415-turkiye selcuqlulari devrinde haberleshme (xi-xiii yuzyillar) (serkan savk) (ankara-2007)

5/21/2018 415-Turkiye Selcuqlulari Devrinde Haberleshme (XI-XIII Yuzyillar) (Serkan Savk...

http:///reader/full/415-turkiye-selcuqlulari-devrinde-haberleshme-xi-xiii-yuzyillar-

Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Tarih Anabilim Dal

TRKYE SELUKLULARI DEVRNDE HABERLEME

(XI.-XIII. YZYILLAR)

Serkan avk

Yksek Lisans Tezi

Ankara, 2007



TRKYE SELUKLULARI DEVRNDE HABERLEME

(XI.-XIII. YZYILLAR)

Serkan avk

Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Tarih Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

Ankara, 2007



K UL VE ON Y

Serkan Savk tarafindan hazirlanan Trkiye Seluklulari Devrinde Haberlesme X

XIII. Yzyillar) baslikli bu alisma, 06.09.2007 tarihinde yapilan savunma sina

sonucunda basarili bulunarak jrimiz tarafindan Yksek Lisans Tezi olarak kab

edilmistir.

---

~~

Prof. Dr. Ilhan Erdem Baskan)

,

i Danisman)

~,

rof.Dr.AhmetYasarO ak

Yukaridaki imzalarin adi geen gretim yelerine ait oldugunu onaylarim.

Prof. Dr. Irfan akin

Enstit Mdr



IL IRIM

Hazirladigim teziniraporun tamamen kendi alismam oldugunu ve her alintiya kayna

gsterdigimi taahht eder teziminlraporumun kagit ve elektronik kopyalarini

Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits arsivlerinde asagida belirttigim

kosullarda saklanmasina izin verdigimi onaylanm:

D TeziminlRaporumun tamami her yerden erisime ailabilir.

ui Tezim/Raporum sadece Hacettepe niversitesi yerleskelerinden erisime ailabilir.

D

TeziminlRaporumun yil sreyle erisime ailmasini istemiyorum. Bu sreni

sonunda uzatma iin basvuruda bulunmadigim takdirde teziminlraporumu

tamami her yerden erisime ailabilir.

06.09.200rv ~a ..t ~

Serkan Savk



iii

TEEKKR

letiim tarihi sahasndaki bilgi ve kitaplarn istifademe sunan Prof. Dr. Uygur

Kocabaoluna, tavsiye ve eletirileri iin Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocaka, almamaayrd titiz mesai iin danmanm Yrd. Do. Dr. Rya Kla, Seluknmenin

Franszca nszn tercme eden Sn. Hanzade Gngrene, zmir Ekonomi

niversitesi letiim Fakltesindeki tm hocalarma ve mesai arkadalarma ve

aratrmam esnasnda eserlerinden istifade ettiim tm limlere teekkr bir bor

bilirim.



iv

ZET

AVK, Serkan. Trkiye Seluklular Devrinde Haberleme (XI.-XIII. Yzyllar), Yksek

Lisans Tezi, Ankara, 2007.

Trkiye (Anadolu/Rm) Seluklular devri, sonraki yzyllar zerindeki etkileri

bakmndan Trk tarihinin en nemli safhalarndan biridir. te yandan bu devir

tarihinin incelenmesi nnde, nemli bir ksm kaynaklarn yetersizliinden ve

danklndan kaynaklanan birok snrllk vardr. Bu snrllklarn alabilmesi, sz

konusu devrin tarihinin yeni konu balklar ve yntemlerle incelenmesini

gerektirmektedir.

Bu almann amac, Trkiye Seluklular tarihinin sosyal, kurumsal ve iktisad

cephelerine bir katkda bulunabilmek zere XI.-XIII. yzyllar arasnda Anadolu

corafyasnda haberlemenin nasl salandnn aratrlmasdr. Bu amaca ynelik

olarak, Trkiye Seluklular tarihinin temel kaynaklar incelenmitir.

almann sonucunda, Trkiye Seluklular zamanndaki haberleme ve bilgi ak

hakknda genel bir tablo izilmitir. Seluk Trkiyesindeki ticar hayatn, buna bal

ulam koullarnn ve kozmopolit yapnn bir uzants olmak zere, sistemli olmamaklabirlikte canl bir haber akann mevcut olduu grlmtr.

Anahtar Szckler

Trkiye Seluklular (Anadolu Seluklular), haberleme tarihi.



v

ABSTRACT

AVK, Serkan. Communication in the Age of Anatolian Seljuks (XIth-XIIIthCenturies),

Masters Thesis, Ankara, 2007.

The age of Anatolian Seljuks is one of the most important periods in the Turkish history

in accordance to its influences. By the way, because of the lack and the disorganisation

of the sources, there are some difficulties in the examination of this period. To cope

with those difficulties, we needed to study the mentioned period of history within new

case titles and methods.

The goal of this dissertation is to make research on the communication process at theAnatolian land in the XIth-XIIIth centuries in order to contribute to the social,

institutional and economical aspects of the Anatolian Seljuks. With the aim of this goal,

the main sources of the Anatolian Seljuks history were examined.

In the conclusion, a general picture was drawn about the communication process and the

information flow in the age of Anatolian Seljuks. It was seen that, there was a

disorganized but active communication network in that period of the Anatolian Seljuks

as an extension of the commercial life and transportation conditions dependent on it,and also the cosmopolit structure .

Key words:Anatolian Seljuks, History of Communication.



vi

NDEKLER

zet. ivAbstract... v

indekiler .. vi

Ksaltmalar . viii

GR: YNTEM VE KAYNAKLAR 1

A) Ama ve Kapsam . 1

B) Trkiye Seluklular Devri letiim Tarihinin Kaynaklar ve Modern

Aratrmalar . 3

1 Temel Kaynaklar ... 3

2 Modern Aratrmalar . 8

I. BLM: GE ORTAALARDA TRKYE SELUKLULARINDA

LETM MESELESNE GENEL BR BAKI

14

A) X. Yzyl Sonrasnda Haberleme ve Ulam.. 14B) Trkiye Seluklular Zamannda Kitle Hareketleri ve Haberleme . 20

II. BLM: RESM HABERLEME SSTEMVE KURUMLARI 27

A) Eliler ve Elilik Kurumu 28

B) Haberciler . 32

C) Berd Tekilt .. 36

D) Mndler . 38

E) avular ... 39F) Pervnelik 40

G) Mektuplamalar ... 41

H) Yazclar (Devlet Grevlileri) .. 43

1) Emr-i Devat. 43



vii

2) Divnl-n 44

III. BLM: SOSYAL VE KTSAD HAYATTA HABERLEME 45

A) Anadolunun Paral Siyas Yaps, Ticaret Hayatnda Sreklilik ve

Haberlemeye Etkisi. 45

B) Haberleme Sisteminin Altyaps Olarak Ulam A ve Konaklama

Koullar ... 48

1) Anadolu Yollar ... 48

2) Ulam Vstalar . 51

3) Yol Gvenlii .. 52

4) Konaklama Koullar ... 54

C) Gndelik Hayatta Haberlemenin nsan Kaynaklar ... 621) Tccarlar .. 62

2) Haclar.. 63

3) eyhler, Derviler. 64

4) limler ve Talebeler. 67

5) Seyyahlar.. 68

6) Dier Haber Kaynaklar... 69

Sonu.. 71Bibliyografya.. 75

Ekler ... 87



viii

KISALTMALAR

EI2 Encyclopaedia of Islam, New EditionA slam Ansiklopedisi

Medhal smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal

Veskalar Turan, O. Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar

TDV A Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi



1

GR: YNTEM VE KAYNAKLAR

A) AMA VE KAPSAM

Bugn, tm devirleriyle Trk siyas tarihi byk oranda yazlm bulunuyor.1 Bu

almalarn hatasz ve yeterli olduu elbette iddia olunamaz. Ancak Trk tarihinin

farkl devirlerine ait iktisad, sosyal, din ve kurumsal konulara dair aratrmalarla

kyaslandnda, Trk siyas tarih yazmnn ok daha tatminkr bir seviyede olduu

grlecektir. mer Ltfi Barkan (1902-1979) ve Hali nalck (d. 1916) gibi

aratrmaclar ve onlarn at yolun takipileri sayesinde bir sosyo-ekonomik tarih

perspektifinin; Fuad Kprl (1890-1966) ve Abdlbaki Glpnarl (1900-1982) gibiisimlerin sayesinde bir kltrel ve din tarih perspektifinin gelitii muhakkaktr.

zellikle 1970lerden itibaren bu tip iktisad, sosyal ve din meselelere arlk veren

almalarda byk bir art sz konusudur.2 Bu bak as bilhassa gncel tarih

almalarna hkimdir.3 Ne var ki bu aratrmalarda byk oranda Osmanl

mparatorluu devri ele alnmaktadr.

Sosyal, iktisad ve din meselelere ynelen tarihilerin ounlukla Osmanl devriyle

ilgili eserler vermesini nasl aklamak gerekir? Osmanllarn ok kapsaml bir kaytgelenei oluturduu bilinen bir gerektir. Esasen bu durum, tarihte geni sahalarda

uzun vadeli hkimiyet kuran tm devletler iin geerlidir. Byk tahrifat ve kayplara

ramen arivlerin kapsaml olarak gnmze intikal etmesi sayesindedir ki bugn

aratrmaclarn nnde farkl trde belgelerden oluan zengin kaynaklar bulunmaktadr.

Bunlara, ilm, din ve edeb saysz eserle kronikleri de eklersek, hangi belgelere

bavuracaklar kararn vermenin Osmanl tarihi aratrmaclar asndan tad

metodolojik nem daha iyi anlalacaktr.

1Trk siyas tarihi hakknda yaplan aratrmalarn hacmi konusunda sadece bir rnek olmak zere, TrkTarih Kurumu yaynlarna bakmak yeterlidir.2Bu aratrmalarn bir ksm tarihilik d evrelerden gelmitir. rnein bkz. Divitiolu 1981.3Bu husus iin rnek olmak zere Trkiye Toplumsal Tarih Vakf bnyesinde yaplan neriyta bakmakuygun olacaktr. Burada sadece birka rnek zikrolunacaktr: Eksertzoglou 2004; Ocak 1999; Faroqhi2002.



2

Oysaki Seluklu devri tarihine ilikin kaynaklarn durumu ok daha farkldr. Bir kere

sz konusu dneme, bilhassa Trkiye (Anadolu/Rm) Seluklular devrine ait kaynaklar

olduka snrldr. kincisi Seluk devletlerinin tarihi, kendilerinin brakt kaynaklar

zerinden olduu kadar hatt bundan ziyade evre devletlerle ilgili farkl dil ve trdeki

kaynaklardan hareketle yazlmak icap eder. Kaynaklarn bu nicel eitliliiyle baa

kabilmek iin tarihilerin zengin bir bilimsel formasyona sahip olmas gerekir (Ocak

2005d: 27). Bununla birlikte bir anlamda dank vaziyette bulunan bu Seluk devri

kaynaklarna yeni ve farkl bakalaryla yaklalmaldr.

Elinizdeki yksek lisans tezinde yaplmaya allan da budur. Bu tezin amac, devrin

temel kaynaklarna ve ilgili incelemelere bavurarak Trkiye Seluklular Devletinin

hkm srd XI.-XIII. yzyllarda Anadoludaki haberleme ortamnn birpanoramasn izebilmektir. Bu sebeple almamz metodolojik bir deneme olarak

grlmelidir. unu hemen belirtelim ki Trkiye Seluklular haberleme sisteminin

eksiksiz ve hatasz bir tablosunu sunacamz iddiasnda deiliz. Bununla birlikte

Trkiye Seluklular tarihinin snrl ve nitelik itibariyle dank haldeki kaynaklarndan

hareketle bu devir tarihi hakknda yeni ya da en azndan yetirince ilenmeyen bir

alannda btncl bir bakasyla baz tespitler yaplabilecei kanaatindeyiz.

Aratrmamz kapsamnda Trkiye Seluklular tarihinin bugne kadar bavurula gelenbaslm temel kaynaklarndan istifade etmekten baka u hususlara dikkat ettik:

ncelikle dnem olarak XI.-XIII. yzyllar esas alnd. Trkiye Seluklular

hkimiyetinin tam olarak ne zaman balad ve hele Mool kontrol altnda olunmas

sebebiyle tam olarak ne zaman sona erdii tartmal olduu iin kesin olarak

belirlenmiyllar arasnda allmad. Coraf adan ise Trkiye Seluklularnn esas

hkmranlk alann oluturan Anadolu topraklarndaki kurum, olay ve olgular ele

alnd. Bununla birlikte gerekli durumlarda XI.-XIII. yzyllar ncesi ve sonrasndaki

gelimelerle Trkiye Seluklularnn temas halinde bulunduu corafyalardakirneklerden de istifade edildi.

