4 lehen hezkuntza euskadiko atlasa · kantaurialdeko isurialdea oria ibaia nolakoak dira euskadiko...
TRANSCRIPT
Euskadiko Atlasa, Lehen Hezkuntzako laugarren mailarakoa, Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Atlas honen prestatze- eta argitaratze-lanetan honako talde honek esku hartu du:
TESTUA Nerea Atxega ZubikaraiJosu Goikoetxea Gezuraga
IRUDIAK Enrique Morente Luque
EDIZIOA Josu Goikoetxea Gezuraga
PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA Ainhoa Basterretxea Llona Teresa Grence Ruiz
LEHEN HEZKUNTZAKO ZUZENDARITZA ETA EDIZIO-KOORDINAZIOA
Joseba Santxo UriarteMaite López-Sáez Rodríguez-Piñero
Gizarte Zientziak
4 Euskadiko atlasaLE
HEN
H
EZK
UN
TZA
Euskadiko klimak eta landaredia . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Horrelakoa da Euskadiko erliebea . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Nolakoak dira Euskadiko urak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Gure paisaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Zein da Euskadiko gobernua? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Horrelakoa da Euskadiko biztanleria . . . . . . . . . . . . . . 10
Zertan egiten dugu lan Euskadin? . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Ondare aberatsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Euskal lurraldea Antzinaroan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Aurkibidea
4
Bilbo
Donostia
Gasteiz
Klima ozeanikoa
Trantsizioko klima
Barrueldeko klimamediterraneoa
GAZTELAETA
LEON
N A F A R R O A K OF O R U
E R K I D E G O A
FRANTZIA
113310_p06_pvasco_climasMATRIZ
K a n t a u r i i t s a s o a
ERRIOXABarrualdeko klima mediterraneoa
Trantsizioko klima
Klima ozeanikoa
Euskadiko klimak eta landaredia
Barnealdeko klima mediterraneoaEuskadiko ingurune leho-rrena da. Neguak hotzak dira, eta udak, beroak.
Landarediari dagokionez, garia, mahatsondoak eta olibondoak ondo hazten dira klima honetan.
3. Mahatsondoak Arabako Errioxan.
Trantsizioko klimaArabako zati handi bateko klima da. Klima medite-rraneoa bada ere, itsasoaren eragina jasaten du. Horregatik, tenperaturak ez dira muturrekoak.
Landaredia pagoek, izeiek eta zuhaixkek osatzen dute.
2. Arabako Lautadako herrixka.
Klima ozeanikoaItsasoa hurbil dagoenez, tenperaturak epelak dira. Euri asko egiten du eta ez dago urtaro lehorrik.
Landaredia oparoa da; basoetan haritzak, pagoak, pinuak eta eukaliptoak daude.
1. Pagoak eta mendi-pinuak.
5
Ori
a ib
aia
Deb
a ib
aiaNer
bioi
ibai
a
Urum
ea ibaia
Bidasoa ibaia
Uro
la ib
aia
Bai
a ib
aia
Zado
rra ibaia
Ibaizabal ibaia
Lea
ibai
a
Omecillo ibaia
Kadagua ibai
a
Butroe ibaia
Art
ibai
ibaia
Mundakakoitsasadarra
Bilbokoitsasadarra
Oka
ibai
a
E B R O I B A I A
Urrunagakourtegia
Uribarriko urtegia
Añarbekourtegia
Bilbo
Donostia
Gasteiz
GAZTELAETALEON
N A F A R R O A K OF O R U
E R K I D E G O A
FRANTZIA
113310_p07_pvasco_vertientesMATRIZ
K a n t a u r i i t s a s o a
ERRIOXA
Isurialde mediterraneoa
Kantaurialdeko isurialdea
Oria ibaia
Nolakoak dira Euskadiko urak?
Euskadiko ibaiakEuskadiko ibaiak bi multzotan banatzen dira; batetik, urak Kantauri itsasoan isurtzen dituz-ten ibaiak daude, eta bestetik, Mediterraneo itsasoan isurtzen dituztenak.
• Urak Kantauri itsasoan isurtzen dituzten ibaiak motzagoak eta emaritsuagoak dira. Isurialdeen banalerrotik gertu dauden men-dietan jaiotzen dira. Hauek dira ibai horie-tako batzuk; Bidasoa, Urumea, Oria, Uro-la, Deba, Nerbioi eta Ibaizabal ibaiak.
