4 eylÜl 1919 safaginda sivas sehri ve bir ermeni hÂdimi

8/3/2019 4 EYLL 1919 SAFAGINDA SIVAS SEHRI VE BIR ERMENI HDIMI

1/12


2/12

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi

The Journal of International Social Research

Volume 2/6 Winter 2009

149

Atatrkn Sivastan Erzuruma getii 27 Haziran 1919 gnne kadar ehirhalknn balca ii tehcirattan dnen Ermeni kadn ve ocuklarn alan bakmevlerine

yerletirmek iiyle megul olan Amerikan misyonerlerinin pervasz almalarna seyircikalmaktan ibaretti. Bunlara kamyonlarla gda maddeleri ve belki de Ermeniler iin tfekve cephane getirmekteydiler. Zabta kuvveti tamamen zaafa uramt, polis kanunvazifesini yapmaktan aciz bulunuyordu. Her ferdin bir silah temin etmesi tebliedilmiti ve ettik. O zamanlar benim dikkatimi ekenler Amerikan misyonerleriydi,bunlarla tanklm oktu, ocuklaryla ahbaplk etmekten pat at ngilizceyiskmtm. Bunlarn ou Trke bilmez meramn ifade edemezdi, ben dairedeyardmc olduumdan mteekkir kalrlard. Misyonerler arasnda Amerikan asll okazd, Misyonerlerin yetitirmesi Ermeniler ounluktayd.

Rfat Akman Posta Telgraf Memuru1

Sivastaki varlklar 1848 ylna dayanan American Board of Commissionners for ForeignMissions ABCFM rgtne bal Misyonerler2 Osmanl lkesini kendilerine hedef setiklerinde,Mslmanlar, Hristiyanla kazandrmay hayal ediyorlard. Bunun ksa vadede mmkn olmadntecrbeyle rendiler. almalarnn mihrak noktasna Ermeni ve Rum tebaay yerletirdiler.Misyonerlerin, Ermenileri Protestan mezhebine kazandrma konusunda da ok baarsz olduklar azsayda Ermeninin mezhep deitirmesinden anlalmaktadr.3 Misyonerler bir mddet sonra kendilerinehedef kitle olarak Ermenileri ksmen de Rum tebaay setiler. 1810 ylnda Amerikada kurulan ABCFMtekilatnn misyonerleri Pleny Fisk ve Levi Parsons 1820 ylnda zmire gelerek Anadoludaki ilkmisyonu kurdular.4 Bunu stanbul (1831), Trabzon (1835), Erzurum (1839), Antep (1847), Sivas (1851),Adana (1852), Merzifon (1852), Diyarbakr (1853), Kayseri (Talas 1854) Harput (1855) te faaliyetegeen misyonlar takip etti.5 Misyon, Sivastaki varln 70 yl akn sreyle devam ettirdi.6 Bu makaledeSivasta ABCFM 7 misyonerlerinin 19151923 arasnda d tevikler ve siyas duruma bal olarakyounlaan Ermeni ayrlk hareketi, tehcirat ve sonrasnda geri dnen Ermeni nfus hareketliliindegrev yapan misyonerler ve Marry Louse Graffamn hayat hikyesi konu edilecektir.

Amerikan misyonu Sivasta retmen okulu ve kz okulu ile eitim faaliyetlerini yrtyordu,retmen okulu lkedeki misyon okullarn tamamna hizmet veriyordu. Sivas retmen OkulununMdrl grevini yrten Graffam iyi bir idareci, her eyin stesinden gelen bir kiilie sahipolmasyla tannmaktadr.8 Eitim hizmetlerine paralel olarak Amerikal misyonerlerin denetimindesvirenin ekonomik destei, Ermenilerin de katksyla Ermeni yetimleri iin Sivas, Grn, Arapkirdeyetimhaneler ald. 18971900 yllar arasda 500 akn yetim ocua hizmet verildi. sviredensalanan yardmn azalmas zerine Grn, Arapgir yetimhaneleri kapand ise de 1894 Sason isyannn,Batdaki aksi Hristiyan halkn Ermenilere ilgisini canlandrd ve yardmlarda art saland. Ermenileriin svirede dzenlenen yeni yardm kampanyalar ile yetimlere salanan hizmetler geliti.9 15 Eyll1896da Bern ehrinde Ermenistan iin svire Yardm Komiteleri Konferans topland. Konferansnstanbula gnderdii temsilci Amerikan misyonerleri ile temasa geti. svire tarafndan finanse edilen

1 Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi. 2. Bask. stanbul 1963, s, 5152.2, Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika. 2.Bask. stanbul 1991, s, 9495.3 Fred Burnaby, At Srtnda Anadolu, (ev, Fatma Takent) stanbul 1999, s, 185vd.4 Leland James Gordon, American Relations With Trkey, 1830-1930, Philadelphia Unversity of Pensilvania Pres 1932, s, 221.5 Kocabaolu, a.g.e, s, 1261271461766 Sivasa gelen ilk Amerikal misyoner 1880de Amerikan Konsolosu Dr Jewetin babas M M. Jewettir. Dr Henry West, Jevettensonraki misyon efidir. Dr Westin 1876da vefatyla boalan Amerikan Konsolosluu grevine Dr Jewet Konsolos olorokatanmtr. Edward Riggs ardndan Dr Henry T Pery krk seneye yakn misyon eflii yapmtr. 1873 ylnda Albert-EmmaHubbard ifti Sivasta 26 yl grev yapm; Albert 1899 ylnda vefat ederek Sivasa defnedilmitir. Mahirolu, er, Adnan,Mjgan, Yeni Belgeler Inda Misyonerlerin Kurduu Amerikan Hastahanesi, Hayat Aac, Gz 2005, S.47 ABCFM alm American Board Of Commissioners For Foreign Missions dr.8 www.tallarmeniantela.com/mission-Graffam.9 Hans-Lukas Keisler, Iskalanm Bar, Dou Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 18391938, stanbul, 2005, s,226