Aratrmamzn ama ve kapsamn ifade ederken son bir hususa daha deinmek yerinde

olacaktr: Bu almadan hem tarih hem de iletiim sahasndan aratrmaclarn istifade



3

edebilecei dncesindeyiz. Bunu temin edebilmek iin, btnl salamak zere,

gereken yerlerde Trkiye Seluklular siyas tarihi, kaynaklar ve ortaalarda iletiimin

nitelii gibi baz bahislere yer vermeyi uygun bulduk. Bu aklamalarn, alann

uzmanlar tarafndan tezin kapsam iinde fazla ya da yzeysel bulunabileceini kabul

ediyoruz. Ancak sz konusu aklamalarn, sahann uzman olmayan aratrmaclar iin

meselenin daha iyi anlalmasna yardmc olaca kanaatindeyiz.

B) TRKYE SELUKLULARI DEVR LETM TARHNN

KAYNAKLARI VE MODERN ARATIRMALAR

1) Temel Kaynaklar

Trkiye Seluklular tarihi aratrlrken tm kaynaklar iinde arlkl olarak

bavurulan drt kaynan bulunduunu ifade etmek yanlolmaz. Bu kaynaklardan ilki

ve belki en nemlisi bn Bbnin El-Evmirl-Aliyye Fil-Umril-Aliyye adl

eseridir. Asl ismi El-Hseyn b. Muhammed b. Al El-Cafer Er-Ruged (. 1284-85)

olan yazar, annesinin mneccime olmas sebebiyle bn Bb lakabyla anlr ve

Konyada, Seluklu devlet hizmetinde bulunan bir ailenin ocuudur. (Ocak 2000: 3-4).

M. T. Houtsma, onun 1282de saray hizmetine baladn ve eserini 1282-1285 yllararasnda telif etmi olmas icap ettiini yazar (bn Bb 1941: 15).4 Farsa olan eser,

kronik (vekyinme) niteliinde olup II. Kl Arslann lmnden (1192) 1281

tarihine dein geen olaylar nakleder (Konu2006: 85).

El-Evmirl-Aliyyenin asl nshas stanbul Ayasofya Ktphanesinde olup Adnan

Sadk Erzi tarafndan tpkbasm yaplmtr (bn Bb 1956).5 Bundan baka, eserin,

bn Bbnin kardei Emr Nsr El-Dn Yahy tarafndan hazrland kabul edilen

muhtasar (ksaltlm) bir nshas daha vardr ki (Kprl 1943: 388-389) bu nshay

4bn Bb hakknda giribilgisi iin Adnan Sadk Erzinin Adaki u maddesine bkz. (Erzi 1997: 712-718). Aratrmamzda, Ann, kiisel ktphanemizdeki 1997 basksn kullandk. Bu bask, fasikllerhalinde nerolunan ilk basknn birebir ayns olmakla beraber cilt ve maddelerin yllarn ayrca tespitedemedik. Bu sebeple,Amaddelerinin tm iin elimizdeki basknn yln esas aldk.5Erzi, mellif ve eseri hakknda bilgiden, nshann tahllinden ve indeksten olu mak zere ikinci bir ciltdaha hazrlanacan ifade etse de (bn Bb 1956: VII) byle bir cilt hibir zaman nerolunmamtr.



4

M. Th. Houtsma, Recueil de textes relatifs lhistoire des Seldjoucides serisi

kapsamnda neretmitir (bn Bb 1902b). Ayrca II. Murad zamannda Yazcolu Ali

tarafndan kaleme alnan Trke Seluknmevardr ki byk oranda bn Bb tarihinin

tercmesidir (Kprl 1943: 389). Bu tercme de yine Houtsma tarafndan

nerolunmutur (bn Bb 1902a). Aratrmamzda, Houtsmann nerettii Farsa

muhtasar metni, ayn metnin Nafiz Uzluk tarafndan hazrlanan Nuri Gencosman

evirisiyle (bn Bb 1941) karlatrarak kullandk.

Aratrmalarda en ok bavurulan ikinci kaynak Kermddn Mahmud Aksaraynin (.

1323ten sonra) Msmeretl-Ahbr vel-Msayeretl-Ahyr adl eseridir. bn Bb

tarihi gibi Farsadr ve kronik niteliindedir. 1256-1323 yl olaylarn ieren eser

Anadolu lhanl valisi Timurtaa ithaf edilmitir (Konu2006: 86; Kprl 1943: 389).Mellifi, iyi eitim grm ve mrnn byk ksmn devlet hizmetinde geirmitir

(Aksaray 2000: XIII).6 Aksaray Tarihinin Osman Turan tarafndan hazrlanan bir

metin neri (Aksaray 1999) ve bu metni esas alarak Mrsel ztrkn yapt bir

evirisi bulunmaktadr (Aksaray 2000).

Trkiye Seluklular siyas tarihi hakknda dorudan bilgi veren kaynaklar bn Bb ve

Aksaraynin tarihleri ile snrldr. Ancak neredeyse bu iki kaynak nispetinde

bavurulan nc bir kaynak daha vardr ki o da Ahmed Eflknin (. 1360)Menkbl-rifnadl eseridir.7Ahmed Eflknin, yazlmasn kendisine vasiyet edilen

bir grev olarak kabul ettii (Ahmed Eflk 1995: 567, 571) bu eser Bah Veled

(Mevlnnn babas), Seyyid-i Srdn Tirmiz, Mevln (Celleddn-i Rm),

emseddn-i Tebrz, eyh Selhaddn, elebi Hsmeddn, Sultan Veled (Mevlnnn

olu), Ulu rif elebi (Mevlnnn torunu ve Sultan Veledin olu) ve Emr bd

elebinin menkabelerini ieren blmlerden oluur. Menkbl-rifnin bir tarih

kaynak olarak nemi, Mevlny ve evresini, onun sosyal ilikilerini, ruh dnyasn ve

mistik yapsn anlamamza yapt byk katkda yatar (Ocak 2005a: 140-141). Ayrcaeser XIII. yzyl Konyasndaki yaam hakknda nemli ipular ierir. zetle,

menkabev bir eser olmasna karn Trkiye Seluk sosyal tarihi asndan ok deerli

6Aksaraynin hayat hakknda Osman Turann tahlil fikirleri iin bkz. Aksaray 1999: 32-40.7Menkabev eserlerin tarih kaynaklar olarak nemleri ve nasl kullanlacaklar hakknda bir aratrmaolarak bkz Ocak 1997.



5

bir kaynaktr. Kald ki riflerin Menkbelerinde, Bah Veled ve Mevln Celleddn

devirlerine nispetle Sultan Veled, Ulu rif elebi ve Emir bd devirleri daha gereki

bir bakasyla anlatlr. Eserin, Tahsin Yazcya ait ikier ciltlik metin neri (Ahmed

Eflk 1959; 1965) ve tercmesi (1995, 2001) bulunmaktadr.

Temel kaynaklarmzn sonuncusu nl seyyah bn Batttann (Eb Abdullah

Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. brahim Levt Tanc, 1304-1368) Rhlet

bn Batttaadl seyahatnmesidir.8Bu eser esasen XIV. yzyln ilk yarsnda yaplan

gezilerle ilgilidir. Dolaysyla Anadolu hakkndaki notlar, Seluklu Trkiyesiyle deil

byk oranda Beylikler Devriyle ilgilidir. Bununla birlikte Trkiye Seluklular-

Anadolu Beylikleri devirleri arasnda nemli farkllklarn yan sra birok sreklilik

unsurunun var olaca hatra getirilirse eserin nemi anlalacaktr. Nitekimseyahatnme, ge ortaaTrkiye tarihi hakknda baka kaynaklarda tesadf edilmeyen

bilgiler ierir (bn Battta 2004: XXXIV-XXXV). Kald ki bu eser, bir seyahatnme

olmak yani ulamn nasl saland, nerelerde konakland, gidilen yerlerdeki

insanlarla nasl iletiim kurulduunu gstermek hasebiyle bizim iin zellikle

nemlidir.

Burada, bir de menkbnmeden bahsetmek gerekmektedir. Bu menkabev kaynak XIV.

yzyl mutasavvf Abdal Msnn Velyetnmesidir (1999). Biz bu eserden, derviveeyhlerin haberleme asndan tadklar nemi rneklemek amacyla istifade ettik.

Hristiyan Kaynaklar

Trkiye Seluklular tarihi yazlrken bavurulan bir ksm Bizans ve Dou Hristiyan

kaynaklar mevcuttur. Bu kaynaklarn ou kronik/vekyinme tarznda olup bir ksm

Trkeye tercme edilmitir. Sryani tarihi Abl Faracn eseri (1999), Ioannes

Kinnamosun (2001) ve Khoniatesin tarihleri (1995) ve Urfal Mateosun Papaz

Grigorun Zeyliyle geniletilmi vekyinmesi (2000) bu tercmelerden bazlardr.9Haberleme tarihi kapsamnda, zikrettiimiz bu neriyat tetkk etmekle birlikte, resm

8 bn Battta, seyahatleri ve seyahatnmesi hakknda tetkik bilgi iin bkz. bn Battta 2004: XXI-XL;Konu2006: 63-64.9 Trkiye Seluklu tarihi asndan nemli bir dier Dou Hristiyan kayna Sryani Mikailinvekyinmesidir. Mikail tarihinin Hrant D. Andreasyana ait yaymlanmam tercmesi Trk TarihKurumu Ktphanesi ter./44 numaradadr.



6

eliler konusu dnda Hristiyan kaynaklarndan ok snrl ekilde istifade

edebildiimizi belirtmekte fayda gryoruz.

Hristiyan kaynaklar iinde haberleme tarihi asndan esas istifade edilen eser Simon

De Saint Quentinin Historia Tartarorum (Tatarlarn Tarihi) adl kitabdr (2006).

Papann mektubunu Mool Hnna iletmek zere yola kan bir papazlar grubunun

yesi olan Simon De Saint Quentin, kitabnda 1245-1248 yllar arasndaki seyahatlerini

anlatr. Eser, aratrmamz asndan, haberciler hakkndaki kaytlaryla byk nem arz

eder.

Kitbe ve Sikke Kataloglar

Trkiye Seluklular tarihine k tutan kaynaklarn yukarda izah olunan snrllsebebiyle incelediimiz devre ait kitbeler ve nmismatik kaynaklar bilhassa nemlidir.

Sikke ve kitbeleri muhtev birok neriyat yaplm olmakla birlikte en kapsaml ve

bilimsel adan gvenilir yaynlar unlardr: Kitbeler iin, smail Hakk

Uzunarlnn biri Arap harfleriyle ve dieri Latin harfleriyle neredilen Kitabelerana

balkl iki almas (Uzunarl 1927, 1929) ve arkiyat Clment Huartn

Epigraphie Arabe dAsie Mineure (Huart 1895) adl eseri.10 Elinizdeki aratrmada,

zikrettiimiz yaynlar iinden Trke olanlarna bavuruldu. Bu kitbelerden, ilgili

blmlerde belirtilecei zere, ancak aratrmaclarn dikkatimizi ektii baznoktalarda istifade edebildik.

Sikke kataloglar iinde ise en ziyade Takvm-i Meskkt- Selkiyye, (smil Glib

1311), Meskkt- Kadme-i slmiyye Katalou (Ahmed Tevhd 1321) ve Trkiye

Seluklu Sultanlar ve Sikkeleri (Erkiletliolu - Gler 1996) adl yaynlar

kullanlmaktadr. Sikkelerden esasen siyas tarihe ait baz bilgilerin tamamlanmas ya da

dorulanmas amacyla istifade olunduu malumdur. Nitekim bu yksek lisans tezi

kapsamnda sikke kataloglar taranmise de haberleme tarihini dorudan ilgilendirenbir kayda tesadf edilememitir. Ancak bu durum, sikkelerden bir ksm sosyal,

kurumsal ya da ekonomik konularn aratrlmas srasnda istifade olunamayaca

10Trkiye Seluklu devri kitbelerini nereden tetkkatn bir bakiyesi iin bkz. Konu2006: 155-158.Burada grlecei zere (s. 157) smail Hakk Konyalnn bu sahada ok sayda almasbulunmaktadr.



7

anlamna gelmez. rnein Gordlevski, sikke buluntularnn ticaret yollarnn

belirlenmesindeki neminden bahsedip bilhassa gmlerin ve gmler iindeki sikke

eitliliinin o devirdeki ticaret ann anlalmasna byk katk salayacan

dnmektedir (Gordlevski 1988: 218-219). Her ne kadar bu tez almasnda

kullanlmamsa da sz konusu nerinin, iletiim tarihi konusundaki daha kapsaml bir

aratrmada dikkate alnabilecek bir yntem olduunu inkr edemeyiz.

