten van de noordelijke startbaan. Dat noordelijke gebied wordt bepaald door de verlenging van de baan rond 1953 en de opstelling van HAWK-luchtafweerraketten. Het andere gebied wordt gevormd door het terrein met zeventien shelters van de derde generatie, met in het midden een bunker. Van de Duitse derde baan is in dit gebied niets bewaard gebleven. Door het gebied loopt de verbindingsweg tussen de vliegbasis noord en zuid.
Huidige situatieAan de noordzijde in het gebied van de verhoogde opstelling van de HAWK-luchtaf-weerraketten zijn enkele resten zichtbaar van drie verdwenen dispersals en een muni-tierolbaan die met de Duitse periode te maken hadden. Het gebied van de shelters zelf is sinds de bouw in 1975-’77 niet veel veranderd.
Waardevolle gebouwen- Zeventien shelters (gebouwen 610, 611, 612, 613, 614, 615, 616, 617, 618, 619,
620, 621, 622, 623, 624, 625, 626)- Wachthuisje Hertenlaan (gebouw 270)- Gebouw 306 (functie onbekend)- Geheime bunker 600 (nader onderzoek)- Personeelsschuilplaats (PS11 en een ongenummerd)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
35
- Duitse bluswaterkelder (gebouw 150)
Objecten/structuren- HAWK-raketopstelplaats- Munitierolbaan naar Den Engh- Drie verwijderde ronde dispersals- Verhoogde opstelplaats voor de radar met wachtgebouwtje
WaardestellingHet ensemble van zeventien shelters van de derde generatie met centrale bunker is uniek voor Nederland en heeft een hoge monumentale waarde. De HAWK-raketopstel-plaats is als landschappelijk element waardevol.
VisieGezien het belang van de gebouwen in dit gebied is behoud van de shelters met bijbe-horende gebouwen noodzakelijk voor de cultuurhistorische waarden van het vliegveld. Het sheltergebied leent zich uitstekend om opgenomen te worden in een (ecologische) fietsroute die vanuit de CNA-corridor naar het munitieterrein (en vandaar richting Kamp Jessurun en Soest) zou kunnen gaan lopen. Vooral aan de oostzijde met de diver-se betonnen wachthuisjes langs het hek geeft het een goede indruk van het militaire landschap. De betonnen wachthuisjes zijn eveneens een uitvloeisel van een NAVO-programma naar aanleiding van de lessen geleerd uit de Zesdaagse Oorlog.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
36
G. Noord
Het noordelijke deel van de vliegbasis is een groen gebied met daarin spaarzaam een aantal functies. Dit terrein werd door de Duitsers ingericht om hun munitie en bommen op te slaan en ook in een Luftpark noord-oost vliegtuigen te stallen. Binnen het groene gebied is een afzonderlijk omheind, en niet toegankelijk, munitiepark met daarin een aantal gewapend betonconstructies die iglo’s genoemd worden. Aan de zuidrand daar-van bevindt zich een Duitse handwapenschietbaan met tegen één van de kogelvangers een monument van een massa-executie in de Tweede Wereldoorlog. Tussen dat deel en het Museumcluster bevindt zich nog een zone met moderne kerosineopslag, een verhoging ten behoeve van een mobiele radar en een geheime ondergrondse bunker (mogelijk nog Duits; noordelijk van gebouw 89).
Huidige situatieHet gebied is in zijn huidige vorm wat onoverzichtelijk door de van kracht zijnde veiligheidinstructies, afrasteringen en ten dele dichte bebossing. Met name de HAWK-raketplatforms bij het Luftpark noordoost geven een fraai uitzicht over dat, meer open, deel van het terrein.
Waardevolle gebouwen- Radio-Radar (gebouw 13)- Bunker (gebouw 500)- Brederoloods (gebouw 24)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
37
- Zenderbunker (gebouw 47)- Sportgebouw (gebouw 120)- Iglo’s (gebouw 75-78, 158-159, 194-195, 218-225)- Duitse bluswaterkelders (gebouwen 139, 148 en 149)
Objecten/structuren- HAWK-raketopstelplaats- Dispersals aan de noordzijde (circa 1980 weggehaald)- Opstalplaats radarwagen (hoogte 30 meter)- Rolbanen
WaardestellingIn het gebied zijn onoverzichtelijkheid en geheimzinnigheid met elkaar verbonden. Van hoge monumentale waarde is Gebouw Radio-Radar, het eerste naoorlogse gebouw op de vliegbasis. Ook de Brederoloods heeft als voorbeeld van semi-permanente bouw uit die tijd een bijzondere waarde. De monumentaliteit van de iglo’s uit de Koude Oorlog zijn vermoedelijk groot, maar dat dient nog nader onderzocht te worden.
VisieOverwegend aan de natuur teruggeven. Oplossing bedenken voor gebouw 13. Munitie-park openstellen en meenemen in een Koude Oorlog-route. Structuren kunnen zonder herbestemming hun cultuurhistorische waarde behouden door deze in zicht te laten en beleefbaar te houden.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
38
H. Aanpalend (Far East)
De Far East is het gebied ten oosten van de Van Weerden Poelmanweg. Het gebied is door de Duitsers in 1940 aangelegd ten behoeve van een Luftpark. Uit die tijd dateren ook twee bluswaterkelders. Aan de noordrand bevinden zich nog resten van de vier Splitterboxen. Kort na 1953 zijn er dispersals aangelegd en op korte afstand aan de noordzijde verrees in 1951 een luchtwachttoren waarvan het fundament nog resteert. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw is de spottershill aangelegd tussen twee disepersals in.
Huidige situatieOp de spottershill na met aangrenzende dispersals en het (lege) terrein van voormalige Pluimveestichting is het resterende gebied van de Far East overgedragen aan de Land-macht.
Waardevolle gebouwen/objecten(binnen de grenzen van de intentieovereenkomst)- Twee dispersals- Spottershill
Waardevolle gebouwen/objecten(buiten de grenzen van de intentieovereenkomst)- Fundament Luchtwachttoren
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
39
- Twee bluswaterkelders (gebouw 141 en 142)- Restanten rolbaan- Twaalf dispersals- Vier ? resten van Splitterboxen
WaardestellingDe structuren van de Duitse aanleg met vroeg naoorlogse aanpassing zijn van lokaal-historische waarde en relatief minder waardevol dan vergelijkbare delen elders op de vliegbasis. Behoud is echter wel wenselijk en verwijdering van delen onwenselijk.
VisieDe resterende betonconstructies (betonbanen, dispersals) en de beide bluswaterkelders hebben een behoorlijke robuustheid. Het is aan te bevelen deze in zicht te laten en beleefbaar te houden.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
40
I. Overige gebouwen
De onderstaande lijst van gebouwen zijn in het onderzoek in beschouwing genomen, maar bezitten slechts een geringe cultuurhistorische waarde.Behoud is niet noodzakelijk.
Gebouwen- 5c, 7a, 38, 39, 50, 51, 52, 53, 54, 59, 85a, 104a, 121, 164, 165, 170, 172, 174,
175, 181, 183, 184, 189, 196, 199, 202, 207, 210, 217, 229, 237, 238, 239, 240, 242, 248, 259, 263, 266, 267, 268, 269 en 274.
- A24, A46, A58, A59, A65, A70, A71, A75, A77, A82, A84, A88, A89, A98, A100, A104, A105, A124, A125, A126, A127, A129
Structuren- Sintelbaan, Taxiveld, Landingslichten
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
41
LANDELIJKE CONTEXT
Voor de plaatsing in landelijke context is gebruik gemaakt van de publicaties van Loeff en Kuipers en de notitie van Vossenbeld.24
Vooroorlogse vliegvelden zijn voor huidige begrippen eenvoudig van opzet met gras-banen en houten keten. Mede door subsidie ten behoeve van werkverschaffingsprojec-ten kwam een aantal vliegvelden tot stand op niet al te grote afstand van grotere steden. Voorbeelden zijn Welschap (bij Eindhoven; 1931), Hilversum (1938) en Leeuwarden (circa 1936). Ten behoeve van de burgerluchtvaart verrezen enkele stationsgebouwen, waarvan die te Welschap (1934), Ypenburg (1938) en Haamstede in Zeeland (1934) in meer of minder goede staat bewaard zijn gebleven. Ook is in Lelystad de vertrekhal van Schiphol uit 1928 (in de toestand van 1934) herbouwd. Van de andere, vaak tijdelijke onderkomens, uit de vooroorlogse periode is weinig bewaard gebleven.
Soesterberg als bakermat van de Nederlandse militaire luchtvaart is een begrip in Nederland. Uit de vooroorlogse periode resteert een viertal gebouwen. Dit zijn de enige overblijfselen van militaire luchtvaart van vóór 1940. Het betreft de badinrichting uit 1920 (gebouw 10), de hangar uit 1928 (gebouw 8) en het houten paviljoen uit 1912 (gebouw 45). Dit laatstgenoemde gebouw is in feite het oudste luchtvaartgebouw van de gehele luchtvaart in Nederland. De hangar uit 1928 is nu de oudste overgebleven hangar in Nederland met kenmerkend voor de tijd een langs gebouwd lessenaarsdak en een bovenlicht in een iets hellend vlak boven de deuren, die over de volle breedte openen. Ook delen van het gebouw 67 zijn vooroorlogs. De gedenknaald uit 1923 staat weliswaar niet meer op zijn oorspronkelijke plaats, maar is van grote symbolische waarde en daarom zeker behoudenswaardig.
Uit de periode van de Tweede Wereldoorlog resteert in Nederland aanzienlijk meer in de vorm van Fliegerhorste. Met name Deelen, Leeuwarden, Twente en Venlo zijn van militair-historische betekenis. Te Deelen zijn diverse gebouwen inmiddels beschermd als rijksmonument. In Soesterberg resteert vooral de structuur van de beide bewaard gebleven banen, met vluchtleiding- en telefoonbunker en een handvol blus- en drink-waterkelders (waarvan twee op Far East). Ook veel van de rolbaanstructuur is bewaard gebleven of als restant zichtbaar. Dat geldt ook voor de restanten van de Splitterboxen op Far East en op CNA (die later ten dele als fuel tank storage area in gebruik zijn genomen). De twee resterende Waldlager en het NSKK-kamp vallen buiten dit rap-port.25. Het belang van de Duitse periode in Soesterberg is dat het de drager vormt voor de vroeg naoorlogse ontwikkelingen.
24 Loeff, Karel, Quick scan Historische vliegveld-complexen (1910-1950) in Nederland, Laren 2000 en Kuipers, Marieke, ‘Luchthavens als cultureel erfgoed’, in: Kleijn, Erik (red.), Op weerstand gebouwd: Verdedigingslinies als militair erfgoed, Zwolle/Zeist 2004, p. 86-101. Vossenbeld, R., Waardebepaling vliegveld Soesterberg, s.l. 2005 (niet gepubliceerde notitie).25 Over Kamp Jesserun, Kamp Walaardt Sacré en Kamp van Soest (NSKK) is door BBA een bouwhistorische verkenning in voorbereiding.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
42
De landelijke studies ten aanzien van waardevolle gebouwen voor de luchtvaarthistorie hebben zich beperkt tot 1950. Over de periode van de Wederopbouw bestaat geen stu-die. Uit de periode van 1950 tot 1980 is het referentiekader daarom nogal schetsmatig. Kuipers vermeldt bijvoorbeeld de verkeerstoren van Schiphol uit 1952. Van andere verkeerstorens uit die periode zijn we niet op de hoogte, maar wel weten we inmiddels dat die van Soesterberg uit hetzelfde jaar stamt. De verkeerstoren te Twente dateert uit 1941, maar is later diverse malen opgehoogd.26
Op dit moment weten we niet precies hoeveel hangars van het type T2 er kort na de oorlog in Nederland geplaatst zijn (er is sprake van dat het om negentien stuks gaat).
Het ensemble van zes van de oorspronkelijk zeven direct na de oorlog geplaatste grote T2-hangars te Soesterberg (hangar 1 tot en met 7) is evenwel uniek en daarom van groot belang. De meest oostelijke hangar (gebouw 7), waar ook de vliegtuigen van Prins Bernhard in stonden, verkeert nog in meest originele staat. Van de andere gebou-wen op de vliegbasis Noord (Soesterzijde) moet vooral Gebouw Radio-Radar (gebouw 13) genoemd worden. Van alle uit die periode stammende gebouwen heeft dit gebouw de meeste architectonische uitstraling.
Over het militaire erfgoed uit de Koude Oorlog zijn we eveneens nog slecht ingelicht.27 Een uitzondering wordt gevormd door de categorie van Luchtwachttorens waarover wel gepubliceerd is.28 De luchtwachttoren van Soesterberg bevond zich op de Stompert, op de hoogste plek in de omgeving (50,9 meter), waar in 1951 een ruim vier meter hoge toren werd geplaatst. De toren zelf is verdwenen, maar het fundament bestaat nog (afb. 17).29 Ook andere structuren uit de periode van begin jaren vijftig van de twintigste eeuw zijn belangrijk, zoals de dispersals van kort na 1953.
Bekend is dat er vliegtuigshelters zijn gebouwd op de vliegbases van Twente, Leeu-warden en Eindhoven (twaalf stuks). Deze hebben echter een hoekige vorm. De vorm van de shelters op Volkel is vooralsnog onbekend. Alleen op Gilze zouden eveneens half-cirkelvormige shelters van de derde generatie gebouwd zijn.
Naar het buitenland kijkend, kan gemeld worden dat English Heritage30 een studie heeft laten maken van vliegvelden en ook heeft gekeken naar erfgoed uit de Koude Oorlog. Het vliegveld van Upper Hayford gooit hoge ogen voor een Unesco-nomi-natie en ook Lakenheath, Alconbury en Bentwaters zijn in dit opzicht waardevol. Op Lakenheath bevinden zich vergelijkbare iglo’s als op Soesterberg (afb. 18). Bentwaters is ingericht als Cold War-museum en bevat onder meer een T2-hangar, igloo’s, HAS’s en een hush house.
26 Vriendelijke mededeling René Vossenbeld.27 De categorale studie Militaria in het kader van het Project Wederopbouw van de RACM is wel in voorberei-ding, maar nog niet verschenen. 28 Lochem-Van der Wel, Sandra van & Henk van Lochem, `Luchtwachttorens, militair erfgoed uit de Koude Oorlog’, Historisch-Geografisch Tijdschrift, 18(2000)3, p. 73-86 en Sakkers, Hans & Johan den Hollander, Lucht-wachttorens in Nederland: Industreel erfgoed uit de koude oorlog, Middelburg s.a.29 Met dank aan Sandra van Lochem die per mail een afbeelding opstuurde. De coördinaten zijn 149.741 bij 460.558.30 English Heritage, Historic Military Aviation Sites: Conservation management guidance, Swindon 2003.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
43
AANBEVELINGEN
Soesterberg is de bakermat van de Nederlandse Militaire Luchtvaart. Dat feit zal versterking krijgen met de vestiging van het te ontwikkelen Defensiemuseum op het terrein van vliegveld Noord. Belangrijk zou zijn om bij de ontwikkelingen het open oostelijke gedeelte van dit gebied te handhaven, evenals het aanzicht op de hangars vanaf de zuidzijde.
