gjithashtu aplikohen mocione kundër qeverisë, por edhe kundër një ministri të veçantë619. Nëse ministri bie, atëherë Presidenti nis procedurën për zgjedhjen e ministrit të ri, me propozim të Kryeministrit. Rast specifik është ai rumun, në të cilin Kryeministri mund ta lidhë votëbesimin e tij me një ligj në Parlament, dhe nëse ligji bie, atëherë konsiderohet se mocioni i mosbesimit ndaj qeverisë ka rënë.

4.6. Kompetencat e Presidentit në raport me pushtetin gjyqësor

Raportet me gjyqësorin janë tradicionalisht raporte të përhershme të Kryetarit të Shtetit në çdo formë regjimi. Në varësi nga sistemet e ndryshme qeverisëse janë edhe kompetencat e kreut të shtetit me gjyqësorin. Në modelin parlamentar këto kompetenca mund të jenë të grupuara në dy kategori: kompetenca të vetme presidenciale ose kompetenca të ndara me institucionet e tjera, kryesisht Parlamenti. Brenda këtyre dy kategorive ekzistojnë edhe modele të ndryshme të përmbajtjes së kompetencës, psh kompetenca inicuese (propozuese) ose përmbaruese (zgjedhore).

Në traditën juridike shqiptare, si në shumicën e vendeve të rajonit të Evropës Juglindore, emërimet e gjyqtarëve të niveleve të para dhe të dyta kanë qenë kryesisht kompetenca të pandryshuara të Kryetarit të Shtetit. Aktualisht, bazuar në modelin kushtetues të vitit 1998, Presidenti ka tre kompetenca thelbësore në raport me gjyqësorin. E para, Presidenti është kryetar i Këshillit të Lartë të Drejtësisë, organi më i lartë rregullator në gjyqësor. E dyta, Presidenti bën emërimin e anëtarëve të Gjykatës së Lartë dhe Kushtetuese, duke e ndarë këtë kompetencë me Parlamentin. E treta, Presidenti bën dekretimin e emërimit për të gjithë gjyqtarët dhe prokurorët, mbi bazën e propozimeve apo vendimeve sugjeruese të organeve të veçanta gjyqësore apo të prokurorisë.

Konkretisht, sipas Kushtetutës shqiptare620Presidenti emëron anëtarët dhe Kryetarin e Gjykatës Kushtetuese dhe të Gjykatës së Lartë, me pëlqimin e Kuvendit. Me propozim të KLD-së, Presidenti emëron gjyqtarët e tjerë, ai është Kryetari KLD dhe nga ky angazhim ka të drejtë t’i propozojë KLD-së zgjedhjen e një anëtari të tij si Zëvendëskryetar të KLD621. Me pëlqimin e Kuvendit, Presidenti emëron Prokurorin e Përgjithshëm dhe, me propozim të Kuvendit, ai e shkarkon Kryeprokurorin622. Me propozim të Prokurorit të Përgjithshëm, Presidenti emëron e shkarkon prokurorët e tjerë. Debati kushtetues është vija ndarëse midis të drejtës së Presidentit për të propozuar dhe të drejtës së Parlamentit për të dhënë pëlqimin. Në praktikën shqiptare, shpesh ka ndodhur që Parlamenti ka rrëzuar kandidatët e propozuar nga Presidenti, një e drejtë, e cila nëse përdoret për qëllime politike, siç edhe ka ndodhur në 2004, 2006, dhe 2011, mund të sjellë pasoja në vetë strukturën gjyqësore dhe në procesin kushtetues të emërimit. E njëjta logjikë vlen edhe për rastin e Prokurorit të Përgjithshëm. Nga tre kryeprokurorët e emëruar nga Presidenti dhe të miratuar në Parlament nga 1998, dy janë shkarkuar nga Presidenti me propozim të Parlamentit.

Në Kosovë, raportet President – gjyqësor janë të ndryshme nga modeli kushtetues në Shqipëri. Sipas Kushtetutës së Kosovës623, Presidenti bën emërimin e anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese pas propozimit të ardhur nga Parlamenti, pra e kundërta e modelit të Shqipërisë. Presidenti në Kosovë, gjithashtu, emëron e shkarkon Kryetarin e Gjykatës Supreme624, si dhe gjyqtarët, bazuar në propozimin e ardhur nga

619 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art.128. 620 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 125, 136. 621 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 147. 622 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 149. 623 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 114. 624 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 84.