Belgeler (Veskalar)

Trkiye Seluklu Devletinden gnmze intikal eden belgeler; antlamalar (ahid-

nmeler), atama ya da imtiyaz metinleri, vakfiyeler ve mektuplardan ibarettir. Bu

belgelerin byk ksm sonradan kopya edilmi nshalar, yine sonraki devirlerde

oluturulmuderleme eserler, kronikler ya da in mecmualardr ve yine bu belgelerinbir blm neredilmitir.11Bunlara lhanl (Mool) yarllarn (ferman) da eklemek

yerinde olacaktr.12

Belge neriyt iinde en nemli alma Osman Turann Trkiye Seluklular

Hakknda Resm Vesikalar adl kitabdr (Turan 1988). Turan burada, Takrrl-

Mansbadl bir ina mecmuasn hem neretmihem de mecmuann ierdii metinler

hakknda tafsilatl aklamalarda bulunmutur (s. 1-119). Turann ortaya koyduu zere

bu in mecmuasnn deeri, dier mecmualar gibi birtakm edeb mektuplar veya inanumuneleri yerine tamamiyle resm ve orijinal vesikalar ihtiva etmesinden ibaret

kalmayp baka slm lkelerinde telif edilen ina mecmularnn bile dercetmedii bz

mhim menr ve fermnlarn bulunmasndan ileri gelmektedir (Turan 1988: XIV-

XV).13 Veskalar bnyesindeki belgeler iinden mektuplar bu aratrma asndan

bilhassa byk nemi haizdir. te yandan yaymlanmmektuplar bu mecmuadakilerle

snrl deildir. Mevln Celleddn-i Rmnin Mektbt (Mektuplar) ner (Mevln

Celleddn 1937) ve tercme (Mevln Celleddn 1963) edilmitir.

11Ahid-nmeler hakknda bkz. Delilba 1984: 95-103. Osman Turann nerettii Seluklu Vakfiyelerimakaleleri iin bkz. Turan 1947a, 1947b, 1948.12lhanl yarllar hakknda aklama iin bkz. Uzunarl 1970: 197-198.13 Turan, eserin ileriki blmnde, baka bir ksm ina mecmuas hakknda daha bilgi verir ancakbunlardan istifade imkan snrldr (Turan 1988: 147-184).



8

2) Modern Aratrmalar

Trkiye Seluklular Tarihi Aratrmalar

Seluklu tarihi hakknda en ok eser vermiiki aratrmac Osman Turan ve M. Altay

Kymenin almalar byk oranda siyas tarihle ilgilidir (Ocak 2005d: 24).14Bununla

birlikte Turann, Trkiye Seluklu messeseleriyle baz iktisad konular hakknda

kapsaml makaleleri mevcuttur (Turan 1948b, 1964, 2005a). Bu makalelerden Seluklu

Kervansaraylar bizim zellikle istifade ettiimiz bir yayndr (Turan 2005a). Yine

benzer biimde Kprlnn Ribt makalesinden de yararlandk (Kprl 1942).

Trkiye Seluklular sahasnda eser veren iki nemli arkiyat, Fransz Claude Cahen

ve Rus Gordlevskidir. Cahenin Osmanllardan nce Anadolu(Pre-Ottoman Turkey)ve Gordlevskinin Anadolu Seluklu Devleti kitaplar, siyas tarih ile snrl kalmayp

siyas, ekonomik ve sosyal tarihin genel bir panoramasn verir (Cahen 2000;

Gordlevski 1988).

stifade ettiimiz incelemeler arasnda Ahmet Yaar Ocaka ait bir ksm makale ve

kitap da bulunmaktadr. Ocakn, Sar Saltk (2002) ve Babaler syan (2002) adl

eserlerinden ilki ge ortaaAnadolusunda kitlelerin hareketliliini ve ikincisi Trkiye

Seluklu tarihinin en belirleyici olgularndan Babaler hareketini anlamamz salamakbakmndan yarar salamtr. Yine Ocakn Mevlna, Ahlik ve Seluklu tarihilii

hakkndaki makalelerini de unutmamak gerekir (Ocak 2005a, 2005b, 2005c, 2005d).

Ayrca eserlerine bavurduumuz bir baka bilim adam Erdoan Merildir. Merilin

Trkiye Seluklularnda Mesleklerkitab (2000) ve ayn konu hakkndaki bir makalesi

(Meril 2001), habercilik ve ulatrma konularyla ilgili bir ksm mesleklerin

anlalmasn salamtr.

Osmanl tarihi hakknda olmakla beraber Seluklu Trkiyesine dair nemli tespitlerieren ya da bu devre k tutan birka incelemeyi de burada zikretmeliyiz. smail Hakk

Uzunarlnn Osmanl Devleti Tekiltna Medhal (1970) isimli almas, Trkiye

Seluklu Devleti tekilatn zetlemek ve bu devlet tekilatn Byk Seluklu, Abbas

14M. Altay Kymen esasen Byk Seluklu mparatorluu hakknda yazmtr. rnek olmak zere bkz.Kymen 1972, 1979, 1983.



9

ve Memlk tekilatlaryla karlatrmak bakmndan byk nemi haizdir. Yine ayn

tarihinin Anadolu Beylikleri kitab ortaa Trkiyesinin iktisad durumu ve ticaret

hayat hakknda bir ok deerlendirmeyi muhtevdir (Uzunarl 2003). Suraiya

Faroqhinin Haclar ve Sultanlar kitab, haccn sosyal ve iktisad boyutunu (bizim

amzdan bir de iletiim fonksiyonunu) gsterir (Faroqhi 1995). Yazarn bir dier

nemli eseri Anadoluda Bektailikise Bekta tekkelerinin dalmn ve bu dalmn

anayol gzerghlaryla bir ilikisi olabileceini dile getirmesi sebebiyle dikkate deerdir

(Faroqhi 2003). Atann Trk Gmrk Tarihinden de bu erevede bahsedilebilir (Atan

1990). Burada son olarak, saydklarmz dnda kurumsal baz karlatrmalar

yapabilmek, Seluklularla ada devletlerin haberleme rgtlerini anlayabilmek ve

Seluklu iletiim sisteminin kkenlerine inebilmek iin ran (Gnaltay 1948) ve Mool

(Spuler 1957; Yakubovsky 1955) tarihiyle ilgili bir ksm neriyattan dayararlandmz belirtmek gerekir.

letiim Tarihi Aratrmalar

Dnlenin aksine iletiim-haberleme tarihi aratrmalar sahasnda hl snrl sayda

yayn vardr. Esasen bu sahadaki aratrmalarn ok byk bir blm basn ve

telekomnikasyon tarihiyle ilgili olup15 Eski ve Orta alardaki iletiim-haberleme

yntemleri nadiren aratrlmtr. Bu sahada yazlan yegne kapsaml Trke telif kitap

Korkmaz Alemdarn Trkiyede ada Haberlemenin Tarihsel Kkenleri isimlieseridir (Alemdar 1981). Alemdar almasnn bir blmn Eski ve Orta alardaki

haberleme tarihine ayrmtr (1981: 17-60). Son yllarda yaplan birka evirinin,

iletiim tarihi sahasndaki bu a belli oranda kapatt iddia olunabilir. Bunlar

arasnda ilk sayabileceklerimiz; Asa Briggs ve Peter Burken mterek eseriMedyann

Toplumsal Tarihi ile Jean-Nol Jeanneneyin Medya Tarihidir (Briggs-Burke 2004;

Jeanneney 1998).

Bahsolunan bu snrllk ngilizce neriyat iin de sz konusudur. Eski ve Orta alardanasl haberleildiini anlamak iin Avrupann sosyal ve iktisad tarihi hakkndaki

incelemelerle16slm corafyasn kapsaml olarak ele alan yaynlara (Issawi 1970; Mez

15rnek olmak zere bkz. Gkolu 1935; apolyo 1969; Topuz 1973; Demir 2005.16 Clough-Cole 1947; Coulton 1967; Lewis-Rein Hold 1963; Pirene 2005; Rostovtzeff 1964, 1971;Sjoberg 1965.



10

1937; Vryanis 1971) ve derleme eserlere (Crowley-Heyer 2003) bavurmak

gerekmektedir.

Aratrmamz sresince, dorudan Trkiye Seluklular zamanndaki haberleme ortam

hakknda bir almaya tesadf etmedik. Ancak bu kapsama byk oranda yaklaan bir

ksm inceleme mevcuttur ki burada zikredilmeleri icap ediyor. Bunlar iinde en

nemlisi Fuad Kprlnn A iin yazp sonradan Bartholddan tercme ettii slm

Medeniyeti Tarihine ekledii Berd makalesidir (Kprl 2004). Makalesinde

Kprl, slm dnyasnn bu haberleme/posta tekilt hakknda tafsilatl bilgi verir.

Sourdelin EI2deki Bard maddesi de yine ayn kurum hakknda fakat daha ksadr

(Sourdel 1960). Buraya; Halaolu (2002), Bostan (1993) ve narn (1999) Osmanl

menzilve ulaksisteminden bahseden almalarn da ilave etmek gerekir.

I. Blmde ele alnaca zere, telekomnikasyon srecinin balamasndan yani

telgrafn icadndan nceki devirler iin haberleme tarihini ulam/ulatrma tarihi ile bir

arada ele almak zorunluluu vardr. Nitekim Seluk Trkiyesindeki ulam ve

konaklama koullar hakkndaki aratrmalarda bizim amacmza yaklaan baz tespitler

mevcuttur. Yukarda zikrettiimiz, Kprlye ait Ribt (Kprl 1942) ve Turana

ait Seluk Kervansaraylar (Turan 2005a) makaleleri, Hlya Yiitin Sosyal

Hizmetler Asndan Seluklu Kervansaraylar makalesi (Yiit 2002) ile TDV Adakiilgili madde (Harekt 1992) bu cmledendir. Bunlardan baka zerginin Seluklular

zamanndaki Anadolu yollarn inceledii bir doktora tezi (zergin 1959) ve bir de

makalesi mevcuttur (zergin 1965). Aratrmacnn Anadolu Seluklular anda

Anadolu Yollar balkl tezi bizim aratrmamz asndan zellikle yararl olmutur.

Resul Ayn XIII.-XIV. Yzyllar Anadolusunda Kltr Dolam Asndan Derviler

Talebeler ve Haclarbalkl yksek lisans (1998) veXIII.-XV. Yzyllarda, Anadoluda

Dervive Toplum: Tarihsel Bir Tipoloji Denemesi(2004) balkl doktora tezleri de bu

cmledendir.

Aratrmamzn kapsamna yakn birtakm bulgu ve tespitleri, Seluklularla adaya

da onlarn halefi ve ya selefi devletlerin haberleme (muhbere) sistemlerini tetkk eden

incelemelerde de bulabiliyoruz. Uzunarlnn, ayr bir blm halinde Memlklerdeki



11

muhbere sistemini ele ald Medhali bunlardan biridir (Uzunarl 1970: 437-443).

Cengiz Orhonlunun Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt eseri de burada

hatrlanmaldr (Orhonlu 1990). Son olarak, Alemdarn almasnda Abbas, Byk

Seluklu, Memlk ve Osmanl haberleme yntemleri hakknda muhtelif veriler

bulunmaktadr (Alemdar 1981: 36-81).

Trkiye Seluklular kaynaklarnn yukarda ksaca bahsolunan nitelii sebebiyledir ki

bu devir tarihiyle ilgili almalarda belli metodolojik tercihlerde bulunmak

gerekmektedir. Bu sahada eser vermiolan nde gelen bilim adamlarnn burada ksaca

rneklemeye alacamz yntemleri, belirtilen noktalarda bu aratrmaya da

uygulanmtr.17 rnein Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti eserinde, gerekli

malzemenin yetersiz olduu durumlarda bilgi yetersizliini daha ge dnemlerinbilgileriyle tamamladn belirtir (Gordlevski 1988: 8). Benzer bir tutumu Faroqhide

de grrz. Faroqhi, Seluklu ve Beylikler dnemi tarihi almalarnda iki ayr yntem

ile karlaldn belirtip bunlardan birini XV. yzyl sonuyla XVI. yzyl bana ait

belgelerden yola klarak bir nceki yzylda hkm sren artlarn belirlenmesi olarak

ortaya koyar (Faroqhi 2003: 13). Seluklu tarihi almalarndaki temel metodolojik

ynelimlerden biri budur. Ayrca Faroqhi, Seluklu ve Beylikler dnemi tarihi ele

alnrken karlalan dier yntemi XIII. ve XIV. yzyla ait ou yar menkabev

kaynaklarn toplanmas ve tasnif edilmesi olarak belirler (Faroqhi 2003: 13) ki bu da birbaka metodolojik ynelime iaret eder.