Een andere deel van het terrein, het Camp New Amsterdam, zal bij Defensie in gebruik blijven. Op dit deel van het terrein ligt een aantal belangwekkende gebouwen en objec-ten uit de periode van de Koude Oorlog. De in de intentieovereenkomst vastgestelde begrenzing levert wat betreft deze gebouwen enkele problemen op. Zo ligt de ingegra-ven Staghound MK III tank met koepel van een Crusadertank in dit gebied, evenals het overgebleven hush house en loopt de grens tussen CNA en CNA-corridor dwars over de belangrijke Alarmhangar (Zulu-hal). Kleine grensaanpassingen of andere wijzigin-gen zijn in dit kader gewenst.
Aan de zuidrand gaat mogelijk vanuit de gemeente Soest een ontwikkeling plaatsvin-den. Indien dit een steenachtige ontwikkeling zal zijn, kunnen de aldaar gelegen ver-keerstoren en brandweerkazerne als referentiepunt dienen.
Het resterende deel van de vliegbasis dat in bezit van de provincie Utrecht komt, zal behoedzaam aan de natuur teruggegeven worden. Daarbij is het te overwegen om het beloop van één of enkele oude wegen herkenbaar te houden, bijvoorbeeld door het als fietspad terug te laten komen. Zo zou de oude verbinding tussen de Kampweg (via de Veldmaarschalk Montgomeryweg) naar de Soester Hoogt hersteld kunnen worden.
Tot de behoedzame teruggave aan de natuur zou - vanuit cultuurhistorisch standpunt - ook moeten behoren om alle stenige vlakken in de vorm van rolbanen, dispersals en andere zaken niet weg te halen. Deze objecten behoeven voor het behoud van de cul-tuurwaarden geen herbestemming, maar zouden beleefbaar gehouden moeten worden. In dat kader is het te overwegen de resten van de verdwenen derde landingsbaan van het Duitse vliegveld ook weer beleefbaar te maken.
Wat betreft de verdere gebouwen in het resterende gebied dat aan de Provincie overgaat, kan een onderscheid worden gemaakt tussen ‘militaire stoffering’ en grotere gebouwen. Met het eerste wordt bedoeld alle soorten en maten van personeelsschuilplaatsen en observatieonderkomens die aan de grens van het terrein maar ook bij binnengrenzen op het terrein geplaatst zijn. Zij dragen bij aan de herkenbaarheid van het verborgen landschap en versterken de geheimzinnigheid van het lang gesloten gebleven militaire terrein.
Voor de grotere gebouwen in het gebied zou het ambitieniveau voor inpassing in de toe-komstige ontwikkelingen hoog moeten zijn. Enkele gebouwen met een hoge cultuurhis-
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
44
torische waarde in het gebied liggen, gezien vanuit de huidige planning, ongunstig. Zo ligt het gebouw van Radio-Radar (gebouw 13) midden in een gebied dat aan de natuur terug gegeven zou moeten worden. Het gaat echter om het eerste naoorlogse gebouw met een hoge architectonische kwaliteit. Ook gebouw 24, de Brederoloods ligt in dat gebied. Het gaat hier om een bijzondere prefab-loods die eventueel ook verplaatst zou kan worden. Als derde gaat het om het sportgebouw (gebouw 120), dat enige kwaliteit bezit, maar gelegen is aan de rand van de natuurzone.
De resterende gebouwen en objecten zijn dermate robuust dat ze in een geleidelijke teruggave naar de natuur zouden passen. De denken valt aan een deel van de shelters en de iglo’s op het munitieterrein. Ook zouden mogelijkheden tot herbestemming zich kunnen aandienen.
Het zou aanbeveling verdienen om door het gebied naast een ecologische verbindings-zone ook een Koude Oorlog-zone met fietspad aan te leggen. Een zone die kan lopen van de CNA-corridor in het zuiden, via de shelters derde generatie, naar gebouw 13 en de iglo’s op het munitiepark. Op deze wijze kan vorm gegeven worden aan de beleving van een deel van het bijzondere, geheime landschap van de cultuurhistorisch belang-rijke, dan voormalige, vliegbasis Soesterberg.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
45
LITERATUUR
Algemeen
- English Heritage, Historic Military Aviation Sites: Conservation management guidance, Swindon 2003.
- Kuipers, Marieke, ‘Luchthavens als cultureel erfgoed’, in: Kleijn, Erik (red.), Op weerstand gebouwd: Verdedigingslinies als militair erfgoed, Zwolle/Zeist 2004, p. 86-101.
- Loeff, Karel, Quick scan Historische vliegveld-complexen (1910-1950) in Neder-land, Laren 2000.
- Parklaan Landschapsarchitecten, Ont-Dekken, Den Bosch 2005. - Volkers, Kees, Geheim landschap: 200 jaar militairen op de Heuvelrug,
Utrecht 2006.- Vossenbeld, R.H., Het belang van Deelen: Een inventarisatie, s.l. 1996 (Neder-
landse Federatie voor Luchtvaartarcheologie).- Vossenbeld, R., Waardebepaling vliegveld Soesterberg, s.l. 2005 (niet gepubli-
ceerde notitie).
Constructie
- Beemt, F.H. van den, D. Boekema & K.K. Thijssens (red.), 300 jaar bouwen voor de landsverdediging, ’s-Gravenhage 1988.
- Duivendijk, A.J.P. e.a., Almanak: De geschiedenis van de Directie Zuid-Holland, Leiden 2001.
- Herinnering aan de Dienstkring Soesterberg 1946-2001, Soesterberg 2001.- World War II Hangars; Guide to Hangar Identification, s.l. 2002.
Achtergrond
- Blijdenstein, Roland, Zeist, Groei en bouw: Den Dolder en Bosch en Duin, Zeist 1984.
- Grimm, Peter, ‘Bommenwerpers op de Bakermat’, Onze Luchtmacht, (1989) februari, 2-5, (1989) april, 5-8.
- Lochem-Van der Wel, Sandra van & Henk van Lochem, `Luchtwachttorens, mili-tair erfgoed uit de Koude Oorlog’, Historisch-Geografisch Tijdschrift, 18(2000)3, p. 73-86.
- Neufert, Ernst, Bau-Entwurfslehre, Berlin 1938 (zesde druk).- Neufert, Ernst, Bauordnungslehre, Berlin 1943.- Sakkers, Hans & Johan den Hollander, Luchtwachttorens in Nederland: Indu-
streel erfgoed uit de koude oorlog, Middelburg s.a.- Schilders, Ed. (eindred.), Grote Historische Topografische Atlas , Tilburg 2005,
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
46
kaarten 427 Soesterberg, 446 Zeist.- Top, Dik, Soesterberg en omgeving in de oorlogstijd, Alphen aan den Rijn 1995.
Bronnen
- Gemeentearchief Soest- Dienst Vastgoed Defensie Directie West
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
47
WAARDERINGSMATRIX CULTUURHISTORISCHEELEMENTEN
Legenda:
A: Pioniersjaren 1910-1940B: Duitse Periode 1940-1945C: Wederopbouw Periode 1945-1955D: Koude Oorlog Periode 1955-1989
*** absoluut te behouden** wenselijk om te behouden* van enige aanvullende waarde
In de navolgende waarderingsmatrix zijn alle gebouwen en structuren van de vliegbasis opgenomen, uitgezonderd de objecten die daar uit cultuurhistorisch perspectief geen aanleiding gaven. Deze wel geïnventariseerde objecten zijn met hun gebouwnummer op een aparte lijst opgenomen (I. Overige gebouwen). Objecten die niet voorkomen op één van de in dit rapport opgenomen lijsten zijn om de een of andere reden niet geïnventariseerd. Het ontbreken van deze gebouwen op de lijst geeft geen indicatie ten aanzien van de cultuurhistorische waarde. Deze gebouwen moeten nog nader worden onderzocht.
48
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
1H
anga
r va
n he
t typ
e T
2.**
***
***
***
***
Mus
eum
clus
ter
Mus
eum
func
tieD
e ha
ngar
is e
en b
elan
grijk
on
derd
eel v
an d
e he
rbou
wpe
riod
e va
n he
t vl
iegv
eld
na W
O I
I.St
eden
bouw
kund
ig
bela
ngri
jke
situ
erin
g:
een
nieu
we
rugg
engr
aat
voor
het
voo
roor
logs
e ge
bouw
encl
uste
r. G
eldt
ook
vo
or d
e an
dere
T2’
s
***
Geb
ouw
2H
anga
r va
n he
t typ
e T
2.**
***
*M
useu
mcl
uste
rM
useu
mfu
nctie
De
hang
ar is
een
bel
angr
ijk
onde
rdee
l van
de
herb
ouw
peri
ode
van
het
vlie
gvel
d na
WO
II.
***
Geb
ouw
3H
anga
r va
n he
t typ
e T
2.**
***
*M
useu
mcl
uste
rM
useu
mfu
nctie
De
hang
ar is
een
bel
angr
ijk
onde
rdee
l van
de
herb
ouw
peri
ode
van
het
vlie
gvel
d na
WO
II.
***
Geb
ouw
4M
oder
ne h
anga
r te
r pl
aats
e va
n ge
sloo
pte
hang
ar v
an h
et ty
pe T
2 (g
ebou
w 3
01).
--
Mus
eum
clus
ter
Het
geb
ouw
is m
oder
n en
is
daar
om n
iet g
ewaa
rdee
rd.
-
Geb
ouw
5H
anga
r va
n he
t typ
e T
2.**
***
*M
useu
mcl
uste
rM
useu
mfu
nctie
De
hang
ar is
een
bel
angr
ijk
onde
rdee
l van
de
herb
ouw
peri
ode
van
het
vlie
gvel
d na
WO
II.
***
Geb
ouw
6H
anga
r va
n he
t typ
e T
2.**
***
*M
useu
mcl
uste
rM
useu
mfu
nctie
De
hang
ar is
een
bel
angr
ijk
onde
rdee
l van
de
herb
ouw
peri
ode
van
het
vlie
gvel
d na
WO
II.
***
Geb
ou
wen
1 -
626
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
49
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
7H
anga
r va
n he
t typ
e T
2.**
***
*M
useu
mcl
uste
rM
useu
mfu
nctie
De
hang
ar is
een
bel
angr
ijk
onde
rdee
l van
de
herb
ouw
peri
ode
van
het
vlie
gvel
d na
WO
II.
***
Geb
ouw
8H
anga
r ui
t 192
8,
aanb
ouw
kan
toor
ruim
te
1974
.D
ecor
atie
f ba
kste
enw
erk
en s
taal
skel
et.
***
***
**
*M
useu
mcl
uste
rM
useu
mfu
nctie
Als
ond
erde
el v
an h
et
voor
oorl
ogse
vlie
gvel
d he
eft h
et g
ebou
w e
en
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rde.
Wez
enlij
k vo
or h
et
beel
d va
n de
ont
wik
kelin
g va
n he
t bou
wty
pe
hang
ar. B
elan
grijk
als
he
rinn
erin
gsw
aard
e aa
n he
t beg
in v
an d
e m
ilita
ire
luch
tvaa
rt.
***
Geb
ouw
10
Voo
rmal
ig b
adhu
is,
mee
rder
e m
alen
ve
rbou
wd.
***
***
**
*M
useu
mcl
uste
rM
useu
mfu
nctie
Als
ond
erde
el v
an h
et
voor
oorl
ogse
vlie
gvel
d he
eft h
et g
ebou
w e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e al
s he
rinn
erin
g aa
n he
t be
gin
van
de m
ilita
ire
luch
tvaa
rt.
***
Geb
ouw
13
Rad
io-R
adar
, geb
ouw
d 19
47, t
hans
geb
ouw
co
mm
anda
nt.
***
***
**N
oord
, rel
atie
f ge
ïsol
eerd
ge
lege
n te
n op
zich
te v
an
de r
est v
an d
e be
bouw
ing.
Ond
er a
nder
e ka
ntoo
rV
anw
ege
de a
rchi
tect
uur
uit
de W
eder
opbo
uw-p
erio
de
heef
t het
geb
ouw
een
hog
e ar
chite
ctuu
rhis
tori
sche
w
aard
e. H
et g
ebou
w
mar
keer
t het
beg
in v
an h
et
gebr
uik
van
Ned
erla
ndse
ra
dar.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
50
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
24
Bre
dero
lood
s,
opge
bouw
d in
sy
stee
mbo
uw m
et
een
stal
en s
kele
t en
beto
nnen
pre
fab-
wan
den
gepl
aats
t in
hout
en
stijl
en.
***
**N
oord
, rel
atie
f ge
ïsol
eerd
ge
lege
n te
n op
zich
te v
an
de r
est v
an d
e be
bouw
ing
Ver
plaa
tsen
en
gebr
uike
n al
s op
slag
ruim
te o
f ka
ntoo
rrui
mte
.
Van
uit o
ogpu
nt v
an
bouw
tech
niek
een
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
zeld
zaam
voo
rbee
ld
van
een
pref
ab lo
ods.
De
waa
rde
in h
et k
ader
van
de
ont
wik
kelin
g va
n de
vl
iegb
asis
is g
erin
ger.
**
Geb
ouw
32
Ond
erko
men
van
de
BA
BO
V, l
ater
Die
nst
Vas
tgoe
d D
efen
sie.
Ja
ren
50 2
0ste
eeu
w.
***
**
Mus
eum
clus
ter
Kan
toor
o.i.
d.A
ls o
nder
deel
van
het
ge
heel
beh
oude
nsw
aard
ig.
**
Geb
ouw
35
Vlie
gdie
nst
brie
fingr
oom
, geb
ouw
d 19
54.
***
**
Mus
eum
clus
ter
Kan
toor
o.i.
d.D
e ar
chite
ctuu
r va
n he
t ge
bouw
is n
iet b
ijzon
der.
Het
inte
rieu
r is
naa
r ve
rlui
dt g
aaf
bew
aard
ge
blev
en e
n is
een
go
ed v
oorb
eeld
van
een
br
iefin
groo
m o
p ee
n vl
iegb
asis
.
**
Geb
ouw
40
Mun
itieb
unke
r ui
t 197
5.?
?Sh
elte
rs N
oord
Kan
van
bel
ang
zijn
, nad
er
onde
rzoe
k is
noo
dzak
elijk
vo
orda
t een
oor
deel
kan
w
orde
n ge
geve
n.
?
Geb
ouw
43
Tele
foon
bunk
er u
it de
D
uits
e pe
riod
e.
***
***
Mus
eum
clus
ter
Ops
lag/
mus
eaal
Eén
van
de
wei
nige
re
stan
ten
uit d
e D
uits
e pe
riod
e di
e be
waa
rd z
ijn
gebl
even
, Was
bel
angr
ijk
voor
de
verb
indi
ngen
. Op
gron
d hi
erva
n ee
n ho
ge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
51
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
44
Ver
keer
slei
ding
sbun
ker
met
late
r er
op g
ebou
wde
ka
ntin
e .