161

Këshilli Gjyqësor. Ndryshe nga modeli në Shqipëri, me propozim të këshillit Prokurorial, Presidenti kosovar emëron dhe shkarkon kryeprokurorin e shtetit625 si dhe prokurorët e niveleve të tjera.

Në Maqedoni kemi një model të ndryshëm nga dy rastet e mësipërme. Aty gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese dhe të lartë zgjidhen kryesisht nga Parlamenti me shumicën e votave të anëtarëve të tij626. Presidenti ka kompetencë vetëm propozimin e dy gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese si dhe dy anëtarëve të Këshillit Gjyqësor Republikan627. Presidenti nuk ka rol në zgjedhjen ose shkarkimin e Prokurorit të shtetit, kompetencë që i është lënë Parlamentit628. Edhe Kryetari i Gjykatës Kushtetuese, ndryshe nga Shqipëria, zgjidhet nga vetë anëtarët, me mandate 3 vjeçar dhe të drejtë rizgjedhjeje629.

Në Slloveni ofrohet një model më i ndryshëm nga tre vendet e mësipërme. Sipas Kushtetutës, organi administrues gjyqësor, Këshilli Gjyqësor, përbëhet nga njëmbëdhjetë anëtarë630. Kuvendi Kombëtar zgjedh pesë anëtarë, me propozimin e Presidentit të Republikës nga radhët e profesorëve të universitetit të ligjit, avokatët dhe avokatët e tjerë, ndërsa gjyqtarët zgjedhin gjashtë anëtarë nga radhët e numrin e tyre. Në emërimin e gjykatës kushtetuese aplikohet modeli shqiptar, sipas të cilit propozimi vjen nga Presidenti dhe zgjedhje finale në Parlament. Por ndryshe nga Shqipëria kryetari i gjykatës zgjidhet nga vetë gjyqtarët dhe jo nga Presidenti apo Parlamenti631.

Shumë më e komplikuar është procedura e emërimit në nivelet e larta gjyqësore, në Serbi. Sipas Kushtetutës serbe632, gjykata përbëhet nga 15 gjyqtarë, me mandat 9-vjeçar, nga të cilët 5 emërohen nga Parlamenti, 5 nga Presidenti dhe 5 nga Gjykata Supreme. Parlamenti zgjedh në listën e 10 kandidatëve të propozuar nga Presidenti, vetë Presidenti zgjedh në listën e 10 kandidatëve të propozuar nga Parlamenti, dhe, Gjykata e Lartë zgjedh midis 10 emrave të propozuar nga Këshilli i Lartë Gjyqësor dhe Prokuroria e Shtetit. Ashtu si në Slloveni e Maqedoni, Kryetari zgjidhet nga vetë anëtarët e gjykatës. Edhe Prokurori Publik, në Serbi zgjidhet nga Parlamenti mbi bazën e propozimit të qeverisë633, model i aplikuar edhe në Maqedoni.

Në Kroaci, të gjitha emërimet e gjyqtarëve bëhen nga Këshilli Shtetëror Gjyqësor, kurse Kryetari i Gjykatës Supreme zgjidhet nga Parlamenti mbi bazën e propozimit të Presidentit. Gjykata Kushtetuese zgjidhet nga Parlamenti pas propozimeve të dhomës së dytë të Parlamentit634, ashtu edhe Kryeprokurori zgjidhet nga Parlamenti635. Në Malin e Zi, Kryetari i Gjykatës Supreme emërohet e shkarkohet nga Parlamenti mbi bazën e propozimit të përbashkët të Presidentit, Kryetarit të Parlamentit dhe Kryeministrit636. Kryetari zgjidhet nga vetë anëtarët e tij. Presidenti nuk është Kryetar i Këshillit Gjyqësor, por ai ka të drejtë të emërojë ose shkarkojë dy nga nëntë anëtarët e këtij organi. President i Këshillit Gjyqësor është Kryetari i Gjykatës Supreme637.

625 Po aty. 626 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 149. 627 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 84. 628 Po aty, neni 77. 629 Po aty, neni 109. 630 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 139. 631 Po aty, art. 163. 632 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 172. 633 Po aty, art. 158. 634 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 122. 635 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 121. 636 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 124. 637 Po aty, Art. 127.

