4. umhlahlandlela okhishwe yikhomishana yamalungelo esintu · 4. umhlahlandlela okhishwe...

37
-129- 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala koLwazi (umThetho wesi-2 we-2000), (ebizwa ngosomThetho lapha) yaqala ukusebenza mhla ziyi-15 Febhuwari 2002. Lesi sigaba sivumela ukuba iKhomishana yamaLungelo esiNtu, zingakapheli izinyanga eziyishumi nesishiyagalombili emva kokuba lesi sigaba sesisebenza, yenze lo mhlahlandlela wolwazi ube ngazo zonke izilimi ezisemthethweni ngendlela elula futhi efundekayo, ukwenza wonke umuntu odinga ukusebenzisa la malungelo aqukethwe kulo mThetho akwazi ukuyisebenzisa. (2) Lo mhlahlandlela kumele ufake incazelo ye (a) -zinjongo zomThetho (b) -kheli, nenombolo yendlu, nocingo, nefeksi, kanye nekheli le- emeyli uma likhona kwalaba abalandelayo (i) wonke umsebenzi osebenza ngezindaba zolwazi ezinhlanganweni zomphakathi (ii) nawo wonke amasekela abasebenzi asebenza ngolwazi lwazo zonke izinkundla zomphakathi (c) yonke le mininingwane yezinhlangano zikahulumeni kufanele kube yinto elula ukuba yenzeke; (d) indlela namafomu ezicelo zo — (i) kutholakala kwemilando yeminyango kahulumeni; no (ii) kutholakala kwemilando yeminyango yangasese; (e) usizo olutholakala kulowo osebenza ngezolwazi eminyangweni kahulumeni ngoko mThetho; (f) usizo olutholakala kwiKhomishana yamaLungelo esiNtu ngokomthetho; (g) zonke izinto zokulungisa ezikhona emthethweni mayelana nezenzo noma ukuhluleka ukwenza umsebenzi mayelana namalungelo noma nomsebenzi okukhulunywe ngawo noma onqunywe yilo mthetho, kubalwa nendlela yokufaka - (i) isikhalo ngaphakathi; kanye (ii) nesicelo senkantolo sokuphikisa isinqumo esenziwe yilowo osebenza ngolwazi kuhulumeni, isinqumo sokwedluliswa sangaphakathi noma isinqumo salowo ophethe umnyango ozimele; (h) imithetho efuna umnyango kahulumeni kanye nomnyango ozimele ngokulandelana ukuthi uhlanganise incwadi echazayo kanye nokuthi itholakala kanjani leyo ncwadi;

Upload: others

Post on 14-Jan-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-129-

4. U M H L A H L A N D L E L A O K H I S H W E Y IK H O M IS H AN AYAMALUNGELO ESINTU

4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala koLwazi

(umThetho wesi-2 we-2000), (ebizwa ngosomThetho lapha) yaqalaukusebenza mhla ziyi-15 Febhuwari 2002. Lesi sigaba sivumelaukuba iKhomishana yamaLungelo esiNtu, zingakapheli izinyangaeziyishumi nesishiyagalombili emva kokuba lesi sigaba sesisebenza,yenze lo mhlahlandlela wolwazi ube ngazo zonke izilimiezisemthethweni ngendlela elula futhi efundekayo, ukwenza wonkeumuntu odinga ukusebenzisa la malungelo aqukethwe kulo mThethoakwazi ukuyisebenzisa.

(2) Lo mhlahlandlela kumele ufake incazelo ye

(a) -zinjongo zomThetho(b) -kheli, nenombolo yendlu, nocingo, nefeksi, kanye nekheli le-

emeyli uma likhona kwalaba abalandelayo (i) wonke umsebenzi osebenza ngezindaba zolwazi

ezinhlanganweni zomphakathi(ii) nawo wonke amasekela abasebenzi asebenza ngolwazi

lwazo zonke izinkundla zomphakathi(c) yonke le mininingwane yezinhlangano zikahulumeni kufanele

kube yinto elula ukuba yenzeke;(d) indlela namafomu ezicelo zo —

(i) kutholakala kwemilando yeminyango kahulumeni; no(ii) kutholakala kwemilando yeminyango yangasese;

(e) usizo olutholakala kulowo osebenza ngezolwazi eminyangwenikahulumeni ngoko mThetho;

(f) usizo olutholakala kwiKhomishana yamaLungelo esiNtungokomthetho;

(g) zonke izinto zokulungisa ezikhona emthethweni mayelananezenzo noma ukuhluleka ukwenza umsebenzi mayelananamalungelo noma nomsebenzi okukhulunywe ngawo nomaonqunywe yilo mthetho, kubalwa nendlela yokufaka -(i) isikhalo ngaphakathi; kanye(ii) nesicelo senkantolo sokuphikisa isinqumo esenziwe

yilowo osebenza ngolwazi kuhulumeni, isinqumosokwedluliswa sangaphakathi noma isinqumo salowoophethe umnyango ozimele;

(h) imithetho efuna umnyango kahulumeni kanye nomnyangoozimele ngokulandelana ukuthi uhlanganise incwadi echazayokanye nokuthi itholakala kanjani leyo ncwadi;

Page 2: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-130-

(i) imithetho efuna ukuba kukhishwe ulwazi ngaphandle kokucelakwezinye izigaba ezithile zamarekhodi eminyango kanyenomnyango ozimele ngokulandelana;

(j) izaziso ezikhishwa mayelana nemali ekhokhwayo uma kufakwaizicelo; kanye

(k) izilawulo ezenziwe ngokwe sigaba sama-92 salo mThetho.

(3) IKhomishana yamaLungelo esiNtu kufanele, uma kukhona isidingo,ibheka kabusha, yenze ngcono iphinde ishicilele umhlahlandlela njaloesikhathini esiyiminyaka engekho ngaphezu kweminyaka emibili.

4.2 UBUKHONA NOKUTHOLAKALA KOMHLAHLANDLELA (1) IKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU

IKhomishana yamaLungelo esiNtu, kufanele ukuthi ngokusheshaokukhulu emva kokuba lo mhlahlandlela usuwenziwe noma wenziwakabusha —(a) yenze ikhophi yalo mhlahlandlela ngazo zonke izilimi

ezisemthethweni —(i) yenzele oyinhloko yomnyango kazwelonke obhekene

nokuxhumana kukahulumeni nemisebenzi yokwazisa;(ii) yenzele imiSebenzi yomTapo weziNcwadi

oseDolobheni lase Bloemfontein(iii) yenzele umTapo weziNcwadi wasePhalamende, eKapa;(iv) yenzele umTapo weziNcwadi waseNatal Society,

eMgungundlovu;(v) yenzele umTapo weziNcwadi waseNingizimu Afrika,

eKapa(vi) yenzeke umTapo weziNcwadi kahulumeni, ePitoli;(vii) yenzele izikhungo zikazwelonke zamafilimu, amavidiyo,

imilando elalelwayo elondiwe esePitoli;(viii) yenzele zonke izikhungo zemfundo ephakeme

ezisungulwe ngaphansi kwanoma yimuphi umthetho;kanye

(ix) Nokuthi yenzele lowo oyinhloko yesikhungo esizimeleuma eyicela;

(b) yenze ikhophi yalo mhlahlandlela itholakale, ngazo zonkeizilimi ezisemthethweni —(i) kubasebenzi ababheke imisebenzi yezolwazi

abangaphansi kukaHulumeni; kanye(ii) nakuMqondisi-Jikelele: kwezokuXhumana;

(c) ishicilele lo mhlahlandlela ngazo zonke izilimi kwiGazethiahulumeni;

(d) yenze ukuthi kube khona ikhophi yalo mhlahlandlela ngazozonke izilimi ezisemthethweni ukuze umphakathi ukwaziukuwuhlola ngesikhathi somsebenzi emahhovisi eKhomishana

Page 3: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-131-

yamaLungelo esiNtu; kanye nokuthi(e) yenze ikhophi yalo mhlahlandlela ukuthi itholakale kwi

webhusayidi yeKhomishana yamaLungelo esiNtu ethihttp://www.sahrc.org.za.

(2) UMSEBENZI OSEBENZA NGOLW AZI: UMNYANGO

WOBULUNGISWA NOKUTHUTHUKA KOMTHETHOSISEKELO(a) Ikhophi yalo mhlahlandlela izoba khona ngazo zonke izilimi

ezisemthethweni KUWO WONKE AMAHHOVISIEZIMANTSHI; futhi

(b) Okungenani ikhophi eyodwa yalo mhlahlandlela, ebhalweokungenani ngezilimu ezimbili ezisemthethweniezisetshenziselwa umsebenzi wezidingo zikahulumeniwesifundazwe izoba khona KUWO WONKE AMAHHOVISIezoMnyango webuLungiswa neNtuthuko yomThethosisekelo.

(3) UMSEBENZI OPHETHE EZOLWAZI: IZIKHUNGO ZIKAHULUMENIKuwo WONKE AMAHHOVISI EZIKHUNGO ZIKAHULUMENI kuzobakhona okungenani ikhophi eyodwa, okungenani ngezilimi ezimbiliezisetshenziselwa izidingo zikahulumeni wesifundazwe lapho lelohhovisi likhona.

Qaphela: “Isikhungo sika Hulumeni” sisho ukuthi —(a) yinoma imuphi umnyango kahulumeni noma amahhovisi

kahulumeni kuzwelonke noma esifundazweni angaphansikukahulumeni noma umasipala, kohulumeni basekhaya (isib:UPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa aseNingizimu Afrika,UPhiko lwezemiSebenzi yokuHlunyeleliswa kweziMilo, njll.);noma

(b) isiphi esinye isikhungo esisebenzayo uma —(i) sisebenzisa amandla aso noma senza umsebenzi

ngokomThethosisekelo noma ngokomthetho sisekelowesifundazwe; noma.

(ii) sisebenzisa amandla ngokukahulumeni noma senzaumsebenzi ngaphansi kwanoma yimuphi umthetho;

(isib:UmCwaningi–jikelele wamaBhuku, umVikeli womPhakathi,njll.)

(4) UMQONDISI JIKELELE: WEZOKUXHUMANAKuwo WONKE AMAPOSI, kuzoba khona okungenani ikhophi eyodwayomhlahlandlela, okungenani ngezilimi ezimbili ezisetshenziselwaizidingo zikahulumeni kuleso sifundazwe lapho lelo posi likhona.

Page 4: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-132-

(5) INHLOKO EPHETHE IHHOVISI, EVEZWE ESIGABENI SESI (2),(3)NO (4) KANYE NOMUNTU OPHETHE IPOSIInhloko yehhovisi, evezwe kulezi zigaba (2), (3) no (4), laphoumhlahlandlela okufanele ibe khona, futhi umuntu ophethe eposini —(a) kufanele, ngezikhathi zomsebenzi futhi noma ecelwa, kube

khona ikhophi yomhlahlandlela ngolimi olusemthethweniolukhona uma umphakathi kukhona ofuna ukukuhlola;

(b) akufanele bakhokhiswe imali uma befuna ukuhlola; futhi(c) kumele, uma umuntu edinga ikhophi yomqulu ingxenye ethile

yayo ngaphandle kokufuna ukuhlola okuthile, ngezikhathizomsebenzi, ahlawuliswe noma akhokhiswe imali ebekiwe – lamanani abekiwe esigabeni sokuqala sesithasiselo soku-A,semithetho [njengoba ishicilelwe kwiGazethi (inombolo yayoama-23119 kamhla ziyi-15 Februari 2002 (kwisazisosikaHulumeni esingunombolo-R.187 ka mhla ziyi-15 Februari2002].