***
***
Mus
eum
clus
ter
Mus
eaal
Cen
tral
e ve
rkee
rsle
idin
g.
Eén
van
de
wei
nige
re
stan
ten
uit d
e D
uits
e pe
riod
e di
e be
waa
rd z
ijn
gebl
even
. Op
gron
d hi
erva
n ee
n ho
ge c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
***
Geb
ouw
45
Hou
ten
pavi
ljoen
, oo
rspr
onke
lijk
voor
zien
va
n ee
n ui
tzic
htpl
atfo
rm.
De
oors
pron
kelij
ke
vers
chijn
ings
vorm
is
doo
r m
eerd
ere
verb
ouw
inge
n aa
nget
ast.
***
***
Mus
eum
clus
ter
Mus
eaal
als
uitk
ijkpu
ntO
udst
e on
derd
eel v
an d
e vl
iegb
asis
(en
als
oud
ste
gebo
uw v
an e
en v
liegv
eld
binn
en N
eder
land
) en
ge
tuig
e va
n de
oud
ste
gesc
hied
enis
van
het
vl
iegv
eld.
Op
gron
d hi
erva
n ee
n he
eft h
et g
ebou
w e
en
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rde.
***
Geb
ouw
47
Zen
derb
unke
r. D
e bu
nker
kan
nog
uit
de
Twee
de W
erel
door
log
stam
men
(be
zoek
was
ni
et m
ogel
ijk).
??
??
Noo
rdH
et p
and
kon
niet
wor
den
bezo
cht,
daar
om is
het
op
dit m
omen
t nie
t mog
elijk
ee
n w
aard
erin
g te
gev
en.
?
Geb
ouw
57
Schi
lder
swer
kpla
ats,
uit
1951
.
****
*M
useu
mcl
uste
rK
anto
or/w
erkp
laat
sH
et p
and
is e
en g
oed
voor
beel
d va
n ee
n di
enst
gebo
uw u
it de
W
eder
opbo
uwpe
riod
e en
maa
kt d
eel u
it va
n de
fa
cilit
aire
str
uctu
ur v
an d
e vl
iegb
asis
. Van
bel
ang
als
onde
rdee
l van
de
stru
ctuu
r va
n he
t mus
eum
clus
ter.
Op
gron
d hi
erva
n be
houd
ensw
aard
ig.
**
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
52
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
58
Met
aalw
erkp
laat
s, u
it 19
51.
****
*M
useu
mcl
uste
rK
anto
or/w
erkp
laat
sH
et p
and
is e
en g
oed
voor
beel
d va
n ee
n di
enst
gebo
uw u
it de
W
eder
opbo
uwpe
riod
e en
maa
kt d
eel u
it va
n de
fa
cilit
aire
str
uctu
ur v
an d
e vl
iegb
asis
. Van
bel
ang
als
onde
rdee
l van
de
stru
ctuu
r va
n he
t mus
eum
clus
ter.
Op
gron
d hi
erva
n be
houd
ensw
aard
ig.
**
Geb
ouw
60
Kle
ding
mag
azijn
, uit
1951
.
****
*M
useu
mcl
uste
rK
anto
or/w
erkp
laat
s.H
et p
and
is e
en g
oed
voor
beel
d va
n ee
n di
enst
gebo
uw u
it de
W
eder
opbo
uwpe
riod
e en
maa
kt d
eel u
it va
n de
fa
cilit
aire
str
uctu
ur v
an d
e vl
iegb
asis
. Van
bel
ang
als
onde
rdee
l van
de
stru
ctuu
r va
n he
t mus
eum
clus
ter.
Op
gron
d hi
erva
n be
houd
ensw
aard
ig.
**
Geb
ouw
67
Voo
rmal
ig m
essg
ebou
w
gebo
uwd
in 1
951,
met
m
ogel
ijk g
ebru
ikm
akin
g va
n ou
dere
kel
ders
(n
ader
ond
erzo
ek
wen
selij
k).
***?
***
*M
useu
mcl
uste
rK
anto
or/w
erkp
laat
s/m
usea
alH
et p
and
maa
kt
deel
uit
van
de b
asis
(m
essg
ebou
w)
en is
daa
rom
be
sche
rmen
swaa
rdig
. Het
ge
bouw
hee
ft m
ogel
ijk
oude
re k
elde
rs.
**
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
53
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
en 7
5-78
Mun
itiem
agaz
ijnen
***
***
Noo
rd
Mun
itiep
ark
Voo
r he
t beg
rip
van
het
gehe
el is
het
min
imaa
l no
odza
kelij
k om
een
sa
men
hang
end
deel
van
het
pa
rk in
sta
nd te
hou
den.
Het
is
voo
r he
t beh
oud
van
de
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
en
niet
noo
dzak
elijk
dat
het
ge
bouw
wor
dt h
erbe
stem
d.
Nie
t bez
ocht
. Bet
reft
een
st
anda
ardt
ype
dat m
eer
is to
egep
ast.
Het
geb
ruik
va
n m
uniti
eops
lagl
oods
en
vorm
t een
onm
isba
ar
onde
rdee
l van
de
basi
s.
De
gebo
uwen
vor
men
te
vens
een
dee
l van
de
gesc
hied
enis
van
de
Kou
de O
orlo
g. H
et g
ehee
l he
eft a
ls e
nsem
ble
een
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rder
ing.
Nad
er
onde
rzoe
k no
odza
kelij
k.
***
Geb
ouw
84
Bra
ndw
eerk
azer
ne
gebo
uwd
1952
-’53
.
****
***
*C
NA
-ran
dM
usea
alD
e br
andw
eerk
azer
ne h
eeft
al
s be
lang
rijk
fun
ctio
neel
on
derd
eel v
an d
e ba
sis
een
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rde.
Het
is e
en r
edel
ijk
gaaf
bew
aard
voo
rbee
ld
van
Wed
erop
bouw
-ar
chite
ctuu
r. D
e re
latie
m
et d
e vo
orm
alig
e ve
rkee
rsto
ren
(geb
ouw
85)
ve
rste
rkt d
e w
aard
e.
***
Geb
ouw
85
Geb
ouw
d in
195
2,
nieu
we
koep
el in
19
63, u
itbre
idin
gen
en
wijz
igin
gen
in 1
966
en
1972
, wed
erom
nie
uwe
koep
el in
198
1.
***
***
***
CN
A-r
and
Mus
eaal
De
bran
dwee
rkaz
erne
hee
ft
als
bela
ngri
jk f
unct
ione
el
onde
rdee
l van
de
basi
s ee
n ho
ge c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e. D
e w
aard
e w
ordt
ver
ster
kt d
oor
de
sam
enha
ng m
et g
ebou
w 8
4.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
54
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
86
Wer
kpla
ats,
jare
n 50
van
de
20s
te e
euw
, ver
leng
d in
197
1.
**
Mus
eum
clus
ter
Kan
toor
/wer
kpla
ats
Eni
gszi
ns v
an b
elan
g al
s vo
orbe
eld
van
een
wer
kpla
ats.
*
Geb
ouw
87
Tra
foru
imte
. Mog
elijk
ve
rbou
wde
Dui
tse
bunk
er.
?C
NA
-ran
dN
ader
ond
erzo
ek
nood
zake
lijk
voor
dat e
en
waa
rdes
telli
ng k
an w
orde
n ge
maa
kt.
?
Geb
ouw
89
Oud
hoo
fdge
bouw
, ge
bouw
d in
195
3,
gere
nove
erd
in 1
84 e
n 19
93.
****
**
Mus
eum
clus
ter
Kan
toor
/mus
eaal
Het
voo
rmal
ige
hoof
dgeb
ouw
is e
en
bela
ngri
jk o
nder
deel
van
de
his
tori
sche
str
uctu
ur
van
de b
asis
. Tev
ens
maa
kt h
et d
eel u
it va
n de
ste
denb
ouw
kund
ige
stru
ctuu
r va
n he
t m
useu
mcl
uste
r. H
et
gebo
uw h
eeft
een
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
***
Geb
ouw
111
Hou
ten
afda
k,
zoge
noem
de
vers
perr
ingl
oods
voo
r op
slag
mat
eria
al.
**
Noo
rdV
an e
nig
bela
ng a
ls
onde
rdee
l van
de
tota
le
gesc
hied
enis
van
de
basi
s.
*
Geb
ouw
120
Gym
nast
iekl
okaa
l, ge
bouw
d 19
54.
****
Noo
rdH
et g
ebou
w is
be
houd
ensw
aard
ig
als
voor
beel
d va
n W
eder
opbo
uwar
chite
ctuu
r en
als
sam
enst
elle
nd
onde
rdee
l van
de
vlie
gbas
is
als
mili
tair
bed
rijf
.
*
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
55
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
130
Gar
age
gebo
uwd
in
1955
, ver
bouw
d in
19
56, g
eren
ovee
rd in
19
92, w
aarb
ij de
deu
ren
zijn
ver
vang
en.
***
***
**M
useu
mcl
uste
rO
psla
g/w
erkp
laat
sV
an h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e al
s on
derd
eel
van
het f
unct
ione
ren
van
de b
asis
. Hog
e ar
chite
ctuu
rhis
tori
sche
w
aard
e al
s vo
orbe
eld
van
Wed
erop
bouw
arch
itect
uur.
***
Geb
ouw
137
Dri
nkw
ater
keld
er,
gebo
uwd
in W
O I
I 24
0 m
3.
****
*M
useu
mcl
uste
rV
oor
de g
roep
wat
erke
lder
s ge
ldt d
at h
et b
ehou
d va
n ee
n aa
ntal
exe
mpl
aren
ess
entie
el
is (
incl
usie
f te
n m
inst
e 1
drin
kwat
erke
lder
), te
rwijl
he
t beh
oud
van
alle
kel
ders
w
ense
lijk
is.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.D
e fu
nctie
ref
eree
rt a
an
het g
ebru
ik v
an h
et g
ebie
d in
de
oorl
og: L
uftp
ark/
Lie
gepl
atz
(gel
dt o
ok v
oor
de a
nder
e ‘Z
iste
rnen
’).
***
Geb
ouw
139
Dri
nkw
ater
keld
er
gebo
uwd
in W
O I
I 12
0 m
3.
****
*N
oord
V
oor
de g
roep
wat
erke
lder
s ge
ldt d
at h
et b
ehou
d va
n ee
n aa
ntal
exe
mpl
aren
ess
entie
el
is (
incl
usie
f te
n m
inst
e 1
drin
kwat
erke
lder
), te
rwijl
he
t beh
oud
van
alle
kel
ders
w
ense
lijk
is.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
141
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*Fa
r E
ast
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
56
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
142
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*Fa
r E
ast
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
143
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*M
iddl
e E
ast
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
144
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*V
erm
oede
lijk
hern
umm
erd
als
A28
(C
NA
-co
rrid
or)
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
145
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*V
erm
oede
lijk
hern
umm
erd
als
A29
(C
NA
)
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
57
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
146
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*V
erm
oede
lijk
hern
umm
erd
als
A30
(C
NA
-ra
nd?)
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
147
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*N
oord
M
uniti
epar
kV
oor
de g
roep
wat
erke
lder
s ge
ldt d
at h
et b
ehou
d va
n ee
n aa
ntal
exe
mpl
aren
ess
entie
el
is (
incl
usie
f te
n m
inst
e 1
drin
kwat
erke
lder
), te
rwijl
he
t beh
oud
van
alle
kel
ders
w
ense
lijk
is.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
148
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*N
oord
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
149
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*N
oord
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
58
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
150
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*Sh
elte
rs N
oord
Voo
r de
gro
ep w
ater
keld
ers
geld
t dat
het
beh
oud
van
een
aant
al e
xem
plar
en e
ssen
tieel
is
(in
clus
ief
ten
min
ste
1 dr
inkw
ater
keld
er),
terw
ijl
het b
ehou
d va
n al
le k
elde
rs
wen
selij
k is
.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
151
Blu
swat
erke
lder
, ge
bouw
d in
WO
II.
****
*M
useu
mcl
uste
rV
oor
de g
roep
wat
erke
lder
s ge
ldt d
at h
et b
ehou
d va
n ee
n aa
ntal
exe
mpl
aren
ess
entie
el
is (
incl
usie
f te
n m
inst
e 1
drin
kwat
erke
lder
), te
rwijl
he
t beh
oud
van
alle
kel
ders
w
ense
lijk
is.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
over
gebl
even
on
derd
eel u
it de
Dui
tse
pe
riod
e.
***
Geb
ouw
154
, 156
-159
Vijf
mag
azijn
en,
gebo
uwd
in 1
960.
***
***
Noo
rd
Mun
itiep
ark
Voo
r he
t beg
rip
van
het
gehe
el is
het
min
imaa
l no
odza
kelij
k om
een
sa
men
hang
end
deel
van
het
pa
rk in
sta
nd te
hou
den.
V
oor
het b
ehou
d va
n de
cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rden
is
het
nie
t noo
dzak
elijk
da
t de
gebo
uwen
wor
den
herb
este
md.
Nie
t bez
ocht
. Bet
reft
een
st
anda
ardt
ype
dat m
eer
is to
egep
ast.
Het
geb
ruik
va
n m
uniti
eops
lagl
oods
en
vorm
t een
onm
isba
ar
onde
rdee
l van
de
basi
s.
De
gebo
uwen
vor
men
te
vens
een
dee
l van
de
gesc
hied
enis
van
de
Kou
de O
orlo
g. H
et g
ehee
l he
eft a
ls e
nsem
ble
een
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rder
ing.
Nad
er
onde
rzoe
k no
odza
kelij
k.
***
Geb
ouw
160
Mag
azijn
ann
ex
wer
kpla
ats.
??
?N
oord
M
uniti
epar
kH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit
mom
ent n
iet m
ogel
ijk e
en
waa
rder
ing
te g
even
.
?
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
59
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
162
Low
con
trol
bun
ker.
Waa
rsch
uwin
gsge
bouw
vo
or v
liegt
uige
n.
Gro
tend
eels
ond
er d
e gr
ond
gele
gen.
***
***
CN
A-r
and
Voo
r he
t beg
rip
is h
et b
ehou
d va
n 16
2 of
163
ess
entie
el,
het i
s ec
hter
ste
rk a
an te
be
vele
n be
ide
gebo
uwen
te
hand
have
n.H
et g
ebou
w le
ent z
ich
uits
teke
nd v
oor
een
bijz
onde
re f
unct
ie m
et e
en
crea
tief
herg
ebru
ik.
Zee
r ka
rakt
eris
tiek
onde
rdee
l van
het
mili
tair
e vl
iegv
eld.
Van
gro
ot
bela
ng v
oor
het b
egri
p va
n he
t fun
ctio
nere
n va
n he
t vl
iegv
eld.
Als
ond
erde
el
van
het ‘
vlie
gbed
rijf
” he
eft h
et g
ebou
w e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
***
Geb
ouw
163
Low
con
trol
bun
ker.