3/12




150

yetimlere ynelik yardm almalar 1897 Ocanda Amerikal misyonerler Albert ve Emma Hubbardtarafndan balatld, ayn yln Kasm aynda iki svireli yardm grevlisi sonra dierleri blgeyegelmeye balad.18961897 yllar arasnda svirede Ermeni yetimler iin bir milyon frank toplandvarsaylabilir. Yine bu kampanyalarda yz yirmi kii, beer yllna birer Ermeni yetiminin

bakmn stlendi.10 1909 Adana isyan, sonrasnda 19091911 Ermeniler iin, acil durumlarda 150.000franklk bte salayan yeni bir yardmn zeminini salad. Sivastaki yetimhanelerde varolanalmalarda 1909 yl sonunda 163 iken 1914 ylnda 119 ocua baklyordu.11 1896 ylnda misyonerEmma Hubbarda svireli misyoner arkadalar mevcut 30 Ermeni yetimin yannda 180 yeni Ermeniyetimle ilgilenmesi konusundaki bask yapmaktadr. Profesr Godet ve arkadalar finansman salamasz vermektedir.12 nce otuz yetim iin Amerikadan para gelir; sonra svireden yz elli ocuk iintoplanan yardm paras intikal eder. Bir ev alnr ve yetimler yerletirilir. Gregoryenlerin gnlkgazeteleri, Patriin etkisiyle yetimhanelerdeki sorumluluun kimde olaca konusunu tartmaya aar.Misyonerler onlarn bu tavr karsnda ve uzlatrc bir politika takip edilmesini, Gregoryenler, fonlarnynetiminin gzetimleri dnda veya Protestanln ilerlemesi ynnde kullanmn aldatlmlk olarakniteler. Misyonerler, her eyden yoksun braklan millete-Ermenilere- byk sempati duyuyorlar ve kusurbulmaya alan mantksz eletirileri bile sabrla dinlemeye hazrlard. Yetimhanelerdeki gnlkderslerde ncil retisine yer verilmesini ama Gregoryen kilisenin yetimler zerindeki din vesyetindevamndan yana idiler.13 Yukardaki raporun yaynland yllk toplantdan ay kadar sonra Albert,misyoner gazetesine yetimlerin toplanmasnn Sivas blgesindeki misyonerlik faaliyetleri zerindekietkisini yle deerlendiriyordu; Son yirmi yldr imdilerde yetimleri topladmz 30 kydeyardmclarmz vard. Sivas ehrinden yetimhanemize hibir yetim almadk. Yoksulluklar verahatszlklar gittike artan bu kylerin ou daha az kitap aldlar ve bize hep unu sylediler:Syledikleriniz doru ve gerek, fakat biz bunu uygulayamayz. Politik durumun gerginlemesiylehkmet Amerikallarn kylerde grnmesinden phelenmeye balar. Bir sre sonra bir yllna 30ocuk daha sonra 160 yetim daha Sivasa gelir ve misyonerlere teslim edilir. Albertin ifadesiyle kylerok zor durumdadr, istense imdi aldklarnn be kat ocuk almalar mmkndr. Profesr Godetliderliindeki svireli arkadalarnn cmert yardmlaryla Sivastaki yetimhaneleri kolayca kurarlar,Hristiyan retmenler okul eitiminin yannda meslek de retmeye balar dolap imalat, ayakkabimalat, diki, yemek yapma, dokuma, retmenlik meslekleri de ocuun isteine ve doalyeteneklerine gre seilmi dersler uygularlar.14 1897 sonbaharnda Sivastaki yetimhane iin ok fazlamalzeme ve finansman yardm gnderen svireliler personel gndermeyi de ihmal etmezler.15

Hans Lukas Keislerin ifadesiyle Alman misyonu ve diplomatik korumasnda gelien Sivaskszler yurduna sevk gnlerinin balangcnda geici olarak, dokunulmam, Alman Misyoner ErnestChritoffele gre konsolosluk(Alman Konsolosluu) sayesinde sevkten kurtarlmt.16 Amerikanmisyonunun Sivastaki kurumlarndan birisi de retmen Okulu ve Kzlar Okulu idi.17 Misyona1900 ylnda Ernest C. Patrige ve ei Winona, ertesi yl ise Marry L. Graffam katlarak kardei Winonaile biraraya geldi.18

Dnya savann hemen ncesinde stanbulda bulunan Graffam, hamile olan kardei Wiona ileilgilenmek iin Sivasa dner. Sava yllarnda yaanan aclar ve Ermeni tehcir ile alakal 26 Haziran1919 tarihli bir rapor yazan Graffamn verdii bilgiler, 1914 Eyllnde bir Alman Subayndan mlhem

10 Keisler, a.g.e, s, 22611 Keisler, a.g.e, s, 43743812 Edwin W.Martin, The Hubbards of Sivas, A Choronicle of Love and Faith, Fthan Pressn, Santa Barbara, 1991; Kitaptanalntlar ngilizce aslndan deil kitabn Fatih M Derviolu tarafndan yaplan yaynlanmam Trke tercmesinin sayfanumaralaryla verilecektir.Edwin W Martin, Hubbardlarn Sivas, ev, Fatih M Derviolu, Yaynlanmam Tercme, s, 18513 W Martin, a.g.e, 19414 W Martin, a.g.e, 19515 W Martin, a.g.e, 19716 Keisler, a.g.e, s, 46917 USA, Hoover Arch, Bn. 2, FID;15, Keisler, a.g.e, s, 118 www.tallermeniantale.com/mission-Graffam


4/12




151

Ermenilerin srgn edilecei bilgisini nakille balar. Anadoluda bir Ermeni Devletinin kurulmasn hakgrd, Trklerden holanmad yazsndan anlalmaktadr 19

Birinci Dnya harbinin iddetlendii gnlerde Osmanl ordusunun Kafkas Cephesinde salk

elaman ihtiyac had safhadayd ve misyonerlerden yardm talebinde bulunuldu. Bu arya uyan Graffamo gnlerde Ruslarn Erzurumdan 68 saatlik bir mesafeye kadar yaklatn, hastalara bakmak iinhastahane ve doktor bulunmadn syler. Dr Clark, svire kszler Yurdundan sorumlu BayanZwengler ve kendisinin grevli olarak gittiklerini belirtir.20 Bu grev hakkndaki dncesini AslndaTrklere yardm etmeye gitmedim. Trklerle almak iin gittim. Paalarn bazlaryla iyigeinebileceim olasln dndm. Bize sonra fayda salayabilirdi. Bu trden zamann gelebileceinihissettim21 szleriyle ifade eder. Graffam 1915 yl Mart ayna kadar Erzurumda kald ve Kzlhahastanesinin almasna yardm etti. Okulunun diploma treni iin geri dnd.22