5. ISICELO SOKWAZI UKUTHOLA ULWAZI OLULAWULWANOMA OLUPHETHW E UPHIKO LWEZEMISEBENZIYAMAPHOYISA

5.1 INJONGO YALO MTHETHOInjongo yalo mthetho ukwazi ukwenza ukuthi kutholakale amalungelongokomthethosisekelo, ukuze kwazeke ukutholakala kwemibiko noma ulwazi,olungaphansi noma oluphethwe nguHulumeni noma imuphi umbiko obanjwenoma ophethwe ngomunye umuntu futhi oludingekayo ukuze kwazeke nomakuvikeleke noma imaphi amalungelo. Umgomo ukukhuthaza isiko lokubekaizinto obala kanye nokukwazi ukuzibophezela ezikhungweni zikahulumeninalezo ezizimele ukutholakala kanye nokukhuthaza kakhulu isizwe laphoabantu baseNingizimu Afrika bekwazi ukuthola imibiko ukuze bakwazi ukuthibavikele amalungelo abo ngokwanele.

5.2 IMINININGWANE ENGACELWA

Noma yimiphi imininingwane ekhona ebhalwe phansi ungacelwa. —(1) kungakhethi indlela noma ulimi;(2) osezandleni noma ongaphansi koPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa

noma ngaphansi komunye umnyango ongaphansi kahulumeni; kanye(3) noma ngabe yenziwa yilona uPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa

noma lowo mnyango kahulumeni.

5.3 UKUSETSHENZISWA KWALO MTHETHO(1) UKUNGAFAKWA KOKUNYE OKUBALIWE KWEMINYE

IMITHETHO Lo mThetho usebenza lapho eminye imithetho emisiwe ingafakwanga,

Page 5: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-133-

engavimbela noma enqumela ukungakhishwa kwerekhodi futhiingahambisani nemibandela engaphansi kwalo mThetho.

(2) IZIZATHU ZOKUNGAVUMI UKUTHI KUTHOLAKALE ULWAZIOLUGCINIWEIsahluko sesi-4 salo mThetho, “Izizathu zokunqabela ukutholakalakwemilando eyenziwe”, sibeka umbandela wokuthi ngokwalo mThethoisicelo sokuthola ulwazi olugciniwe singamukeleka nomasingemukeleki.

(3) IZINHLANGANO ZABASEBENZIInhlangano yabasebenzi inelungelo lokukwazi ukuthola olunye lolwaziolugciniwe ngokwesigaba se-16 somThetho obhekele izindabazabaSebenzi, we-1995 (umThetho wama-66 we-1995). UmThethoawusebenzi uma inhlangano yabasebenzi icela ulwazi olugciniweukuze ikwazi ukusiza umqashwa mayelana nesikhalo nomaukuqhubeka kokuqondiswa kwezigwegwe (ukuthola lolu lwaziolugciniwe kumahhala ngokomThetho obhekele izindabazabaSebenzi, we-1995 (umThetho wama-66 we-1995).

Uma inhlangano yabasebenzi icela ukuthi ithole ulwazi kodwaolungeke kusetshenziselwe ukusiza umqashwa ngesikhathisokuqondiswa izigwegwe noma ukusiza umqashwa ofake isikhalo,isicelo siyohanjiswa emnyangweni ofanele okungaba sezingenilikazwelonke noma lesifundazwe okuyiwona obhekele izindabazabasebenzi kulelo zinga lesifundazwe noma likazwelonke. Lowomnyango uyoveza ukuthi lolo lwazi olugciniwe ngabe luyahambisanayini nezingxoxo eziqhubekayo nenhlangano yabasebenzi. Umakunjalo, ikhophi yolwazi olugciniwe iyohlinzekwa inhlangano mahhalangokwesigaba se-16 somThetho obhekele izindaba zabaSebenzi.

(4) UKUQHUTSHWA KWEMISEBENZI EMAYELANA NOBULELESI

NOMA UMSEBENZI WOMPHAKATHI (OKUBANDAKANYAUKUQONDISWA KWEZIGWEGWE KANYE NOKWETHULAIZIKHALO)(a) UmThetho awusebenzi (njengoba kuhlinzekiwe esigabeni sesi-

7 somThetho) emininingwaneni yoPhiko lwezemiSebenziyamaPhoyisa egciniwe uma-(i) lolo lwazi olugciniwe ludingeka ngenxa yokuqhuba

izinhloso zobulelesi noma imisebenzi yomphakathi;(ii) kucelwa emva kokuba seyiqalile leyo nqubo

okungaba eyokuqondiswa kwezigwegwe nomaumsebenzi womphakathi; kanye

Page 6: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-134-

(iii) ukukhishwa nokutholakala kolwazi olugciniwengenhloso evezwe esigabeni (i) kuyahlinzekwakunoma yimuphi omunye umthetho.

(b) Noma yiluphi ulwazi olugciniwe olutholakale ngendlelaephikisana nesigaba (a)angeke lwamukelwengjengobufakazi ecaleni noma ekuqhutshweni kwamacalaomphakathi ngaphandle uma ukungasetshenziswa kwalololwazi, ngokwalo, kungalimaza umsebenzi wobulungiswangandlela thile.

(c) Inqubo yokuthethwa kwecala iqala uma icala selibhalisiweebhukwini lamacala oPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa ICAS. Ukuthethwa kwamacala omphakathi kuqala emva kokubasekukhishwe amasamaniso noma kukhishwe ezinye izinto,kubandakanya emva kokuba isaziso saleso sikhungosomthetho siqhubeka ngapahndle koPhiko lwezemiSebenziyamaPhoyisa ngokwesigaba sesi-3 (1) somthethosisekelosokusebenza komThetho umelene nomThetho weziNhlakaeziThile zikaHulumeni, we-2002 (umThetho wama-40 we-2002)usutholakele. Indlela ejwayelekile yokuwuthola kumeleilandelwe, noma uma kwenzeka kusetshenziswe amasamanisookubizela enkantolo, ukuze kutholakale indlela yokuthola lololwazi olugciniwe kulelo cala. Kumele kuqapheleke ukuthingaphambi kokuthi kukhishwe amasamaniso kanye namanyeamaphepha noma isaziso mayelana nalo mThetho, umThethouyosebenza kunoma yisiphi isicelo sokuthola ulwaziolugciniwe, ngisho ngabe isicelo senziwa ngenhloso yokubonaumthetho wenqubo yemisebenzi yomphakathi.

(5) AMACALA AVULIWE

Qaphela ukuthi indlela yokuthola umbiko wengoziawubandakanyi indlela yokuthola amarekhodi asecaleni elivuliwenjengoba sekuxoxiwe kulesi sigaba. Ukuthola umbiko wengozikudingidwa eceleni esigabeni sesi-7.

(a) ISICELO ESIFAKWA UMSOLWA (NOMA LABOABAMMELE) SOKUTHI KUTHOLAKALE IKHOPHIYESITATIMENDE SAKHE ESISECALENI ELIVULIWEUmThetho awusebenzi. Isicelo siyomukeleka nemvumeiyotholakala mahhala (njengoba eminye imithethoisikuhlinzekile lokho).

Page 7: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-135-

(b) ISICELO ESIFAKWA UMSOLWA (NOMA LABOABAMMELE) SOKUTHI KUTHHOLAKALE IKHOPHIYANOMA YILIPHI IREKHODI ELISECALENI ELIVULIWEUmThetho awusebenzi uma sekuze kwaqala ukuthethwakwecala. Isicelo kumele senziwe ngokuth ikubhalwe (incwadi)futhi kumele kucaciswe yonke imininingwane yesicelo. Isicelosiyohanjiswa kumshushisi womphakathi kanye nedokodolamaphoyisa kanjalo nezincomo zomphenyi wecala. Lowoofake isicelo uyokwaziswa ngokuhanjiswa kwencwadi yakhekumshushisi womphakathi kanjalo nomphumela (umaumshushisi womphakathi ebanika ilungelo lalokho, amakhophiayonikwa umsolwa mahhala).

(c) ISICELO ESIFAKWA YINOMA NGUBANI (KUNGESIYE

UMSOLWA NOMA LABO ABAMMELE) SOKUTHIKUTHOLAKALE IKHOPHI YEREKHODI ELISECALENIELIVULIWEIsekela lesiKhulu semininingwane esiqondene siyocubungulaleso sicelo bese liqinisekisa ukuthi lowo ofake isicelo ugcwalisaifomu lokufaka isicelo nokuthi imali yokufaka isiceloiyakhokhwa uma kufanele (isib. uma lowo ofake isiceloengesiye ohlukunyeziwe noma ufakazi ecaleni). Isicelosiyodluliselwa kumshushisi womphakathi kanye nedokodolamaphoyisa nezincomo zomphenyi wecala.

Lowo ofake isicelo uyokwaziswa ngokuhanjiswa kwencwadiyakhe kumshushisi womphakathi kanjalo nomphumela. Umaumshushisi womphakathi ebanika ilungelo llokuthi bayitholeimvume, bangavunyelwa uma sebeyikhokhile imaliyokukhishwa kwayo.

(6) AMACALA AVALIWE(a) ISICELO ESIFAKWA YINOMA YIMUPHI UMUNTU

MAYELANA NEKHOPHI YEREKHODI ELISECALENIELIVALIWEIphini eliqondene elisebenza ngolwazi liyobhekana nesicelonjengoba kuvuma umThetho (okuwukuqinisekisa ukuthi ifomulesicelo ligcwaliswe ngokugcwele, ngokuliyisa kukhomandawomphenyi oqondene ukuze athathe isinqumo, ukuqinisekisaukuthi imali yokufaka isicelo ikhokhiwe uma kudingeka,ukwazisa abantu besithathu abathintekayo mayelana nesicelo,njll).

(7) IMIBIKO YEZINGOZIUma uPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa seludlulisele umbiko

Page 8: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-136-

wengozi emnyangweni wezokuThutha noma komunye umnyangooqondene noma isikhungo (isib. Metro) uma sitholakala isicelo, iphinielisebenza ngolwazi liyodlulisela isicelo emnyangweni nomaesikhungweni esifanele. Uma lowo ofake isicelo ekhona ngokwakhe,angaziswa ukuthi angacela umbiko emnyangweni noma esikhungweniesiqondene.

Imvume yomshushisi womphakathi ayidingeki ukuze kutholakaleumbiko wengozi yomgwaqo osecaleni elivuliwe ohlangothiniolwalubandakanyeka engozini noma kulowo muntu ommele nomalowo muntu ogunyazwe uyena (uma linikeziwe iphepha eliyisiqiniseki).IsiKhwama seziNgozi zemiGwaqo noma labo abasimele kumelebenze isicelo esibhaliwe (incwadi) kanye nawo wonke amarekhodiamayelana nengozi kuhlinzekwa ngesihle esiKhwameni seziNgozizemiGwaqo.