Waa
rsch
uwin
gsge
bouw
vo
or v
liegt
uige
n.
Gro
tend
eels
ond
er d
e gr
ond
gele
gen.
***
***
Mid
dle
Eas
tV
oor
het b
egri
p is
het
beh
oud
van
162
of 1
63 e
ssen
tieel
, het
is
ech
ter
ster
k aa
n te
bev
elen
be
iden
te h
andh
aven
. Geb
ouw
le
ent z
ich
uits
teke
nd v
oor
een
bijz
onde
re f
unct
ie m
et e
en
crea
tief
herg
ebru
ik.
Zee
r ka
rakt
eris
tiek
onde
rdee
l van
het
mili
tair
e vl
iegv
eld.
Van
gro
ot
bela
ng v
oor
het b
egri
p va
n he
t fun
ctio
nere
n va
n he
t vl
iegv
eld
en d
aaro
m v
an
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rde.
***
Geb
ouw
179
Dui
tse
bunk
er. I
n ba
kste
en o
pget
rokk
en
schu
ilpla
ats
uit W
O
II. V
erm
oede
lijk
split
ters
iche
r.
***
***
Mus
eum
clus
ter
Als
één
van
de
laat
ste
rest
ante
n va
n de
Dui
tse
peri
ode
heef
t het
ge
bouw
een
pos
itiev
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
**
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
60
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
194
-195
Ops
lagr
uim
te,
uitg
evoe
rd in
gew
apen
d be
ton.
***
***
Noo
rd
Mun
itiep
ark
Voo
r he
t beg
rip
van
het
gehe
el is
het
min
imaa
l no
odza
kelij
k om
een
sa
men
hang
end
deel
van
het
pa
rk in
sta
nd te
hou
den.
V
oor
het b
ehou
d va
n de
cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rden
is
het
nie
t noo
dzak
elijk
da
t de
gebo
uwen
wor
den
herb
este
md.
Nie
t bez
ocht
. Bet
reft
een
st
anda
ardt
ype
dat m
eer
is to
egep
ast.
Het
geb
ruik
va
n m
uniti
eops
lagl
oods
en
vorm
t een
onm
isba
ar
onde
rdee
l van
de
basi
s.
De
gebo
uwen
vor
men
te
vens
een
dee
l van
de
gesc
hied
enis
van
de
Kou
de
Oor
log.
Nad
er o
nder
zoek
no
odza
kelij
k H
et g
ehee
l he
eft a
ls e
nsem
ble
een
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rder
ing.
***
Geb
ouw
212
??
?N
oord
M
uniti
epar
kH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit
mom
ent n
iet m
ogel
ijk e
en
waa
rder
ing
te g
even
.
?
Geb
ouw
218
-225
Mun
itieo
psla
g.
Bet
onne
n ge
bouw
en
van
stan
daar
dopz
et v
oor
Am
erik
aans
e m
uniti
e-op
slag
. Nie
t bez
ocht
.
***
***
Noo
rd
Mun
itiep
ark
Voo
r he
t beg
rip
van
het
gehe
el is
het
min
imaa
l no
odza
kelij
k om
een
sa
men
hang
end
deel
van
het
pa
rk in
sta
nd te
hou
den.
V
oor
het b
ehou
d va
n de
cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rden
is
het
nie
t noo
dzak
elijk
da
t de
gebo
uwen
wor
den
herb
este
md.
Nie
t bez
ocht
. Bet
reft
een
st
anda
ardt
ype
dat m
eer
is to
egep
ast.
Het
geb
ruik
va
n m
uniti
eops
lagl
oods
en
vorm
t een
onm
isba
ar
onde
rdee
l van
de
basi
s.
De
gebo
uwen
vor
men
te
vens
een
dee
l van
de
gesc
hied
enis
van
de
Kou
de
Oor
log.
Nad
er o
nder
zoek
no
odza
kelij
k. H
et g
ehee
l he
eft a
ls e
nsem
ble
een
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rder
ing.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
61
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
241
??
Shel
ters
Noo
rdH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit
mom
ent n
iet m
ogel
ijk e
en
waa
rder
ing
te g
even
.
?
Geb
ouw
243
-246
Ker
osin
e-op
lag.
-**
*N
oord
Te r
ecen
t om
te k
unne
n w
aard
eren
.-
Geb
ouw
247
Les
gebo
uw u
it ci
rca
1990
.
??
Shel
ters
Noo
rdH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit
mom
ent n
iet m
ogel
ijk e
en
waa
rder
ing
te g
even
.
?
Geb
ouw
250
In 1
988
gebo
uwde
bu
nker
.
??
Shel
ters
Noo
rdH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit
mom
ent n
iet m
ogel
ijk e
en
waa
rder
ing
te g
even
.
?
Geb
ouw
252
-256
-**
*N
oord
Geb
ouw
260
maa
kt o
ok d
eel
uit v
an d
eze
groe
p.Te
rec
ent o
m te
kun
nen
waa
rder
en-
Geb
ouw
257
Am
erik
aans
e w
erkp
laat
s ui
t ca.
198
0. E
envo
udig
ba
kste
nen
gebo
uw
****
*N
oord
M
uniti
epar
kO
psla
grui
mte
/kan
toor
/w
erkp
laat
sA
ls o
nder
deel
van
he
t mun
itiep
ark
beho
uden
swaa
rdig
.
*
Geb
ouw
258
??
Shel
ters
Noo
rdH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit
mom
ent n
iet m
ogel
ijk e
en
waa
rder
ing
te g
even
.
?
Geb
ouw
260
_**
*N
oord
Maa
kt d
eel u
it va
n 25
2-25
6.Te
rec
ent o
m te
kun
nen
waa
rder
en.
-
Geb
ouw
261
-262
??
Shel
ters
Noo
rdH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit
mom
ent n
iet m
ogel
ijk e
en
waa
rder
ing
te g
even
.
?
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
62
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
264
-265
??
Shel
ters
Noo
rdH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit
mom
ent n
iet m
ogel
ijk e
en
waa
rder
ing
te g
even
.
?
Geb
ouw
279
Luc
htm
arke
ring
slei
ding
. M
oder
n ge
bouw
.
-M
useu
mcl
uste
rTe
rec
ent o
m te
kun
nen
waa
rder
en.
-
Geb
ouw
298
Mod
erne
han
gar.
-M
useu
mcl
uste
rTe
rec
ent o
m te
kun
nen
waa
rder
en.
-
Geb
ouw
300
Was
- en
spu
itpla
ats
gebo
uwd
omst
reek
s 20
00.
-M
useu
mcl
uste
rTe
rec
ent o
m in
de
waa
rder
ing
mee
te k
unne
n ne
men
.
-
Geb
ouw
303
Loo
ds v
an d
e Z
wee
fvlie
gclu
b.
-N
oord
Te r
ecen
t om
in d
e w
aard
erin
g m
ee te
kun
nen
nem
en.
-
Geb
ouw
306
??
Shel
ters
Het
pan
d is
nie
t bez
ocht
, da
arom
is h
et o
p di
t m
omen
t nie
t mog
elijk
een
w
aard
erin
g te
gev
en.
?
Geb
ouw
500
Geb
ouw
d in
197
5.
Bet
onne
n (b
unke
r?)
gebo
uw, v
erm
oede
lijk
voor
com
mun
icat
ie.
***
***
Noo
rdG
ezie
n de
fun
ctio
nele
po
sitie
bin
nen
de s
truc
tuur
va
n de
bas
is v
an g
root
be
lang
, ech
ter
niet
bez
ocht
, da
arom
gee
n w
aard
erin
g.
Nad
er o
nder
zoek
is
nood
zake
lijk.
?
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
63
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR H
ER
GE
BR
UIK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
600
Bun
ker
gehe
im.
***
***
Shel
ters
Noo
rdW
aars
chijn
lijk
com
man
do-
of v
erbi
ndin
gsbu
nker
. N
ader
ond
erzo
ek
nood
zake
lijk.
Gez
ien
het
bela
ng a
ls c
entr
aal p
unt
van
het s
helte
rcom
plex
en
de
sam
enha
ng m
et d
e sh
elte
rs h
eeft
het
geb
ouw
ee
n ho
ge c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e. N
ader
ond
erzo
ek is
no
odza
kelij
k om
het
bel
ang
defin
itief
vas
t te
stel
len.
***
Geb
ouw
en 6
10-6
26H
AS
shel
ters
van
be
ton,
geb
ouw
d te
r be
sche
rmin
g va
n vl
iegt
uige
n.
***
***
Shel
ters
Noo
rdH
et g
ehel
e cl
uste
r va
n sh
elte
rs m
et r
olba
nen
is
beho
uden
swaa
rdig
. Voo
r ee
n go
ed b
egri
p is
het
ess
entie
el
om in
iede
r ge
val e
en d
eel
te b
ehou
den.
Hie
rbij
moe
t de
str
uctu
ur v
an h
et g
ehee
l he
rken
baar
blij
ven.
Aan
te
bev
elen
is o
m v
oor
een
deel
van
het
com
plex
een
m
usea
le f
unct
ie te
vin
den
als
onde
rdee
l van
de
gesc
hied
enis
van
de
Kou
de
Oor
log.
Voo
r he
t beh
oud
van
de c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
en
is h
et n
iet n
oodz
akel
ijk
dat d
e ge
bouw
en w
orde
n he
rbes
tem
d.
De
gebo
uwen
zijn
gaa
f be
waa
rde
voor
beel
den
van
vlie
gtui
gshe
lters
van
de
der
de g
ener
atie
en
zijn
ze
ldza
am. G
ezie
n hu
n be
lang
in d
e on
twik
kelin
g va
n de
vlie
gbas
is
Soes
terb
erg
en d
e N
AV
O
hebb
en d
e sh
elte
rs e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN 1 - 626
64
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
A8-
A9
Kan
tine
en k
euke
n m
et
eetz
aal.
Geb
ouw
d in
195
4,
aanp
assi
ngen
in 1
969
en
1976
. Pan
d is
red
elijk
gaa
f be
waa
rd g
eble
ven.
****
***
***
***
*C
NA
Kan
toor
o.i.
d.O
nder
deel
van
het
ca
mpu
sged
eelte
van
CN
A,
van
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rde
als
een
van
de w
eini
ge
rest
ante
n ui
t de
eers
te f
ase
van
het o
orsp
ronk
elijk
e C
NA
.
**
Geb
ouw
A13
Gar
age
wer
kpla
ats.
E
envo
udig
bak
sten
en
gebo
uw d
at in
twee
fas
en
naar
het
zui
den
toe
is
uitg
ebre
id.
***
CN
AG
arag
e/op
slag
.B
ehou
dens
waa
rdig
als
on
derd
eel v
an d
e A
mer
ikaa
nse
peri
ode
van
de b
asis
.
*
Geb
ouw
A16
Han
gar,
than
s in
geb
ruik
bi
j de
BSB
, geb
ouw
d in
19
54, v
erbo
uwd
1976
.
??
?C
NA
Pand
is n
iet b
ezoc
ht, d
aaro
m
is h
et o
p di
t mom
ent n
iet
mog
elijk
een
waa
rder
ing
te
geve
n.
?
Geb
ouw
A18
Kno
oppu
nt v
erbi
ndin
gen.
***
CN
AH
et g
ebou
w m
aakt
dee
l uit
van
de e
erst
e fa
se v
an C
NA
en
heef
t al
s zo
dani
g en
ige
waa
rde.
*
Geb
ouw
A19
Hoo
fdge
bouw
voo
r de
A
mer
ikaa
nse
luch
tmac
ht.
***
*C
NA
Kan
toor
o.i.
d.A
ls o
nder
deel
van
het
fu
nctio
nere
n va
n de
bas
is
heef
t het
geb
ouw
een
pos
itiev
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
**
Geb
ouw
A25
In g
ebru
ik b
ij de
BSB
.?
?C
NA
-cor
rido
rPa
nd is
nie
t bez
ocht
, daa
rom
is
het
op
dit m
omen
t nie
t m
ogel
ijk e
en w
aard
erin
g te
ge
ven.
?
Geb
ouw
A27
Vill
a in
geb
ruik
als
of
ficie
rsm
ess
en
hote
lfun
ctie
. Ont
wer
p ar
chite
ct J
oh. A
. Wen
tink
omst
reek
s 19
35.
***
**C
NA
Kan
toor
/res
taur
atie
ve
func
tie/w
onen
.D
e vo
orm
alig
e of
ficie
rsm
ess
heef
t als
voo
rbee
ld v
an
herg
ebru
ik v
an b
urge
rhui
zen
op d
e lu
chtm
acht
basi
s ee
n po
sitie
ve m
onum
entw
aard
e.
**
Geb
ou
wen
CN
A A
8 -
A41
8
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN CNA A8 - A418
65
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
A28
-A30
Blu
swat
ervi
jver
s.
(Hoo
gstw
aars
chijn
lijk
de h
ernu
mm
erde
Dui
tse
blus
wat
erke
lder
s 14
4-14
6.)
***
*C
NA
(A
28
in C
NA
-co
rrid
or; A
30
verm
oede
lijk
in
CN
A-r
and)
Beh
oude
nsw
aard
ig a
ls
hist
oris
ch-f
unct
ione
el
onde
rdee
l van
de
basi
s.
*
Geb
ouw
A33
Gro
te h
anga
r ui
t 196
1 te
n be
hoev
e va
n on
derh
oud.
E
xter
ieur
is g
aaf
bew
aard
ge
blev
en.
***
***
CN
AO
psla
g/w
erkp
laat
sD
e ga
af b
ewaa
rd g
eble
ven
hal
is e
en g
oed
voor
beel
d va
n di
t ty
pe h
al e
n is
een
bel
angr
ijk
onde
rdee
l van
de
Am
erik
aans
e aa
nwez
ighe
id o
p So
este
rber
g;
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rde.
***
Geb
ouw
A36
Spor
tgeb
ouw
uit
1960
.**
**C
NA
Ops
lag/
wer
kpla
ats
Het
spo
rtge
bouw
beh
oort
bi
j de
twee
de f
ase
van
CN
A e
n he
eft e
en p
ositi
eve
mon
umen
twaa
rde.
**
Geb
ouw
A38
Zog
enoe
mde
Zul
u-ha
l. A
larm
hal v
anw
aar
vlie
gtui
gen
binn
en d
rie
min
uten
moe
sten
ops
tijge
n.
Geb
ouw
d in
196
0.
Ext
erie
ur is
gaa
f be
waa
rd
gebl
even
.
***
***
CN
A (
shel
ters
) en
clu
ster
C
NA
-cor
rido
r
Ops
lag/
wer
kpla
ats
Zee
r be
lang
rijk
ond
erde
el in
de
ontw
ikke
lings
gesc
hied
enis
van
he
t vlie
gvel
d. U
niek
geb
ouw
da
t de
tijd
van
de K
oude
O
orlo
g ze
er g
oed
illus
tree
rt.