Bunlarn dnda, baz aratrmalarda bir eit mukayeseli yntem dikkati eker. Bunun

bir rnei olmak zere, smail Hakk Uzunarlnn yukarda bahsolunan Medhaline

dnebiliriz. Burada Uzunarl; Abbas, Memlk, Byk Selukluklu ve Trkiye

Seluklu devlet tekilatlar arasndaki benzerliklere vurgu yapar. Byk Seluklu

tekilatnn Abbas, Sman, Karahanl ve Gazneli tekilatndan etkilendiini, yine

Byk Seluklu tekilatnn baz noktalarda Memlklerde devam ettiini ve butekilatn etkilerinin Trkiye Seluklular ve Moollarda da grldn belirtir

17 Seluk tarihi aratrlrken bavurulan metodoloji elbette bizim burada zikredeceklerimizle snrldeildir. Ayrca bahsedeceimiz yntemlerin kurucular da burada rneklediimiz aratrmaclar deildir.Nitekim ortaa Trk tarihine ait sosyal meselelerin aratrlmasndaki r ac almalar ile FuadKprlnn eserleri dahi bal balna bir tetkk konusudur. Kprlnn Trk Edebiyatnda lkMutasavvflaradl nl kitab bilhassa zikredilmelidir (Kprl 1966).



12

(Uzunarl 1970: XI-XII). Uzunarlnn tetkiklerinden hareketle unu sylemek

mmkndr: Bir devirde ve corafyada hkm sren artlar, yakn corafya ve

devirlerdeki bilinen rneklerle aklamak sz konusu olabilir.

Yukardaki incelemeler ele alnrken belirtildii gibi Trkiye Seluklular hakkndaki

aratrmalar byk oranda siyas tarihle ilgili olmakla birlikte kurumsal, iktisad ya da

sosyal birtakm meseleleri ele alan almalar da mevcuttur. Bunlardan bizim amzdan

zellikle nemli olan iki tanesi Ahmet Yaar Ocakn Babaler syan (2000) ve

Erdoan Merilin Trkiye Seluklularnda Meslekler (2000) balkl almalardr.

Ocak, Babaler isyann, Trkiye Seluklular zamannn sosyal ve iktisad problemleri

ekseninden ele alp kaynaklar bu gzle okumu, bylelikle Trkiye tarihinin bu nemli

olgusu hakknda yeni bir perspektif gelitirmitir. Meril ise, eldeki kaynaklar, o devrinmesleklerini tespit maksadyla okuyup bize kapsaml bir bakiye kartmtr. Bu iki

almann bizim amzdan anlam udur: Bilinen kaynaklara, yeni konu balklaryla

ynelmek Trkiye Seluklular hakkndaki sosyal ya da iktisad bilgimizi geniletebilir.

Ocakn, srarla zerinde durduu bir yntem sorununu da burada belirtmeliyiz. Ocaka

gre Seluklu tarihinin (bilhassa tasavvuf ve din tarihinin) aratrlmasnda yaanan

sorunlar a) bilimsel formasyon eksiklii ve b) yaklam ve perspektif eksikliiyle

ilgilidir (Ocak 2005d: 27-28).

Yukarda, drt temel yntem yaklam ifade olundu. Bunlar a) Trkiye Seluklular

hakknda bir aratrma yrtrken eksik kalan noktalarn daha ge tarihli birtakm

bulgulardan hareketle tamamlanmas; b) Trkiye Seluklularn ilgilendiren ancak

menkabev unsurlar ieren kaynaklarn belli bir eletirel szgeten geirilerek

kullanlmas; c) yine ele alnan devre ve corafyaya ait eksik bilgilerin yakn corafya

ve devirler hakkndaki benzer bilgilerle mukayese edilerek tamamlanmas ve d) mevcut

kaynaklara yeni bakas ve konu balklaryla yaklalmas olarak zetleyebiliriz.

Burada, Trkiye Seluklular zamanndaki haberleme ortamnn belirlenebilmesi iin,

sz konusu yaklamlara bal kalnmtr. Bununla birlikte bu yaklamlarn tamamnn

kaynaklara uyguland iddia edilemez. Mevcut kaynaklara Seluklu Trkiyesinde

haberleme nasl salanyordu? eklindeki bir soruyla yaklalmas bizim iin merkez



13

bir neme sahiptir. Nitekim bu soru ile kaynaklardaki satr aralarndan bir ksm yeni

bilgiler elde etmeyi amaladk. Ayrca kaynaklar, birok tarih aratrmasnda yapld

zere, ierdikleri menkabev unsurlar gz nnde bulundurarak, eletirel bir bak

asyla okumaya zen gsterdik.

Bununla birlikte, yukardaki kaynaklar dnda; Trkiye Seluklularyla adaya da

onlardan nce veya sonra hkm srm bir ksm devletlerle ilgili kaynaklardan, bu

devletlerdeki haberleme sistemini mukayese etmek zere istifade edilemediini burada

belirtmeliyiz. Yine, izmeye altmz tablonun eksik yanlarn tamamlamak iin

birka istisna durum dnda Beylikler ve Osmanl kurulu devirlerine k tutan

kaynaklara da bavurulamad. Aksi takdirde bir yksek lisans tezinin hacmini aacak

ekilde ok genibir zaman aralna ve corafyaya ait saysz Arap, ran, Trk ve hattAvrupa kaynan tetkik etmemiz gerekirdi. Bu sebeple aratrmamzda, farkl devlet ve

corafyalara ait haberleme tekilatnn mukayesesi ve eksik unsurlarn Beylikler ve

erken Osmanl dnemlerine ait bilgilerle tamamlanmas ynteminin kaynaklar deil

fakat incelemeler zerinden uygulanmasna alld.



14

I. BLM: GE ORTAALARDA TRKYE

SELUKLULARINDA LETM MESELESNE GENEL BR

BAKI

A) X. YZYIL SONRASINDA HABERLEME VE ULAIM

Telgrafn daha dorusu optik telgrafn18 icad (1792) iletiim yntemleri/teknolojileri

tarihi asndan byk bir krlmaya iaret eder. En sade modele gre iletiim srecinin

gereklemesi, bir kaynaktan kan iletinin bir kanal zerinden alcya ulamasanlamna gelir (Fiske 1996: 22-23). Telgrafn icadna kadardr ki mesajn/haberin

iletilmesi dorudan doruya onun ya da taycnn fizik iletimine balyd. Ancak

telgrafla birlikte mesajn iletimi mesaj tayann fizik olarak iletiminden ayrld. Yani

telekomnikasyon denilen sre balamoldu.19

Bu tespitlerde aratrmamz asndan nemli olan udur: Burada ele alacamz XI.-

XIII. yzyllar aral tamamyla telekomnikasyon ncesi dnemdedir ve bu dnemde

haberleme, -haberin (ya da taycnn) fizik iletimini gerektirmesi nedeniyle-20ulamkoullarna sk skya baldr. O yzden haberleme sistemlerinin tetkk edilmesi

18Optik (hava) telgraf, coraf koullara gre, birbirini grecek ekilde 9-12 km aralkla yerletirilen 4-5m uzunluundaki kulelerden oluur. Bu kulelerin ucunda hareketli birer reglatr ve reglatrlere balyine hareketli indikatrler bulunur. Bu hareketli paralara verilen farkl ekiller sayesinde bir sonraki kulenoktasndakilerin mesaj okumas ve kendi kulelerinde kodlamas esastr (Gkolu, 1935, 10-11).19 Geri matbaann icad (1438) ve demiryollarnn gelimesi (en byk ina hareketleri 19. yzylnikinci yarsnda yaand) haber iletim hz asndan ok byk etkiler yaratmt. Matbaann icad, haberiieren basl materyallerin retim hzn ve miktarn o gne kadar ngrlemeyecek oranda arttrrkendemiryollarnn gelimesiyle de ulam/ulatrma byk hz kazand. Fakat her iki gelime de telgrafnicadnn salad, haber iletiminde fizik bamlln ortadan kalkmasyla ilgili deildi.20

Telekomnikasyon ncesinde haberlemenin, mesajn ya da mesaj tayann fizik iletiime(ulama/ulatrmaya) bal bulunmasnn istisnalar ok eski tarihlerden beri mevcuttu. IX. yzyldabile, Bizans mparatoru kendi imparatorluunu Abbaslerinkinden ayran snra, dmann snr getiiuyarsn, bakentinden, eer hava ok kapal deilse, bir saat iinde almasn salayacak bir ateve fenerhatt kurdurmutu (Jeanneney 1998: 20). Bu yntem yzylmzda dah kullanlmaktadr. Papaseimlerinde beyaz duman papann seildiini, siyah duman ise grmelere devam edildiini haber verir.Ne var ki 1978 rneinde olduu gibi dumann rengini ayrt etmek her zaman mmkn olmuyordu. Kaldki mesaj doru biimde iletilse bile bu tip iptida yntemler aslnda Jeanneneyin tabiriyle sadece ikikl bilgi ak salyordu (Jeanneney 1998: 21).



15

aslnda ulam koullarnn tetkkini gerektirir. lber Ortayl, Devenin Tama Maliyeti

Erisi zerine Bir Deneme adl ilgi ekici makalesinde ulatrma sorunlarn a) yollar

ve konaklama tesisleri b) ulamn saland aralar olmak zere iki kmede ele alr

(Ortayl 1974: 181-190). Bu tasnif aratrmamz asndan da ilevseldir. Burada,

Avrupadaki ve slm corafyasndaki ulam koullarna bu ikili tasnif zerinden

baklacaktr. Ama bundan nce, eski alarda haberlemenin nasl salandna ksaca

bakmak icap eder.

Sjobergin tabiriyle her feodal dzende bu arada antik Roma ve erken Arap

imparatorluklar, eski in, Kore ve Orta Asyada posta sistemleri mevcuttu. Bu

sistemler snrl bir ksm resm haberleme iin kullanlrd (Sjoberg 1965: 292-293).

nkalar zamannda Peruda imparator, lkeyi boydan boya geen, dalar basamaklarlaaan 2400 km.lik bir yol ina ettirmiti. Koucu habercilerin her biri yaklak 20 km.

kouyor, kousunun sonuna doru haberi yanna gelen dier koucuya ezberletip grevi

ona devrediyordu. Bylece 2400 km.lik yolda, habercilerin duraksz almas ile on

gnde haber iletimi salanyordu (Jeanneney 1998: 23). Bu elbette tarihte grlebilecek

en hzl yaya haber iletim rneklerinden biriydi.

Pers posta sistemi Yunanistana dein uzanyordu. Bu posta tekilt byk nispette

devlet ihtiyalar iin kullanlyordu ama ticaretin gelimesine de yardmc oluyordu(Rostovtzeff 1964: 135). Byk skender dneminde Anadoluda ve Yakn Douda

yollar olduka iyi bir duruma sokuldu (Rostovtzeff 1964: 135).

Roma, ulatrmaya byk nem verip fethedilen lkelerin hkimiyet altnda

tutulabilmesi iin yol yapmna zen gsteriyordu (Kirkaldy 1931: 10-14). Bir de Roma

mparatorluunda Circus Publicus adyla anlan kkl bir haberleme sistemi vard

(Alemdar 1981: 23). Yollar zerinde istasyonlar mevcuttu. Buralarda haberciler ve

askerler iin konaklanacak yerler ve yine haberciler iin 40a kadar at bulundurulurdu.Yollar ve haberleme a iin bir tefti sistemi de gelitirilmiti. I. yzyln ilk

eyreiyle birlikte Circus Publicusa yeni bir dzen verildii grlr. Sistem iki ana

kola ayrlmt; devletin ve zel izin sahibi kimselerin posta ihtiyacn karlayan

angarioe ve gerekli at, araba, yiyecek ve malzemenin salanmasyla yol yapmna



16

katlm iaret eden parangarioe (Alemdar 1981: 24-25). Burada, yol yapm

almalarna, civar sakinlerinin zorunlu katlm esast (Rostovtzeff 1971: 386).

Cermen istilasyla birlikte Roma haberleme gelenei byk oranda ortadan kalkt. V.

yzyldan IX. yzyla kadar yeni Avrupa krallklarnda dzenli haberleme sistemleri

yoktu.21 Eski gelenekler belli oranda srdrld ise de krallarn habercileri bile bir

yerden bir baka yere yaya olarak ve ok uzun srelerde gidebiliyordu. Din adamlar da

belli bir habercilik fonksiyonu kazanmt. 22

Pekiyi orta alarda durum nasld? Bizansta Roma posta sistemi byk oranda devam

etti. Bu Roma-Bizans gelenei, Seluklularn Anadoluya girdii tarihe kadar srd

ancak XI. yzylla birlikte varl kesin olarak sona erdi. Bu zamandan sonra Bizans

haberlemesi zel ulaklar vastasyla saland (Alemdar 1981: 28).