Uma i-OAR isaphethwe noma isalawulwa uPhiko lwezemiSebenziyamaPhoyisa, kuyolandelwa le nqubo elandelayo-

(a) ISICELO SOKUTHOLA UMBIKO WENGOZI ESIFAKWAYILOWO OBANDAKANYEKE ENGOZINI Iphini elisebenza ngolwazi eliqondene noma umqashwaosebenza ngezicelo zemibiko yezingozi uyodingida lesi sicelo.Umuntu ofaka isicelo kumele agcwalise ifomu lokufaka isicelobese isisebenzi sokuthula (isib. iphoyisa) noma imantshikumele basethifaye leli fomu endaweni efanele. Lowo ofakaisicelo akakhokhi imali yokufaka isicelo, kodwa-ke ngaphambikokuthi kutholakale imvume, imali enqunyiwe iyakhokhwaikhokhelwa ikhasi ngalinye okumele lifothokhophiwe.

(b) ISICELO SOKUTHOLA UMBIKO WENGOZI ESIFAKWA

NGUMUNTU OGUNYAZWE YILOWO OBANDAKANYEKAENGOZINI (Isib. ummeli inkampani yomshuwalense, njll)Iphini elisebenza ngolwazi noma umqashwa osebenzangezicelo zemibiko yezingozi uyodingida lesi sicelo. Lowoofake isicelo kumele agcwalise ifomu bese efaka isiqinisekosamandla (isib. amandla ommeli) uma kukhona isiqinisekisosamandla esifakiwe, isisebenzi sokuthula noma imantshiakudingekile ukuthi basethifaye ifomu lesicelo. Uma singekhoisiqiniseko samandla esifakiwe ifomu lokufaka isicelo kumelelisethifaywe yisisebenzi sokuthula endaweni efanele. Lowoofaka isicelo akakhokhi imali yokufaka isicelo, kodwa-kengaphambi kokuthi kutholakale imvume, imali enqunyiweiyakhokhwa ikhokhelwa ikhasi ngalinye okumelelifothokhophiwe.

Page 9: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-137-

(c) ISICELO ESIFAKWA UMUNTUONGABANDAKANYEKANGAENGOZINI NOMA ONGAGUNYAZWANGA UKWENZENJALO YILOWO OBANDAKANYEKE ENGOZINI

Iphini elisebenza ngolwazi eliqondene liyosebenza ngesicelonjengokuhlinzekwe umThetho (okuwukuthi ukuqinisekisa ukuthiifomu lokufaka isicelo ligcwalisiwe, ukuqinisekisa ukuthi imaliyokufaka isicelo ikhokhiwe, ukuqinisekisa ukuthi imaliyokwenza amakhophi ikhokhiwe, njll.). Uma umbiko wengoziusedokodweni elivuliwe, isicelo siyohanjiswa kumshushisiwomphakathi kanye nedokodo lamaphoyisa kanjalo nezincomoezivela kumphenyi wecala oqondene. Lowo ofake isicelouyokwaziswa ngokudluliselwa kwesicelo kumshushisiwomphakathi kanye nomphumela walokho. Uma umshushisienikeza imvume yalokho, ilungelo lokuthi siphumelele isicelolyonikwa emva kokuba sekukhokhwe imali efanele yokwenzaamakhophi.

(8) IREKHODI ELIPHETHE IMINININGWANE YOMQASHWA

EMAYELANA NESIMO SEMPILO YOMZIMBA NOMAYENGQONDO(a) UmThetho umchaza kanje uchwepheshe wezempilo:

“umuntu owenza noma obhalisiwe ngokomthetho wokwenzaumsebenzi obandakanya ukuhlinzekwa kokunakekela nomaukwelapha abagula emzimbeni nasengqondweni noma ukuzeabantu baphile kahle”

(b) noma yisiphi isicelo sokuthola amarekhodi noma umbikoesiphethe imininingwane yokuphila ngokomzimbanangokwengqondo komqashwa eliphethwe noma elilawulwauPhiko lwezemiSebnzi yamaPhoyisa, liyolethwa kwiphinielisebenza ngolwazi elifanele, eliyosebenza ngalo mayelananokushiwo umThetho, futhi uma kwenzeka kube mayelananesigaba sama-30 somThetho.

(c) Uma lowo ofake isicelo ENGESIYENA-(i) umqashwa okuqondene naye irekhodi noma umbiko

ocelwayo; noma(ii) ebambe isikhundla somqashwa ongumnini werekhodi

noma umbiko ocelwayo (isib. lowo ofake isicelo akusiyelowo omele umqashwa ngokomthetho noma akusiyeumuntu obhale isigunyazo esigunyaza umqashwaukuthi ambambele, njll), iphini elisebenza ngolwaziliyosebenza ngaleso sicelo njengoba kuhlinzekaumThetho. Uma kunjalo, umqashwa okungawakhe lamarekhodi noma imibiko, “ungumuntu wesithathu”

Page 10: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-138-

(ISAPS 512 (n) kumele igcwaliswe, imali yokufakaisicelo kumele ikhokhwe, umuntu wesithathu kumeleaziswe, njll.).

(d) uma lowo ofake isicelo— (i) kungumqashwa okuqondene naye irekhodi noma

umbiko ocelwayo; noma(ii) ebambe isikhundla somqashwa ongumnini werekhodi

noma umbiko ocelwayo (isib. lowo ofake isicelo akusiyelowo omele umqashwa ngokomthetho noma akusiyeumuntu obhale isigunyazo esigunyaza umqashwaukuthi ambambele, njll), yile nqubo elandelayoezolandelwa:

(i) uma uchwepheshe wezokwelapha ENGAZANGEAQINISEKISE NOMA ASHO ngokuthi abhale ukuthiukuvezwa kwamarekhodi noma kombiko kumqashwaaqondene naye angase noma angaba yingozi empilweniyakhe yokomzimba neyengqondo, iphini elisebenzangolwazi liyo—(aa) cela loyo ofake isicelo sokuthi lo muntu okucelwe

kuye amarekhodi kumele akhethe uchwepheshewezempilo – (Lokhu kwenzeka ngokugcwalisaifomu iSAPS 512 (p) engxenye yalo yoku-Akanye neye-C iyosulwa bese kuhanjiswa ifomukulowo ofake isicelo); kanye

(bb) emveni kokuba esekhethiwe uchwepheshewezempilo ekhethwe ngumuntu oqondenenamarekhodi aceliwe, liyoxhumana nalowochwepheshe ukuthola ukuthi ngabe ukuvezwaobala kwerekhodi noma umbiko kumuntueliqondene naye kungaba yini yingozi empilweniyakhe yokomzimba neyengqondo – (Lokhukwenziwa ngokugcwalisa nokuhambisa ifomuiSAPS 512(q) lihambisane nerekhodi nomaumbiko wokwelashwa kulowo chwepheshewezempilo okhethiwe)

(ii) Uma uchwepheshe wezempilo EQINISEKISILE NOMA

ESHILO ngokuthi abhale ukuthi ukuvezwa obalakwerekhodi noma umbiko kumqashwa oqondene nawokungase kwenze ukuthi kube nengozi empilweni yakheyokomzimba nona kweyengqondo, iphini elisebenzangolwazi liyo— (aa) uma uchwepheshe wezempilo esho waqinisekisa

ukuthi ukuvezwa obala kwerekhodi noma

Page 11: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-139-

kombiko kumuntu oqondene naye angeke kwabanengozi engako empilweni yakhe yomzimbanoma yengqondo —- liyokwazisa lowo ofake isicelo ngokuthi

l ibhale umbono kachwepheshewezempilo bese lifaka ifomu iSAPS512(e) ukwazisa lowo ofake isicelo ukuthiyimalini okumele ayikhokhe ngaphambikokuthi anikezwe imvume; kanye

- uma sekutholakale ubufakazi bokuthiimali okufanele ikhokhwe isikhokhiwe,liyohlinzeka lowo ofake isicelongamakhophi alawo marekhodi nomaumbiko;

(bb) uma lowo chwepheshe wezempilo ekubekekwacaca ukuthi ukuvezwa obala kwerekhodinoma umbiko kumuntu oqondene nayekuyoletha ubunzima obukhulu empilweni yakheyokomzimba neyengqondo —- liyokwazisa lowo ofake isicelo ngokuthi

libhale umbono kadokotela bese lifakanefomu eligcwalisiwe i-SAPS 512 (p) –(kuleli fomu lowo ofake isicelo uyacelwaukuthi akhethe umeluleki ozomelulekanoma ozohlela njengoba bekwenzekangaphambi, ngesikhathi noma emvakokuthi kuvezwe obala irekhodi nomaumbiko ukuze kubalekelwe ukulimazalowo muntu)

(iii) uma esekhethiwe umeluleki, iphini elisebenza ngolwaziliyo— (aa) liyokwazisa lowo ofake isicelo ngokuthi libhale

ukuthi ikhophi yerekhodi noma umbikoliyohanjiswa kumeluleki okhethiwe emvenikokuba sekutholakale isiqiniseko sokuthiisikhokhiwe imali edingekayo;

(bb) liyofaka ifomu eligcwalisiwe iSAPS 512 (e)emayelana nemali enqunyiwe okumeleikhokhwe; kanye

(cc) uma sesitholakele isiqiniseko sokuthikukhokhiwe, kuyohanjiswa irekhodi lelo nomaumbiko ku lowo melu leki okhethiwengokugcwalisa nokuhambisa ifomu iSAPS 512

Page 12: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-140-

(r) kanye nekhophi yerekhodi noma umbiko-(kwifomu iSAPS 512 (r) umeluleki okhethiweuyocelwa ukuthi aluleke noma ahlele njengobakade kwenzeka ngaphambi, ngesikhathi nomaemva kokuvezwa obala kwerekhodi, ukunciphisanoma ukuvimba ukuthi lowo muntu oqondenenerekhodi angalimali, lowo melulekiuyokwaziswa ukuthi angaliveza obala irekhodinoma umbiko uma esebona ukuthi isikhathisesifikile).

(9) IZINHLAKA ZIKAHULUMENI

(a) ngokomThetho, “uhlaka lukahulumeni”alufakiwe encazelweni“yalowo ofake isicelo”. Uhlaka lukahulumeni lungachazwanjengesikhungo esisebenzisa amandla omphakathi nomaesenza imisebenzi yomphakathi ngokomthetho. Ngakho-ke“uhlaka lukahulumeni” lungaziwa “njengento kahulumeniyokwenza umsebenzi” noma “isigungu sikahulumeni”.

(b) umThetho awusebenzi uma uhlaka lukahulumeni lucelaukuthola amarekhodi kolunye uhlaka lukahulumeni. Isicelosokuthola irekhodi kolunye uhlaka lukahulumeni kuthathwanjengesicelo esenzeka ngaphakathi kweminyango sokutholaamarekhodi aphethwe olunye uhlaka lukahulumeni, okungabauPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa.