Op
gron
d va
n de
ze a
spec
ten
heef
t het
geb
ouw
een
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
***
Geb
ouw
A44
Voo
rmal
ige
Hig
hsch
ool u
it de
Am
erik
aans
e pe
riod
e.
****
*C
NA
Kan
toor
o.i.
d.A
ls o
nder
deel
van
het
fu
nctio
nere
n va
n C
NA
hee
ft
het g
ebou
w e
en p
ositi
eve
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e
**
Geb
ouw
A53
??
CN
A-c
orri
dor
Het
pan
d is
nie
t bez
ocht
, da
arom
is h
et o
p di
t mom
ent
niet
mog
elijk
een
waa
rder
ing
te
geve
n.
?
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN CNA A8 - A418
66
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
A63
Kap
el v
an d
e ba
sis.
E
envo
udig
rec
htho
ekig
ge
bouw
uit
1968
.
****
CN
AH
et e
envo
udig
e ge
bouw
is g
aaf
bew
aard
geb
leve
n en
hee
ft
een
func
tione
le w
aard
e al
s on
derd
eel v
an d
e ba
sis.
**
Geb
ouw
A66
Fund
amen
t hus
h ho
use.
****
*C
NA
-ran
dV
oor
het b
ehou
d va
n de
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rden
is h
et n
iet
nood
zake
lijk
dat d
e ge
bouw
en w
orde
n he
rbes
tem
d.
Het
hus
h ho
use
is v
an g
root
be
lang
als
ond
erde
el v
an
het t
echn
isch
ond
erho
ud
aan
de s
traa
ljage
rs. D
it ty
pe
gebo
uw is
rel
atie
f ze
ldza
am.
Om
dat v
an d
it ge
bouw
alle
en
het f
unda
men
t bew
aard
is
gebl
even
en
A91
nog
inta
ct is
he
eft h
et r
esta
nt e
en p
ositi
eve
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e
**
Geb
ouw
A68
-A69
Bet
onne
n op
stel
plaa
ts v
oor
tank
wag
ens
nabi
j ker
osin
e-op
slag
.
***
***
CN
A (
A59
in
CN
A-c
orri
dor)
Mus
eale
fun
ctie
De
besc
herm
de o
pste
lpla
ats
mar
keer
t een
dee
l van
het
de
nken
tijd
ens
de K
oude
O
orlo
g ov
er h
et f
unct
ione
ren
van
de v
liegb
asis
. De
func
tie is
en
igsz
ins
verg
elijk
baar
met
de
shel
ters
.
***
Geb
ouw
A72
Com
man
dobu
nker
van
de
Am
erik
anen
uit
1971
. M
ogel
ijk b
evat
het
geb
ouw
ee
n ou
dere
ker
n en
hee
ft
het j
aart
al 1
971
betr
ekki
ng
op w
ijzig
inge
n. N
ader
on
derz
oek
gew
enst
.
***
***
CN
A (
mog
elijk
ev
enee
ns C
NA
sh
elte
rs)
Mus
eale
fun
ctie
/opl
ag.
Voo
r he
t beh
oud
van
de c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
en is
het
nie
t no
odza
kelij
k da
t de
gebo
uwen
wor
den
herb
este
md.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
onde
rdee
l van
de
Am
erik
aans
e pe
riod
e en
als
vo
orbe
eld
van
een
com
man
do-
bunk
er. V
erm
oede
lijk
sam
enha
ng m
et s
helte
rs. O
bjec
t za
l nad
er o
nder
zoch
t moe
ten
wor
den
om c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e de
finiti
ef v
ast t
e st
elle
n.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN CNA A8 - A418
67
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
A80
Bun
ker
voor
het
afs
telle
n va
n de
rak
ette
n va
n de
st
raal
jage
rs.
??
CN
AH
et p
and
is n
iet b
ezoc
ht,
daar
om is
het
op
dit m
omen
t ni
et m
ogel
ijk e
en w
aard
erin
g te
ge
ven.
?
Geb
ouw
A91
Hus
h ho
use
met
ge
luid
dem
peri
nsta
llatie
. G
ebou
wd
1969
. Hal
op
gebo
uwd
met
st
aalc
onst
ruct
ie. A
an
acht
erzi
jde
uitb
ouw
ten
beho
eve
van
uitla
atga
ssen
.
***
***
CN
A (
shel
ters
)M
usea
le f
unct
ie/o
psla
gV
an g
root
bel
ang
als
onde
rdee
l va
n he
t tec
hnis
ch o
nder
houd
aa
n de
str
aalja
gers
. Dit
type
ge
bouw
is e
rg z
eldz
aam
. H
et is
het
eni
ge h
ush
hous
e in
Ned
erla
nd, e
n he
eft o
p A
mer
ikaa
nse
spec
ifica
ties
geën
te k
enm
erke
n.
***
Geb
ouw
A10
1R
echt
bank
ten
beho
eve
van
de A
mer
ikan
en
gebo
uwd
omst
reek
s 19
90.
Uitb
reid
ing
in a
ansl
uite
nde
stijl
om
stre
eks
2005
.
***
*C
NA
Kan
toor
o.i.
d.V
an g
root
bel
ang
als
voor
beel
d va
n de
gro
te m
ate
van
onaf
hank
elijk
heid
van
de
Am
erik
anen
op
de b
asis
en
het
door
hen
zelf
uitv
oere
n va
n de
re
chts
praa
k. D
e afl
eesb
aarh
eid
erva
n is
ech
ter
geri
ng. A
ls
obje
ct v
an g
erin
ge w
aard
e.
*
Geb
ouw
A10
8?
?C
NA
-cor
rido
r (s
helte
rs)
Het
pan
d is
nie
t bez
ocht
, da
arom
is h
et o
p di
t mom
ent
niet
mog
elijk
een
waa
rder
ing
te
geve
n.
?
Geb
ouw
A11
5G
arag
e, g
ebou
wd
in la
atst
e de
cenn
ium
20s
te e
euw
.
--
CN
ATe
rec
ent o
m te
kun
nen
waa
rder
en.
-
Geb
ouw
A11
6K
anto
or.
--
CN
ATe
rec
ent o
m te
kun
nen
waa
rder
en.
-
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN CNA A8 - A418
68
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
A11
7V
erbi
ndin
gskn
oopp
unt
van
de b
asis
. Ges
lote
n ui
tgev
oerd
, bet
onne
n ge
bouw
.
??
CN
AV
erbi
ndin
gen
zijn
een
be
lang
rijk
asp
ect b
ij ee
n vl
iegb
asis
. Als
bel
angr
ijk
onde
rdee
l hie
rvan
hee
ft
het v
erm
oede
lijk
een
hoge
cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
M
oet n
ader
wor
den
onde
rzoc
ht.
?
Geb
ouw
A11
8K
anto
orge
bouw
met
sc
huilp
laat
s.
***
*C
NA
Kan
toor
o.i.
d.D
e sc
huilp
laat
s on
der
het
gebo
uw h
eeft
als
ond
erde
el v
an
de K
oude
Oor
log
een
posi
tieve
cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
**
Geb
ouw
A12
0K
eros
ine-
opsl
ag.
-C
NA
Te r
ecen
t om
te k
unne
n w
aard
eren
.-
Geb
ouw
A14
2Po
l-tr
uck
shel
ter.
Bet
onne
n co
nstr
uctie
ter
besc
herm
ing
van
truc
ks
***
***
CN
AO
psla
gPo
sitie
ve c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e al
s vo
orbe
eld
van
een
schu
ilcon
stru
ctie
voo
r tr
ucks
en
als
onde
rdee
l van
de
basi
s.
**
Geb
ouw
A14
4H
oofd
gebo
uw v
an d
e A
mer
ikan
en.
--
CN
ATe
rec
ent o
m te
kun
nen
waa
rder
en.
-
Geb
ouw
A14
6A
vion
icsb
unke
r, ge
bouw
d in
199
2. G
rote
ges
lote
n bu
nker
waa
rvan
de
wan
den
in g
ewap
end
beto
n zi
jn u
itgev
oerd
. D
e bu
iteng
evel
s be
staa
n ui
t tw
ee m
aal é
én m
eter
ge
wap
end
beto
n m
et e
en
spou
w.
***
***
CN
AM
usea
le, b
ijzon
dere
fu
nctie
/ops
lag.
Geb
ouw
le
ent z
ich
goed
voo
r cr
eatie
f he
rgeb
ruik
. Kan
fu
nger
en a
ls m
usea
al
docu
men
t van
de
Kou
de
Oor
log.
Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
bijz
onde
r ge
bouw
, w
aarv
an v
oor
zove
r be
kend
ge
en v
erge
lijkb
are
voor
beel
den
in N
eder
land
zijn
aan
te tr
effe
n.
Nad
er o
nder
zoek
naa
r ex
acte
fu
nctie
is w
ense
lijk.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN CNA A8 - A418
69
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G
WA
AR
DE
RIN
G
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Geb
ouw
A40
1-41
8H
AS
shel
ters
van
bet
on
gebo
uwd
ter
besc
herm
ing
van
vlie
gtui
gen.
Nad
erha
nd
zijn
voo
r de
she
lters
be
tonn
en m
uren
gep
laat
st
om d
e he
te u
itlaa
tgas
sen
op te
van
gen
en d
aard
oor
bosb
rand
te v
oork
omen
.
***
***
CN
A (
shel
ters
) nr
s. 4
02, 4
05
en 4
06 in
C
NA
-cor
rido
r.
Voo
r he
t beg
rip
van
het f
unct
ione
ren
is b
ehou
d va
n ee
n sa
men
hang
end
deel
va
n sh
elte
rs (
incl
usie
f vo
orge
plaa
tste
muu
r)
nood
zake
lijk.
Dit
deel
za
l in
iede
r ge
val r
ond
de Z
ulu-
hal m
oete
n zi
jn
gele
gen.
Een
mus
eale
fu
nctie
voo
r éé
n of
m
eerd
ere
shel
ters
is
aanb
evel
ings
waa
rdig
al
s on
derd
eel v
an d
e he
rinn
erin
g aa
n de
K
oude
Oor
log.
Beh
oud
van
het g
ehel
e co
mpl
ex
is z
eer
wen
selij
k.
Voo
r he
t beh
oud
van
de c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
en is
het
nie
t no
odza
kelij
k da
t de
gebo
uwen
wor
den
herb
este
md.
De
gebo
uwen
van
de
eers
te
gene
ratie
she
lters
zijn
gaa
f be
waa
rde
voor
beel
den
van
vlie
gtui
gshe
lters
en
zijn
re
delij
k ze
ldza
am. G
ezie
n hu
n be
lang
in d
e on
twik
kelin
g va
n de
vlie
gbas
is S
oest
erbe
rg e
n de
N
AV
O h
ebbe
n de
she
lters
een
ho
ge c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | GEBOUWEN CNA A8 - A418
70
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G W
AA
RD
ER
ING
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Luc
htva
artm
onum
ent
Bes
taat
uit
vers
chill
ende
on
derd
elen
.
***
***
***
***
***
Mus
eum
clus
ter
Hog
e he
rinn
erin
gsw
aard
e al
s m
onum
ent v
an d
e N
eder
land
se L
ucht
mac
ht
en h
eeft
daa
rom
een
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
***
Fus
illad
epla
ats
Mon
umen
t voo
r ge
fusi
lleer
de
verz
etss
trijd
ers.
***
***
Noo
rd (
aan
oost
zijd
e va
n de
sch
ietb
aan)
Hog
e he
rinn
erin
gsw
aard
e al
s m
onum
ent
voor
gef
usill
eerd
e ve
rzet
sstr
ijder
s en
he
eft d
aaro
m e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
***
Schi
etba
anSc
hiet
baan
voo
r ha
ndvu
urw
apen
s da
tere
nd
uit W
O I
I, b
esta
ande
uit
aard
wer
ken
met
een
hog
e ba
kste
enm
uur
met
twee
op
enin
gen.
Aan
de
zuid
zijd
e zi
jn s
pore
n zi
chtb
aar,
die
erop
du
iden
dat
die
zijd
e m
et h
out
was
bek
leed
. Aan
de
oost
zijd
e ee
n la
ge m
uur
deel
uitm
aken
d va
n he
t oos
telij
ke d
eel v
an d
e sc
hiet
baan
.
***
***
Noo
rdH
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e al
s ee
n va
n de
la
atst
e D
uits
e on
derd
elen
va
n de
bas
is
***
Ove
rig
e o
bje
cten
en
str
uct
ure
n
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN
71
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G W
AA
RD
ER
ING
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
AP
S sc
huilp
laat
sen
Dri
e gr
oeps
schu
ilpla
atse
n ui
t 19
87. H
et g
ebou
w h
eeft
nog
een
vo
lledi
g in
tact
inte
rieu
r.
***
***
CN
A
(teg
enov
er
A10
5,
tege
nove
r A41
2 en
nab
ij 62
0)
Naa
st b
ehou
d va
n he
t ge
bouw
is h
et z
eer
wen
selij
k om
het
in
teri
eur
even
eens
te
beho
uden
. Zou
ges
chik
t ku
nnen
zijn
voo
r m
useu
mfu
nctie
.
Hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
voor
beel
d va
n ee
n gr
oeps
schu
ilpla
ats
uit h
et e
ind
van
de
20st
e ee
uw e
n al
s fu
nctio
neel
ond
erde
el
van
de b
asis
. Van
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
als
onde
rdee
l van
de
Kou
de O
orlo
g.
***
Obs
erva
tiep
oste
nB
eton
nen
pref
ab
obse
rvat
iepo
sten
uit
het l
aats
te
dece
nniu
m v
an d
e 20
ste
eeuw
ve
rspr
eid
over
de
gehe
le b
asis
.
****
*B
asis
De
obse
rvat
iepo
sten
m
aken
dee
l uit
van
de m
ilita
ire
stru
ctuu
r va
n he
t ter
rein
en
zijn
ge
tuig
en v
an d
e K
oude
O
orlo
g. W
ense
lijk
is
om a
lle te
bew
aren
, m
aar
in ie
der
geva
l zo
u ee
n de
el b
ewaa
rd
moe
ten
blijv
en. D
e po
sten
mak
en d
at d
e co
ntou
ren
van
het
terr
ein
herk
enba
ar
blijv
en a
ls m
ilita
ir
land
scha
p.
De
obse
rvat
iepo
sten
gev
en
een
goed
bee
ld v
an h
et
mili
tair
e ka
rakt
er v
an h
et
terr
ein
en g
etui
gen
van
de
Kou
de O
orlo
g. H
ierd
oor
hebb
en z
e ee
n po
sitie
ve
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
**
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN
72
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G W
AA
RD
ER
ING
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
PS
pers
onee
lssc
huilp
laat
sen
Mee
rder
e pe
rson
eels
-sc
huilp
laat
sen.
Tw
ee ty
pen
van
beto
nnen
per
sone
els-
schu
ilpla
atse
n ui
t de
peri
ode
van
de K
oude
Oor
log.
De
schu
ilpla
atse
n be
vind
en z
ich
vers
prei
d ov
er d
e ge
hele
bas
is.