23

X. yzyldan sonra Avrupada ilk dzenli haberleme sistemleri, bugnden baknca

kolaylkla tahmin olunamayacak ekilde, niversiteler bnyesinde ortaya kt. Bologna

ve Paris Orta an iki nemli eitim merkeziydi. 12. yzylda bile Fransann

evresiyle ticar ilikileri ve haberlemesi ok snrlyd. Bu niversite postalar,

rencilerin aileleriyle haberlemesini salama yani onlarn mektuplarn getirip

gtrmek ve bunun dnda yine rencilerin eyalarn ve hatt kendilerini tamak

fonksiyonlarna sahipti. Elbette bu sistemden yararlananlar rencilerle snrl kalmad,ksa srede, iin krllnn da anlalmasyla, sistemden bakalar da yararlanmaya

balad. Nitekim bu gelimeyi, devletin niversite postalarn snrlamaya almasndan

anlamak mmkndr (Alemdar 1981: 31).

Batda, dzenli haberleme sisteminde ortaya kan kopukluk Dou iin hibir zaman

sz konusu olmad (Alemdarolu 1981: 36). Bu srekliliin kaynanda Ahamenid

(Ahameni) ve Roma posta geleneklerinin srdrlm olmas yatyordu. Ahamenid

gelenei Ssnilere oradan da Moollara geti. Emeviler de, Bizans zerinden Roma

21 Alemdar, bu devirde Avrupada haberleme sisteminin zayflamasn o devir Avrupasnn paralsiyas yapsyla aklar (Alemdar 1981: 30).22 Din adamlarnn haberci fonksiyonu tamasnn rneklerinden biri, Simon De Saint Quentinin,Papann bir mektubunu iletmek iin yapt uzun yolculuktur (Simon De Saint Quentin, 2006).23 Alemdar, Bizansta devlet postasnn ortadan kalknn zel postacln gelimesi sonucunudourduunu belirtir (Alemdar 1981: 24).



17

haberleme sisteminden etkilenmiti. Baka bir deyile insanln yaratt iki nemli

ve gelimi haberleme sistemi Douda kesintisiz devam etme olana bulmuoldu

(Alemdar 1981: 36-37). randa, 8. yzyla kadar hkm sren Ssnilerin bir

haberleme sistemi mevcuttu ki belirttiimiz zere byk oranda Ahamenid tekilatnn

devam niteliindeydi. Sistem, atl ve yaya habercilerden ve istasyonlardan oluuyordu

(Alemdar 1981: 37).

slm dnyasnda, farkl devir, corafya ve devletlerde farkllklar gstermekle birlikte

Berd adl bir posta tekilat gelenei vard. Kapsaml bilginin aada II. Blmde

verilecei bu tekilat haber akn salamann yan sra istihbrat fonksiyonunu da

yerine getiriyordu. Emev posta sistemi de Berd adyla anlyordu. Berd grevlileri,

mektuplarn trafiinden ve bilgi toplamaktan sorumluydu (Alemdar 1981: 37). Yollardaberd habercilerinin, konaklayp ihtiyalarn karlayabilecekleri ribtlar bulunuyordu

(Alemdar 1981: 38).

Abbas idaresinin temel blmleri vergi, hesap, ulatrma, polis ve posta idi (Durant:

68). Posta sadece hkmetin ve baz nemli ahslarn hizmetindeydi. Balca

fonksiyonu hkmet merkeziyle eyaletler ve emirler arasnda bilgi akn salamakt.

Ayrca merkez ynetimin yerel yneticiler hakknda gizli bilgi toplamas da sz

konusuydu (Durant: 69).

Mool devletinin hzl gelimesine paralel olarak bir posta sisteminin kurulmas gerekti.

Cengiz Han bu tekilt, eski in ve ran rneklerinden hareketle kurdu. Mool posta

tekilatnda yollar her menzil bir gnlk mesafede olmak zere dzenlendi ve

menzillere birer posta istasyonu (yam) kuruldu. stasyonlarda, postaclar ve 20ye kadar

at bulunacakt. Bu sistem sonradan daha da gelitirildi. Hanedann prenslerle

haberlemesini salamak zere sadece Han iin ileyen husus bir hat daha kuruldu

(Spuler 1957: 460). XIII. yzyl Moollar hakknda bilgi veren Simon De SaintQuentin haberciler hakknda nemli bilgiler aktarr. Belli eit topraklardan vergi

alnrken bu vergi gelirinden drdnc srada yararlanan kimselerin haberciler olduu

ayrca an ekilde gelen habercilerin angaryalarnn karlanmas iin de yine bu vergide

pay olduu anlalmaktadr (De Saint Quentin 2006: 17).



18

Mool postasnda muhtelif suiistimaller yaanyordu. Tccarlarn posta sisteminden

istifade abalar bunlarn banda geliyordu. Ayrca posta grevlileri kendi karlar iin

gzerghlar deitirip haberlemede gecikmeye sebep oluyorlard (Spuler 1957: 460).

Muhtelif abalara ramen lhanllar devrinde Mool postas gerilemeye urad.

Grevlilerin suiistimalleri artt. Gerekli durumlar iin tannan at ve yiyecek msaderesi

hakk haraca neden olmaya balad. Posta grevliliinin krl bir ihaline gelmesiyle

her kesimden insan bu sistem iinde yer almak abasna girdi (Spuler 1957: 460-461).

Bu gelimeler karsnda bir tedbir olmak zere Gazan Han (1295-1304) zamannda

postaclara (eliler) sk emirnmeler gnderildi, onlarn konaklamas iin eli-hneler

kuruldu (Spuler 1957: 462). Mool haberleme sisteminde, devletin en uzak yerlerinden

bile 3-4 gn iinde hkmdara mesajlarn ulamas gerekiyordu. Azam tahdit ise 6gnd. Gerekte ise haberler bundan ok daha uzun sreler sonunda yerine ulayordu

(Spuler 1957: 463).

Tabii bir de gvercin postalar vard. Tarihte mektup tama amacyla gvercini, IX.

yzyln ilk yarsnda Mslmanlar kulland (Durant: 69).24Abbasler zamannda posta

gvercinleri yaygn biimde kullanlyordu. Fiyatlar olduka yksek olan bu

gvercinlerin stanbuldan Basraya 1000 dinar karlnda getirildii kaynaklarda yer

almaktadr. Rakka ve Musuldan Badat, Vst, Basra ve Kfeye gvercinlerle 24 saatiinde haber ulatrlyordu (Harekt 1992: 500). Baybars devrinde Memlkler de bu

yntemden istifade ettiler (Alemdar 1981: 45). Mslmanlarn haberlemek iin bu

yntemi nasl kullandklarn Avrupallar Hal seferleri srasnda grdler (Jeanneney

1998: 23).

Gvercin postasnn nemli snrlar vard. Ktlar, gvercinin ayana geirilen bir

halkaya balanyordu (Harekt 1992: 500) ve bunun iin ok ince katlar kullanmak

gerekiyordu. Uzun mektuplar iletilemiyordu. Bir de gvercinlerin dman ahinleritarafndan yakalanmas ve mektubun dman eline gemesi riski vard. Bu sebepledir ki

mektuplar ou kez ifreli yazlyordu (Jeanneney 1998: 23).

24Jeanneney bu yntemin eski Pers uygarlndan alnmolabileceini ileri srer (1998: 23).



19

Orta ada Avrupada seyahat etmek byk zorluklara katlanmak demekti. Coulton

bize biri gnde bekez at deitirmek zorunda kalan dieri de Romadan Orta Asyaya

ancak bir buuk ylda gidebilen seyyahlarla ilgili iki ayr rnek verir (Coulton 1967: 97-

98).

Ulatrma tarihinde, zellikle demiryollarnn gelimesinden nce deniz (ya da su) yolu

tamacl karayolu tamaclna gre ok daha ucuzdu (Kirkaldy 1931: 1-10). slm

dnyasnda nehir ve kanallar da ulam iin kullanlyordu. (Durant: 38). Bununla

birlikte bn Batttann tecrbelerinin gsterdii gibi deniz yoluyla tamada uygun

hava koullarnn olumas bekleniyordu (bn Battta 2004). Beklemelerden doacak

zaman kaybnn posta iletimi iin uygunsuz olaca ortadadr. Kald ki Orta a

Avrupasnda, XII. yzyln ikinci yarsyla birlikte denizci pusulalar kullanlmadannce, denizcilik gelimi deildi. Gemiler kkt ve kydan uzaklaamyordu

(Coulton 1967: 94). Dolaysyla hem Douda hem de Avrupada haberleme

ounlukla kara yoluyla salanabiliyordu.

slm dnyasnda kara tamacl deve, at ve insanlar tarafndan yaplyordu. At tama

kabiliyetiyle tm hayvanlardan stnd bununla birlikte ticar eyann ou develerle

tanyordu. Deve kervanlar Badattan Niabur, Merv, Buhara, Semerkand, Kagar ve

in snrna kadar, Basra yolu ile iraza, Kufe yoluyla Mekke-Medine ve Adene,Musul-am yoluyla da Suriye kylarna uzanyordu (Durant: 37-38). Avrupadan farkl

olarak Douda araba olduka snrl biimde kullanlyordu. Hele ki Trkler arabaya

neredeyse hi itibar etmiyorlard (Durant: 38). Eflk, sadece bir yerde o da kk bir

gezi iin arabadan bahseder (Ahmed Eflk 2001: 353). bn Battta da, slm

corafyasnda gezdii onca yere ramen sadece birka yerde araba kullanldna dair

rnekler verir. Bunlardan biri de zbek hannn hatunlarnn bir seyahatleriyle ilgilidir

(bn Battta 2004: 476).

Buharl makinelerin icadndan nce insann ulam hz neydi? Haberciler, kaynaktan

alcya hangi srede gidebilirdi? At bir koucuya nispetle iki kat hzl koar ve saatte en

fazla 25 km.lik bir srat yakalanabilir (Jeanneney 1998: 22). Devenin durumu ise

farkldr. Bir hecin devesi ile l koullarnda gnde 80 km. yol kat edilebilir



20

(Jeanneney 1998: 22). bn Bbdeki bir kayt (bn Bb 1941: 87) ulam hzn ve

sresini belirleyebilmek asndan nemlidir. 1220de I. zzeddn Keykvus lnce

onun yerine I. Aleddin Keykbdn kmas kararlatrlmt. Devlet byklerinden

biri Aleddinin, Malatya civarnda mevkuf olduu kaleye gidip ona bu haberi iletti.

Aleddin de buradan kp Sivasa gitti. bn Bbnin aktardklarna gre Aleddin,

Malatyadan Sivasa 24 saat hatt belki daha ksa bir srede varmtr. ki ehir

arasndaki mesafe bugnk karayolu koullaryla yaklak 250 kmdir. bn Bb,

Aleddinin faslasz at srdn belirtir ayrca anlatmndan, tahta kacak yeni

sultana bir yiitlik havas vermeye alt da sezilir. Dolaysyla, kabaca 250 kmnin

yaklak 24 saatte kat edilmesi olarak yorumlayabileceimiz bu ulam sresi o zamana

gre allann zerinde bir srate iaret ediyor olsa gerektir. Demek ki saatte yaklak

olarak 10 km.lik yol kat ediyordu. Bu hesabn byk oranda doru olmas gerekir.Nitekim atl bir haberci iin hesaplanan ortalama hz saatte 10 km.dir.

B) TRKYE SELUKLULARI ZAMANINDA KTLE HAREKETLER VE

HABERLEME

Ana Hatlaryla Trkiye Seluklu Devleti Siyas Tarihi

Devrin belirleyici olgu ve olaylar eliinde Trkiye Seluklu tarihinin ksa bir zetininverilmesinin, aratrmay, saha dndan okuyucular asndan daha anlalr hale

getirecei kanaatindeyiz.25

1075 ylnda Sleymanah nce Konyay ardndan zniki fethederek Trkiye Seluklu

Devletini kurmu oldu (Turan 2005c: 84).26 Geri henz Byk Seluklularn

idaresine balyd ama ksa zamanda nemli bir hkimiyet alanna ulat. Onun lm

ardndan nibi Ebl-Kasm bir sre hkmet ettiyse de (Turan 2005c: 113-117)

1092de I. Kl Arslan znike gelip tahta kt. Yine ayn yl, zmir civarnda hkimiyetkurup Bizans kylarna aknlar yapmakta olan aka Beyin kzyla evlendi. Mteakiben

bir ksm fetih hareketine giriti (Demirkent 1996: 15-19).

25 Trkiye Seluklular siyas tarihinin genel bir panoramas iin Turann kapsaml ve aklamalkronolojisine bavurulabilir (Turan 2005c: 673-695).26Sleymanahn popler tarzda ancak yegne biyografisi iin bkz. Sevim 1990.