Keiserin, Clarence D Ussherden naklettiine gre Osmanl Devletinin harbe girdii ilk alt ayzarfnda Amerikan misyon kurumlar yeni durumdan olumsuz etkilenmi, ordu, misyon binalarnn birksmna el koymutu.23 Ermeni tehcirinin balamasyla balayan hareketlilikte, blgede tekilatl olanAmerikan misyonerleri Ermeni toplumuna hizmet iin yeni bir dzenlemeye gitti. I.Dnya Harbininbalamasyla Doudaki ehirleri ele geirmeye matuf Ermeni planlar icraya baland. Van, Zeytun, Mu,Readiye ve dier ehirlerde, kasabalarda ayaklanmalar birbirini takip etti, bu olaylarn tamamnnbalama tarihi Osmanl devletinin tehcirat emrini verdii (26 Mays 1915) tarihinden nce hayatageirilmiti.24

Osmanl corafyasnda XX. Yzyln banda (1909) ylnda, Van, Erzurum, Mardin, Diyarbakr,Harput. Merzifon, Sivas, Talas, Adana ve Antep gibi nemli yerleim merkezlerinde misyoneristasyonlar tbbi birimleriyle birlikte faal halde idi. stasyonun nemine gre hastahane, dispanser veklinikler yerli halkn hizmetine sunulmutu. Ermeni tehcirin balamas ile rencileri ve retmenlerininbyk ksm Ermeni olan misyoner okullarn derinden etkilemi, eitimi aksamt. Antep, Harput veMerzifon Kolejleri, Kayseri, Mara, Sivastaki okullar, yardm merkezine dntrlmt, eitimkurumlar kimsesiz ocuklarla dolmutu. 1915 yl sonbaharndan itibaren misyon okullarnn kapanmasve alma imkanlarnn kstlanmas zerine misyonerlerin bir ksm Anadoluyu terk etmeye balamt.Ordu ksmen misyoner binalarna el koymutu.25 Misyon okullarnda eitim, renci yetersizliindenyaplamaz hale gelmiti. retmenlerin bir ksm yardm grevlisi olurken binalar kimsesizlerin barndkurumlara evrilmiti.26 Anadoluda kalmaya devam eden az sayda Misyoner sorumluluklarnnartmasna ramen Ermeni kadn ve ocuklarn korunmas iine drt elle sarlmlard. Misyonerler,Ermenilere duyduklar sempati ve dini ve insani sebeplerle zveriyle alyorlard. Bu misyonerlerdenbirisi de Mary Louise Graffamdr. Kz kardeiyle birlikte Sivasta yaamakta sava yllarnda Ermenimuhacir ve yetimleri iin yapt koruyucu hizmetleriyle nlenmitir. Ermenilere matuf ilk tutuklamalarbaladnda Graffam derhal devreye girmi Vali ile grerek birka defa tutuklular ziyaret etmitir.Vali ile yakn mnasebette olduu anlalan Graffam Ermeni isyanlar ile ilgili deildir; yazdklarndangnahsz insanlarn nedensiz olarak tutuklanmas, bilahare tehcire tabi olduu anlalmaktadr. Graffam,misyon mensuplarnn ve kz kardeinin Amerikaya dnme srarna ramen Sivasta kalmaya, tehciregiden Ermeni kafilesiyle yolculuk etmeye karar verir. Sivastan Malatyaya kadar kadn kafilesiyle

birlikte yolculuk izlenimlerini raporuna aktarr. Raporunda, yol boyunca insanlarn susuzluktan ldn,Krt soyguncularn kadnlar karp, ldrdn, Malatyada hafta misafir kald AlmanYetimevinin penceresinden gneye giden binlerce Ermeninin yolculuuna ahit olurken btnErmenilerin tehcir srasnda ldrldn sylemek gibi bir tezada dmektedir. Sivasta, Amerikan

19 USA, Hoover Arch, Bn. 2, FID;15, s,120 USA, Hoover Arch, Bn. 2, FID;15, s,1; www.tallermeniantale.com/missiongraffam21 USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s,1, , s,47622 USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s,123 Keiser, a.g.e, s, 47549524 Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, ev, Bilge Umar, 2.Bask, stanbul 1998, s.206.25 Keiser, a.g.e, s, 61326 James Barton, Story Near East Relief, (19151930), An ntterprestation, New York 1933, 5960.


5/12




152

kurumlarnda gndelik ilerin yrmesinden buradaki herkesin gnderilmediini, svireyetimhanesindeki ocuklarn tehcirini ise kendisinin engellediini belirtmektedir.27

Ermeni tehcirat srasnda Sivasta ABCFM rgtnn Kzlhala dayanma iinde yetimhane,

hastahane birimleriyle altn sahipsiz Ermeni ocuklarn koruma altna aldn, Amerikan misyonuefliini ise Miss Graffam isimli bir bayann yrttn Kirkor Ceyhan da ifade etmektedir.28 Ceyhan,misyonun eitim kurumu -Amerikan Kolejini29 (kz-erkek okulu) ehrin en kuzeyinde tepe zerinde enaz iki bin dnm arazi zerinde kurulu, iki metre yksekliinde hisarla evrili daryla irtibatkesilmi olduunu, bat yannn Dutluk-Surp Nian Kilisesine, douda Pirkinik kyne uzanm olaraktasvir eder. Sava yllarnda eitim aksad iin binalar, oradan buradan toplanm sahipsiz ocuklarladolmutur. Misyonun tbbi merkezi (hastahane) ile hizmet binas ise Kolejden - (Hllklk) aa be yzmetre inildiinde sa taraftaki muntazam binadr.30

I. Dnya Savann gelien artlar iinde ABDnin Almanyaya harp ilan ederek savaa girmesimisyonerlerin Anadoludaki almalarn etkilemiti.31 Babli, Almanlarn basksyla istemeyerek 20Nisan 1917 tarihinde ilikileri keserken Hariciye Nazr, lkelerindeki Amerikan okullar ve misyonerlerkonusunda gvence vermeyi ihmal etmemiti.32 ABD Bykelilii gvenceye ramen misyonerlerinlkeyi terk etmesinde srar edince birou grevlerini Alman ve svireli meslektalarna brakarakgitmitir.33 Amerikaya dnen misyonerler arasnda Patridge ifti de vard.34 zellikle Patridge iftininyokluu Graffam oldukca etkilemitir.