****
*B
asis
De
schu
ilpla
atse
n zi
jn e
en b
elan
grijk
on
derd
eel v
anui
t de
Kou
de O
orlo
g. D
aaro
m
is h
et w
ezen
lijk
voor
het
her
kenb
aar
houd
en v
an d
e K
oude
O
orlo
g om
in ie
der
geva
l een
dee
l van
de
sch
uilp
laat
sen
te b
ehou
den.
Het
is
aanb
evel
ings
waa
rdig
om
alle
sch
uilp
laat
sen
te b
ehou
den.
De
schu
ilpla
atse
n ve
rste
rken
de
herk
enba
arhe
id v
an
het m
ilita
ire
kara
kter
va
n he
t lan
dsch
ap.
Her
gebr
uik
als
vlee
rmu
izen
verb
lijfp
laat
s is
een
op
tie v
oor
herg
ebru
ik.
De
twee
ver
schi
llend
e ty
pen
schu
ilpla
atse
n zi
jn e
en z
eer
herk
enba
ar
en w
ezen
lijk
onde
rdee
l ui
t de
peri
ode
van
de
Kou
de O
orlo
g. H
et
vers
chijn
sel v
an d
e pe
rson
eels
schu
ilpla
atse
n he
eft d
aaro
m e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN
73
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G W
AA
RD
ER
ING
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Tan
kIn
gegr
aven
Sta
ghou
nd
pant
serw
agen
MK
III
(p
ants
erw
agen
met
de
koep
el
van
een
Cru
sade
rtan
k)
Waa
rsch
ijnlij
k is
de
pant
serw
agen
gep
laat
st in
ee
n be
tonn
en o
mhu
lling
. V
oor
de n
abijv
erde
digi
ng v
an
vlie
gvel
den
zijn
om
stre
eks
1955
43
pan
tser
wag
ens
inge
grav
en
en a
ls b
unke
r he
rgeb
ruik
t. T
hans
res
ten
hier
van
alle
en n
og
het e
xem
plaa
r in
Soe
ster
berg
en
enk
ele
exem
plar
en b
ij V
liegb
asis
Vol
kel.
***
***
CN
A (
oost
elijk
va
n A
411
en
A41
2)
Het
obj
ect h
eeft
po
tent
ie o
m b
inne
n he
t ka
der
van
de m
usea
le
ontw
ikke
ling
te w
orde
n he
rgeb
ruik
t.
Tank
s al
s bu
nker
zijn
na
WO
II
toeg
epas
t bi
j vlie
gvel
den
voor
na
bijv
erde
digi
ng. O
ok
voor
and
ere
perm
anen
te
verd
edig
ings
wer
ken
wer
den
tank
s in
gegr
aven
. V
aak
wer
den
hier
voor
Sh
erm
anta
nks
toeg
epas
t. H
et to
epas
sen
van
een
Stag
houn
d pa
ntse
rwag
en
is z
eldz
aam
. Als
vo
orbe
eld
van
deze
on
twik
kelin
g en
gez
ien
de
zeld
zaam
heid
van
dit
type
pa
ntse
rwag
en is
een
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
van
toep
assi
ng.
***
Rol
bane
n in
clu
ster
Noo
rdIn
bet
on u
itgev
oerd
e ro
lban
en
in h
et n
oord
elijk
e de
el v
an
het t
erre
in m
et d
e re
sten
van
op
stel
plaa
tsen
. Ond
uide
lijk
is
in h
oeve
rre
het o
orsp
ronk
elijk
e be
ton
nog
aanw
ezig
is. D
e m
eest
e op
stel
plaa
tsen
zijn
na
de
oorl
og g
ewijz
igd.
Res
ten
van
oors
pron
kelij
ke o
mw
allin
gen
gehe
el a
an d
e no
ordz
ijde
zijn
be
houd
en g
eble
ven.
Str
uctu
ur
grot
ende
els
onge
wijz
igd.
***
***
***
***
Noo
rdD
e ro
lban
en k
unne
n zo
nder
her
best
emm
ing
hun
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e be
houd
en.
Eve
ntue
el n
a de
oo
rlog
op
de b
anen
aa
ngeb
rach
t asf
alt
is v
an g
erin
ge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e en
beh
oeft
nie
t be
houd
en te
blij
ven.
De
voor
mal
ige
Dui
tse
rolb
anen
heb
ben
in h
oge
mat
e de
nao
orlo
gse
stru
ctuu
r va
n he
t vlie
gvel
d be
paal
d en
zijn
teve
ns
het r
esta
nt v
an d
e D
uits
e fa
se. D
uits
e ro
lban
en m
et
een
herg
ebru
ik v
an n
a de
oo
rlog
zijn
zee
r ze
ldza
am.
Des
tijds
de
eers
te r
olba
nen
in N
eder
land
. Daa
rom
is
een
hoge
cul
tuur
hist
oris
che
waa
rde
van
toep
assi
ng.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN
74
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G W
AA
RD
ER
ING
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Rol
bane
n M
iddl
e E
ast
Voo
rmal
ige
Dui
tse
rolb
anen
in
clus
ter
Mid
dle
Eas
t. In
bet
on
uitg
evoe
rde
rolb
anen
in h
et
noor
delij
ke d
eel v
an h
et te
rrei
n m
et r
este
n va
n op
stel
plaa
tsen
. O
ndui
delij
k is
in h
oeve
rre
het
oors
pron
kelij
ke b
eton
nog
aa
nwez
ig is
. De
opst
elpl
aats
en
zijn
na
de o
orlo
g ge
wijz
igd.
N
a de
oor
log
zijn
nie
uwe
opst
elpl
aats
en a
ange
legd
. Dez
e op
stel
plaa
tsen
zijn
ond
erlin
g ve
rbon
den
door
mid
del v
an
een
dien
stw
eg. S
truc
tuur
gr
oten
deel
s on
gew
ijzig
d.
***
***
***
***
Mid
dle
Eas
tD
e ro
lban
en k
unne
n zo
nder
her
best
emm
ing
hun
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e be
houd
en.
Eve
ntue
el n
a de
oo
rlog
op
de b
anen
aa
ngeb
rach
t asf
alt
is v
an g
erin
ge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e en
beh
oeft
nie
t be
houd
en te
blij
ven.
De
voor
mal
ige
Dui
tse
rolb
anen
heb
ben
in h
oge
mat
e de
nao
orlo
gse
stru
ctuu
r va
n he
t vlie
gvel
d be
paal
d en
zijn
teve
ns
het r
esta
nt v
an d
e D
uits
e fa
se. D
uits
e ro
lban
en m
et
een
herg
ebru
ik v
an n
a de
oo
rlog
zijn
zee
r ze
ldza
am.
Daa
rom
is e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e va
n to
epas
sing
.
***
Rol
bane
n F
ar E
ast
Voo
rmal
ige
Dui
tse
rolb
anen
in
Far
Eas
t. In
bet
on u
itgev
oerd
e ro
lban
en in
het
noo
rdel
ijke
deel
va
n he
t ter
rein
met
res
ten
van
opst
elpl
aats
en. O
ndui
delij
k is
in
hoe
verr
e he
t oor
spro
nkel
ijke
beto
n no
g aa
nwez
ig is
. De
opst
elpl
aats
en z
ijn n
a de
oor
log
gew
ijzig
d. S
truc
tuur
gro
tend
eels
on
gew
ijzig
d.
***
***
***
***
Far
Eas
tD
e ro
lban
en k
unne
n zo
nder
her
best
emm
ing
hun
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e be
houd
en.
Eve
ntue
el n
a de
oo
rlog
op
de b
anen
aa
ngeb
rach
t asf
alt
is v
an g
erin
ge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e en
beh
oeft
nie
t be
houd
en te
blij
ven.
De
voor
mal
ige
Dui
tse
rolb
anen
heb
ben
in h
oge
mat
e de
nao
orlo
gse
stru
ctuu
r va
n he
t vlie
gvel
d be
paal
d en
zijn
teve
ns
het r
esta
nt v
an d
e D
uits
e fa
se. D
uits
e ro
lban
en m
et
een
herg
ebru
ik v
an n
a de
oo
rlog
zijn
zee
r ze
ldza
am.
Daa
rom
is e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e va
n to
epas
sing
.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN
75
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G W
AA
RD
ER
ING
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Rol
bane
n in
clu
ster
She
lter
s N
oord
In b
eton
uitg
evoe
rde
rolb
anen
in
het
clu
ster
She
lters
Noo
rd.
Aan
gele
gd b
ij de
bou
w v
an d
e sh
elte
rs.
***
***
***
***
Shel
ters
Noo
rdD
e ro
lban
en k
unne
n zo
nder
her
best
emm
ing
hun
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e be
houd
en.
Eve
ntue
el la
ter
op d
e ba
nen
aang
ebra
cht
asfa
lt is
van
ger
inge
cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
en b
ehoe
ft n
iet
beho
uden
te b
lijve
n.
De
rolb
anen
zijn
bep
alen
d vo
or d
e st
ruct
uur
van
het
shel
terg
ebie
d. G
ezie
n he
t gro
te b
elan
g va
n de
sh
elte
rs v
oor
de p
erio
de
van
de K
oude
Oor
log
en
daar
mee
ook
de
stru
ctuu
r va
n he
t ter
rein
heb
ben
de r
olba
nen
is e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e va
n to
epas
sing
.
***
Rol
bane
n in
clu
ster
CN
A
shel
ters
Rol
bane
n in
clu
ster
She
lters
. In
beto
n ui
tgev
oerd
e ro
lban
en in
he
t she
lterg
ebie
d. A
ange
legd
bij
de b
ouw
van
de
shel
ters
.
***
***
****
CN
A, C
NA
-co
rrid
or, C
NA
-ra
nd.
De
rolb
anen
kun
nen
zond
er h
erbe
stem
min
g hu
n cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde
beho
uden
. E
vent
ueel
late
r op
de
bane
n aa
ngeb
rach
t as
falt
is v
an g
erin
ge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e en
beh
oeft
nie
t be
houd
en te
blij
ven.
De
rolb
anen
zijn
bep
alen
d vo
or d
e st
ruct
uur
van
het
shel
terg
ebie
d. G
ezie
n he
t gro
te b
elan
g va
n de
sh
elte
rs v
oor
de p
erio
de
van
de K
oude
Oor
log
en
daar
mee
ook
de
stru
ctuu
r va
n he
t ter
rein
heb
ben
de r
olba
nen
is e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e va
n to
epas
sing
.
***
HA
WK
-rak
etop
stel
plaa
tsen
Twee
ops
telp
laat
sen
(1. a
an
het e
ind
van
de n
oord
wes
t-zu
idoo
stba
an, 2
. in
het
noor
delij
ke L
uftp
ark)
voo
r lu
chtd
oelr
aket
ten
gebo
uwd
vana
f he
t mid
den
van
de ja
ren
60 v
an d
e 20
ste
eeuw
. Bes
taan
ui
t een
op
een
heuv
el g
epla
atst
pl
atfo
rm d
at d
oor
mid
del v
an
een
helli
ngba
an to
egan
kelij
k is
.
***
***
Noo
rdD
e va
n ee
n be
stra
ting
voor
zien
e he
uvel
s ku
nnen
zon
der
herb
este
mm
ing
hun
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e be
houd
en. D
e he
uvel
s vo
rmen
teve
ns
een
plaa
ts v
anw
aar
de s
truc
tuur
van
het
om
ligge
nde
terr
ein
goed
zic
htba
ar is
.
De
opst
elpl
aats
en g
even
ee
n go
ed b
eeld
van
de
luch
tdoe
lver
dedi
ging
in
de
peri
ode
na d
e Tw
eede
Wer
eldo
orlo
g en
zi
jn d
aarm
ee e
en g
oed
herk
enba
ar o
nder
deel
va
n de
ges
chie
deni
s va
n de
Kou
de O
orlo
g. D
e he
uvel
s he
bben
een
hog
e cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN
76
WA
AR
DE
RIN
G
OB
JEC
TE
N
STR
UC
TU
RE
N
INT
RIN
SIE
KE
EN
UN
ICIT
EIT
S -W
AA
RD
E
BE
TE
KE
NIS
VO
OR D
E
PER
IOD
E
A
B
C
D
ON
DE
RD
EE
L V
AN
E
EN
CL
UST
ER O
F R
EL
AT
IE O
MG
EV
ING
MO
GE
LIJ
KH
ED
EN
VO
OR
HE
RG
EB
RU
IK
ON
DE
RB
OU
WIN
G W
AA
RD
ER
ING
EIN
D-
WA
AR
DE
RIN
G
Rad
arop
stel
plaa
tsD
e on
geve
er 3
0 m
eter
hog
e he
uvel
bev
at d
e op
stel
plaa
ts
voor
een
mob
iele
rad
ar.
***
***
Noo
rdD
e op
stel
plaa
ts k
an
zond
er h
erbe
stem
min
g zi
jn c
ultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e be
houd
en
De
opst
elpl
aats
is
esse
ntie
el o
nder
deel
van
he
t vlie
gbed
rijf
ten
tijde
va
n de
Kou
de O
orlo
g en
he
eft d
aarm
ee e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
***
Spot
ters
hill
Uitk
ijkpo
st v
oor
vlie
gtui
gspo
tters
.
**
Far
Eas
tA
ls b
eeld
van
hoe
het
pu
blie
k na
ar d
e ba
sis
keek
be
houd
ensw
aard
ig.
*
Bom
krat
ers
Bom
krat
ers
uit d
e Tw
eede
W
erel
door
log
***
Noo
rd (
één
aang
etro
ffen
no
ordw
este
lijk
van
267)
V
erm
oede
lijk
zijn
er
nog
mee
rder
e aa
nwez
ig o
p de
ba
sis.
Als
her
inne
ring
aan
de
bom
bard
emen
ten
van
de G
ealli
eerd
en h
ebbe
n de
nog
aan
wez
ige
bom
krat
ers
een
posi
tieve
cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
**
Star
t- e
n la
ndin
gsba
nen
Twee
nog
aan
wez
ige
land
ings
bane
n: d
e no
ordw
est-
zuid
oost
baan
en
de n
a de
oor
log
verl
engd
e oo
st-w
estb
aan.
***
***
***
***
Bas
isA
ls m
eest
bel
angr
ijke
onde
rdee
l van
het
vl
iegv
eld
van
hoge
cu
ltuur
hist
oris
che
waa
rde.
***
Der
de s
tart
- en
land
ings
baan
Res
ten
van
de n
a W
O I
I op
geru
imde
noo
rd-z
uidb
aan.
A
an d
e zu
idzi
jde
nog
herk
enba
re r
este
n va
n de
baa
n
***
***
CN
A-r
and,
Sh
elte
rs N
oord
Stru
ctuu
r ka
n bi
j he
rbes
tem
min
g va
n he
t ter
rein
wor
den
vers
terk
t.
De
rest
ante
n m
aken
dee
l ui
t van
de
door
de
Dui
tser
s aa
ngel
egde
str
uctu
ur
van
het v
liegv
eld
en
hebb
en d
aaro
m e
en h
oge
cultu
urhi
stor
isch
e w
aard
e.