(c) UmSebenzi (ongesilo iphini elisebenza ngolwazi) okubekwe ngaphansi kwakhe irekhodi futhi osebenza ukubhekananodaba olumayelana nerekhodi, uyo-(i) cubungula isicelo; aphinde(ii) anqume ukuthi ngabe kufanele yini ukuthi ikhophi

yerekhodi inikezelwe ohlakeni lukahulumeni oluyicelile.

(d) Uma kunqunywe ukuthi ingahlinzekwa le khophi yerekhodi,lolo hlaka lukahulumeni kuyomele laziswe ngaleso sinqumo.Uma kunqunywe ukuthi lunikwe, ikhophi yerekhodi iyonikezwangesihle. Uhlaka lukahulumeni alukhokhi imali yesicelo nomaimali yokuthola irekhodi.

(e) Ifomu yokufaka isicelo okuyi SAPS 512 (n) noma iFomu A,njengoba kuveziwe kwinqubo yomthetho, akumele igcwaliswe.

(f) UmSebenzi kuyomele abe nesiqiniseko sokuthi ngabe lowoofaka isicelo uhlaka lukahulumeni yini noma cha. Isiceloesivela ohlakeni lukahulumeni esibhalwe ephepheni

Page 13: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-141-

elinophawu lwalolo hlaka siyokwamukeleka njengobufakazibokuthi isicelo senziwe uhlaka lukahulumeni. Uma uhlakalukahulumeni lwenze isivumelwano nomunye umuntu (isib.umhlaziyi noma isithunywa), incwadi akathunywa ngayo lowomuntu kuyomele ibe ngubufakazi bokuthi ngempela isicelosenziwa uhlaka lukahulumeni.

(10) ISIGABA SE-102 SOKUBUZA MAYELANA NOMTHETHO

WOKULAWULWA KWEZIBHAMU (UMTHETHO WAMA-60 WE-2000)(a) Ngokwesigaba se-102 somThetho wokuLawulwa kweziBhamu,

we-2000 (umThetho wama-60 we-2000), uKhomishanakaZwelonke anganquma ukuthi umuntu othile akekho esimenisokuphatha isibhamu ngokwaleso sigaba. Ukuthola ukuthilowo muntu akufanele aphathe isibhamu, uPhikolwezemiSebenzi yamaPhoyisa aseNingizimu Afrika lungabanesikhathi sokubuza lowo muntu ukuthi kungani kungafaneleukuthi kuthiwe akekho esimeni esihle ngokwempilo yakhe.

(b) Isigaba se-102 semibuzo sithathwa njengesenzo sokuphathaesingaba nomthelela ongemuhla emelungelweni noma lokhookulindelwe ngumuntu ophenywayo noma ofakwa imibuzo.UPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa aseNingizimu Afrikaluyosebenzisa lokho okuhlinzekwa isigaba sesi-3 somThethowokuKhuthaza ubuLungiswa bezokuPhatha, we-2000(umThetho wesi-3 we-2000) hhayi umThetho wokuKhuthazaukuTholakala koLwazi, we-2000 (umThetho wesi-2 we-2000).Isicelo akumele neze ukuthi sihanjiswe kwiPhini eliSebenzangoLwazi.

(c) Uhlangothi noma umuntu othintekayo angacela ukuthola

amarekhodi noma amakhophi amarekhodi athile (isib.amakhophi ezitatimende zezinye izinhlangothi, njll.) aphethwenoma alawulwa uPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa. Lawomarekhodi angaba nezinsolo uPhiko lwezemiSebenziyamaPhoyisa olungazibhekisa ohlangothini oluthintekayo.Ukutholakala kwalawo marekhodi noma amakhophi kufanelekwenziwe kube ngokwesihle ohlangothini oluthintekayokusenesikhathi ngaphambi kokufakwa kwemibuzo ukuze lowoothintekayo akwazi ukuthi azilungiselele ukuthi akwaziukuphendula ngalezo zinsolo abekwe zona.

5.4 IMALI EKHOKHWAYOUmThetho wokuKhuthaza ukuTholakala koLwazi noma imibiko, we-2000(UmThetho we-2 we-2000): Imithetho [njengoba ishicilelwe kwiGazethi (No

Page 14: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-142-

23119) yomhla ziyi-15 Februari 2002 (Isazisi sikaHulumeni senombolo R.187 somhla ziyi-15 Febhuwari 2002] inganquma noma imise amananiakhokhwayo ukuze kutholakale amarekhodi.

5.5 INDLELA YOKUCELA UKUTHOLA IREKHODI ELIPHETHWE NOMA

ELILAWULWA UPHIKO LWEZEMISEBENZI YAMAPHOYISAUKhomishana kaZwelonke: woPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisaaseNingizimu Afrika, useqoke iPhini likaZwelonke eliSebenza ngoLwazi futhiwakhetha amaphini asebenza ngolwazi kuzo zonke izingxenye,nezifundazwe, neziyingi kanye neziteshi zamaphoyisa ukuze kusetshenziswelo mThetho. (Bheka isigaba sesi-3 “IMINININGWANE LAPHOKUTHOLAKALA KHONA IPHINI ELISEBENZA NGEZOLWAZI)

(1) THOLA IFOMU LOKUFAKA ISICELO Thola ifomu lokufaka isicelo [SAPS 512 (n)] ngokuthi—

(a) wena ngokwakho uzitholele lona esisebenzini esisebenzangolwazi esiteshini esiseduze; noma

(b) ngokushaya ucingo, u-emeyle noma ubhale incwadi ubhaleleiphini elisebenza ngolwazi ucele ukuthi lelo fomu lifekswenoma liposwe (noma lithunyelwe nge-emeyli uma lelo phinielisebenza ngolwazi lingakwazi ukukwenza lokho) liposelwekulowo ofake isicelo ekhelini noma inombolo ayihlinzekile.

(iFomu A lemiGomo esemThethweni lingasetshenziswa njengefomu lokufakaisicelo

(2) GCWALISA NGOKUGCWELE IFOMU LESICELO BESEULIHAMBISA KWIPHINI ELISEBENZA NGOLWAZI(a) USIZO OLUVELA KWIPHINI ELISEBENZA NGOLWAZI

Iphini elisebenza ngolwazi lingasiza lowo ofake isicelongesicelo sokuthola amarekhodi ukuqinisekisa ukuthi isicelosiyahambisana nezidingo zomThetho. Iphini likaZwelonkeelisebenza ngolwazi lingathintwa uma lowo ofake isicelo engaziukuthi ubani iphini elisebenza ngolwazi eliqondene.

(b) GCWALISA IFOMU LESICELO(i) UMA IFOMU LESICELO LINGAGCWALISIWE

NGOKUGCWELE Iphini elisebenza ngolwazi lingasenqaba isicelo umaifomu lingagcwalisiwe ngokugcwele noma kahle. Iphinielisebenza ngolwazi lingazisa lowo ofake isicelongokuthi libhale ifomu leSaziso sokuFuna ukwEnqabai[SAPS 512 (c)] ngesizathu sakhe sokungasemukeliisicelo. Uma kwenzeka kanjalo, lowo ofake isicelo

Page 15: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-143-

angahlinzeka ngemininingwane egcwele mayelananesicelo.

(ii) IREKHODI ELICELIWE ELINEMINININGWANEYOMUNTU OFAKE ISICELOUma lowo ofake isicelo ecela amarekhodi aquketheimininingwane yakhe, kumele ahambise ifomu lakheesiteshini samaphoyisa esiseduzane kufanele alisayinephambi kwephoyisa noma isisebenzi sokuthulabasethifaye kwikholamu efanele leli elisayinwe yilowoofake isicelo phambi kwabo. Lowo muntu osayinaifomu kanye nenombolo kamasizi evela kwifomu,kusengumuntu oyedwa.

(iii) LOWO OFAKA ISICELO UMELWE NGOMUNYEUMUNTU Uma kuyilowo omele noma obembele umuntu omelelowo omininingwane yakhe iserekhodini eliceliwe, loyomuntu (isib. ummeli, inkampani yomshuwalense, nomayimuphi umuntu ombambele, njll.) kumele baqinisekiseukuthi ifomu lesicelo eligcwalisiwe lihambisananamaphepha adingekayo. (“iphepha eliyisiqinisekosamandla” kusho iphepha elinelisa iphini elisebenzangolwazi ukuthi ngempela lowo ofake isicelo umanandlaokufaka isicelo sokuthola amarekhodi esikhundlenisomuntu othile). Lawo maphepha anesiqiniseko,phakathi kwezinye izinto, angaba—- Amandla ajwayelekile noma akhethekile ommeli;- Ikhophi esethifayiwe yesitifiketi sokuzalwa

sengane kanye nekhophi esethifayiwe yomzali;- Incwadi ebhalwe yilowo ofakelwa isicelo,

egunyaza lowo ofaka isicelo ukuthi amfakeleisicelo kanjalo nesitifiketi esikhushwe yisisebenzisokuthula, siqinisekisa ukuthi uzenelisilengokuthi lowo ofakelwa isicelo uyena obhaleincwadi egunyaza lowo omfakela isicelo ukuthiamfakele isicelo;

- Incwadi yokuqokwa njengmahluleli wombusoekhishwe yinkantolo ePhakeme, kanyenesiqiniseko sikamazisi uma isicelo senzelwaumuntu oseshonile;

Page 16: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-144-

- Uma isicelo senzela isigungu esinabantuabaningi, incwadi ebhalwe umuntu ogunyaziweegunyaza lowo ofake isicelo ukuthi afake isicelo;noma

- Incwadi engumyalelo wesiKhwama seziNgozizemiGwaqo uma kungummeli (noma omunyeumuntu) osebenza ngomyalelo wesiKhwamaseziNgozi zemiGwaqo.

(c ) HAMBISA IFOMU LESICELO ELIGCWALISIWE Ifomu lesicelo eligcwaliswe kahle kumele lihanjiswe(ngesandla, ngeposi noma ngefeksi) e—(i) kwiphini eliqondene elisebenza ngolwazi; noma(ii) kwiphini elisebenza ngolwazi esiteshini samaphoyisa

esiseduzane; noma(iii) kwiphini elisebenza ngolwazi lesifundazwe- noma

lesiyingi;noma(iv) kwiphini likaZwelonke elisebenza ngolwazi.

(3) IZIMALI ZESICELOIphini elisebenza ngolwazi, emva kokuthola isicelo sokutholaamarekhodi esenziwe ngokugcwalisa kahle amafomu afanele,ngaphandle uma kuyisicelo esizodluliselwa kumunye umnyango,(njengoba kuchaziwe kwisigaba 5.2), kufanele agcwalise ifomulokwazisa ngemali ekhokhwayo eliyifomu [SAPS 512 (b)] bese elinikalowo ofake isicelo. Ngaleyo ndlela lowo ofake isicelo uyokwaziswangemali ekhokhwayo kanye nendawo okukhokhwa kuyo (isiteshisamaphoyisa esiseduze, ihhovisi lesiyingi, ihhovisi lesifundazwe nomaiHhovisi eliKhulu), ngaphambi kokuba kuqhutshekwe nokusebenzangaleso sicelo.