162

Në Bullgari, Këshilli i Lartë Gjyqësor bën promovimin apo transferimin e gjyqtarëve, prokurorëve dhe hetuesve, organ që nuk ka lidhje varësie ose drejtimi me institucionin e Presidentit638. Presidenti emëron një të tretën (4 nga 12) e anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese639, Kryetarin e Gjykatës së Lartë, Kryetarin e Gjykatës Administrative si dhe Prokurorin e Përgjithshëm. Mandati i Kryeprokurorit është 7- vjeçar dhe të drejtë rikandidimi sipas propozimit të Këshillit të Lartë Suprem. Kryeprokurori shkarkohet po nga Presidenti me propozim të ¼ e deputetëve, dhe pas votimit të 2/3 të deputetëve640. Kur propozimi përsëritet edhe pas refuzimit të parë të Presidentit, atëherë ky i fundit nuk ka më të drejtë ta refuzojë.

Në Rumani përcaktohet emërimi i gjyqtarëve në dy nivele nga Presidenti, i cili kur merr pjesë kryeson mbledhjet e Këshillit të Lartë të Magjistraturës pa qenë kryetar i tij. Kryetar është një anëtarët; Këshilli i propozon Presidentit emërimin e gjyqtarëve641 dhe prokurorëve publikë. Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese emërohen 3 nga Senati, 3 nga Dhoma e Përfaqësuesve dhe 3 nga Presidenti642. Edhe ky model dallon shumë nga modelet e vendeve të tjera rajonale. Prokurori i Përgjithshëm në Rumani emërohet nga Presidenti rumun mbi bazën e propozimit të ardhur nga Ministria e Drejtësisë dhe Këshilli i Lartë i Magjistraturës. Ndryshe nga Shqipëria, Kryetari i Gjykatës Financiare (Kontrolli i Lartë i Shtetit në rastin shqiptar) në Rumani, emërohet e shkarkohet nga Parlamenti.

4.7. Kompetenca të tjera presidenciale

Kompetencat presidenciale mund të jenë të përmendura shprehimisht në Kushtetutë ose mund të jenë të përcaktuara me ligje të veçanta. Një pjesë e kompetencave kushtetuese mund të kërkojnë detaje në ligjin përkatës, duke ndryshuar shpesh edhe thelbin e kompetencës presidenciale. P.sh, kur thuhet se, Presidenti bën falje, me ligje të tjera të veçanta përcaktohen kriteret e faljes, të cilat bëjnë kufizime të ndjeshme të kësaj të drejte kushtetuese presidenciale. Të tilla praktika gjenden në të gjitha vendet e rajonit, jo për kompetencën direkte të faljes (vetëm në Shqipëri është ndryshuar), por në kompetenca të tjera. Legjislacioni bazë në fusha të ndryshme parashikon kompetenca shtesë për Presidentin. Për shembull, në shumicën e vendeve të EJL Presidentët kanë pasur kompetencë të bëjnë emërime në organin administrativ të zgjedhjeve ose në organet drejtuese të medias publike. Disa Presidentë ende i kanë këto të drejta, disave u janë ndryshuar nga Parlamenti.

Çdo kushtetutë ka kompetenca bazë dhe rrjedhimore. P.sh, Kushtetuta e Kosovës i njeh Presidentit (neni 84) 30 kompetenca, Kushtetuta e Sllovenisë ka 8 kompetenca (neni 107), Kushtetuta e Serbisë 8 kompetenca (neni 108), Kushtetuta e Malit të Zi vetëm 10 kompetenca (neni 95), Kushtetuta e Shqipërisë sanksionon 12 kompetenca (neni 92), Kushtetuta bullgare 14 kompetenca (neni 98), Kushtetuta e Maqedonisë gjithashtu 10 kompetenca (neni 84), Kushtetuta e Kroacisë njeh 7 kompetenca kryesore (neni 98), por dy të fundit i kushtojnë nene të tjera të veçanta kompetencash në fusha të tjera veprimi dhe përfaqësimi, etj.