***
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
77
AFBEELDINGEN
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
78
Afb. 1 De Soesterberg en omgeving op de historische topografische kaart van 1902. Het gebied werd in 1910 in gebruik genomen als vliegheide en zou de bakermat worden van de Nederlandse militaire luchtvaart. (Uit: Grote Historische topografische Atlas, Utrecht, schaal 1:25.000; Detail van Blad No. 427; Verkend in 1885; Herdrukt in 1902)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
79
Afb. 2 Situatiekaart van de begrenzing van het vliegveld aan de zuidzijde uit 1948. In verband met uitbreiding moest de Batenburglaan (nu Batenburgweg) worden verlegd. (Herkomst: BWT Gemeente Soest, 1948)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
80
Afb
. 3 S
itua
tiek
aart
van
‘V
lieg
veld
Soe
ster
berg
’ va
n 31
aug
ustu
s 19
50. Z
icht
baar
zijn
de
drie
ver
hard
e st
art-
en
land
ings
bane
n (i
n A
-vor
m),
waa
rvan
de
noor
d-zu
idba
an b
uite
n ge
brui
k is
ges
teld
, de
tax
iban
en m
et d
aari
n lig
gend
e op
stel
plaa
tsen
voo
r de
vli
egtu
igen
(V
-vor
m)
en d
e dr
ie L
uftp
arke
n (m
et d
oosv
orm
ige
Auf
stel
plät
ze).
Het
is n
iet g
ehee
l dui
delij
k of
er
ook
een
verl
engi
ng v
an d
e ba
nen
staa
t aan
gege
ven,
zow
el a
an d
e no
ordw
estz
ijde,
maa
r vo
oral
aan
de
oost
zijd
e.
De
Vel
dmaa
rsch
alk
Mon
tgom
eryw
eg, a
ls v
erbi
ndin
g va
n he
t dor
p So
este
rber
g na
ar D
e Pa
ltz,
is in
dez
e te
keni
ng o
nder
brok
en d
oor e
en r
ood
gekl
eurd
e st
artb
aan.
(H
erko
mst
: Die
nst V
astg
oed
Def
ensi
e D
irec
tie
Wes
t)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
81
Afb
. 4 S
itua
tiek
aart
van
het
‘Am
erik
aans
Kam
p So
este
rber
g’ u
it 19
54 m
et e
en c
ampu
sach
tige
str
uctu
ur m
et g
ebou
wen
voo
r de
hui
sves
ting
van
de
man
scha
p-pe
n, g
egro
epee
rd r
ond
een
appe
lpla
ats.
De
kaar
t is
verv
aard
igd
door
het
Bur
eau
Aan
leg,
Beh
eer
en O
nder
houd
van
Vli
egve
lden
(B
AB
OV
). (
Her
kom
st: D
iens
t V
astg
oed
Def
ensi
e D
irec
tie
Wes
t)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
82
Afb
. 5
Stru
ctuu
r- e
n on
twik
keli
ngsp
lan
VL
B S
oest
erbe
rg,
2006
. B
lauw
gea
rcee
rd i
s de
zoe
krui
mte
voo
r he
t m
useu
mkw
arti
er e
n ge
el i
ngek
leur
d is
het
te
beho
uden
geb
ied
Cam
p N
ew A
mst
erda
m. D
e ka
art
geef
t de
beg
renz
ing
wee
r va
n he
t on
derz
oeks
gebi
ed, d
ie i
s va
stge
stel
d bi
j de
int
enti
eove
reen
kom
st o
p 9
nove
mbe
r 20
06. (
Her
kom
st: D
iens
t Vas
tgoe
d D
efen
sie
Dir
ecti
e W
est)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
83
Afb
. 6
Doo
rsne
de e
n de
tail
s va
n ee
n ha
ngar
van
het
typ
e T
2. H
ierv
an z
ijn e
r ze
ven
gebo
uwd
in 1
947.
De
lett
er T
sta
at v
oor
tran
spor
tabl
e en
het
num
mer
2
voor
een
spa
nwijd
te v
an 1
15 v
oet (
met
een
leng
te v
an 2
40 v
oet)
en
een
dakh
elli
ng v
an 2
0 gr
aden
. (H
erko
mst
: Wor
ld W
ar I
I H
anga
rs;
Gui
de to
Han
gar
Iden
-ti
ficat
ion,
s.l.
200
2)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
84
Afb. 7 Vliegveld Soesterberg in de jaren dertig van de twintigste eeuw. Achter het complex is de Soester Hoogt zichtbaar. (Herkomst: Geheim landschap, 200 jaar militairen op de Heuvelrug, p. 82)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
85
Afb. 8 RAF-luchtfoto van Fliegerhorst Soesterberg, genomen op 17 april 1945. Het noorden ligt links. Overal zijn inslagplekken van bommen zichtbaar. Duidelijk herkenbaar zijn de drie door de Duitsers aangelegde verharde landingsbanen. In de bossen daar omheen zijn de Luftparken, de verdekte opstelplaatsen voor Duitse vliegtuigen. (Herkomst: Geheim landschap, 200 jaar militairen op de Heuvelrug, p. 118)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
86
Afb. 9 De Avionics-bunker (gebouw A146) in aanbouw in 1992. (Herkomst: Herinnering aan de Dienst-kring Soesterberg 1946-2001, Soesterberg 2001)
Afb. 10 Lichtmasten voor de start- en landingsbaan bij de voormalige Pluimveestichting op de hoek van de Van Weerden Poelmanweg en de Amersfoortsestraat.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
87
Afb. 11 Gebouw 32a is een halfopen houtloods ten westen van gebouw 32 (BABOV-gebouw).
Afb. 12 Bomkrater in het bosgebied ten noordoosten van gebouw 267.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
88
Afb. 13 De enige nog overgebleven ingegraven tank bevindt zich nabij het einde van de buiten gebruik gestelde noord-zuidbaan. Het betreft een Staghound MK III tank met de koepel van een Crusadertank.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
89
Afb. 14 Het Gebouw Radio-Radar (gebouw 13).
Afb. 15 Het enige gehandhaafde semi-permanente magazijngebouw, een Bredero-loods (gebouw 24) , waarvan er vier ten behoeve van opslag zijn gebouwd.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
90
Afb. 16 Eetzaal De Birk is in 2002 gebouwd op Camp New Amsterdam. De naam verwijst naar de eerste door de LVA gebruikte vliegtuigen.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
91
Afb. 17 Fundament van de gesloopte ruim vier meter hoge luchtwachttoren op de Stompert. Deze heuvel is met 50,9 meter de hoogste plek in de omgeving. De toren was hier in 1951 geplaatst.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
92
Afb. 18 Iglo’s op vliegbasis Lakenheath. Vergelijkbare iglo’s bevinden zich op Soesterberg. (Herkomst foto: internet)
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
93
CATALOGUS GEBOUWEN EN STRUCTUREN
In het onderstaande wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste cultuurhistorisch waardevolle gebouwen en structuren. Dit geschiedt in de vorm van een afbeelding en een beknopt onderschrift met daarin de belangrijkste gegevens. Niet van alle gebou-wen zijn afbeeldingen, doorgaans omdat ze op ontoegankelijke delen van de vliegbasis lagen of omdat ze om andere redenen niet gefotografeerd mochten worden.
- Gebouwen 1 - 626- Gebouwen CNA - Structuren
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
94
GEBOUWEN 1 - 626
Gebouw 1, 2, 3, 5, 6 en 7Zes hangars van het type T2 van 115 voet (35 meter) bij 240 voet (73 meter) in de vorm van uit Engeland afkom-stige semi-permanente staalconstructies. De hangars werden in 1947 geplaatst en hebben allemaal in de jaren 1974-’76 aanpassingen aan de schuifdeuren ondergaan. In 1991 volgden herstellingen (nieuwe dakbedekking etc.). Gebouw 7 met een in 1996 vervangen schuifdeur heeft nog de oude dakbedekking en verkeert nog in de meest originele staat.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
95
Gebouw 8Hangar uit 1928 (vroeger gebouw 2). Gebouw met baksteenmuren en een staalskeletconstructie. Met name de vensters aan de oostzijde met betonlateien in schoon werk en stalen ramen, zijn samen met de baksteendetaillering karakteristiek voor de expressionistische stijl uit die tijd. De staalconstructie werd geleverd door De Vries-Robbé uit Gorinchem. De dakplaten van bimsbeton werden geleverd door hun dochteronderneming Arkeldal. De vormge-ving is vergelijkbaar met een hangar uit circa 1937 te Bergen (NH) (bron: Kuipers, 95). Herbouwwerkzaamheden in 1947 onder leiding van Lt. kol. G.C. Kools. Verbouwing aan de westzijde 1974. Toen zijn ook de schuifdeuren vervangen door muren en werd het schuine daklicht aan die zijde afgedekt. Aanpassingen volgden in 1989-’90.
Gebouw 10Badinrichting uit 1920. Gebouwd als ‘Reinigingslokaal’ met inwendig veel doucheruimten. Het is een bakstenen gebouw met een laag, met pannen gedekt schilddak en een risaliet waarin het inwendige ingangsportaal is opge-nomen. Bij de verbouwing tot polikliniek in 1956 zijn de vensters naar onderen verlengd. Verbouwing volgde in 1963. In 1997 ingericht tot Basis Informatie Centrum.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
96
Gebouw 13Gebouw Radio-Radar. Gebouwd in 1947 als radio-radarwerkplaats voor de toen relatief nieuwe techniek van de radar. Robuust bakstenen gebouw met uitgesproken architectonische details en fraaie open trap nabij de entree. Verbouwing in 1957, renovatie in 1986. Momenteel gebouw van de commandant van de basis.
Gebouw 24Semi-permanente opslagloods. De laatste van oorspronkelijk vier opslagloodsen uit 1951. De loodsen werden gebouwd door de Utrechtse firma Bredero en worden daarom ook Brederoloods genoemd. Inwendig een con-structie van stalen spanten met daartussen bimsbetonplaten. De staalconstructie heeft aan de buitenzijde een afdeklat.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
97
Gebouw 32 en 32aOnderkomen van de BABOV (later Dienst Vastgoed Defensie). Gedeeltelijk onderkelderd gebouw uit circa 1952. Inwendig een constructie met gelamineerd houten spanten. Revisie in 1957, uitbreiding 1972, verbouwing 1990. Gebouw 32a is een karakteristieke halfopen houtloods.
Gebouw 35Gebouw voor de Vliegdienst. Gebouwd in 1954 onder leiding van Kol. C.J.J. Stoorvogel. Tweebeukig gebouw met een tussenlid. In het zuidelijke deel bevindt zicht het kantoorgedeelte en aan de noordzijde een briefingroom.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
98
Gebouw 40 (geen afb.)Ammo Storage (munitiebunker) op het gebied van Shelters Noord uit 1975.
Gebouw 43Door opgebrachte grond gecamoufleerde Duitse telefoonbunker uit circa 1941. Bunker met een vak van 1,00 tot 1,50 meter dik gewapend beton. In 1952 en 1957 aangepast en in 1992 gerenoveerd.
Gebouw 44Door opgebrachte grond gecamoufleerde Duitse verkeersleidingsbunker met ingangstunnel en stalen deuren. Dikte 2,00 meter gewapend beton. In 1958 is een kantine op de bunker toegevoegd, waarschijnlijk naar ontwerp van de toegevoegd ingenieur A.J. Prins. Renovatie 1984.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
99
Gebouw 45Houten paviljoen op vierkant grondplan. Gebouwd in 1912 als kantoorgebouw en showroom, en oorspronkelijk voorzien van een uitzichtplatform. Later in gebruik als Rode Kruisgebouwtje en in 1950 tot dienstwoning omge-bouwd.
Gebouw 47 (geen afb.)Zenderbunker en radio-ontvanger. Mogelijk oorspronkelijk nog Duits gezien een opmeting uit 1947.
Gebouwen 57, 58 en 60Drie resterende van oorspronkelijk zes dienstgebouwen op het vliegveld (respectievelijk schilderswerkplaats, metaalwerkplaats en kledingmagazijn). Gebouwd in 1951 naar ontwerp van architect E.F. Groosman. Oorspron-kelijk gemetseld, later gepleisterd, met geprefabriceerde goot. Verbouwingen in 1992-’93.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
100
Gebouw 67Gedeeltelijk onderkelderd gebouw, waarvan de kelder mogelijk nog een rest is van het in 1940 gesloopte theehuis Soesterdal. In 1951 gebouwd als mess, werkplaatsgebouw en magazijnen. Eetgebouw voor officieren en overig personeel. Inwendig gelamineerd-houten spanten. Verbeteringen 1970, renovatie keuken 1983, voorzieningen 1993.
Gebouwen 75-78 (geen afb.)Munitiemagazijnen in het munitiepark, gebouwd circa 1960.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
101
Gebouw 85Verkeerstoren, gebouw van vier bouwlagen en koepel met omgang. Gebouwd in 1952 en in 1963van nieuwe koepel voorzien. Deze koepel is in 1981 door de huidige vervangen. Nachtverblijf werd in 1966 aangebouwd.
Gebouw 84 Brandweerkazerne, L-vormig gebouw met bovengelegen dienstruimten en aangebouwde werkplaats. Gebouwd in 1952-’53 en verbouwd in 1986.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
102
Gebouw 86Bakstenen dienstgebouw uit circa 1955, verlengd in 1971.
Gebouw 87 (geen afb.)Traforuimte. Mogelijk een verbouwde Duitse bunker, verbouwd in 1963.
Gebouw 89Hoofdgebouw, eenlaags gebouw in baksteen met naar voren springende ingangspartij. Gebouwd ten behoeve van de administratie van de vliegbasis in 1952-’53. Karakteristiek gebouw uit de Wederopbouwperiode. Renovatie in 1984 en 1993.
Gebouw 111 (geen afb.)Eenvoudige, als tijdelijk bedoelde, houten loods uit 1954 voor de opslag van versperringsmateriaal.
Gebouw 120Sportgebouw met kleedruimten uit 1954. Inwendig gelamineerd houten spanten. Uitbreiding in 1967 en renovatie 1980.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
103
Gebouw 130MT-garage, langwerpig gebouw uit 1954, aangepast in 1956. Constructie met gelamineerde houten spanten (Nemaho-spanten). Renovatie en nieuwe deuren in 1992. Karakteristiek gebouw uit de wederopbouwperiode.
Gebouw 137 en 139Twee Duitse drinkwaterkelders uitgevoerd in baksteen en met overwelfd reservoir (120 en 240 m3).
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
104
Gebouw 141-151Elf Duitse bluswaterkelders uitgevoerd in baksteen met overwelfd reservoir (60-120 m3 ). De locatie van kelder 147 is onbekend, de kelders 144-146 zijn vermoedelijk hernummerd tot A28-A30.
Gebouw 154, 156-159 (geen afb.)Vijf resterende van oorspronkelijk zeven munitiemagazijnen in het munitiepark. In metselwerk gebouwd in 1960.