Umuntu uxolelwa ukukhokha imali yokufaka isicelo uma lowo muntu—(a) engumuntu ozifakela isicelo ngokwakhe ("umuntu ozifakela

isicelo ngokwakhe” umuntu ocela ukuthola irekhodi eliphetheulwazi noma imininingwane ephathelene naye);

(b) ocela ulwazi oluvele selusezandleni zomphakathi nomaoluthathwa njengolutholakalayo; noma

(c) oxolelwe nguNgqongqoshe wezobuLungiswa ngesimemezeloesisemthethweni esishicilelwe kuMqulu kahulumeni (iGazethi)ekutheni akhokhe—(i) imali yokufaka isicelo; noma(ii) ezinye izimali

Page 17: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-145-

(4) UKUSEBENZA NGEZICELO (a) UKUTHOLA UKUTHI IREKHODI LIKHONA FUTHI

LIYATHOLAKALA Iphini elisebenza ngezolwazi lizothola ukuthi ubani umuntuoqondene nodaba olusesicelweni (okunguyena ophethe) futhionegunya ekutholeni lelo rekhodi eliceliwe, bese edlulisela lesosicelo kulowo ophethe. Ophethe yena-ke uzobheka ukuthi lelorekhodi likhona noma lingatholaka yini.

Uma irekhodi eliceliwe lingatholakali, noma lingakazelibekhona, iphini elisebenza ngezolwazi kufanele libhaleisitatimende esifungelwe (ukwenza ubufakazi) linikezengokugcwele zonke izinyathelo ezithathiwe ukuthola lelorekhodi elifunwayo noma eliceliwe noma athole ukuthi lelorekhodi likhona yini ngokuxhumana nabo bonke abantuokukhulunywe nabo abekade besiza ekulicingeni, besiza lowoophethe izindaba zolwazi. Iphini elisebenza ngezolwazikufanele bese ligcwalisa ifomu lesiNqumo sesiCelo sokuTholaiRekhodi okuyi [SAPS 512(e) bese elithumela kulowo ofakeisicelo.

(b) ISICELO SAMUKELEKILE NOMA SINQATSHIWE

Iphini elisebenza ngezolwazi kufanele ligcwalise ifomulesiNqumo sesiCelo sokuThola iRekhodi okuyi fomu [SAPS512(e)] bese elithumela kulowo ocelile, uma kuvumelananemigomo ebekiwe eMthethweni, esikhathini esiyizinsukuezingama-30 emva kokuba isicelo sitholiwe, emazisa lokuokulandelayo — • Ukuthi isicelo sokuthola ulwazi sivunyiwe (noma

sinqatshiwe kanye nezizathu zokwenqaba);• Indlela noma ulimu ulwazi noma irekhodi ezotholakala

noma elizokhishwa ngalo;• Imali ekhokhwayo ukuze kutholakale lelo rekhodi;• Ukuthi angafakwa isikhalo ngaphakathi.

(c) UKUHLEHLISWA KWESICELO

Uma isicelo sokuthola irekhodi kungenzeka sivunywe, kodwairekhodi eliceliwe —• Lisazo shicilelwa;• Kudingeka ngokomthetho ukuba lishicilelwe kodwa futhi

lingaka shicilelwa; noma• Selilungiselelwe ukufakwa noma kusiphi

isishayamthetho noma kumuntu othile, kodwa libelingaka thunyelwa,

Page 18: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-146-

Iphini elisebenza ngezolwazi lingahlehlisa ukutholakala kwalelorekhodi.

Uma ukutholakala kwe rekhodi kuhlehlisiwe, iphini elisebenzangezolwazi kufanele —• Lithole ukuthi lelo rekhodi lizoshicilelwa ngaluphi usuku,

noma lizothunyelwa nini kwisishayamthetho nomakumuntu othile;

• ligcwalise ifomu lesiNqumo sokuSebenza ngesiCelookuyifomu [SAPS 512(d)] bese elisa kulowo ofakeisicelo emazisa ukuthi – < Angakwazi ukuthola lelo rekhodi alicelile

ngosuku olubhaliwe kwinothisi [SAPS 512(d)](lolu suku kufanele kube usuku lelo rekhodielizoshicelelwa ngalo noma elizothunyelwa ngalokwisishayamthetho noma kumuntu othile; kanye

< Angaletha isikhalo sokuthi ukutholakalakwerekhodi kufanele kuhlehliswe kwiphinielisebenza ngolwazi esikhathini esiyizinsukuezingama-30 emva kokukhiswa kweNothisi.

Iphini elisebenza ngezolwazi kufanele lazise lowo ofake isiceloukuthi ukutholakala kuzohlehliswa noma angeke ngokuthiligcwalise ifomu lesiNqumo sesiCelo sokuThola iRekhodi,okuyifomu [SAPS 512(e)] bese elithumela kulowo ofake isicelo.

(d) UKWANDISWA KWESIKHATHI

Iphini elisebenza ngezolwazi, lelo okwenziwe kulo isicelosokuthola irekhodi, lingandisa isikhathi esibekiwe esiyizinsukuezingama-30 kanye, ngezinye izinsuku kodwa zingabingaphezu kwezingama-30 uma —

(i) isicelo kungesamarekhodi amaningi kakhulu nomakufanele acingwe kumarekhodi amaningi kakhulu futhiuma ukugc inwa kwes ikha th i es ibek iwe ,kungaphazamisa neminye emisebenzi yoPhikolwezemiSebenzi yamaPhoyisa;

(ii) Isicelo sidinga kucingwe noma kulandwe lawomarekhodi kwamanye amahhovisi oPhikolwezemiSebenzi yamaPhoyisa angekho edolobhenielilodwa naleli okufakwe kulo isicelo, nalapho kukhonalowo osebenza ngolwazi okufakwe kuye isicelo futhileso sicelo singeke sikwazi ukuthi siqedwe ngalesisikhathi esibekiwe;

Page 19: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-147-

(iii) uma kudingeka kuxhunyanwe neminye iminyangongaphansi koPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisanoma nomunye umnyango ongaphansi kukaHulumeniukuze kunqunywe ngesicelo futhi lokho kuxhumanakungeke kuphele ngesikhathi esibekiwe;

(iv) uma kukhona esicelweni lezi zimo ezibaliweezingaphezu kweyodwa kulezi zigatshana (i), (ii) or (iii)okufanele kugcinwe isikhathi esibekiwe kodwa kungekekwenzeke nhlobo; noma

(v) lowo ofake isicelo evuma ukuthi kwandiswe isikhathingokuthi abhale.

Uma isikhathi sandisiwe, iphini lomsebenzi wezolwazi kufanelelazise lowo ofake isicelo ngalokho kwandiswa kwesikhathingokuthi agcwalise ifomu lesiNqumo sokuSebenza ngesiCelookuyifomu [SAPS 512(d)].

(e) ABANTU BESITHATHUUmuntu wesithathu kungaba noma yimuphi umuntungaphandle kwalowo ofake isicelo kanye nomnyangokahulumeni - kungabuye kube uhulumeni wezwelangaphandle, inhlangano yaphesheya noma imuphi umnyangowalowo hulumeni noma leyonhlangano, lelo rekhodi noma lololwazi olungaye.

Uma irekhodi eliceliwe limayelana nomuntu wesithathu, isekelalesikhulu semininingwane liyokwazisa lowo muntu wesithathungaleso sicelo. Umuntu wesithathu angabhala afake isicelosokuthi lowo ofake isicelo sokuthola irekhodi akumele anikwe.Iphini elisebenza ngezolwazi kufanele — (i) Licubungule noma yisiphi isethulo esivela kumuntu

wesithathu esitholakale esikhathini esiyizinsukuezingama-30 emva kokuba lowo wesithathu azisiwengesicelo esifakiwe;

(ii) lithintane nophethe maqondana nemisebenziyezomthetho, banqume ukuthi kufanele yini ukuthi lowoofake isicelo anikwe imvume; bese

(iii) ligcwalise ifomu lesiNqumo sokuCela ukuTholaiRekhodi eliphathelene nabaNtu besiThathu elingu fomu[SAPS 512(g)] bese elithumela kubo bonke abantubesithathu abathintekayo.

Umuntu wesithathu angasifaka isikhalo ngaphakathingesinqumo sokunikwa imvume.

Page 20: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-148-

Uma umuntu wesithathu engakasifaki isikhalo sakhe kuzekuphele izinsuku ezingama-37 emva kokuba esethole inothisi,iphini elisebenza ngezolwazi lizovuma ukunikeza irekhodi umakungekho ezinye izizathu zokunqaba ezikhona ezimayelananomThetho.

(f) IZIKHALO ZANGAPHAKATHI

Ifomu lesaziso sokufaka isikhalo ngaphakathi, ISAPS 512 (o)noma ifomu B lemiThetho, kumele ligcwaliswe beselithunyelwa kwisekela lesikhulu semininingwane uma kufakwaisikhalo sangaphakathi. Umuntu wesithathu angasifakaisikhalo ngaphakathi uma ephikisana nesinqumo sokunikwaimvume. Lowo ofaka isicelo angafaka isikhalo sangaphakathimayelana nalokhu okulandelayo —• Imali ekhokhwayo;• Ukwandiswa kwesikhathi;• Indlela yokungena noma yokuthola ulwazi;• Ukunqatshwa kwesicelo sokuthola irekhodi.

Izikhalo zangaphakathi ziyodluliselwa phambili yilelo phinielisebenza ngezolwazi eliqondene naleso sikhalo kwiSekelalikaZwelonke lesiKhulu semiNinigwane. Sone-kesiyocubungula lezo zikhalo zangaphakathi bese lizidluliselakuNgqongqoshe wezokuPhepha nezokuVikeleka ukuzeathathe isinqumo.

ISekela likaZwelonke lesiKhulu semiNinigwane liyothumelaisinqumo sikaNgqongqoshe kulowo ofake isicelo ngokuthilithumele iSaziso kulowo ofake isicelo sesiNqumo ngefomulokufaka isikhalo ngaphakathi [SAPS 512(K)].

Lapho isikhalo sangaphakathi siphathelene nomuntuwesithathu, lowo ofake isicelo kanye naye umuntu wesithathukufanele baziswe ngesinqumo sesikhalo ngokuthi banikezweifomu leNothisi yofake isicelo ngesinqumo sesikhalosangaphakathi okuyi fomu [SAPS 512 (k) kulowo ofake isicelobese umuntu wesithathu yena enikwa ifomu eliyinothisikumuntu wesithathu, ngesinqumo sesikhalo sangaphakahiokuyifomu [SAPS 512 (j)]

Lowo ofake isicelo noma umuntu wesithathu umaengagculisekile ngesinqumo sesikhalo sangaphakathi,kufanele abuye afake isikhalo ngaphambi kwezinsuku ezingu37 afake isicelo sakhe enkantolo ukuze athole isinqumoesingujuqu. Uma lesi sicelo singafakangwa ngalesikhathi

Page 21: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-149-

esibekiwe, kuzolandelwa isinqumo sikaNgqongqoshe. Umaisicelo sifakwe enkantolo, isinqumo secala lasenkantolosizolindwa.