Kompetenca e dekretimit të zgjedhjeve vendore, parlamentare, evropiane apo formave të tjera zgjedhore, mbetet kompetencë e pandryshuar presidenciale. Dallimet midis vendeve gjenden vetëm në afatet e dekretimit dhe rastet e veçanta në kohën e

638 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 129. 639 Po aty, Art. 147. 640 Po aty, Art. 129. 641 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 133/134. 642 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 125.

163

krizave politike apo marrëdhënieve specifike me Parlamentin. Rasti shqiptar bën një përjashtim, pasi sipas Kodit Zgjedhor, Presidenti i Shqipërisë është i vetmi President në rajon, i cili dekreton datën e zgjedhjeve jo 45-60 përpara, por 9 muaj përpara. Ky vendim erdhi pas miratimit konsensual të Kodit Zgjedhor më 2008 me idenë për të pasur një afat kohor të qartë të partive në raport me zgjedhjet. Gjithsesi, mbetet i diskutueshëm përderisa mund të krijojë situata konfliktuale ligjore në raste specifike në të ardhmen.

Një nga kompetencat bazë dhe e qëndrueshme presidenciale është të qenët Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosua. Kjo kompetencë citohet në të gjitha kushtetutat, bashkë edhe me kompetencat e tjera burimore që lidhen me gjendjen e luftës dhe të paqes. Dallimet midis modeleve kushtetuese lidhen më shumë me organet ndihmëse, p.sh, me funksionet e Presidentit në raport me Këshillin e Sigurisë Kombëtare dhe funksionin e kësaj të fundit. Kështu, në Shqipëri, Presidenti është Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura dhe në kohë paqeje, ai e ushtron drejtimin në FA përmes Kryeministrit dhe Ministrit të Mbrojtjes643. Sipas kushtetutës, Presidenti, me propozim të Kryeministrit emëron dhe shkarkon Shefin e Shtabit të Përgjithshëm, si dhe, me propozim të Ministrit të Mbrojtjes, emëron dhe shkarkon Komandantët e Forcave Tokësore, Detare dhe Ajrore. Lidhur me Këshillin e Sigurisë Kombëtare, Kushtetuta ka vetëm një nen, atë që përcakton se ai është organ këshillimor i Presidentit të Republikës644. Në Bullgari, Presidenti645 ashtu si në rastin shqiptar bën emërimin dhe shkarkimin e ushtarakëve të lartë, mbi bazën e propozimit të qeverisë. Ai është gjithashtu Kryetar i Këshillit të Sigurisë Kombëtare, si organ konsultativ.

Në Malin e Zi646 , kushtetuta përcakton rolin dhe funksionin e Këshillit të Sigurimit Kombëtar, me dallime thelbësore me modelin shqiptar. Sipas kushtetutës malazeze, Këshilli bën emërimin e ushtarakëve të lartë në ushtri, analizon gjendjen e sigurisë dhe merr vendime konkrete, emëron dhe shkarkon oficerët e lartë ushtarakë, i propozon Parlamentit shpalljen e gjendjes së luftës ose të jashtëzakonshme, vendos për pjesëmarrjen në operacione ushtarake jashtë647, etj. Këshilli përbëhet nga Presidenti, Kryetari i Parlamentit, Kryeministri nën drejtimin e vetë Kreut të Shtetit. Në Maqedoni, Presidenti është Kryetar i Këshillit të Sigurisë648, organ që përbëhet nga vetë ai, Kryetari i Parlamentit, Kryeministri, ministrat në fushën e sigurisë, mbrojtjes e diplomacisë, si dhe tre anëtarë të emëruar nga Presidenti. Detyra e këtij organi është shqyrtimi i çështjeve që kanë të bëjnë me sigurinë dhe mbrojtjen e Republikës si dhe dhënia e propozimeve konkrete për Kuvendin dhe Qeverinë.

Në Rumani, Presidenti649 drejton Forcat e Armatosura dhe Këshillin Suprem të Mbrojtjes, ashtu siç edhe në rastin e Kosovës, Kushtetuta përmend vetëm drejtimin nga Presidenti të ushtrisë dhe rolin e tij në politikat e sigurisë dhe të mbrojtjes. Në Kroaci, Presidenti është Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura, si dhe emëron pranon letrat kredenciale dhe anëtarët e Këshillit të Mbrojtjes Kombëtare, e kryeson atë dhe bën emërimin ose lirimin nga detyra të komandantëve të lartë ushtarakë650. Fushë tjetër veprimi presidencial janë raportet me diplomacinë. Në të gjitha kushtetutat Presidenti bën emërimin dhe lirimin e ambasadorëve, përfaqësues të

643 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 168, 169. 644 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 168. 645 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 100. 646 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 95. 647 Po aty, Art. 130. 648 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 86. 649 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 92. 650 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 101.