• Urak Mediterraneo itsasoan isurtzen di-tuzten ibaiak luzeak eta emari txikikoak dira. Garrantzitsuena Ebro ibaia da, baita haren ibaiadar diren Baia eta Zadorra ere.
Euskadiko itsasadarrak, Bilbokoa eta Mun-dakakoa kasu, ibaien bokaletan sortzen dira.
LasarteOrio
Tolosa
OrdiziaBeasain
Andoain
Araxes
Am
undarain
Leitzaran
Segura
Aizkorri mendilerroa
ORI
A IB
AIA
6
1. Euskadiko erliebearen mapa.
2. Gorbeia mendia izen bereko mendilerroko tontor altuena da.
Oso eremu garaiakEremu garaiakGaraiera ertaineko eremuak
Eremu baxuak
909366U10p06 norte
I
EM
H
G A Z T E L A E TA L E O N
N A F A R R O A K O F O R U E R K I D E G O A
E R R I O X A
Bilbo
Gasteiz
Donostia
Gorbeia
Arkamu mendilerroa
Kodes mendilerroa
Aiako Harria
Elgea mendilerroa Aizkorri
mendilerroa
AitxuriTxindoki
Izarraitz
Oiz
Anboto
Toloño mendilerroa
ARABAKO ERRIOXA
ARABAKO LAUTADA
Matxitxako lurmuturra
Higer lurmuturra
Santa Klara uharteaTxingudiko badia
K A N TA U R I I T S A S O A
BILBOKO
ITSADARRA
K A N TA B R I A
Ibaizabal
N
erbi
oi
Deba
Uro
la
Ori
a
Urum
ea
Bidasoa
Omecillo
Bai
aZa
dorr
a
Ebro
MUNDAKAKO
ITSADARRA
Horrelakoa da Euskadiko erliebea
Euskadi Iberiar penintsulako ipar-ekialdean kokatuta dago. Erliebe-mapari begiratuz gero, ohartuko zara Euskadin hiru eremu argi be-reizten direla:
• Kostaldea Kantauri itsasoak bustitzen du. Altua eta harritsua da. Hainbat itsaslabar daude, hala nola Zumaiakoa eta Sopelakoa.
• Mendiak lurralde osoan daude. Euskadiko tontor altuena Aitxuri da eta Aizkorri men-dilerroan dago. Gorbeia (2) mendia eta To-loño mendilerroa ere altuera handikoak dira. Mendien artean hainbat haran daude, eta haietatik ibaiak pasatzen dira, adibidez, Oria eta Deba ibaiak, besteak beste.
• Ordokiak Euskadiko erdialdean eta hegoal-dean daude. Arabaren erdialdean Arabako Lautada dago, eta hegoalderago Arabako Errioxa.
13
Neolitoa eta Metal Aroa
Euskadin asko dira Neolitoko monumentu megalitikoak, Historiaurreko gizakiaren lehen adierazpen artistiko eta espiritualen adibide. Aipagarrienetako batzuk hauek dira: Sorginaren Txabola eta Aizkomendi trikuharriak (Araba), eta Egiarko harrespila (Gipuzkoa).
Metal Aroan metalak erabiltzen hasi ziren, eta harriak eta hezurrak bigarren mailara pasatu ziren. Metal Aroko herrixka baten adibide bat La Hoyako aztarnategia (2) da, Araban.
Urrezko ontziak eta ezkila formako edalontziak ere aurkitu dira Axtrokin (3) eta Urbian (Gipuzkoa).
2. La Hoyako aztarnategia (Araba).
3. Axtrokiko urrezko ontziak (Gipuzkoa).
Bolinkoba haitzuloan aurkitutako harrizko tresnak (Bizkaia), Paleolito garaikoak.
1. Ekain haitzuloko labar-pinturak (Gipuzkoa).
GEHIAGO JAKITEKO
Historiaurreko ondarea EuskadinPaleolitoa
Euskadiko zenbait lekutan Paleolitoko aztarna hauek aurkitu dira: animalia-hezurrak, ehizarako armak eta lan-tresnak. Lehenengo giza taldeak ehizatik eta fruituak biltzetik bizi zirelako gertatzen da hori. Material erabilienak harria eta silexa ziren.
Euskadin Paleolitoko labar-pinturak ere aurkitu dira zenbait haitzulotan; adibidez, Santimamiñen (Bizkaia), eta Altxerrin eta Ekainen (Gipuzkoa). (1)