6. UKUCHAZWA KWEZINDIKIMBA NEZINHLOBO EZINGENANGAPHANSI KWENDIKIMBA

IZINGOZI NEZINHLEKELELE

Izingozi: embonini, imishini kanye nezokwakha Izingozi eziphathelene nezinto eziyingozi Izingozi zamabhanoyi kanye nokwehlikela enhlabathini okuphuthumayoIzinto eziphathelene nalendikimba ngokujwayelekileImililoIzingozi sasezimayiniIzinhlekelele zemveloIzingozi ezenzeka emgwaqeniUkugwila nokucwila kwemikhumbi noma izikebheIzingozi zezitimela

UKUPHATHWA, UKUHLANGANISWA KANYE NOKULAWULAUkukwazi ukulawula nokuphephisaUkwazi ukungena emagcekeni amaphoyisaUkuphathwa kwamabhodi okuphenyaImibiko yonyakaAmakhomishana ophenyoAmakomidi Ezokuxhumana Eziphathelene namakhomputhaUkuphathwa kwamarekhodi noma ulwaziUkusebenzisana Ukuziphatha kahle kanye nokuzimiselaUkuphiwa izipho, izipho eziyisikhumbuzo noma izevatho zesikhundlaIzipho ezitholakala ukuze kube khona intuthuko Imisebezi kanye nezibophoAmafulegi kanye namaduku okukhangisaUkudluliswa kwemiyalo Umsebenzi obhekene neziphandla ezifanele abantu abathileUkwakhiwa kwemifanekiso noma izithombeAmakomidi noma amabhodi azokwelaphaIzindlela zokuphatha ukubhalelana Imiyalezo evela kuzwelonke, ezifundazweni kanye naseziyingini.Ezempilo zasemsebenzini, ukuphepha kanye nokongiwa nokuphathwakwemveloUkukhishwa kwemibiko yomsebenzi

Page 22: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-150-

Ukusetshenziswa kwezilimi ezisemthethweniUkuphathwa komsebenzi nokubuye uhlelwe kabushaAmandla kanye namagunyaIziphakamiso ezibhekela uPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa Ukukhiqiza ngokomsebenziIbhande elibomvuUkubuyiswa kwezinguqukoImixhaso Izibalo eziqoqiwe zezinto ezithile kanye nokubuyiswa kwamahoraokusebenza

UKUPHATHWA KOBULUNGISWA Ukuphathwa kobulungiswa Ukwamukelwa kwecala Ukuxolelwa kwababoshiweUkuyolalela icala enkantoloIbheyiliIzinkantolo nemisebenzi yazoUkunikezwa kobufakazi Ubulungiswa boxolo kanye noKhomishana nokuFunga Amahhovisi asiza kwezomthetho kanye nabangani beziboshwaIzincwadi zomthethoAbasebenzi bomthethoIzifunda zezimantshi kanye nezindawo zabalungiswa boxoloAbasebenzi boxolo Isithembiso sokungabaleki Izikhulu zoxoloIzindawo eziphephile zokugcinwa kofakaziUkuboshwa okungaphambiliUkuphawula namazwi akhishwa amajaji kanye nezimantshiIzigwebo

EZOLIMO Imibiko yezolimo Izifo zezilwane kanye nokuvalelwa ngenxa yezifoUkuhweba ngokulanda noma kuthunyelwe izilwane ngaphandle kwaleliUkuhweba ngokulanda noma kuthunyelwe ngaphandle izimpahlazezilwaneUkuhweba ngokulanda noma kuthunyelwe ngaphandle izimpahla zezolimo(ngaphandle kwemikhiqizo yezilwane)UkumakethaIzilokazane ezikhathazayo kanye nobhubhaneImfuyo kanye nemboni yenyamaUkudayiswa kwemfuyo endalini Ukhula

Page 23: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-151-

Izilwane zasendle: ukulawulwa nokuqedwa kwazo

IZILWANEIzilwane zoPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa

IZINDABA ZEZIKHUMULO ZAMABHANOYIIzikhumulo zamabhanoyi Ukuphula imithetho yasemoyeniUkuphepha kohambo ngezindizaUkuhlelela okungase kuveleUkudunwa kwamabhanoyiIzinyathelo zokuphepha

IZIBHAMU, IZINHLAMVU, UKUHLOMA KANYE NEZINKOHLISOUkugunyazwa komThetho oLawula iziBhamu, we-2000 (umThetho wama-60 we-2000)Ukulawulwa kokuhloma, nezinto zakho kanye nezinto zokukhohlisaIzikhali eziyingozi Ukuphathwa kwezibhamu kanye nezinhlamvuIzibhamu: ibhodi lezikhaloUkuba nezibhamu, izinhlamvu kanye nezincwadi zesibhamukuthenga izibhamu nezinhlamvu ngokuthi ubanike izibhamu nezinhlamvuezindala

IZINDABA ZEMISAKAZO-, AMATHELEVISHINI-, IZINDABAKANYE NAMAPHEPHA ASHICILELWEUkusakazwa ngomsakazo kanye/noma ngethelevishiniUkuqopha ngemisakazo kanye/noma ngethelevishiniUkushicilela Imisakazo yezimfundamakhwelaUmsakazo-, ithelevishini-amaphephandaba: Abezindaba

ABASEMAGUNYENI KANYE NEZINHLANGANOImisebenzi yama ambulensiIzinhlangano ezilwisana nobulelesiEzinye izinto ezithinta lesi sihloko Izinhlangano eziphathelene nalabo ababesebenza oPhikwenilwezemiSebenzi yamaPhoyisaAmabhizinisiIzinhlangano eziphanayo, ezenhlalakahle, kanye nezamasontoIzinhlangano zokuphepha zomphakathiIzinhlangano zamasikoIzikhungo zezemfundo Izinhlangano zabasebenziIzinhlangano zabalimi nezolimo

Page 24: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-152-

Izinhlangano zaphesheya eziphathelene nokwebiwa kwezinto ezihambayoIzinkampani zemishwalensiIzikhungo nezinhlangano zokwelapha Abenzi bezimoto Izinhlangano zabemilingoIzinhlangano ezinikeza usizo kubantu abanenkinga yophuzo kanyenezidakamizwaIzinhlangano ezinikeza usizo kubantu abaswele amakhayaIzinhlangano ezivimbela izinhlekelele zemveloIzinhlangano ezivikela izilwane nezitshalo Izinhlangano zezombusazweIzinhlangano zabaphenyi bangaseseIsigungu esiziMele esilawula imboni yezokuPhephaIzinhlangano zabakhokhi ntelaIzinhlangano ezibhekele ukuphepha emgqaqweni Ibhodi yabasebenzi bezokuphepha Izinhlangano zokusesha, zokusindisa impilo kanye nezosizo lokuqalaIzinhlangano zokudubulaImisebenzi yokudonsa izimotoIzinhlangano zabasha

IZAKHIWO KANYE NENGAPHAKATHI LENDAWO

Ukuhlalisa eminye iminyango kahulumeni ngaphakathi endaweniyamaphoyisaIzakhiwo kanye nengaphakathi lendawoUmonakalo ezakhiweni zamaphoyisaIzindawo zabantu abakhubazeke ngokomzimbaUkulwa nemililo kanye nokuvimbela imililo ngaphakathi ezindawenizamaphoyisa Ukufakwa kokuhlanzekaUkugcinwa kwemfuyo kanye nokwenza imisebenzi yezolimo ngaphakathiezindaweni zamaphoyisa Ukuthengwa nokudayiswa kwezakhiwo kanye nengaphakathi lezindawozamaphoyisaUkunukubezeka kwendalo Ukugcinwa kwempahla yabantu ngaphakathi endaweni yamaphoyisa Ezemisebenzi

UBULELESIAmacala aphathelene nomThetho owengamele izikhungo ezibhekeleukuvuselelwa kwezimilo zabasebenzisa budedengu izidakamizwaAmacala aphathelene nemithetho, ukulungiswa kwezimisoneziphathimandla zasekhayaAmacala aphathelene nokuqamba kanye nezimvume ngokomthetho

Page 25: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-153-

Amacala aphathelene nemithetho yokuhweba ngezimali namazweangaphandleAmacala aphathelene nemithetho yokuvikela ulwandleAmacala aphathelene nemithetho ngamadayimane kanye namatsheayiguguUkudunwa kwamabhanoyiAmacala aphathelene nemithetho yezolimo kanye nebhange lomhlabaAmacala okushisa ngabomuAmacala aphathelene nezikhali kanye nezinhlamvuUkulimazaUkuzama ukubulalaAmacala aphathelene nemithetho yabameliUbudlova Ukusatshiswa ngamabhomu kanye namacala aphatheleneneziqhumamliloUkwephula kanye nokuphazamisa kokuthulaUkugwazelaIzincwadi eziwuhideAmacala aphathelene nomthetho wokuhamba ngezindiza Amacala aphathelene nemithetho yezinkampani ezivalekileAmacala aphathelene nemithetho yezinkampani Ukudelela inkatoloUkufihlwa kokuzala Amacala aphathelene nemithetho yezemiSebenzi yokuHlunyeleliswakwezimiloAmacala aphathelene nenkohlakalo Amacala enzeka emikhunjini kanye nasezindizeni ngaphandle komngcelewaseNingizimu AfrikaUbugebengu obukhuluUbulelesi obubhekiswe ezinganeniUbulelesiUnya ezilwaneni Amacala aphathelene nemithetho yokuthenga kanye nentela ekhokhwayoyempahla Icala lokubulala ngokungenhlosoUkuhweba nokuphatha izinambuzane Ukuhweba noma ukutholakala uphethe izitho noma izicubu zemizimbayabantuUkudingiswa kanye nokubuyiselwa ezweni lakhoUkungcoliswa kwamathuna Amadokodo Umthetho obhekele udlame lwasemakhayaAmacala aphathelene nomthetho walabo abadayisa ngezindlu nezitendeAmazibithiIzinga lobulelesi

Page 26: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-154-

Ukuthatha imali engafanele ngokuphoqa Amacala aphathelene nemithetho yezimali Iminyatheliso yeminwe, yezinyawo kanye nezintendeAmacala aphathelene nemisebenzi yemililo Ukwenza into mbumbulu nokukhuluma amanga Ukukhwabanisa Ababaleki kanye nezilelesi ezifunwayoUkugembula Amacala aphathelene nemithetho yokwenza imisebenzi eyingoziAmacala aphathelene nemithetho yezempiloUkugqekeza Ukuzingela, ukweba, nokuntshontshwa kwezilwane zasendleUkuhlasela ngokungenamahloniUkuzikhonjwa kanye nokukhonjwa kwabamangalelwaUkuthandana noma kulalana nomuntu wakiniIzimpimpi kanye nokufuna umkhondoAmacala aphathelene nezokuphepha kwangaphakathiUkuphenya kanye/noma ukuvimbela ubulelesiAmacala aphathelene nemithetho elawula ukuphuma nokungenakwempahlaUkushona ebhizinisiniAmacala aphathelene nemithetho yemishwalensiAmacala enziwa amajongosi namatshitshi (bengakafiki eminyakeni engu18)Ukuthumba Amacala aphathelene nemithetho yezophuzo oludakayo kanyenemikhiqizo yotshwalaAmacala aphathelene nemithetho yezinkantolo zezimantshi Amacala aphathelene nemithetho yokugcina kanye nokuthuthukisaukuqhudelanaUkwenza umonakalo omkhulu ezakhiweniAmacala aphathelene nemithetho ephathelene nezindaba zasolwandleAmacala aphathelene nemithetho yezindlela zokuthengisaAmacala aphathelene nemithetho yamalungelo ezokumbiwa phansi Amacala aphathelene nemithetho yezokumbiwa phansi Indlela youkusebenza nabenzi macalaOkubunjiweUkubulalaUkucuywa kwezidumbu Amacala aphathelene nemithetho yendlu kazwelonke elondoloza imilandoyezwe laseNingizimu AfrikaAmacala aphathelene nemithetho yamatshe ezikhumbuzo zikazwelonke Ukuvinjelwa kobulungiswa Amacala aphathelene nemithetho yezokuphepha nezempilo emsebenziniAmacala enziwa abantu abadayisa emgaqweni