164

shtetit në botë, pranimin e Letrave kredenciale, dhënien e dekoratave dhe të faljeve, si dhe kompetenca të tjera protokollare për pushtetin presidencial. Kryesisht, edhe procesi i emërimit të drejtuesve të shërbimit sekret mbetet kompetencë presidenciale, e ndarë me qeverinë (Shqipëri, Kosovë, etj) ose me Parlamentin (Rumani).

Në kushtetuta të ndryshme, gjithsesi, gjenden dallime dhe specifike kompetencash që lidhen kryesisht me veçoritë e shteteve ose me përgjegjësi të dhëna për arsye kryesisht vendore. Për shembull, Presidenti i Kosovës651 udhëheq Këshillin Konsultativ për Komunitete, organ që nuk e kanë shumica e vendeve të tjera, si dhe emëron Kryetarin e Komisionit Qendror të Zgjedhjeve. Në Maqedoni652, Presidenti maqedonas emëron tre anëtarë të Këshillit të Sigurimit, si dhe propozon anëtarët e Këshillit për Marrëdhënie ndër-nacionale. Në Shqipëri, Presidenti dekreton rektorët e universiteteve apo Kryetarin e Akademisë së Shkencave, një kompetencë e dhënë jo me të drejtën e përzgjedhjes, por formalisht për t’i rritur pavarësinë dhe prestigjin drejtuesve universitarë. Disa Presidentë bëjnë edhe emërimin e Guvernatorit të Bankës, duke e ndarë këtë kompetencë me Parlamentin (Shqipëri) ose jo (Kosovë), por në dallim me Shqipërinë Presidenti në Kosovë ka të drejtën edhe të emërojë tre anëtarë të Bordit drejtues të Bankës.

Në lidhje me statutin presidencial, e vetmja kushtetutë me referenca të qarta është ajo e Rumanisë, e cila madje përmend në dokumentin themelor edhe rrogën e Presidentit653. Të gjitha vendet në analiza, me përjashtim të Shqipërisë, kanë miratuar ligj organik për institucionin e Presidentit dhe ligj për zgjedhjet presidenciale. Kushtetuta e Shqipërisë kërkon që çdo institucion të ketë një ligj të tillë, përfshirë edhe institucioni i Presidentit, por 15 vjet pas miratimit kushtetues ende nuk ka një nismë parlamentare për përmbushjen e këtij detyrimi. Në ligjet për statutet presidenciale specifikohen të gjitha të drejtat dhe detyrimet, sidomos periudha pas mbarimit të mandatit.

Në legjislacionin shqiptar parashikohet trajtimi i Presidentit me makinë shtetërore dhe një person ruajtje për vetëm 4 vjet654, ndërkohë që p.sh, në rastin e Kosovës periudha e trajtimit është 5-vjeçare, parashikon zyrë dhe një staf të paguar prej 3 personash655, etj. Të njëjtat specifikime si në rastin e Kosovës gjenden edhe në ligjet e tjera mbi statutin presidencial në Rumani, Bullgari, Serbi, Maqedoni, etj. Specifik është rasti kroat, ku sipas ligjit, Presidenti, pas mandatit merr funksionin e përjetshëm të anëtarit të Dhomës së Lartë parlamentare, një praktikë e njohur edhe në vende të tjera, si p.sh, në Itali.

KAPITULLI V

B. Institucioni i Parlamentit në sistemet qeverisëse në EJL

Parlamenti është institucioni kryesor përfaqësues dhe legjislativ në një sistem

demokratik. Qytetarët mund të votojnë direkt ose indirekt për përfaqësuesit e tyre më të lartë, për Presidentin dhe deputetët, për qeverinë dhe drejtuesit e organeve lokale, por në çdo rast roli i Parlamentit mbetet thelbësor për jetësimin e vullnetit qytetar në vendimmarrjen politike. Parlamenti ushtron sovranitetin qytetar, ai i jep drejtimin

651 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 84. 652 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 84. 653 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 101. 654 Për Gardën e Republikës së Shqipërisë. (2003). Fletore Zyrtare, nr. 53, neni 5. 655 Ligji Nr. 03/L-094 për Presidentin e Republikës së Kosovës (2009). Gazeta Zyrtare, 26/10.