21

Kl Arslann tahta kndan drt yl sonra I. Hal Seferinin dank birtakm

kitleler niteliindeki ilk kuvvetleri harekete geti.27 Bu dank nc gruplar fazla bir

tahribata sebep olmadan malup edildi. Ancak bir yl sonra yani 1097de byk bir

Hal Ordusu Anadoluya girdi.28 O srada Kl Arslan Malatya muhasarasnda idi,

dnd ancak znikin dne engel olamad (Turan 2005b: 59). Seluklular ekildiler

ve Konya yeni payitaht oldu. Hallarn seferleri devam etti ve nce Urfada, sonra

Antakyada ve daha sonra Kudste birer hal devleti (kontluu) kuruldu (1098-1099).

te yandan 1101de Kl Arslan ve Dnimend Gazi iki byk Hal ordusunu malup

ettiler (Turan 2005b: 59-60).

1107de Kl Arslan Musula girdi ancak ksa sre sonra Hapur nehri zerindemeydana gelen savata ld. Onun yerine Konya tahtna iki yl sonra Melikah

(ahinh) kt.29 Ancak daha sonra taht, Dnimendli ordusuyla birlikte kardeini

malup eden Mesd elde etti (1116). Bu dnemde Anadoluda stnlk bir anlamda

Dnimendlilere gemiti (Kesik 2003: 35-36).

I. Mesudun saltanat yaklak 40 yl srd. Bu 40 yl sresince Bizansllarla ve baz

yerel otoriterlerle srdrlen iliki ve mnasebetler dnda Dnimendlilere kar

Anadoluda tekrar stnlk saland (Kesik 2003: 45). Ayrca II. Hal Seferleri de yinebu devirde vuku buldu. 1147de Anadoluya giren Hal birliklerine kar Seluklu

birlikleri nemli ve muhtelif galibiyetler kazand. Anadoludaki hkimiyet pekitirildi

(Turan 2005c: 212-215).

1155te Trkiye Seluklu tahtna II. Kl Arslan oturdu. Saltanat mcadelesindeki

kardei ahinha kar kesin stnlk kurup Dnimendlileri30 ortadan kaldrd

(1175). Seluklu hkimiyetinin Anadoluda en salam olduu bir devre belki de II.

Kl Arslann bu saltanat dnemidir. 1176da Myriokephalonda kazanlan byk birgalibiyet neticesinde Bizansa kar kesin stnlk saland. III. Hal dalgas da bu

27Hal seferleri tarihi iin bkz. Runciman 1996, 1992a, 1992b; Nomiku 1997.28Hal ordularnn izledii gzerghlar iin bkz. Ek 2 ve Ek 3.29ahinhn saltanat devri hakknda bkz. Turan 2005c: 180-185.30Dnimendliler hakknda kapsaml malumat iin bkz. Turan 2005c: 141-174.



22

devrede yaand (1190). II. Kl Arslan 1192de Aksaray muhasaras srasnda ld

(Turan 1997: 694, 697-698) ve I. Gyaseddn Keyhsrev nce ayn yl sonra ikinci kez

1205te tahta kt. Keyhsrevin iki saltanat devresi arasnda II. Sleymanah sonra da

III. Kl Arslan tahtta idi. Sleymanahn lp III. Kl Arslann ksa sreliine tahta

kt 1204 ylnda ok nemli bir hadise yaanarak IV. Hal Seferi neticesinde

stanbulda bir Latin mparatorluu kuruldu (Nomiku 1997: 53-57). znikte de bir Rum

devleti kuruldu ve Komnenos Hanedan Trabzonda hkm srmeye balad (Turan

2003: 294). I. Keyhsrevin ikinci saltanat devresi 6 yl srd ve Anadoludaki Seluklu

ticar egemenliini belirleyen bir gelime olmak zere Antalya fethedildi (1207),

Ermeni Krall ve Eyybilerle olan mcadele ve ilikiler devam etti.31

I. zzeddn Keykvus 1211de tahta kt. Ankaray ve Sinopu fethetti, Antalyayhallardan geri ald ve Kbrs Kral ile bir ticaret anlamas imzalad. Ermeni Kraln

tbi kld. Velhasl Keykvus devrinde Seluklu ykselii devam etti. 1220de vefat

edince (Koca 1997: 21-28, 65-71, 102) yerine Aleddn Keykbd geti.

Moollar artk yaklamakta olan bir tehlike unsuru olmaya balamt. Konya ve Sivas

byk surlarla evrildi. Diyarbakrda hkm sren Artuklular tbi klnd (1226),

Mengceklilere byk oranda son verildi (1228) ve Harizm hkmdar Celleddne

kar Yass-emende galip gelindi (1230). Aleddn Keykbd 1237de ld (Uyumaz2003: 18-25, 38-44, 60-62, 92). Olu Kl Arslan veliaht gstermiti ancak II.

Gyseddn Keyhsrev tahta karld.

1240ta, ksa ve uzun vadeli etkileriyle, Orta a Trkiye tarihinin en nemli

hadiselerinden biri, Babaler syan vuku buldu.32 Baba Resl (Baba lyas) ve Baba

shakn nderleri olduu bu isyan ksa srede byk bir sahaya yayld. Trkmenlerden

oluan kuvvetler Seluklu ordusunu malup etti ve ancak Krehir yaknnda Malya

ovasnda durdurulabildiler. siler byk bir kymdan geirildi (Ocak 2000: 139).Esasen Baba isyan, ok kt itim ve iktisad artlar iinde yaayan Trkmenlerin

siyas bir amala, yani Seluklu saltanatn ele geirmek zere uygun dn ve siyas

artlarda gerekletirdikleri bir ayaklanmadr (Ocak 2000: 219) ve bu isyan

31II. Kl Arslan dneminin genel bir deerlendirmesi iin bkz. Turan 1997: 688-703.32syann balang tarihi iin bkz. Ocak 2000: 126-128.



23

Anadoluya saldrmakta tereddt gsteren Moollara cesaret vermitir (Ocak 2000:

219).

Mool istilasnn balamas fazla uzun srmedi ve 1243te Baycu-Noyan idaresindeki

Mool ordular karsnda Seluklular yenilgiye urad. Bu tarihten itibaren Trkiye

Seluklularnn inhitat ve Mool tahakkm altna girii balad. Seluklu tahtna artk

Moollar mdahale ediyordu. karde; III. Aleddn Keykbad, IV. Kl Arslan ve

II. zzeddn Keykvus arasnda byk taht mcadeleleri yaand. Bir aralk

mtereken tahta oturdu (Turan 2005b: 69-70). 1256 ylnda, yine Baycu idaresinde

ikinci bir Mool igal dalgas yaand. zzeddin Keykvus malup olup Konyay dah

terk etti, Baycu IV. Rkneddn Kl Arslan tahta kard (Turan 2005c: 497-510).

Grld gibi Moollar Seluk Trkiyesinde belirleyici olmaya balamt. Biryandan da Celleddn Karatay33 ve Muneddn Pervne34 gibi devlet adamlarnn

otoritesi artyordu. Birok durumda bu ahslar hkmet ediyordu.

1277de Memlk sultn Baybars Moollara kar bir Anadolu seferine kt ve galip

geldi. Mool Abaka Han, Memlkler ile ibirlii yapan Seluklulara kar byk bir

sefer ve kym gerekletirdi. Karamanllar da tarih sahnesindeki nemli mevkilerini

almaya balambulunuyorlard. Yine 1277de, Karamanl Mehmed Bey idaresindeki

Trkmen kuvvetleri Konyay igal ve devamnda Seluklu birliklerini malup etti(Cahen 2000: 265-268). Seluklu sultanlarnn hkimiyet saha ve yetkileri darald.

Srasyla III. Gyseddn Keyhsrev (1266-1283), II. Gyseddn Mesud (1284-1297,

1302-1318) ve III. Aleddin Keykbd (1298-1301) Seluk sultan olarak hkm

srdlerse de Mool (lhanl) valilelerinin hkmranlk gc artyordu. Nihayetinde

1317de Anadoluya lhanl valisi olarak gnderilen Timurta 1318de Seluklu

saltanatna son verdi (Turan 2005c: 659-660). te yandan XIII. yzyl sonu ve XIV.

yzyl bayla birlikte Moollarn da Anadoludaki hkimiyeti zayflad ve Trkiye

tarihi iin Anadolu Beylikleri olarak bilinen yeni bir devre balad.

Bu siyas tarihi nasl anlamak gerekir ya da bu tabloyu nasl yorumlamalyz? Bir kere

Trkiye Seluklular zamannda Anadolunun paral bir siyas yaps vard. Geri II.

33Cellledn Karatay hakknda malumat iin bkz. Turan, 1948a.34Muneddn Pervne hakknda malumat iin bkz. Kramers 1997: 556-557.



24

Kl Arslan ve I. Gyseddn Keyhsrev zamanlarnda Seluklular Anadoluda grece

bir birlik salam idi ancak Anadolunun paral siyas yaps olarak yorumladmz

bu temel durum devam etti. nce Bizansllar sonra Latin ve Rum imparatorluklar,

Dnimendliler, Artukoullar, Eyybiler, Ermeni Krall, Kbrs Krall ve Hal

devletleri; farkl devirlerde hkm srm olsalar da Trkiye Seluklularyla ayn

zamanda Anadoluda veya civar corafyalarda hkimdiler. Ayrca otoritenin kullanm

ve dalm da ilgin bir nitelik arz ediyordu. Kurulu devrinde Trkiye Seluklular

Byk Seluklulara tbiydi. XIII. yzylda Mool tahakkm altna girdiler. nemli

devlet grevlileri ve emirler de byk iktisad gce ve otoriteye sahipti. Tm bu aktr

devletler ve kiiler arasnda byk bir etkileim ve iletiim olaca aktr.

Kitle HareketleriBu dnemde Anadoluda byk bir kitlesel hareketlilik vard. Trklerin Anadoluyu

istilas devam ediyordu. Hem yeni Trkmen kitleleri Anadoluya tanyor hem de

mevcut Trkmen gruplar sk sk hareket ediyordu. Hal seferleri sadece asker nitelikte

deildi. Bu seferlerle birlikte eitli toplumsal unsurlar da Anadoluya tanyordu

nitekim yukarda belirtildii zere Urfa ve Antakyada Hal iktidarlar kuruldu. IV.

Hal Seferi, stanbulda bir Latin mparatorluu dourdu. Devletler ya da yerel

otoriteler birbirleriyle srekli bir harp hali iindeydi. ehirler el deitiriyor, her fetihle

birlikte yeni iskn uygulamalar gndeme geliyordu. Babaler isyannn gsterdii gibibyk toplumsal ve din hareketler yaanyordu. Yani her nev toplumsal grup belli bir

hareketlilik iindeydi.35

Trkiye Seluklular zamanndaki bu kitlesel hareketliliin, daha yerleik ve statik bir

toplum yapsnn sunacandan farkl bir bilgi ak ve haberleme ortam yarataca

dnlmektedir. Sz konusu kanaati, yukarda ana hatlaryla verilen Seluklu siyas

tarihindeki temel baz rnekler zerinden aklamaya alacaz.

Bir kere ortaalar boyunca grdmz her trden asker sefer hareketi ve sava bu

devir Trkiyesinde de yaanyordu. 1277de Memlk hkmdar Baybars Moollara

35 Burada aklamaya altmz durumun gebelik teorisiyle ilikili ancak ondan farkl ve zel birtoplumsal hareketlilik olduu kanaatindeyiz.



25

kar bir Anadolu seferine kmt.36Bu seferde Baybars ve ordusu Anadoluda belli bir

sre ikmet ettiler. Hatt bir ara Aleddn Keykbad kervansaraynda konaklamlard.

Savalar trl hdiselerle devam etti. Memlklerden ve Moollardan baka Seluk

beyleri (emirleri), bir isyan hareketi iine giren Toros Trkmenleri ve Anadolu

Hristiyanlar da olaylarn bir paras halindeydi (Cahen 2000: 264-267). Bu taraflar

arasnda muhtelif grmeler, ittifak abalar srp gidiyordu. Sadece bu Memlk

sava srasnda deil fakat neredeyse tm XIII. yzyl boyunca Mool ordular

Anadoluda hareket halindeydi. Kaynaklarda onlarn harektlar hakknda bir ok kayt

vardr (Aksaray 2000: 137, 144, 224, vd.).

kinci bir rnek durum, dnya tarihinin en istisn gelimelerinden biri olan Hal

Seferleridir. Bu seferler srasnda, ncesinde ve sonrasnda, bilhassa seferlerneticesinde kurulan Hristiyan iktidar sahalar vesilesiyle Anadoluya Avrupadan din

adamlar, babozuklar, askerler, soylular ve bilhassa tccarlar gelmitir. Hal

Seferlerinin ardndan Anadoludaki ticaret ortam yeniden ekillenmeye balamt ve

bu ticaret hayatnn aktrleri arasnda Hristiyan tccarlar ve kolonileri de bulunuyordu.