Graffam, tehcirattan sonraki gnlerde yetkililerce, Ermenilere maddi yardm yaptgerekesiyle ifadesi alnd, saklad Ermeni serveti sebebiyle -tehcire giden Ermeniler para, kymetlieyalarn ona emanet etmitir- devaml yer deitirdii ancak neticeten ba artan bir durum olmadnifade etmektedir.35

Babli cephesindeki gelimeler, Osmanl belgelerine gre unlardr; 04 Nisan 1916 tarihinde,Sivasta ABCFMnin misyon efliini yrten Miss Graffam, hakknda ihbar olduu gerekesiylegzetim altna alnarak sonucun bildirilmesini istenmesi36, 1916 Aralk aynda Sivas Amerikan Hastanesi

eczanesinde yaplan bir aramada Ermeni istikll madalyasna rastlanmas

37

gibi olaylar Osmanlyetkililerinin Amerikallar ve Ermeniler arasndaki ilikilere phe ile yaklamasna neden olmutu. 23Mays 1918de Aydn, Adana, Beyrut, Halep ve Sivas vilayetlerinden, orada bulunan Amerikanmesseselerinin ne ile megul olduklar, ne derece gvenilir olduklar ve hal ve hareketleri hakkndaayrntl bilgi istenmesi38 gibi benzeri, misallerden misyonerlerle Osmanl hkmetinin misyonerlerinfaaliyetlerini yakndan izlediine ahit oluyoruz. Her eye ramen Graffam, Sivasn Ermeni mahallesiBezircideki birok byk kona kiralayarak Ermeni kadnlar istihdam edip, Trk askeri iin fanilasveter vb. dokuma ileri yaptrmakta gelirini yine onlara harcamaktadr. Karadenizden gelen Rumlar daGraffamn korumas altndadr. Kendi ifadesiyle idareciler barndrd kzlarn saysn bilebilmemektedir.39

27 USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s, 3-628 Kirkor Ceyhan, Kapy Kimler alyor, stanbul 1999,s.3839.29

Bugn, Seyrantepe mahallesinin yer ald mntka hl kolej ismiyle anlmaktadr. Mtareke yllarnda tehcirden dnenErmeni ailelerin barna olarak kullanlm Lozan anlamasndan sonra Amerikal misyonerler lkeyi terk ettikten, (19241930)yllar arasnda ehir hastahanesi (Numune Hastanesi) olarak kullanld srada, kama teebbsnde bulunan bir hasta mahkmtarafndan kundaklanarak yangnda byk hasar grmtr. Kolej binasnn enkaznda kalan ta temelleri 1968 ylna kadar grmekmmknd. Celal nce, Sivas, (19202005)30 Ceyhan, a.g.e, s, 414247; Hllklk caddesinde, lk lkretim Okulunun bulunduu yerdeki konak ve civarndaki evlerdehizmet vermitir.31 Joseph L Grabil, Protestant Diplomacy and the Near East Misionary nfluence American Policy, 18101927, Mineapolis, 1971, s,91.32 Fahir Armaolu, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, Ankara, 1991, s, 1933 Keiser, a.g.e, s, 493614.34 Grabil, a.g.e, s, 227228.35 USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s, 6736 BOA, DH-FR, 87/246.37 BOA, HR-SYS, 2884/27.38 BOA, DH-FR, 87/258.39 USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s, 67.


6/12




153

Mondros Mtarekesinin imzalanmasyla misyonerler faaliyetlerinde byk bir serbestyekavutular. Osmanl lkesinden daha nce ayrlm olan misyonerler tekrar eski grevlerine dnmeyebalamlard ve lkede kendilerine kar koyacak hibir g kalmamt.40

Amerikan misyonunun Antep, Kayseri, Harput, Konya, Mara, Mardin, Merzifon ve Sivastakimisyon binalarnda ocuklar barndrlmaya baland. htiyalarn karlanmas ve acil yardm iin 16Eyll 1915te New York Konferansnda American Comitee For Armenian an Syrian Relief isimli bir styardm birimi kuruldu. Bu komite 1918de American Comitee For Relief in the Near East, 1919da NearEast Relief ve ksaca da Relief olarak anld.41 Sivas corafi nemi douyla-bat, kuzeyle-gneyinkesime noktasnda olmas ve sava srasnda bile ehri terk etmeyen Graffammn sebatkr almalarylamtareke dneminde nemli bir merkez grevi yapmtr. Sivasa gelen Reliefin idarecisi Graffamn kzkardei Winona ve enitesi D.E.C.Patrdge idi. Sivastaki Amerikal alan says on iki bayan ve beerkekle on yedi kiiye ulamt.42

Mtareke dnemi misyonerlerin yardm kurulular ad altnda yeni bir evk ile kaldklar yerdenbalama devresidir. lk merhale hkmete el konulan mallarn tekrar alnmasdr. Hkmet, Ekim1918de Sivasa ektii bir telgrafla el konulmu Amerikan binalarnn yetimhaneye dntrleceindenAmerikallara terk edilmesini buyurur.43 Mays 1919da Dodd, Barton, Lynn, Sutherland, Fornsworth,Barlett, Miss Graffamdan oluan bir heyet Sivasta blgenin ihtiyalarn tespit ederek; stanbuldaolduu gibi Amerikallarn gvende olduklarn ve Kayseri, Sivas, Harputta dhil olmak zere Badatdemiryolunun ulat her blgeye yardm grevlilerinin gnderilmi olduunu rapor eder. Standart Oilirketi, Sivas, Harput, Halebe kadar olan blgede benzin istasyonu ama talebinde bulunur. 44Misyonerlerin alma alanlar Ermenilerin toplu olarak yaadklar yerlerle snrldr. Adana, Antep,Kayseri, Konya, Harput, Mardin, Mara, Merzifon ve Sivastaki hastaneler yeniden tefri edilerekpersonelle takviye edilir.45 Savan sona ermesiyle blgeden uzaklatrlan Alman Misyonerlerin mlkleride Near East Relief (Yakn Dou Yardm Komitesi). YDYKnn ynetimine braklmt46. YDYK,ABCFMnin yerine ikame edilerek hzla almalarna balar. Osmanl corafyasnda rakipsiz kalanYDYK, Adana, Antep, Ankara, Bursa, Kayseri, stanbul, Derince, Diyarbakr, zmit, Harput, Konya,Malatya, Mara, Mardin, Merzifon, Samsun, Sivas, zmir, Tarsus, Trabzon ve Urfada yardm niteleriileok geni bir alanda hizmet vermeye balamtr. 47 Sivas ehri, 16 Amerikal misyonere ilavetenyardmc Ermeni personeli, barnaklar, atlyeleri ve okullaryla 1500 yetime hizmet veren YDYKnngeni bir istasyonu olmutur. 48