165

politik shtetit përmes shqyrtimit dhe miratimit të legjislacionit, kontrollon pushtetet e tjera politike e kushtetuese dhe përfaqëson më shumë se kushdo tjetër opinionin dhe kërkesat qytetare. Pozita e tij e fortë në sistemin shtetëror e politik të një vendi është e lidhur me formën e qeverisjes: republikë parlamentare, gjysmëpresidenciale apo presidenciale si dhe monarki absolute apo monarki kushtetuese.

Në sistemet njëpartiake, përvojë që kaluan të gjitha vendet ish-komuniste gjatë viteve 1944-1990, Parlamenti ishte një institucion formal, pa peshë dhe rol specifik në hierarkinë shtetërore dhe atë vendimmarrëse politike. Modelet kushtetuese të këtij sistemi sanksionuan që në krye rolin pararojë dhe udhëheqës të partisë – shtet. Kështu p.sh, Kushtetuta e RPS të Shqipërisë e vitit 1976656 sanksiononte “Partia e Punës e Shqipërisë, pararoja e klasës punëtore, është forca e vetme politike udhëheqëse e shtetit dhe e shoqërisë”. Megjithëse kjo kushtetutë pranonte formalisht se Kuvendi Popullor është organi më i lartë i pushtetit shtetëror, mbrojtësi i sovranitetit të popullit e të shtetit dhe i vetmi organ ligjvënës, një nen më pas specifikonte se kompetenca kryesore e Kuvendit ishte të përcaktojë “në përputhje me vijën e përgjithshme dhe direktivat e Partisë së Punës të Shqipërisë, drejtimet kryesore të politikës së brendshme e të jashtme të shtetit”657. Pra, agjenda dhe prioriteti parlamentar përcaktohej nga partia – shtet, ai vetëm sa u jepte legjitimitet vullnetit dhe vendimeve të imponuara të saj. Të njëjtat modele kushtetuese gjenden në të njëjtën periudhë edhe në vendet e tjera ish-komuniste, përfshirë Bullgarinë, Rumaninë, dhe me disa ndryshime më pak ideologjike në rastin e Jugosllavisë.

Vendet e rajonit të Evropës Juglindore dhe Lindore kanë kaluar gjatë shekullit të kaluar përmes gati të njëjtës trajektore të modeleve qeverisëse. Fillimisht, disa prej vendeve u drejtuan nga modele perëndimore të imponuara për fazat e periudhës transitore me emërime të princave apo kabineteve kalimtare (Greqi, Bullgari, Shqipëri, etj). Në periudhën e Luftës së Parë Botërore pothuajse të gjitha vendet ishin mbretëri, formë qeverisëse që vijoi të ruhej edhe në fillim të viteve ‘20. Pas përfundimit të luftës dhe fazës së organizimit të ri të rendit politik evropian, disa shtete zgjodhën sistemin republikan (Polonia, Çekosllovakia, Shqipëria, Turqia etj), disa të tjera vijuan me formën monarkiste (Jugosllavia, Rumania, Bullgaria, Greqia, etj). Disa vende e ndryshuan përsëri formën e regjimit nga republika në monarki (Shqipëri e Greqi), por në Luftën e Dytë Botërore morën fund të gjitha format monarkiste qeverisëse, duke ia lënë vendin formave republikane.

Nëse i referohemi modelit parlamentar shqiptar në 100 vitet e fundit, shihet se vendi ka kaluar përmes eksperimenteve të shumta parlamentare, kryesisht për shkak të zgjedhjes së formës së regjimit, ndryshimeve të vazhdueshme dhe vetë natyrës së regjimit politik qeverisës. Më 1912 Shqipëria krijoi të parin parlament përfaqësues, me aktivitet e vendimmarrje simbolike. Kuvendi i Vlorës 1912 shpalli pavarësinë e Shqipërisë, krijoi qeverinë e përkohshme dhe miratoi disa akte të tjera juridike me vlerë historike për shtetin e ri. Modeli i 1912 ndryshoi me ardhmen e Princ Wied dhe vendimit të Fuqive të mëdha për të krijuar një Parlament të ri të përbërë nga 36 anëtarë me zgjedhje të trefishta: 5 të kooptuar për shkak të funksionit, 10 të emëruar nga Princi dhe 21 të zgjedhur658. Ky Parlament nuk u zgjodh asnjëherë, ndaj edhe nuk mund të flitet për aktivitet të tij.