Page 27: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-155-

Abagibeli abahamba ngaphandle kwamathikithi asemthethweniUkufunga amanga Amacala aphathelene nemithetho yemikhiqizo kaphethiloliIzithombe kanye namaplani Isithembu Ukuzenza iphoyisaUkuphatha, ukusabalalisa, ukudayisa, ukuthutha kanye nokulahla izintoezinoshevu ongaba yingozi Amacala aphathelene nokulawulwa kwenani lentengoUmthetho wokuqhutshwa kobulelesiAmacala aphathelene nokuvinjelwa kokuzifihla Ukuthengisa ngomzimba Amacala aphethelene nokuvikela ulwazi Amacala aphathelene nezimali zomphakathi kanye nabacwaningibamabhukuUkungaziphathi kahle emphakathini Ukudlwengula Ukwamukela nokuba nezimpahla ezebiwe Ukujeziswa, ukuboshwa nokushushiswaUkuntshontsha Ukonela phansiAmacala aphathelene nemithetho ezimpahla esezisebenzileAmacala aphathelene namatayitela ahlukanisiweAmacala aphathelene nemithetho yezindawo zokuhlalisana njengamaFulethi)Inhlamba Ukunukubeza Ukweba Ukwebiwa nokushushumbiswa kwezintsheUkwebiwa nokushushumbiswa kwemfuyoAmacala aphathelene nemithetho yokudoba izinhlanzi olwandleUkuhweba nokutholakala uphethe izitshalo ezisengozini, ezivikeliwekakhulu Ukuhweba kanye nokutholaka uphethe okushicilelwe okungavumelekileUkuhweba nokutholakala ukuphethe, kanye futhi nokuthutha izinyoni Ukuhweba nokutholaka uthutha izinto ezingaqhuma njengamabhomu Ukuhweba nokutholakala uphethe izilwane ezihuquzelayoAmacala asemgwaqeni Ukuthutha nokulahla izinto eziyingozi nezibulalayo Ukungena nokuhlalisana ngokungemthetho endaweni yomunye umuntuUkusakaza ngokungemthetho Ukubheja Amacala aphathelene nemithetho yokuvimbela ukuthakatha

Page 28: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-156-

UKUFA KANYE NEMINGCWABOUkufa, imingcwabo nokushiswa kwezidumbu Izidumbu kanye nokuhlolwa komuntu emva kokufaAbangcwabi Ukuzibulala

UKUGQOKA, IZINGUBO KANYE NEZINTO ZABANTUIzingubo Ukugqoka Ukulahleka nokonakala kwezimpahla zokuqgoka ezithuthwayoUkubolekwa nokugqokwa kwenyufomu yoPhiko lwezemiSebenziyamaPhoyisa ngabantu abangewona amalunga oPhiko lwezemisebenziyamaPhoyisaIzimpahla zabantu

UKUTHUTHUKISWA NOKUHLELWA KWEZEMVELO Ukuthuthukiswa nokuhlelwa kwemvelo

IZIQHUMANE, IZINTO EZIKHAFULA UMLILO, ISISI EZIKHALISAUNYEMBEZI KANYE NEZINTO EZIYINGOZIIzinto eziyingozi, ezamakhemikhali kanye nezinto eziphilayoIziqhumane Izinto ezikhangisa ngokuqhunyiswa zikhiphe umilo Ukwalusa nokulawula: Abathengi Isisi esikhalisa unyembezi

UKUPHATHWA KWEZIMALI ImihlomuloUkuhlela izimali nokulawula ukusetshenziswa kwazoAmacala omphakathiIzitatimende zezindlekoIzikweletu zikaHulumeniUkukhululwa Incwadi yokuchaza ngezimali kanye nemilayezo yomnyango wezimalizezweUnyaka wezimali: Ukuqondiswa kwezimaliUkusetshenziswa kwemali okungalethi nzuzoEzezindlu Umshwalense wezindawo zikaHulumeniIzikweletu ezingenakubuyiswa Ukugcinwa kwamaholo Izindleko zomthethoUkukhokhwa kwezimali kanye nemali edingeka ikhishweUkukhokhwa kwemiholo

Page 29: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-157-

Ukugcinwa ngokuphephile kanye nokuzibophezela ngemali kahulumeniUkumiswa kwamaholo Ukuthola imali ngaphambi kwesikhathiAma-akhawunti amisiwe Ukukhishwa kwemali ngokuphindiwe

IZINDABA ZANGAPHANDLEUkumeleka nokuqina kochwepheshe abasebenza ukuxhumanisa izizweIzindawo zamanxusa nezimishini zaseNingizimu Afrika ezisemazweniangaphandleIzindawo zamanxusa angaphandle nezimishini zawo ngaphakathieNingizimu AfrikaImingcele yezangaphandle- eNingizimu Afrika Izindaba eziphathelene nendlela yokuxhumanaUbudlelwano phakathi kweNingizimu Afrika kanye namanye amazwe

UMLANDOAmatshe ezikhumbuzo, izithombe ezibaziwe, ukubizwa kwamagamaabantu abahlonishwayo kanye nezikhumbuzoUPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa aseNingizimu Afrika

EZOKUPHEPHA ZANGAPHAKATHI KANYE NEZINDABA ZOBUNHLOLI Ukuvimbela ukusebenza kwezobunhloliUbunhloli Izindaba zobunhloli Iziteleka kanye nothuthuva lwabasebenzi Izinhlangano ezisolisayo Ubudlova bomphakathi kanye nezenzo zokuketula umbusoAbantu abayizitha zikahulumeni noma abasolekayoIzinto kanye nezenzo ezingavamile nezingajwayelekile

UKUHLOLWA, UKUVAKASHA KANYE NOHAMBO LOMSEBENZIUkucwaninga izimali Ukuhlolwa kwezakhiwo kanye nengaphakathi lezindawo Ukuhlolwa kwezinto zokuthuthaUkuhlola, ukuvakasha kanye nohambo lomsebenziUkuviva nokuhlola kungabikiwe Ukuphathwa kolwazi olugciniwe nokuphenywa kwezokuphatha Ukuvakashela izikhungo zamaphoyisa ngeminye iminyango,nabasemagunyeni kanye nabantu njeUkuvakasha kwamalunga oPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisaaseNingizimu Afrika kweminye iminyango nabasemagunyeni

Page 30: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-158-

IZIKHUNGO KANYE NEZINDAWO ZOKUSEBENZA: EZICISHE ZIBESEMTHETHWENIIsikhwama sokusiza Inhlangano yamaSiko amaBhunu ophiko lweSAPS (i-Acpol) Isikhwama sokududuzaIsikhwama somfundisi woPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa Isikhwama sokuphanaIsikhwama sokuthuthuka Isikhwama sokunakekela abakhubazekileIsikhwama sokunakekela abantu abagugile (abadala)Inhlangano yamaphoyisa omhlaba wonke (IPA)Isikhwama sesikhumbuzoIsikhwama sezemidlalo sikaKhomishana kazwelonke Iqembu elibhekene namaholidi Izikhungo nezindawo zokusebenza zamaphoyisa: imiyalelo ejwayelekileUmshwalensi wamaphoyisa iAssupolInhlangano yaseNingizimu Afrika yezeSayensi yamaphoyisa (Polsa)Izitolo zamaphoyisa `Isikhwama sokuphumula nobumneneInhlangano yomshuwalense woPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisaaseNingizimu Afrika Izinhlangano zemidlalo kanye nokuphumula, izindawo namaklabhu(adayisa utshwala)Iqembu lokuthosta loPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa aseNingizimuAfrikaIphephabhuku loPhiko lwezemiSebenzi amaPhoyisa aseNingizimu AfrikaIzikhungo zamaholidi amapoyisa nezindawo zokuphumula nomanokuzuthokozisaIsikhwana sabafelokazi kanye nezintandane

UKUKHISHWA, UKUSETSHENZISWA KANYE NOKUPHATHWAKWEZIKHALIUkuhlolwa nokugcinwa kwazoUkukhishwaUkubekwa kwazo endaweni ephephileUkuthuthwa kwazoUkusetshenziswa nokuphathwa kwezikhali

UMTHETHO KANYE NEZINDABA ZOMTHETHOImiyalo, imithetho kanye nezimiseloIzindaba zomthetho

Page 31: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-159-

UTSHWALAUkuphuza ngokweqile kanye nokudakwaUkusebenza nokuhlinzeka ngotshwala Utshwala Amabhodi akhipha amalayisensi otshwalaAmalayisensi otshwala nabanamalayisensi otshwala Izindawo eziphatha utshwala: ukuphathwa nokulawulwa kwazo Imithi kanye nezinye izinto ezinotshwala

AMAGUNYA ASEMAKHAYA Abasemagunyeni emakhaya

AMALOTHO, UKUGEMBULA, UKUBHEJA KANYE NOHIDELWEZINCWADI Uhide lwezincwadi UkugembulaIlotho Ukubheja

UKUTHOLA UKWELASHWA NOKUNAKEKELWA KWEZEMPILOIzikhalo kanye nemibuzo: ngezindaba zokwelashwaIzifo Ukuhlolwa ukuze kutholakale ukuthi isimo/izinga lempilo linjanimaqondana nemisebenzi ethile Ukunakekelwa kwezempiloUkulimalaUkugoma Isikhwama sokwelashwa: Kwamalunga oPhiko lwezemiSebenziyamaPhoyisa aseNingizimu AfrikaUkwelashwa ngemithi: Kwamalunga oPhiko lwezemiSebenziyamaPhoyisa aseNingizimu Afrika Ukwelashwa ngemithi: UmThetho wabaSebenzi bakahulumeni, boPhikolwezemiSebenzi yamaPhoyisa aseNingizimu AfrikaUkwelashwa ngemithi: abafundi abasaqeqeshwaEminye imisebenzi yezokwelapha Abahlinzeka ngemisebenzi

IMIHLANGANO KANYE NEMIBUTHANO YABANTUImicimbi Ukuhalaliselana Ukududuza Ukubingelela oKhisimuzi noNcibijaneImihlangano Ukuvivinywa kwamabutho

Page 32: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-160-

Imisebenzi yezenkolo neyezikhumbuzo

IZIMAYINI NOKUMBA Amadayimane namatshe angamagugu Izimayini nokumba

EZENHLALAKAHLE ZIKAZWELONKE

Izingane kanye nezingane ezigangile Ukunakekelwa komphakathiIzindaba eziphathelene nesimo somnotho womphakathiIzikhungo zezenhlalakahle