Sivasta sava yllarndan beri Amerikan korumasnda olan yetim Ermeni ocuklar bulunuyordu.Mtarekeden sonra Trk ailelerin evinde bulunan 20 ya stndeki kadnlarn isterlerse yirmi ya altndaolanlar ise mecburi olarak teslimi hakknda Osmanl hkmetlerinin verdii emirlerin49 Sivastaki ennemli takipilerinden birisi Graffam olmutur. Mslman kocasyla kalmak isteyen Ermeni asllkadnlar ikna iin gayret sarf etmitir. Harp zamannda olduu gibi, mtareke zamannda da sadece kolejbinasnda deil Bezirci mahallesinde i atlyesi haline getirdii birok binada, kadnlar istihdam edipaltrmakta yine ayn semtteki evlerde binlerce ocuk ve mlteciye barndrmaktayd.50

40 Barton, a.g.e, s, 5108, 113, 115, 119; George E. White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar(Tercme Tark Yksel), stanbul 1995, s, 220232.41 Keiser, a.g.e, 495497.42 James G Harbord, Mustapha Kemal Pahsa and His Party, (Second Article of investigating Turkey and Trans-Caucasia)Worlds Work ( june 1920) s, 189.43 BOA, DH-FR, 92/74.44 ABCFM, ABC, 16. 9. 7. Eastern Turkey Mission, Vol. 25C, No. 0 734.45 Barton, age, s. 190.46 Abraham H. Hartunian,Neither to Lough Nor to Weep, Beacon Pres, Boston, 1968, s. 125.47 J. L. Barton, age, s. 141.48 R. G. Hovannisian, age,II, s. 344.49 BOA, DH-FR, 92/196, 93/171, 94/56, 94/182, 96/15; Bab- li Evrak Odas (BEO), 34/O55.Nakleden, Atnur, brahim Ethem,Sivasta Bir Amerikan Misyoneri; Mary Loise Graffam ve Ermeniler, Sivas Kongresi, IV. Uluslararas Sempozyumu, 23-Eyll2005, Sivas, s, 66.50 Mustafa Kemal Paann ifadesiyle 1919 ylnda Sivasta Amerikan kurulular faaldi. Bunlardan sadece birisinin barndrdocuk says 1500 civarndayd. Cemal Kutay, Trk Milli Mcadelesinde Amerika, stanbul 1979, s, 6061.


7/12




154

Mtareke dneminde YDYKnn yardm faaliyetlerini organize edecek bir grup Mardin,Diyarbakr, Harput, Malatya, Sivas, Amasya, Merzifon ve Samsunda incelemelerde bulunmu. Van veBitlise de giden ve Erzurum, Trabzon yoluyla dnen komisyon, Trklerle Ruslarn karlkl saldrlaryznden neredeyse tamamen boaltlm olan blgede hi Ermeni bulamadklarn rapor etmiti. Harput-

Mardin izgisinin dousunda yardma ihtiya bulunmadn da raporuna eklemiti.51 ABD hkmetininve YDYKnn isteiyle 1919 yaznda Dou Anadoludaki durumu aratrmak zere gnderilen EmoryNiles ve Arthur Sutherland (Amerikan ordusunda grevli iki subay)n52 ortak raporu farkl bilgilere yervermektedir. Rapor Bitlis ve Van blgesi nfusunun, geri dnen yerleik Mslmanlardan ve KafkasErmenistanndan g eden Mslman Krtlerden olutuunu, 53 Vandaki hastane ve yetimhaneninYDYKce desteklenmesi ve ehre gda, ila ve temizlik maddelerinin gnderilmesini tavsiye etmekte.54Beyazttaki yetimhanenin YDYKce devralnmas55 ve Erzurumda gl bir YDYK nitesi kurulmasnda gerekli grmektedir.56 Bu rapor YDYKce dikkate alnmam ve bu dnemde Harput-Mardinizgisinin dousunda YDYKnn herhangi bir yardm faaliyetine rastlanmamtr.

Bu durum YDYKnn sadece gayrimslimlere, zellikle de Ermenilere yardmc olduunu,Mslmanlarn sorunlar karsnda ise tamamen ilgisiz kaldn gstermektedir. Kzm Karabekirintespitleri de Amerikallarn sene bandan beri Trklere yardm edeceiz diye Amerikal memurlarn hertarafta gezerek bol vaatlerde bulunmas ve her yerde Trk misafirperverliinin ikram ve hediyelerine birkuru teekkrle savuup gitmeleri idi. Bunlarn da Ermeni muhtalarn aradklarn ve halbuki muhtaolmayan Ermeni dahi bulamaynca savuup gittikleri grlyordu57 YDYKnn tarafgir eklinde birtutum izledii ynndedir.

Misyonerlerin ncelikle Hristiyan ahali iin yaptklar hummal yardm faaliyeti srerkenMslman ocuklarnn durumunu Sivas Kongresi sonrasnda Komutanlar Toplants vesilesiyleSivasa gelen Kazm Karabekirin izlenimlerinden reniyoruz. Karabekir, ehirdeki eitim kurumlarnnok geri ve bakmsz olduu ortamn hastalklar davet ettii, ocuklarn hareketsiz, shhatlerinin bozukolduu meyanndadr. are olarak, ocuklarn temiz havada faal bulundurulmasn, mekteplerde basittarzda olsa da mzeler bitki ve hayvan koleksiyonlar bulundurulmasn, el ilerine nem verilmesinitavsiye eder. Kolordu bnyesinde korumaya alnan krk elli kadar kimsesiz ocuun sanatla uratn,Darleytam diye askeri pavyonlara toplanm drt yzden fazla ocuun ise perian bir halde booturduunu ehirdeki yetkililerin ilgisiz kaldn, durum hakknda idarecileri ve Heyeti-i Temsiliyeyetkililerini uyardn anlatr.58 Amerikan misyonu ise, sahip olduu geni maddi imknlar vepersoneliyle yle messirdir ki Mustafa Kemal ve Heyet-i Temsiliye yeleri Sivastan Ankarayayolculuklarnda otomobillerine gereken benzin ve lastikleri sadece Amerikan Kolejinden teminedebilmitir. Mazhar Mfit Kansunun muhatap olduu fakat ismini bilmedii mdre hanm isemuhtemelen Graffamdr.59