Një Parlament i përkohshëm u zgjodh në Kongresin e Durrësit më 1918, por Parlamenti i parë funksional shqiptar erdhi vetëm pas Kongresit të Lushnjës më 1920. Parlamenti u quajt Këshilli Kombëtar dhe përbëhej nga 37 anëtarë të zgjedhur nga

656 Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste te Shqipërisë, (1976). Ligj nr.5506, datë 28/12. Tiranë, neni 3. 657 Po aty, nenet 66/67. 658 Omari, Luan. (1998). Sistemi parlamentar në Shqipëri, Tiranë, 157.

166

delegatët. Funksionet dhe aktiviteti i tij ishin të krahasueshme me Parlamentin në vitet 1991-2012, duke hedhur bazat reale të parlamentarizmit në Shqipëri. Roli i tij u bë dominues edhe nga fakti se vendi vijoi të jetë principatë, por pa Princ, funksionet e të cilit i përmbushi Këshilli i Lartë i Shtetit, organ i zgjedhur nga Këshilli Kombëtar. Zgjedhjet politike të vitit 1921 sollën edhe Parlamentin e parë të zgjedhur dhe shumëpartiak (të paktën dy parti politike) në Shqipëri659. Ai funksionoi i tillë deri më 1924, kur ngjarjet dramatike të rivalitetit midis grupeve politike çuan në suprimimin e Parlamentit dhe më pas, në ndryshimin e formës qeverisëse. Më 1925 Shqipëria u shpall republikë, me një kryetar shteti që ishte njëherësh edhe Kryeministër. Ligji elektoral ndaloi partitë politike, Parlamenti u bë fiktiv dhe kështu që ai humbi shumë nga rëndësia e tij e mëparshme.

Ky model vijoi të ruhej edhe në periudhën e Monarkisë Shqiptare 1928-1939, ndërkohë që pushtimi italian dhe gjerman e dobësuan ndjeshëm nivelin e përfaqësimit dhe rolin e Parlamentit dhe organeve të tjera të përzgjedhura ose emëruara nga vetë fuqia pushtuese. Më 1945 zgjedhjet e para në sistemin komunist sollën republikën popullore, një sistem satelit me modelin sovjetik të partisë – shtet. Ky model mbeti i pandryshuar deri më 1990. Gjatë kësaj periudha Parlamenti ishte organ formal, me aktivitet gati simbolik dhe pa ndikim në jetën politike dhe sistemin qeverisës në vend. Më 1991 u zhvilluan zgjedhjet e para shumëpartiake në sistemin demokratik dhe prej atëherë, Parlamenti fitoi një rol thelbësor në sistemin politik. Rëndësia e tij u rrit sidomos me Kushtetutën e re të vitit 1998, sipas të cilës një pjesë e kompetencave të ndara me institucionet apo pushtetet e tjera i kaluan tërësisht Parlamentit, duke e bërë atë organin kryesor legjislativ dhe vendimmarrës në sistemin politik shqiptar.

Kjo përvojë parlamentare ka dallime me përvojën e vendeve të tjera rajonale, gjë që ka pasur ndikimin e vet edhe në cilësinë e rolit të Parlamentit dhe të zhvillimeve demokratike. Kështu p.sh, në historinë e Bullgarisë fillimet parlamentare datojnë më 1879, në Rumani jeta parlamentare nisi më 1831, në Serbi më 1858, në Greqi më 1843, në Turqi nga 1878, ndërkohë që shumë më herët u krijuan dhe funksionuan parlamentet në Poloni, Hungari dhe vende të tjera lindore660. Parlamentet më të reja në rajon janë ato të shteteve të reja, p.sh. Parlamenti i Kosovës, Maqedonisë apo Malit të Zi, edhe pse Kosova për një periudhë kohore ka qenë pjesë e përfaqësimit politik një institucionet parlamentare të Shqipërisë dhe më pas të Serbisë dhe Jugosllavisë, apo edhe pse Mali i Zi dhe Maqedonia kanë pasur gjithashtu përfaqësim politik për disa dekada në kuadër të Jugosllavisë ose federatave midis shteteve.