Hal Seferlerinin Anadoluya getirdii bu gruplarn kendi lkeleriyle belirli bir

haberleme iinde olaca bu haber aknn belli oranda Seluk lkesinin dier

unsurlarna da ulaaca aktr.

Bir dier nemli olay Baba syandr. 1240ta yani Mool istilasnn birka sene

ncesinde vuk bulan bu ayaklanmann byk kitlesini konar-ger Trkmen kitleleri

oluturuyordu (Ocak 2000: 59-60). Kefersd ve Adyamanda balayan isyan ksa

srede Malatyaya oradan da Amasyaya kadar uzand.37sler getikleri yerleri yakp

ykyor, yamalyordu. Fakat yine de kitle, bilhassa kazanlan her zaferle birlikte

byyordu (Ocak 2000: 127-131). Bu isyann ortaya k ve geliimi esnasnda

Anadoludaki bu konar-ger kitle iinde nemli bir haber ve bilgi aknn

gereklemiolaca kolaylkla tahmin edilebilir.

nce II. zzeddn Keykvusun stanbula ve onu takiben Sar Saltkn Balkanlara

yaptklar yolculuklar da ok nemli rnek hadiselerdir. II. zzeddn Keykvus taht

36Baybarsn bu saldrlar ve izledii gzerghlar iin bkz. Cahen 2000: 266.37Babaler isyannn yaylma sahasn gsterir harita iin bkz. Ek 4.



26

mcadelesini kesin surette kaybedip kardei IV. Rkneddn Klarslan tahta knca,

stanbula giderek VIII. Mihailin yanna snmve mparatordan byk hsn kabul

grmt (Ocak 2002: 25-26). Bir sre sonra II. Keykvus ve nde gelen adamlar

imparatorun huzuruna karak, alk olduklar hayat srdrebilmek zere kendilerine

yaylak ve klak araziler tahsis edilmesini istediler. Neticede zzeddn ve maiyeti,

Anadoludan getirilen Trkmenlerle beraber Dobrucaya yerletirildi (Ocak 2002: 26).

Tkiben bir Trkmen grubu daha (zzeddne yakn bir grup) yle anlalyor ki Sar

Saltk nderliinde gelerek burada onlara katld (Ocak 2002: 31). Bir sultann,

Trkmenlerin ve dervilerin bu ilgi ekici g konumuz asndan zellikle nemlidir.

Byle bir yer deitirmenin nasl bir kltrel etkileim ve bilgi ak salayaca aktr.

Dahas, II. Keykvusun Anadoluyla temasnn devam ettii anlalmaktadr. Demek ki

en azndan Konyayla iletiimini salayan bir ksm haber kanallar ve kaynaklar damevcuttu.

Trklerin Anadoluya girii, Trkiye Seluklu Devletinin kurulmasndan ok daha

nce baladysa da bu devlet kurulduunda Trkmen kitlelerinin Anadoluyu istils

devam ediyordu. Bu durum Seluklu devri Trkiye tarihinin belirleyici zelliklerinden

birini oluturur. Moollarn, Anadoluyu istil etmeden evvel Trkistan, Hrizm,

Horasan, ran ve Irakta yaptklar ykmlar neticesinde gebeler kitleler halinde

Anadoluya giriyordu (Turan 2005c: 523-524). Seluklu Trkiyesi ular daimagebelerin yurdu olup bu blgeler onlar tarafndan fethediliyor ve Trkletiriliyordu.

Fakat Mool istils ulara ok daha kesf bir nfs ymt (Turan 2005c: 525).

Grld gibi Trkmen kitlelerinin Anadoluya girii ve bunlarn Anadolu ierisindeki

hareketlilii Trkiye Seluklular zamannda devam ediyordu. Esasen bu durum kitlesel

hareketlilii en iyi aklayan rneklerden biridir.

Anadoludaki Mool varl bal bana nemli bir durumdu. Moollarn (lhanl) ordu

adyla anlan bir eit karargh ehri vard. Seluklu sultan ve yneticileri buraylasrekli temas halindeydi. Bazen dorudan doruya orduya gitmelerini gerektiren

durumlar dah yaanabiliyordu (Aksaray 2000: 45, 77, 235, 251). Mevlev evresinden

nde gelen kimselerin Mool kararghna gittiini gsterir kaytlar da mevcuttur

(Ahmed Eflk 2001: 579).



27

II. BLM: RESM HABERLEME SSTEMVE KURUMLARI

Bu blmde esasen, Trkiye Seluklular zamannda Anadoludaki haberleme ortamngenel hatlaryla ortaya koyabilmek amacyla, haberlemeyle ilgili olarak kaynak ve

incelemelerin iaret ettii kurum ya da uygulamalar ele almaya alacaz. Fakat nce

kaynaklarn haberleme tarihi konusunda bize hangi dorultuda bilgiler sunduunu

belirtmek yerinde olacaktr.

bn Bb tarihi ve Aksaraynin Msmeretl-Ahbr, daha nce belirtildii zere

kronik niteliinde eserlerdir ve Trkiye Seluklular siyas tarihine k tutarlar. Bunu

yadrgamamak gerekir nk her iki tarihin yazar da devlet hizmetinde bulunmukiilerdir. Bu eserlerde, haberleme tarihi iin istifade olunabilecek birok bahis ve

kayt vardr. Bununla birlikte sz konusu bahis ve kaytlarn neredeyse tm

hkmdarlarn ya da devlet erknnn haberlemesi hakkndadr. Turann Veskalarda

ortaya koyduu belgeler de yine hkmdarlarn haberlemesi hakknda ya da bir ksm

devlet karar ve uygulamalaryla ilgilidir.

te yandan Eflknin Menkbl-rifn adl eseri bak amz biraz olsun

geniletmemizi salyor. Haberleme tarihiyle ilgili olarak bu eserde bulunan bahis vekaytlar aslnda kroniklerdekilere benzemektedir. Ne var ki biz bu eser sayesinde en

azndan devlet rgt dndan kimselerin nasl haberlemiolaca konusunda nemli

ipular elde edebiliriz. bn Battta Seyahatnmesi ise hem ulam ve konaklama

koullarn anlamamz hem de haberlemeye sosyal bir perspektiften bakmamz salar.

Trkiye Seluklular zamannda, devlet haberlemesi dnda, gnlk hayatta haber

kaynaklar neler ve kimler olabilir? Bu sorularn cevabn mmkn mertebe Battta

seyahatnmesinden karyoruz.

Burada son olarak bir hususun daha aklanmas yerinde olacaktr. Haberleme ile

istihbarat (ak ve gizli haberleme) esasen farkl kavram ve uygulamalardr. Trkiye

Seluklular hem rutin bir takm haberleme yrtm hem de bir ksm istihbarat

faaliyetinde bulunmutur. Ancak unutmamak gerekir ki, bir nceki blmde ortaya



28

konulduu zere, ele alnan dnem, modern haberleme kanal, rgt ve yntemlerinin

bulunmad bir dnemdi. Bu sebepledir ki kaynaklardaki rneklerin gsterdii zere

Trkiye Seluklularnda sradan haberleme ile istihbaratlk ou kez i ie gemiti.

Siyset-nme adl eserinde nl Byk Seluklu vezri Nizml-Mlk, istihbarat

konusu zerinde zellikle durur. Eserinde iki ayr bahis aarak hem istihbaratlardan,

gizli habercilerden hem de yine istihbrat fonksiyonu ile berd sisteminden bahseder

ayrca casusluk faaliyetlerinin (tebdl- kyfet ile) nemini anlatr. Nizml-Mlke

gre tm bu faaliyetler, sultann lkesinde olup bitenleri renmesini salayacak, bu

sayede lkenin selmeti korunup adlet temin edilecektir (Nizml-Mlk 1999: 44-45,

53-54).

Nizml-Mlkn anlatsnn rnekledii ve aratrmalarn da ortaya koyduu gibi

slm devletleri geleneinde haberlemenin yan sra istihbrat ileri de berd

teklatnn kapsamndayd.38 Berd teklat Byk Seluklularda mevcut idi. Fakat

byk ihtimalle Alp Arslan devrinden itibren berd divan ortadan kalkmt. Bu

durum, Alp Arslann casusluk ilerini ahlaka aykr bulmasndan ileri geliyordu

(Kprl 2004: 281). Belki de bu sebepledir ki istihbrat (ve casusluk) uygulamalar

Trkiye Seluklularnda kurumsal bir dzeyde deildi ve kaynaklardaki bilgi bu

yzden snrldr.

A) ELLER VE ELLK KURUMU

Kaynaklarda, Trkiye Seluklularnda haberlemenin salanabilmesi iin elilerin nasl

grev yapt konusunda ok sayda kayt mevcuttur. Sultanlar ve devlet adamlar

arasndaki nemli haberlemeler eliler yoluyla salanyordu. Elilerin gnderilmesi ve

karlanmas bir prestij meselesiydi.

Elilikle grevlendirilen kimseler ya devlet grevlileri oluyor ya da limler, eyhler,

mutasavvflar gibi sosyal ve siyas alanda itibar sahibi kimselerden seiliyordu.

38Berd kurumu iin bkz. bu tez iinde s. 36.



29

1108de, ehinhn serbest braklmasn mzakere etmek zere halifeye eli olarak

Heratl bir fakh gnderilmiti (Cahen 2000: 208). Din limi, halifenin danman ve

elisi mer Shreverd, 1221de Keykbda halife tarafndan gnderilen saltanat

simgelerini resmen getiren eli idi (bn Bb 1941: 93-94; Cahen 2000: 215). Eflknin

anlattna gre Aleddn Keykbd o srada Gavale kalesine gitmiti, Baha Veled de

yanndayd. Shreverdyi de oraya ardlar (Ahmed Eflk 2001: 208). Yine Aleddn

Keykbda, halife tarafndan eli olarak Muhyiddn bnl-Cevz gnderilmiti. Sultan,

elinin husus mihmandarlarla karlanmasn emretti. Kendisine trl hediyeler verdi.

Nitekim halife de sultana yine bu eli eliyle bir binek at gndermiti (bn Bb 1941:

100-101). Bir baka rnek olmak zere, eyh erefeddn-i Mavsl, birka emirle

birlikte Pervaneden Mevlnya eli olarak gelmiti (Ahmed Eflk 2001: 450).

Bu rneklerden de anlalaca gibi elilik srekli bir i, bir grev deildi. Sultan,

evresinden itimat ettii ya da bu i iin uygun grd kimseleri elilikle

grevlendiriyordu. Msmeretl-Ahbrda Berke Hann evvelce eli olarak

grevlendirdii Kutlug Meliki bu kez zzeddn Keykvusu kurtarmak zere bir

svariyle birlikte gnderdii yazar (Aksaray 2000: 57). Bu durum, elilik yapan

kimselerin asl ilerinin bu olmadna iyi bir rnektir. Benzer ekilde

yorumlayabileceimiz kaytlar Menkbl rifnde de vardr. Burada bir vesileyle

Mevlnnn dostlardan bir grubu eli olarak Kayseriye Muneddn Pervaneninyanna gnderdii kaydedilir (Ahmed Eflk 2001: 698). Bu kimselerin elilik gibi bir

meslekleri olmad aktr.

Savaya da fetih durumlarnda eli trafii artyordu. amn fethine niyetlenen Gazan

Han nce bargrmeleri yapmak iin Suriyeye eliler gndermiti (Aksaray 2000:

219). Sleyman ah Antakyay alnca, ilk iMelikaha durumu haber vermek iin bir

eli yola kmt. (Aksaray 2000: 14). Sivas muhasara edilince, eliler vastasyla

ehirdekilerle Keykbad kuvetleri arasnda mzakereler yapld ve sonuta kale teslimalnd (bn Bb 1941: 58). Sinopun fethini halifeye haber vermek zere eyh

Mecdeddn shk, Aleddn Keykbd tarafndan elilikle grevlendirilmiti. Kendisine

byk ve kymetli hediyeler emanet edilmiti, orada ikram ve iltifatla karland. At,

deve ve baka armaanlarla geri gnderildi (bn Bb 1941: 65).



30

Bu son rnein gsterdii gibi eliler hediyelerle gnderilip yine hediyelerle geri

dnerlerdi. Bu hediyelerden istifade edecekleri gibi elilerin yerine getirdikleri grev

karlnda bir ksm ihsana ulaacaklar da malumdur. Bununla birlikte, elilikten

salanacak fayda bu kadarla snrl deildi. zzeddn Keykvus lnce emirler tahta

Aleddn Keykbdn karlmasna karar verdiler. Keykbd o srada Malatya

yaknlarnda bir kalede mevkuf idi. Ona bu haberi vermek zere elilie anigir

Seyfddn kendisi talip oldu. nk Aleddni, ilk mevkufiyetine Seyfddn

gtrmt ve bu vesileyle kendisini affettirmek istiyordu. Nitekim amacna da ulat,

hatt Aleddinden yazl bir belge dah ald (bn Bb 1941: 85-86). Bunlarn dnda

Eliler bazen gizli anlamalar iine girebiliyordu. rnein Hace Nasirddn Ts,

Mool Hlagunun elileriyle gizlice anlaarak Hlagunun yanna gitmiti (Aksaray2000: 37).