Hill-i Ahmer Cemiyeti, Rus istilasna urayan dou vilayetlerdeki durumu tetkik etmek veoradaki muhta nfusa yardm etmek amacyla 1919 ylnda Anadoluya yardm heyetleri gndermi .Trabzon yresinde karlatklar Amerikallarla ibirlii yapmak isteyen Trk heyeti olumlu cevapalamamt. Amerikallar madur olduunu iddia ettikleri Rum ve Ermenilerin yardma ihtiyac olduunuileri srerek neriyi geri evirmilerdir. Amerikal misyonerlerin bu tutumuna ramen, Hilal-i Ahmer

heyeti din ve milliyet ayrm yapmam, ahane kurduunda Hristiyan muhtarlardan da fakir defterlerininhazrlanmasn istemiti.

51 J. L. Barton, age, s. 116.52 J. Mc Charty, The Report of Niles and Sutherland: an American nvestigation of Eastern Anatolia After Word War I; XI. TrkTarih Kongresi, Ankara 1994, s. 1822.53 Y.a.g. m, s. 1828.54 Y.a.g. m, s. 1837.55 Y.a.g.m, s. 1841.20Y.a.g.m, s. 1849.57 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1960, s. 277.58 Karabekir, s.385386.59 Mazhar Mufit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. II, TTK. Ankara 1979. s, 4835.


8/12




155

Karabekir Paa, Karsta Amerikallarn depolar malzeme dolu olmasna ve binlerce Ermeniocuunu giydirip beslemelerine ramen Trk ocuklarna kar kaytsz kaldklarn; durumuocuklardan bir heyetle Amerikallara bildirdiklerinde mahcup olarak bir miktar yardm ettiklerinibelirtir.60

Milli Mcadele yllarnda Anadoludaki Hristiyan ocuklara hamilik grevini stlenen YDYK,amacn ifa srasnda yetim Trk ocuklarna da az da olsa yardm eli uzatmtr. Sava yllarnn getirdiiolumsuz artlar neticesinde, Osmanl corafyasnda ebeveynini kaybeden binlerce ocuk, ok zor artlaraltnda yaamak zorunda kalm ve bunlarn bir ksm Mslman ailelerce evlat edinilmitir. Evlatedinilen yetimler arasnda gayrimslim ocuklar da bulunmutur. Binlerce yetim Mslman ocuununsokak ortalarnda sahipsiz kald bir dnemde61, gayrimslim ocuklarn evlatlk edinilmesi takdireayan bir durumdur. Sivasl yoksul bir ayakkab tamircisi olan Hac Emirin iki Rum ocuunu evlatedinmesi bu adan gzel bir rnek tekil etmektedir. Sekiz kz ocuu sahibi olan Hac Emir, erkekocuklarna duyduu zlem sebebiyle, Rum ocuklarn evlat edinerek z ocuklar gibi sevmitir62.

YDYKnn almalar, Ankara Hkmeti, Mdafaa-i Milliye Vekleti tarafndan izlenmekteydi.Kzlaydan bu cemiyetin faaliyetlerini kontrol etmesini istemitir Hkmet Amerikallarn faaliyetlerinidenetlemek amacyla hkmet komiserleri tayin etme yoluna gitmitir. ubat 1921de Niyazi Bey SivasAmerikan kurulular komiserliine atanmtr63.

Sivas Kongresine katlan Amerikal gazeteci L. E. Broowne,

ubat 1922 tarihinden Haziran 1922 tarihine kadar uzatlan YDYKnn gmrk vergisindenmuaf tutulmas kararnn gerekeleri arasnda YDYKnn Mslman mltecilere de yardm ettiigsterilmitir64. Amerikallarn Trklere yaptklar yardmn bir nedeni de o srada gndemde olanAmerikan mandasn Trklere kabul ettirebilme isteiyle ilgili olabilir. Kzm Karabekir TrabzondaAmerikallarn Trklere yardm edeceklerini duyunca, bunun, Amerikan mandasnn a tutmasgerekesiyle yapldn ifade etmitir65. Misyonerlerin yardm politikasndaki tarafgir tutumu baztepkilere de yol amt. Amiral Bristol cemiyetin kurucusu Bartona yazm olduu mektupta tm

yetimlere ve muhta kadnlara rk ve din ayrm yapmakszn yardm edilmesi gerektiini ifadeetmitir66.Sivas Kongresine katlan Amerikal gazeteci L. E. Broowne, 26 Austos 1919 tarihli ChicagoDaily News Gazetesinde kan haberinde, ABD insani yardm kurumlarnn mahvolmu kabul edilenErmenilerden baka Trklere de yardm etmesi gerektiini vurgulam ve Ermeni Cumhuriyetinden snrd edilen binlerce Trkn iinde bulunduu ar koullar u ekilde dile getirmitir :.. a ve yrtk prtkelbiselerle hudutlar gemeye alan ve Ermenistandaki mallar ve mlkleri haczedilmi bu insanlara,Amerikan Yardm Komitesi yardm elini uzatmal idi67.

Amerikal misyonerler Hristiyan Ermeni halka kucak am, yoksullarn her trlgereksinmelerini karlam, eitim ve salk alanlarna nemli hizmetler sunmutur. Bu srada Hill-iAhmer Cemiyeti Trk halkna uzanan tek el, belki de tek umut kayna olmutur68 Mtareke dnemindekurulan hkmetlerde etkin olan Hrriyet ve tilaf Partisi, 1911 ylnda ttihatlarn gzetiminde yenidenyaplanm olan Hill-i Ahmere kar tavr alm ve kurumun kapatlmas iin elinden gelen her eyi

yapmtr

69

. Hill-i Ahmerin yrtt yardm faaliyetleri genellikle tilaf devletlerinin smrgelerindeyaayan Mslman halkn balarlaryla yaplmtr.70.