IZINDABA ZASEPHALAMENDEIzindaba eziphathelene nephalamende

IMISEBENZI YABEFUNDISI, EZENHLALAKAHLE KANYE

NEZENGQONDOUcingo lokusiza abasezinkingeni ezinkulu (abakhungathekile)Ukunakekelwa ngabefundisi Uphiko lwezemisebenzi yezengqondoIzinhlangano zezenkolo Umsebenzi wezenhlalakahle

IZINDABA EZIPHATHELENE NABASEBENZIUkuqashwa Ukuhlaselwa kwamalunga oPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa kanyenempahla yawoIzindaba zokufa nezemingcwabo Ukukhononda kanye nezikhalo zabasebenzi boPhiko lwezemiSebenziyamaPhoyisa Izimo zomsebenzi Ukukhishwa nokuthatha impesheniUkusungulwa kanye nokubeka izindaba zezimo zomsebenzi Izindaba zomndeni Izindlu: zabasebenzi boPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa Ukwaziswa komuntu omusha emsebenzini Ilivu Izifundo zasemsebenzini Amacala kanye nokukhononda ngomuntu Izimpesheni Abasebenzi Ukubheka ukuphepha: amalunga oPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisanempahla yawo Ukuhanjiswa kwabasebenzi ukuthi bayosebenza kwenye indawo Ukuzibulala: kwamalunga oPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa Umshwalensi wokungasebenzi

Page 33: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-161-

Amavolontiya, imisebenzi nosizo ekhethekile newusizo

UMSEBENZI WAMAPHOYISA, KWABASEMAGUNYENI KANYENOMPHAKATHI WONKANA Ama-alamu Izitifiketi kanye nokufakazela imibhalo Izikhalo emaPhoyiseni: ngaphandle kwezobulelesi Ukuthintana namalunga oPhiko lwezemiSebenzi yamaPhoyisa ngamacalaaphathelene nenhlala kahleImisebenzi yasenkantolo: amalunga oPhiko lwezemisebenzi yamaPhoyisa Imibuzo kanye nemibiko yamaphoyisa Imisebenzi yeminyango eyengeziweUkuhlola kanye nokuvakashela abakhandi nabadayisi bezibhamu, kanyenabanikazi bezibhamu Ukunika amalayisensi kanye nokuvakasha: abathengisa ngezinto ezindalaAbantu abalahlekile: ukuthungathwa kwaboUkukhokhela imisebenzi yamaphoyisa Imikhangiso yamaphoyisaUkuvikela nokugcina umthetho nokuthula ngamaphoyisaIzinto zokuthola umlando wento

UKUBHALISWA KOMPHAKATHI, UKUBALWA, UKHETHO,UKUNGENA NOKUPHUMA KWABANTU KANYE NOKULAWULWAKWAMAPHASIPHOTHIIzindaba eziphathelene nalolu daba ngokujwayelekileUkhetho kanye nokubhaliswa kwabantu abazovotaUkuhamba kwabantu bezwe, ukungena kwabantu abaphuma kwamanyeamazwe, abantu bakwezinye izizwe nokulawulwa kwamaphasiphothiUkubhaliswa kwabantu kanye nokubalwa kwabo

IZINDABA ZAMAPOSI KANYE NEZINYE IZINDLELA ZOKUXHUMANA

Amakheli, izingcingo, amafeksi, izinombolo zamaselula kanyenemisebenzi yakho Ukuphepha kokuxhumana Ukubhekwa kweposi ngogesi Izindawo zokuposa Izingcingo zomphakathi Ukuxhumana ngomsakazo Ukuxhumana ngamathelevishiniUmsebenzi wokubhala oqoshwe ngesandla noma ngomshini

IZIBOSHWA KANYE NEZINDABA ZAMAJELE

Izindaba zeziboshwa

Page 34: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-162-

UKUKHUSHULWA KANYE NEZIKHUNDLA ZOKUHLONISHWA

Izikhundla zokuhlonishwa Ukukhushulwa esikhundleni

UKUBUTHANA KOMPHAKATHI, IMIBUKISO KANYE NEMIGUBHOImibuthano, imibukiso kanye nemikhosi noma imigubho

EZEMPILO YOMPHAKATHI Odokotela, abalapha ngamakhambi kanye nabalapha ngesintu Izifo eziqubukile ezibulalayo nezithathelanayo Ukupha ukudla Abagula ngengqondo Imithi kanye noshevu Impilo yomphakathi Ukwelashwa

IMPAHLA Izilwane Impahla elahlekile yabuye yatholakalaImpahla Impahla etholakale ezidunjini Impahla ebanjiwe noma ethulwa njengelahliwe

UKUBONGWA NGOMSEBENZI OWENZIWE Ukunconywa komsebenzi wamaphoyisa Ukunconywa kwemisebenzi eyenziwe umphakathi Imiklomelo yezilwane zamaphoyisa Imiklomelo yempumelelo enkulu kanye nemisebenzi eyenziwe Imiklomelo yobuphoyisa basemphakathini Umbophi ovelele wenyanga noma wonyaka Umuntu okhubazekile wonyaka Imincintiswano yokuba nemizimba ephilile neqinile Izakhamuzi ezihlonishwayo Izincwadi zokubonga ngesikhathi uthatha umhlala phansiIzindondo, imihlobiso kanye nokunconywaOyisibonelo sonyaka Imiklomelo kazwelonke neyezifundazwe yezemidlaloIsiteshi samaphoyisa esinobunono kunazo zonkeUmsebenzi wonyaka ongaphansi kwesikhundla sobukapteni Umsebenzi wonyaka; abasebenzi bamaphoyisa bengabalwa Iphoyisa lesifazane lonyakaUmdlali (owesilisa noma wesifazane) wonyakaIzinkomishi, izihlangu kanye namamedali okuhlonishwa

Page 35: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-163-

UKUQASHWA NOKUSEBENZA Ukuqashwa Ukuqashwa – kwabantu abangebona abaseNingizimu AfrikaUkuqashwa kabushaInqubomgomo yokuqasha Imikhankaso nokusakaza ukuqasha

IMIDLALO KANYE NOKUPHUMULA Umdlalo wekhilikithi (weqakamba)Ukudona Ukunemba ngemicibisholoIzinto eziphathelene nayo yonke imidlaloUkugijima: kubalwa ukugijima amabanga amadeIBadmintonIbasketballIBaseballIBiokineticUkwakha izikhwepha zomzimbaAmabowlIsibhakela Ichesi ICorfballIkhilikithi Amabhayisikili AmaDarts Umdlalo we-Equestrian IFencingIgalofu AmaGymnasticsIbhola lesandlaUkukhwela izintabaIHokhi Ukuhamba ku-ayisi ngezicathulo ezinamasondo nasemhlabathini(okhonkiwe)IJudo ne Jo-jitsuIJukskeiIkaladi Isibhakela esifaka nezinyawoUkuphephisa izimpilo zabantuiModern PentathlonIbhola lamantomazaneiParachute JumpingiParaglidingiPool Table TennisiPowerlifting

Page 36: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-164-

iRecreation GymnasticsIthenisi Imijaho yezimotoIrabhi iScuba divingUkudubula UmculoISnooker and billiardsISoftballIbhola lezinyawoIqembu lomdanso lamaPhoyisa aseNingizimu Afrika Iqembu lemidlalo yeshashalazi lamaPhoyisa aseNingizimu Afrika Imidlalo kanye nezindawo zokuphumula Imidlalo Imidlalo yasemanzini ISquashUkubhukuda Ukubhukuda nokudayva/ ukugxumela emanziniIthenisiITenpin bowlingITrampolineITug-of-warIVolleyballImidlalo yasemanziniUkuqubula izinsimbiUmdlalo wokudlala nezinjaIWrestlingEzezikebhe

UKUPHATHWA KUKAHULUMENI Ukuphathwa kukahulumeni

IMPAHLA KAHULUMENI: UKUGCINWA KWEZINTO EZINGASHESHIUKUGUGA Ukuthola nokuphatha amabhuku nemibhalo eshicilelwe Ukuthenga, ukuqasha, ukwaba nokugcina impahla kahulumeni Ukuthenga, ukudayisa, ukwaba, ukulimaza kanye nokulahla izikhali,izinhlamvu neziqhumaneUkuzibophezela empahleni kahulumeni Impahla kahulumeni: ukulawulwa kwayoUkukhethwa kwamabhodi, nokulahlwa kwempahla kahulumeniengasasebenzi

Page 37: 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU · 4. UMHLAHLANDLELA OKHISHWE YIKHOMISHANA YAMALUNGELO ESINTU 4.1 INCAZELO (1) Isigaba se-10 somThetho wokuKhuthaza ukuTholakala

-165-

IMPAHLA KAHULUMENI: NGAPHANDLE KWEZINTO EZINGASHESHIUKUGUGAUkulondwa kwezinto ezidliwayoAmakhonteyina nezinto zokupakishaIzindawo zokugcina izinto ezikhishwayoIzindawo zokubeka imithi nezilwane Izinto eziyizithombe Izindawo zokulondoloza: ukuphathwa kwazoIzabelo Ukucela, ukuthengwa nokuhlinzekwa ngezinto zokubhala, ukugaya,izitembu, amarejista kanye namafomu

UKUDLULISWA KANYE NEZIKHALA

Ukudluliswa Izikhala zomsebenzi

UKUQEQESHA NEZEMFUNDO Ukuvakasha kwabafundisayo ngenhloso yokufundisaImfundo Izifundo nokufundiswa, ngeminye iminyango, abasemagunyeni nomaizinhlangano zamaphoyisa kanye nehlangano i-InterpolIzifundo kanye nokufundisa eminye iminyago, abasemagunyeninezinhlangano zamaphoyisa kanye ne InterpolUkuqeqesha

IZINTO ZOKUTHUTHA

Izingozi, ukulimala nokwebiwa: kwezithuthi zamaphoyisa Ukuphatha nokunakekelwa: kwezithuthi zamaphoyisa Abashayeli bezimoto, bamabhanoyi nabemikhumbi: izithuthi zamaphoyisa Izithuthi eziqashiwe Izithuthi zemishini Uhlelo lokuxhasa ngemali izimoto zabasebenzi abasemazingeni aphezuluIzithuthi zomsebenzi Ukupaka nokubhekela ukuphepha: kwezithuthi zamaphoyisaIzithuthi okungezona ezamaphoyisa: ukusetshenziswa kwazo ukwenzaumsebenzi Izithuthi zomphakathi: ukusetshenziswa kwazo amalunga oPhikolwezemiSebenzi yamaPhoyisa Izithuthi ezixhasiwe Izithuthi: ukuphathwa kwazo Izimoto ezibolekiwe

IZITHUTHI KANYE NOKUSEBENZA KOMGWAQO Izincwadi nalabo abanezimvume Ukuhamba olwandleUkuhamba ngesitimela Imigwaqo, izibuko, amabhiliji kanye nezindawo zokuphumula Izimoto emgwaqeni Ukulawulwa kwezimoto