Gebouw 160 (geen afb.)Magazijn annex werkplaats in het munitiepark. In metselwerk gebouwd in 1961.
Gebouw 162-163Low-control, bunkers met observatiekoepel langs de start- en landingsbaan ter controle op het landingsgestel van binnenkomende vliegtuigen.
Gebouw 179 (geen afb.)Duitse bunker. Niet toegankelijk.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
105
Ondergrondse verbindingsgangNabij gebouw 179, bakstenen opbouw behorende bij een ondergrondse gang waarvan beide flankerende gebouwen verdwenen zijn. Ingericht als vleermuisonderkomen.
Gebouw 194-195 (geen afb.)Twee gewapend betonnen opslagruimten in het munitiepark uit 1975 ten behoeve van de Amerikanen
Gebouw 212 (geen afb.)Munitiemagazijn in het munitiepark uit circa 1975.
Gebouw 218-225 (geen afb.)Acht gewapend betonnen opslagbunkers in het munitiepark uit circa 1975. Vanwege hun vorm iglo’s genoemd.
Gebouw 241 (geen afb.)Bunker ? in het gebied van de Shelters Noord uit circa 1975.
Gebouw 243-246 (geen afb.)Kerosine opslag recent.
Gebouw 247 (geen afb.)Lesgebouw uit circa 1990.
Gebouw 250, 258 en 306 (geen afb.)Drie bunkers in het gebied van de shelters noord uit 1988.
Gebouw 252-256, 260 (geen afb.)Kerosine-opslag, recent.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
106
Gebouw 257Werkplaats aan de noordelijke ingang van het munitiepark, gebouwd ten behoeve van de Amerikanen in circa 1980.
Gebouw 261-262, 264-265 (geen afb.)Kleine langwerpige gebouwtjes in het deel van shelters noord.
Gebouw 279 (geen afb.)Luchtmarkeringsleiding, recent.
Gebouw 298 (geen afb.)Hangar ten behoeve van helikopters, recent.
Gebouw 300 (geen afb.)Nieuwe was- en spuitplaats tegen hangar 3 uit circa 2000.
Gebouw 301 (geen afb.)Was- en corrosiehangar, gebouwd in 1999 na sloop van T2-hangar (gebouw 4) in 1998.
Gebouw 303Tijdelijke loods van de zweefvliegclub.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
107
Gebouw 500 (geen afb.)Verbindingsbunker, gebouwd in 1975.
Gebouw 600 (geen afb.)Centrale bunker van de Shelters Noord, gebouwd circa 1975.
Gebouw 610-626Zeventien Hardened Aircraft Shelters van de derde generatie, gebouwd in 1975-’77. Constructie van een halve cirkelvorm, gemaakt van golfplaat met een grote golf, waarop een huid van gewapend beton is aangebracht. Inwendige maat van 71 voet (21,58 meter). Twee schuifdeuren van gewapend beton, versterkt met een stalen con-structie aan de buitenzijde.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
108
GEBOUWEN CNA A8 - A418
Gebouw A8-A9Keuken en kantine met eetzaal behorend tot de eerste opzet van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1954. Deel uitmakend van een campusvormig complex, gerealiseerd onder leiding van kol. C.J.J. Stoorvogel en uitgevoerd door Bredero’s Bouwbedrijf (werk 5407). In 1969 kwam er een verbinding tussen beide gebouwen. Aanpassingen in 1976 en 1982.
Gebouw A13Onderhoudsgarage met werkplaatsgebouw behorend tot de eerste opzet van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1955. Uitbreidingen in 1960, 1971 en 1978; renovatie in 1990.
Gebouw A16 (geen afb.)Hangar behorende tot de eerste opzet van het Amerikaans kamp, gebouwd in 1954. Gerealiseerd onder leiding van kol. G.J.J. Stoorvogel. Verbouwing 1977, geconcentreerd onderhoud 1990, verbouwing 1992. Nu in gebruik bij de Bijzondere Eenheid Marechaussee.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
109
Gebouw A18Garage behorend tot de eerste opzet van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1954. In 1978 gedeeltelijk verbouwd tot knooppunt verbindingen. Verbouwing 1990.
Gebouw A19Lesgebouw, behorend tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd circa 1958. Na aanbouw van een bunker in 1971 ingericht tot hoofdgebouw van de Amerikanen. Uitbreidingen in 1998 en 1991.
Gebouw A25 (geen afb.)Gebouw behorende tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd circa 1958. Nu in gebruik bij de Bijzondere Eenheid Marechaussee.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
110
Gebouw A27Villa uit circa 1935 naar ontwerp van Joh. A. Wentink (1904-1992). Bij de uitbreiding van het terrein van de vlieg-basis in 1954 binnen de grenzen daarvan komen te liggen. In 1960 onder leiding van Lt.kol. T. van Strien verbouwd tot officiersmess plus hotelfunctie. Uitbreiding in 1970 en aanpassing 1992.
Gebouw A28-A30 (geen afb.)Bluswatervijvers, hoogstwaarschijnlijk de hernummerde Duitse bluswaterkelders 144-146.
Gebouw A33Grote onderhoudshangar behorende tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1961. Lang-gerekte hal met staalconstructie met drie grote velden en twee tussenspanten. De deuren kunnen in delen naar opzij weggeschoven worden. Momenteel in gebruik als opslag van het Militair Luchtvaart Museum.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
111
Gebouw A36 (geen afb.)Sportgebouw behorende tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1960. Staalconstructies berekend door J.G.B. Krabbendam, beton- en staalconstructeur te Zeist.
Gebouw A38Alarmhangar behorende tot de eerste uitbreiding van het Amerikaanse kamp, gebouwd in 1960. Ook Zulu-hal genoemd. Brede hal voor het onderbrengen van twee straaljagers die 24 uur, 7 dagen per week paraat stonden om binnen drie minuten in de lucht te kunnen zijn. De hangar heeft deuren aan beide zijden en aan de noordzijde een controleruimte met opschrift Zulu, alsmede een aanbouw met ruimte voor de parate bemanning.
Gebouw A44 (geen afb.)Highschool ten behoeve van de kinderen van de Amerikaanse manschappen. Eerste fase uit 1963 en sindsdien diverse malen uitgebreid. Nu in gebruik bij de Bijzondere Eenheid Marechaussee.
Gebouw A53 (geen afb.)Gebouw uit circa 1965.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
112
Gebouw A63Base Chapel gebouwd in 1968 onder leiding van Lt.kol. F.M. Elkerbout bestaande uit een grote kerkzaal met glas-in-lood versieringen en lagere aanbouw met dienstruimten.
Gebouw A66Fundament van een gesloopt hush house gebouwd in 1970. Zichtbaar is nog de betonnen vloer waarop de staalcon-structie stond en de betonnen deflector aan het einde van de verdwenen augmenter tube.
Gebouw A68-A69 (geen afb.)Betonnen opstelplaatsen voor tankwagens, gebouw in 1967.
Gebouw A72 (geen afb.)Bunker gebouwd in 1971 als Amerikaanse commandobunker als onderdeel van de bouw van de eerste generatie shelters. De bunker heeft 30-40 cm dik gewapend beton.
Gebouw A80 (geen afb.)Bunker voor afstellen raketten van de straaljagers
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
113
Gebouw A91Hush house, gebouwd in 1970. Hangarvormige staalconstructie met zijdelings wegschuifbare deuren voor het tes-ten van straaljagers. De hete uitlaatgassen van de straaljager kwamen terecht in een augmenter tube die overgaat in een deflector van gewapend beton waarbij het daarin aanwezige water zorgt voor de afkoeling.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
114
Gebouw A101Nieuwbouw ten behoeve van de Amerikanen uit circa 1990 die er onder meer hun rechtbank in onder hadden gebracht. Om- en aanbouw 2005.
Gebouw A108 (geen afb.)Klein gebouwtje nabij het gesloopte gebouw van de raketopslag (gebouw A39).
Gebouw A115-A116 (geen afb.)Garage en kantoor BTO, gebouwd in de jaren 90 van de 20ste eeuw.
Gebouw A117Verbindingsknooppunt basis, eenlaags (deels onderkelderd) gebouw uit circa 1980.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
115
Gebouw A118Deels onderkelderd gebouw met zadeldak uit circa 1980.
Gebouw A120 (geen afb.)Kerosine-opslag, recent.
Gebouw A142 (geen afb.)Pol-truck shelter voor het onderbrengen van een tankwagen uit circa 1980.
Gebouw A144Hoofdgebouw Amerikanen, gebouwd rond 1985.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
116
Gebouw A146Avionics bunker. Grote bunker gebouwd in 1992, bestaande uit 1 meter dik beton, een spouw en opnieuw 1 meter dik beton. De toegangen zijn voorzien van dikke stalen deuren. Het gebouw is nooit in functie geweest en wacht op herbestemming.
Gebouw A401-418Achttien Hardened Aircraft Shelters (HAS) van de eerste generatie, gebouwd in 1969. Constructie van een halve cirkelvorm gemaakt van golfplaat met een grote golf, waarop een huid van gewapend beton is aangebracht. Inwen-dige maat van 48 voet (15,79 meter). De later aangebrachte stalen wanden aan de voorzijde hebben een V-vormige uitstulping en de deur kan in zijn geheel naar opzij geschoven worden.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
117
OVERIGE OBJECTEN EN STRUCTUREN
LuchtvaartmonumentAppelplaats met monumenten, waarvan het luchtvaartmonument uit 1923 dateert. Kort na de Tweede Wereld-oorlog werd het monument van elders op het terrein naar hier verplaatst. Links ernaast staat een - eveneens her-plaatste - gedenksteen in de vorm van een zwerfkei met opschrift 1913-1938.
FusilladeplaatsMonument voor gefusilleerde verzetsstrijders, gelegen aan de oostzijde van de kogelvanger van de schietbaan.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
118
SchietbaanSchietbaan voor handvuurwapens daterend uit de Tweede Wereldoorlog, bestaande uit aardwerken met een hoge baksteenmuur met twee openingen. Aan de zuidzijde zijn sporen zichtbaar, die erop duiden dat die zijde met hout was bekleed.
Restant radartorenIn het bosgebied in noord, ten westen van de toegangsweg tot het munitiepark, het fundament van een radiozender in de vorm van vier blokken gewapend beton die als fundament gediend hebben.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
119
Ingegraven tankIngegraven tank bestaande uit de koepel van een Crusadertank gemonteerd op een Staghound pantserwagen en geplaatst in een betonnen omhulling.
APS schuilplaatsenOp de basis zijn in 1987 een aantal groepsschuilplaatsen gebouwd van een groter type waar gedurende enkele weken geschuild kon worden. De afbeeldingen zijn van de APS4 ten westen van gebouw A105.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
120
PS personeelsschuilplaatsenOp diverse plaatsen op de basis bevinden zich kleinere personeelschuilplaatsen, waarvan er een aantal in 1991 zijn gebouwd.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
121
ObservatiepostenLangs de grenzen van de basis en ook langs afgegrensde delen binnen de basis bevinden zich diverse uit prefab-elementen opgebouwde observatieonderkomens, waarvan er 22 in 1991 zijn geplaatst.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
122
Rolbanen in cluster NoordIn beton uitgevoerde rolbanen in het noordelijke deel van het terrein met de resten van opstelplaatsen. Onduidelijk is in hoeverre het oorspronkelijke beton nog aanwezig is. De meeste opstelplaatsen zijn na de oorlog gewijzigd. De achtkantige betonnen opstelplaatsen heten dispersals. Resten van oudere Duitse opstelplaatsen zijn weggehaald. Dat geldt ook voor de V-vormige opstelplaatsen langs de rolbaan waarvan de aftekening nog op de foto zichtbaar is.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
123
Rolbanen Middle EastOp Middle East wordt de rolbaan geflankeerd door een aantal dispersals in de vorm van achthoekige betonnen opstel-plaatsen. Voor de bevoorrading zijn de dispersals onderling verbonden door middel van een smalle dienstweg.
Rolbanen Far EastDispersal ter linker zijde van de spottershill en een deel van de, aan de Landmacht overgedragen, rolbanen.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
124
Rolbanen in cluster Shelters NoordAan de oostkant van het einde van de noordoost-zuidwest startbaan bevinden zich nog sporen van een opgebroken en van een nog bestaande munitierolbaan die leidde naar een gebied waar zich nu de nieuwbouw van Den Engh bevindt.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
125
Rolbanen in cluster CNA sheltersTer plaatse van de CNA shelters is gebruik gemaakt van de rolbanen van het Duitse oostelijke Luftpark. Aan deze cirkelvormige structuur liggen nog een aantal vierkante betonnen elementen die restanten zijn van Duitse Split-terboxen. Deze zijn later in gebruik genomen voor de stalling van kerosinetrucks. In het gebied bevinden zich ook nog enkele geluidswallen, bestaande uit stalen profielplaten gevuld met gestabiliseerd zand.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
126
SpottershillAan de oostzijde van de Van Weerden Poelmanweg is in de jaren 80 van de 20ste eeuw tussen twee dispersals een verhoging aangebracht die als spottershill dient.
BomkratersVan de bomkraters uit de Tweede Wereldoorlog is er nog een binnen het terrein aangetroffen, ten westen van gebouw 267.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
127
HAWK-raketopstelplaatsenAan de westzijde van de noordwest-zuidoostbaan en in het noordelijke Luftpark bevinden zich nog twee kunst-matige verhogingen ten behoeve van het plaatsen van HAWK-raketopstelplaatsen.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
128
Mobiele radaropstelling (geen afb.)Ten noorden van gebouw 289 bevindt zich een kunstmatig opgeworpen heuvel waar, indien nodig, een mobiele radar opgesteld kan worden.
Start- en landingsbanenTwee nog aanwezige landingsbanen: de noordwest-zuidoostbaan en de na de oorlog verlengde oost-westbaan.
Derde start- en landingsbaan (geen afb.)Van de derde baan zijn mogelijk enkel nog aan het zuidelijke uiteinde, in de buurt van de fundamenten van gebouw A66, nog resten aanwezig.
BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS | VLIEGBASIS SOESTERBERG
129
© Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voor-afgaande schriftelijke toestemming van de auteurs.
COLOFON
Vliegbasis SoesterbergDolderseweg 34, Huis ter HeideCultuurhistorische inventarisatie met waardestelling
Auteur: Dr. ing. R Stenvert en Ir. A. Viersen
Datum: juni 2007
Opdrachtgever: Bestuurlijk Platform ‘Hart van de Heuvelrug’
Redactie: K.M. Veenland-Heineman en J. Meijman
Vormgeving: A. Slegers
Uitvoering: BBA, Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis v.o.f.
Julianaweg 1 3525 VA Utrecht tel. 030 263 02 70, fax 030 263 01 81, e-mail. [email protected] website. www.bouwhistorienederland.nl
Omslag: De koepel van een Crusadertank, geplaatst op een ingegraven Staghound MK III tank op Camp New Amsterdam. Foto mei 2007.