Eliler slm lkeleri, hkmdarlar arasnda gidip geldii srece bir lisan sorunu

olmuyordu. Ancak Bizansla, Ermeni ya da Kbrs krallaryla ya da hallarla grmek

gerektiinde her iki taraf iin kanlmaz olarak bir yabanc dil sorunu sz konusuydu.

bn Bb tarihinde Gelinovros (Galonoros) kalesinin fethi kapsaml olarak anlatlr. Bu

kalenin hkmdar olarak zikredilen Kirfardla sultan arasnda bir ksm eli gidip gelir.

bn Bb, Kirfardn gnderdii elinin lisan dzgn olduunu belirtir (bn Bb 1941:97). Bundan iki sonu karmak mmkndr: eli hem yabanc dil (muhtemelen Farsa)

biliyordu hem de szl ifadesi kuvvetliydi.

1176da Mauel Komnenosa bar nerilerini Gavras adl bir eli gtrd. 1180de

Selahaddn Eyyb ile grt. 1187de Kudsn alnmasndan sonra yine

Selahaddne bu kez kutlama dileklerini bildirmek zere gnderilen de yine Gavrast

(Cahen 2000: 168). Cahen, bu iki Gavrasn ayn kii ya da baba-oul iki ayr kii

olabileceini belirtir. Kaynaklarda htiyareddn Hasan b. Gavras olarak anlan bu kiibyk ihtimalle Trabzondaki Gavras hanedanndan geliyordu ve sonradan slamiyeti

kabul etmiti (Cahen 2000: 168). Bu kiinin Komnenosa eli olarak gnderilmesinde

dil bilgisinin belirleyici olduunu tahmin etmek fazla zor deildir.39

39Gavrasn lm iin bkz. Cahen 2000: 54.



31

Eliler zaman zaman bir eit kolluk gc grevi de yapyorlard ya da daha doru bir

ifadeyle bu tip grevlerle gnderilen kimseler de eli olarak anlyordu. Shib Fahreddn

Aliyi Mool kararghna gtrmek iin eliler gelmiti ve orada padiahn huzurunda

yarglanmt (Aksaray 2000: 72). Bunun daha ak bir rneini Emir Lakuyle ilgili

gelimelerde grrz. Olumsuz davran ve uygulamalaryla Laku, Mool

otoritelerinin tepkisini ekiyordu, hakknda idam karar alnd ve Aksaraynin

ifadesiyle onu tutuklamak iin pepee eliler geldiler (Aksarayi 2000: 256). Daha da

nemlisi Aksaraynin anlattna gre lm u ekilde gerekleti: Hem zehirle

canna kymaya kalkt ve hem de elinin grz darbesi o zehire yardmc oldu (Aksaray

2000: 256).

Baz durumlarda eliler bir otorite simgesi olabildikleri gibi bir eit srekli elilik

nitelii de kazanabiliyorlard. Mool temsilcileri veya elileri diyebileceimiz ililer

sk sk Seluklu vezirleri veya asker komutanlarnn, sultann veya naibinin yannda

kalyorlard (Cahen 2000: 322).

Baz durumlarda da elilerin tebdl-i kyafet seyahat etmeleri gerekiyordu. III. zzeddn

Kl Arslan tahta knca, stanbulda bulunan Gyseddn Keyhsrevin taraftarlar

onu, haber gnderip Konyaya armaya karar verdiler. Bu elilik grevi dil bilginiZekeriyaya verildi. Zekeriya kei klna girdi, elindeki oban deneinin ii

boaltlarak Keyhsreve yazlan mektuplar buraya yerletirildi. Eli, bir ksm

maceralardan sonradr ki Keyhsrevin huzuruna kp derdini gizlice anlatabildi (bn

Bb 1941: 39).

Peki eliler nasl seyahat ederlerdi? anigir Seyfddnin elilikle grevli olarak

Malatya yaknnda mevkuf bulunan Aleddine, tahtn yeni sahibi olduunu haber

vermeye gidii hakknda bn Bbnin verdii malumattan u sonular karrz:Birincisi, Seyfddn bir svari kafilesiyle birlikteydi ikincisi tabiidir ki at zerindeydi

(bn Bb 1941: 85). Bu iki basit kayt, elilerin yalnz seyahat etmedikleri gibi duruma

gre kalabalk maiyetleri olduunu ve genelde at zerinde gittiklerini gstermesi

bakmndan nemlidir.



32

Kaynaklarda eli karl olarak Arapa resl tabiri kullanlmaktadr (Aksaray 1999:

21, 30, vd.). Fakat Mool elileri iin durum farkldr. Tetkk ettiimiz Farsa kaynaklar

Mool elileri iin ili, (oulu iliyn) tabirini kullanrlar (Aksaray 1999: 37, 44, 197,

317, vd; bn Bb 1902b: 101, vd.). Esasnda bu Moollarn kendi kavram idi. Ahmet

Tekdar, slmiyeti kabul ettikten sonradr ki Moollarda eliyerine resldenmeye

baland. Benzer ekildeyarlyerine defermandenilir oldu (Uzunarl 1970: 199).

Eliler bahsinde son olarak bir noktay daha belirtmekte yarar gryoruz. Cahen, bn

edddn anlattklarndan onun baz konulardaki kaynann gelip giden eliler

olduunu tespit eder (Cahen 2000: 258). Demek ki eliler, haber, mektup, vs. iletmekle

grevli olduklar iki yer arasnda haber ak salamak dnda temasa getikleri insanlariin de doal olarak birer haber kayna haline geliyorlard.

B) HABERCLER

Muhakkak ki tm haberlemeler eliler yoluyla salanmyordu. Belirtildii gibi eliler,

hkmdarn ve devlet erknnn nemli haberlemesi iin kullanlyordu. Dier rutin

haberleme iin ise haberciler gnderiliyordu. Bir haberciyle elinin (hatt tellal vecasusun) birbirinden tam olarak ayrld noktalar nelerdi? Kaynaklar, bir ok yerde bu

kiileri bir arada zikretmektedir (Aksaray 2000: 30, 65, 81, 155; bn Bb 1941: 47, 59,

78, vd.). Dolaysyla tam anlamyla kavramsal bir ayrm getirmek mmkn deildir.

Ancak burada yapmakta olduumuz zere, bu farkl grev sahiplerinin faaliyet

sahalarn bir dereceye kadar belirlemek mmkndr.

Haberci iin kaynaklarda ounlukla kullanlan tabir ksddr (oulu kussd)40.

Yazcolu Alinin bn Bbden tercme ettii Seluknmede (bn Bb 1902a) veHoutsmann nerettii bn Bb tarihinden Gencosmann yapt gncel tercmede (bn

Bb 1941) ulak kavram kullanlmtr. Bununla birlikte ilgin olan udur ki bn

Bbnin Farsa metninde de baz yerlerde ksdyerine yine ulaktabiri gemektedir (bn

40Aksaray, 2000, 21, 81, 84, 155; Ahmed Eflk, 1995, 73; Ahmed Eflk, 2001, 718; vd.



33

Bb 1902b: 127). Bu kavramlar arasnda, u an itibariyle kesin bir ayrm yapabilmek

mmkn grnmemektedir.

Haberlemeyi hangi durumlarda haberciler salyordu? ncelikle rutin bir takm devlet

evrk haberciler vastasyla yerine ulatrlyordu. Fermanve misaller bu cmledendir

(Aksaray 2000: 79). Fetih-nmeler de byledir. zzeddn, Sultan Rkneddne kar,

Karaman kuvvetlerinin desteiyle harekete geince Pervane Muneddn idaresindeki

Seluklu kuvvetleriyle Trkmenler arasnda sava olmutu. Sava neticesinde

Rkneddn Kl Arslan saltanatn pekitirdi, ilgili fetih-nme, gvenilir habercilerle

(kussd- emn) vilayetlere gnderildi (Aksaray 2000: 54), Emirler ve devlet bykleri

arasndaki haberlemeler de bu haberciler vastasyla yaplyordu. Msmeretl-

Ahbrda Pervne Muneddnin, Fahreddn Aliye kimsenin tanmad evikhaberciler gnderdii kaytldr (Aksaray 2000: 51).

Sava, muhasara, isyan ya da fetih gibi durumlarda tpk eliler gibi habercilerin gidi

gelileri de artyordu. 1214 ylnda Sinop fethedilince haber Sivastaki zzeddn

Keykvusa bir ulakla bildirilmiti (bn Bb 1941: 61). 1276da Hatirolu erefeddnle

birlikte harekete geen Karamanllar baarsz olunca, Mool noyanlaryla anlamak

iin yine haberciler gnderdiler (Aksaray 2000: 85).

Sultanlar ve ehzadeler arasndaki haberleme iin de bu habercilerden istifade

edildiini gryoruz. Gyseddn Keyhsrevle onu tahttan indirerek yerine geen

kardei Rkneddn Kl Arslan arasnda ulaklar vastasyla bir ksm muhaberenin

yapld anlalmaktadr (bn Bb 1941: 27).

Baz durumlarda eliler dah ulaklara bavurabiliyordu. Eliler bahsinde anlatld gibi,

dil bilgini Zekeriy, stanbulda bulunan Gyseddn Keyhsreve gizli elilikle grevli

olarak gitmiti. Zekeriy, stanbuldan ayrldktan sonra Keyhsrev ile bir ulakvastasyla haberlemiti (bn Bb 1941: 41).

Bu habercilerin gidigelilerine Byk Seluklular zamannda da rastlyoruz. mparator

Ermiyanos, ankr ve Ankaray kuatnca Alp Arslan yardm istemek zere etraf



34

meliklerine haberciler (kussd) gndermiti (Aksaray 2000: 21). Bu rnein tek nemi

Byk Seluklular devrinde gemesi deildir. Bunun dnda, bir kuatma durumunda,

asker destek salamak iin de haberciler yoluyla iletiim salandn gstermektedir.

Haberciler elbette her zaman kendilerinden istenen grevi yerine getiremeyebiliyorlard.

1296da Baltu Noyanla Togaar Noyan arasnda yaanan savata Togaar zor durumda

kalnca yardm istemek zere birok haberci gndermi ama bunlar bir ekilde Baltu

tarafndan engellenmiti (Aksaray 2000: 155). Bu konuda ilgin bir hikaye Baybars

Tarihinde yer alr. Bu kaynaktaki rivyete gre bir keresinde Pervne Muneddn,

Abakadan Ecaya mektup gtren bir adam evinde alkoyup, ikrama boarak sarho

etmive haberci uykuda iken adamlar vastasyla elindeki mektubu alp okumu sonra

da yine yerine koydurtmutu (Baybars Tarihi 2000: 57).

Kaynaklardaki baz kaytlardan sadece hkmdarn ve devlet byklerinin deil baka

bir takm nemli kimselerin de habercileri olduunu gryoruz. bn Bbdeki bir kayt

Zahirddn adl bir aire verilen hediyelerin onun ulana teslim edildiini kaydeder

(bn Bb 1941: 35). Menkbl-rifnden anlald zere Mevlnnn ve

evresindeki nde gelen kimselerin ve haleflerinin de habercileri vard (Ahmed Eflk

2001: 718; Ahmed Eflk 1995: 539; vd.). Bu habercilerin, devlet habercileri nispetinde

sistemli alt ya da bunlarn asl grevlerinin habercilik olup olmadnbilemiyoruz. Nitekim baz durumlarda Mevlev evresine mensup kimselerin bu ilerle

grevlendirildiini gryoruz (Ahmed Eflk 1995: 514). Bu haberlemeler Kayseri

hatt ama kadar uzanyordu (Ahmed Eflk 1995: 73, vd.) Eflknin rivayetine gre,

Mevln, ems-i Tebrzyi aramak iin ama gittii vakit onun geri armak iin

Konyann bilgin, emir ve kadlar bir mektup yazdlar. Tm ileri gelenlerin imzalad

bu mektup haberciler eliyle ama gnderildi. Ancak bu davet mektubundan sonradr ki

Mevln Konyaya geri dnd (Ahmed Eflk 1995: 281-282).

Bir tarkat/tasavvuf evresinin kendi haberlemesi iin haberciler gndermesine ilikin

rnekleri Abdal Ms Velyetnmesinde de buluyoruz. Bu velyetnmenin kimi

yerlerinde, eitli haberlerin iletilmesi iin abdallardan birinin haberci olarak

5/21/2018 415-Turkiye Selcuqlulari Devrinde Haberleshme (XI-XI

415-turkiye selcuqlulari devrinde haberleshme (xi-xiii yuzyillar) (serkan savk) (ankara-2007)

Documents