60 Kazm Karabekir, ocuk Davamz, C. I, Emre Yaynlar, stanbul, s. 76.61kr Tezer, Atatrkn Hatra Defteri, TTK, Ankara, 1972, s. 26.62 Yorgo Andreadis, Tamama Pontusun Yitik Kz, ev. Ragp Zarakolu, Belge Yaynlar, stanbul, 2003, s. 77.63kdam, 5 ubat 1921.64 BOA, MV, 216/8765 Karabekir, stiklal Harbimiz,s. 156.66 www. tallarmeniantale. com/bristol-barton. htm. Eriim tarihi, 31. 05. 2004.67 Deniz. Bilgen, ABDli Gzyle Sivas Kongresi, Ocak 2004, stanbul, s. 296.68 Seil Karal Akgn, Murat Ulutekin, Hill-i Ahmerden Kzlaya C. I s. 255.69 Y. a.g. s. 270.70 Y a g e, s. 277.


9/12




156

Miss. Graffamn Sivasta Noktalanan Kaderi

1890/91 yl k mevsiminde Sivasta meydana gelen kolera salgn Cizvit misyonerler tarafndanyardm faaliyetlerini gerekletirerek halkla iliki kuracaklar mutlu bir tesadf olarak kabul edilmiti.71

1894 ilkbaharnda iddeti artan salgn, Kolera tedavisinde uzman Peder Rougier ve yardmclar,Cizvitlerle birlikte alan Saint Joseph Rahibeleri hafta boyunca salgnla ba etmeye almt. ehrinkrk bin sakininin bin be yz bu salgnda hayatn kaybetmiti.72 Sivas vuran kolera salgn hakkndamisyoner gazetesinin 1894 Temmuz saysnda Peder A. W. Hubbard, Sivas ehrinde 40 yl sonra anidenortaya kan Kolera salgnnn Nisann son haftas boyunca yaklak 43 bin olan ehir nfusundan hergn 3040 kiinin vefat ettiini fakat

Cemaatlerinden ve misyon mensuplarndan kimsenin zarar grmediini yazar. Misyoner gazetesiiki ay sonra kolera salgnnn azaldn ve ehirde karantinann kaldrldn bildirmektedir.73 ABCFMmisyonerleri, salgn srasnda Ermenilerin salk meselesiyle yakndan alakadar olmu artakalanzamanlarnda ise Mslman halkla da ilgilenmilerdir.74 1894 ylnda, Kolera salgn almalarylaFransz hkmetinin eref madalyasyla taltif ettii Barahibe Marie-Therese Butcherin cenaze treniSivas ehrinin rahibenin kiiliine ve misyonuna duyduu saygnn bir ifadesiydi. Cenaze treninde,ehrin ileri gelenleri resmi grevliler, konsoloslar, subaylar, Osmanl Bankas, Ttn Rejisi ileri gelenlerive Protestanlarn ileri gelenleri hazr bulunmutu.75

Sivas halk kendisine hizmet eden hekimlere minnet duygusunu cenazelerine katlarak gsterdiisaygyla belirtmitir. ABCFM, stanbul, Antep, Mardin, Merzifon merkezlerinde ve Sivasta birAmerikan Hastahanesi kurmutur. Hastahanenin ilk bahekimi Dr Henry Westtir. Dr West 18601876yllar arasnda Sivas ve havalisindeki misyon grevlilerinden balayarak Ermenilere, Mslman ahaliyetbbi hizmet vermitir. West, yerel tp rencileri yetitirerek bunlardan kabiliyetli olanlar Amerikadatp eitimine gndermiti. 1900l yllarda Sivasta Amerikan hastahanesinin kadrosunu Westin nderlikettii Ermeni doktorlar tekil ediyordu. Sivas Dr. Westin cenazesi de ehir halknn katlm ve saygtazimle cereyan etmitir.76

Ceyhann belirttiine gre ABCFM rgtnn misyon efi bakire bir kz olan Miss Graffam,en az iki adam boyunda bir kz azmandr, memelerinin her biri koca bir testi byklndedir.Yrd zaman yerler znk znk ederdi. Hatr yksek, tabiat Meryem Anamz ok adndan, SivasnValisi, mektupusu bile yannda yakas ilikli dolard. Ne ektiyse memelerinden ekti, bana negeldiyse o koca memeleri yzndendi.77 Amerikan Hastahanesinin cerrah Dr. Hekimyan HosrofEfendinin kar kmasna ramen ameliyat olmakta srar eden Graffam ameliyat masasndan kalkamaz.Sivasta amansz bir k gn yaplan, Graffamn cenaze treninde,78 yer yerinden oynar; Sivas ayaakalkar. Miss Graffn diktirdii gmlei giymi, yzlerce yetim sessizce alarken yannda alanyzlerce insann acdan dertten of ektike azndan duman kar. Hademeler seyisler, arabaclar fesleriellerinde titriyor; bando, mzka, durmadan cenaze mar79 alar.80

Mary Loise Graffam, 1820 ylnda zmire ayak basan ABCFM misyonerlerinin ardndan 20.Yzyln ilk eyreinde Sivas misyonunda evkle greve balam. Ksa zamanda misyonun hedef kitlesi

olan Ermeni milletiyle duygusal balar kurmu; Trklerin Ermeniler-Ermenilerin Trkler iin ne ifade

71 Eer kolera gelirse belki birka iyi ey yapmamza olanak salar Keisler, s,197, dipnot 84.72 Keisler, s,19773 W Martin, a.g.e, 153.74 W Martin, a.g.e, 153.75 Keisler, s,198, dip not 86, Rougierin tarikat slubuyla kaleme alnm retrospektif doruysa Amerikal kadn ve erkekmisyonerler, salgn esnasnda ev ziyaretleri yapmay reddediyorlard. dip not 86.76 W Martin, a.g.e, 57.77 Kirkor Ceyhan, Atn Nallad Felek Dt Peimize, stanbul Mays, 2000, s, 47.78Miss Graffam, 17 Austos tarihinde Sivasta kanser hastalndan vefat etmitir. ki kaynak arasnda Austos ve bir k ayarasnda bir eliki varsa da asl olan cenazesinin ehrin en nemli olay olmasdr.79 Sivas Sanat Evinin yeni kurulan Bando takm acele Bethovenn cenaze marn talim ederek Miss Graffamn cenaze trenineitirak etmitir. Bando takmnn elemanlarndan Talat Aka cenaze trenine asker ve mlk erkn ile halkn byk katlmolduunu anlatyor. Talat Akadan Nakleden Nusret Akca, Doum Tarihi 1925, Talat Akcann yeeni.80 Ceyhan, a.g.e, s, 47


10/12




157

ettiini hi umursamamtr bile. Meslektalar gibi, hayalindeki Ermeni milletinin, Protestan, Batideallerine bal Osmanlnn her tr vesayetinden azade olmas iin cansiperane bir mcadele vermitir.Malatyadan yazd mektup Aralk 1915 tarihinde Boston Missinory Herald gazetesinde yaynlanmArnold Toynbeenin Mavi Kitabnda;81 szde Ermeni soykrm tanklar arasnda yer almtr.

Graffam, Tehcir edilen Ermenilere Sivastan Malatyaya kadar Sivas Valisinin izniyle elik etmi, seyahatsrasnda hadiselere mdahil olmutur. Duyumlarn anlatrken ahit olduu sr soykrmdan szetmemektedir. Jay M. Winterin ifadesiyle, seyahat izni verilmesi tehcir karar verenlerin niyetiniaklamaktadr.82 Richard Hovannisiann ifadesiyle hibir misyoner Mary Loise Graffamdan dahabyk bir evkle kendisini Ermeni bamszlna adamamtr.

KAYNAKA

ABCFM, ABC, 16. 9. 7. Eastern Turkey Mission, Vol. 25C, No. 0 734.

Akgn, Seil Karal, Murat Ulutekin, Hill-i Ahmerden Kzlaya C. I.

Andreadis, Yorgo, Tamama Pontusun Yitik Kz, ev. Ragp Zarakolu, Belge Yaynlar,stanbul, 2003.

Armaolu, Fahir, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, Ankara, 1991.

Akun, Vehbi Cem, Sivas Kongresi. 2. Bask. stanbul 1963.

Atnur, brahim Ethem, Sivasta Bir Amerikan Misyoneri; Mary Loise Graffam ve Ermeniler,Sivas Kongresi, IV. Uluslararas Sempozyumu, 23-Eyll 2005, Sivas.

Bilgen, Deniz, ABDli Gzyle Sivas Kongresi, Ocak 2004, stanbul.

BOA, DH-FR, 87/246.

BOA, DH-FR, 87/258.

BOA, DH-FR, 92/196, 93/171, 94/56, 94/182, 96/15.

BOA, DH-FR, 92/74.

BOA, HR-SYS, 2884/27.

BOA, MV, 216/87.

Bryce, James; Arnold Toynbee, Osmanl mparatorluunda Ermenilere Ynelik Muamele,19151916, ev, Attila Uygun, Jlide Deirmenciler, C. II, ubat 2006 stanbul.

Burnaby, Fred, At Srtnda Anadolu, (ev, Fatma Takent) stanbul 1999.

Celal nce, Sivas, (19202005).

Cemal Kutay, Trk Milli Mcadelesinde Amerika, stanbul 1979.

81Ermeni tehciri hakknda 13 Eyll 1915 tarihinde Bykeli Morgenthau ile Dileri Bakan arasndaki yazmalar arasnda bulunan,Mary L Graffamn Wililia Peete yazd Malatya 7 Aralk 1915 tarihli mektubun kopyas. NA/RG59/867, -AS, Nakleden, ,JamesBryce, Arnold Toynbee, Osmanl mparatorluunda Ermenilere Ynelik Muamele, 19151916, ev, Attila Uygun, JlideDeirmenciler, C. II, ubat 2006 stanbul, s, 2182 www.tallermeniantale.com/mission-Graffam


11/12




158

Ceyhan, Kirkor, Atn Nallad Felek Dt Peimize, stanbul Mays, 2000.

Ceyhan, Kirkor, Kapy Kimler alyor, stanbul 1999.

Edwin W Martin, Hubbardlarn Sivas, ev, Fatih M Derviolu, Yaynlanmam Tercme.

Gordon, Leland James, American Relations With Trkey, 1830-1930, Philadelphia Unversity ofPensilvania Pres 1932.

Grabil, Joseph L., Protestant Diplomacy and the Near East Misionary nfluence AmericanPolicy, 18101927, Mineapolis, 1971.

Harbord, James G., Mustapha Kemal Pahsa and His Party, (Second Article of investigatingTurkey and Trans-Caucasia) Worlds Work ( june 1920) .

Hartunian, Abraham H.,Neither to Lough Nor to Weep, Beacon Pres, Boston, 1968.

James Barton, Story Near East Relief, (19151930), An ntterprestation, New York 1933.

Kansu, Mazhar Mufit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. II, TTK. Ankara1979.

Karabekir, Kazm, ocuk Davamz, C. I, Emre Yaynlar, stanbul.

Karabekir, Kazm, stiklal Harbimiz, stanbul 1960.

Keisler, Hans-Lukas, Iskalanm Bar, Dou Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik veDevlet 18391938, stanbul, 2005.

Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika. 2.Bask. stanbul 1991.

Mahirolu, Adnan; er, Mjgan, Yeni Belgeler Inda Misyonerlerin Kurduu AmerikanHastahanesi, Hayat Aac, Gz 2005.

Martin, Edwin W., The Hubbards of Sivas, A Choronicle of Love and Faith, Fthan Pressn,Santa Barbara, 1991.

Mc Carthy, Justin, lm ve Srgn, ev, Bilge Umar, 2.Bask, stanbul 1998.

Mc Charty, Justin., The Report of Niles and Sutherland: an American nvestigation of EasternAnatolia After Word War I; XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1994.

Talat Akadan Nakleden Nusret Akca, Doum Tarihi 1925, Talat Akcann yeeni.

Tezer, kr, Atatrkn Hatra Defteri, TTK, Ankara, 1972.

USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15.

White, George E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar (TercmeTark Yksel), stanbul 1995, s, 220232.

www. tallarmeniantale. com/bristol-barton. htm. Eriim tarihi, 31. 05. 2004.

www.tallarmeniantela.com/mission-Graffam.


12/12




159

4 eylÜl 1919 safaginda sivas sehri ve bir ermeni hÂdimi

Documents