5.1. Sistemi dydhomësh në sistemet qeverisëse në EJL

Organizimi dhe zgjedhja e sistemit parlamentar ishte një nga çështjet e para

me të cilat u përballën elitat politike dhe juridike vendimmarrëse në fillim të viteve ‘90. Në përvojën e sistemit komunist organizimi parlamentar ishte uniform sipas praktikës dhe traditës së sistemit qeverisës në BRSS. Pjesa më e madhe e vendeve ish-komuniste krijuan sistem parlamentar me një dhomë. Në disa vende, si Jugosllavia, u krijua edhe një institucion kombëtar përfaqësues, i cili vepronte si dhomë e lartë parlamentare në kuptimin se përfaqësonte të gjitha republikat dhe krahinat përbërëse federative.

659 Anastasi, Aurela. (1998). Institucionet politike dhe e drejta kushtetuese në Shqipëri (1912-1939), Luarasi,Tiranë.

660 Te dhena te marra ne historikun e institucioneve te parlamentit ne vendet perkatese.

167

Për shkak se Parlamenti në sistemin komunist ishte institucion formal dhe zbatues i vendimeve të marra paraprakisht nga Byroja Politike dhe udhëheqësit komunistë, nuk ka vlerë e rëndësi praktike analiza e rregullave të shkruara ligjore mbi kompetencat parlamentare në vendet me një dhomë dhe në ato me një organizim mbifederativ. Rëndësi ka vetëm evidentimi i mungesës së traditës së sistemit parlamentar dydhomësh në shumicën e vendeve ish-komuniste dhe për pasojë, dilemat e mëdha me të cilat u ndeshën vendimmarrësit politikë të viteve 90 për hartimin e kushtetutave të reja dhe sistemeve të reja qeverisëse.

Sistemi aktual politik në Shqipëri nuk merr në konsideratë asnjë element të përfaqësimit dydhomësh. Debatet kushtetuese të vitit 1998 fillimisht e morën në konsideratë nevojën e krijimit të sistemit dydhomësh, me idenë e një sistemi parlamentar më përfaqësues dhe më të qëndrueshëm. Varianti i miratuar parimisht në Komisionin Kushtetues theksonte se Senati përbëhet nga 36 senatorë, të cilët zgjidhen nga 3 për çdo rajon. Senatorët zgjidhen drejtpërdrejtë në zona zgjedhore njëemërore661. Më tej drafti përcaktonte se senatorët zgjidhen për gjashtë vjet dhe përtërihet çdo dy vjet në një të tretën e përbërjes së tij. Përsëritja e parë dhe e dytë bëhen me short. Senator mund të zgjidhet çdo shtetas shqiptar me të drejtë vote, që ka mbushur moshën 35 vjeç dhe me banim në rajonin ku kandidon.

Pa hyrë në detajet e kompetencave të parashikuara, drafti për dy dhomat ra poshtë për të paktën dy arsye: e para sepse ekspertët ndërkombëtarë të Komisionit të Venecias nuk ishin entuziastë për këtë projekt, dhe e dyta sepse miratimi i sistemit me dy dhoma në kushtet kur e majta sapo kishte ardhur në pushtet (1997) dhe vendi do të duhej të kalonte në zgjedhje për senat, me pritshmëri balancimin e pushtetit politik midis shumicës qeverisëse parlamentare dhe opozitës politike, në fazën e fundit u refuzua politikisht nga shumica politike e majtë në Komision.

Nëse i referohemi traditës politike shqiptare modeli i përfaqësimit në dy nivele, - një nivel për vendimmarrësit që përfaqësojnë vullnete politike të momentit dhe një nivel për vendimmarrës më të kualifikuar, të cilët përfaqësojnë vullnete politike më afatgjata, përvojat janë minimale. Në traditën e organizimit fisnor e më pas parlamentar kanë ekzistuar institucionet e “këshillit të fisnikëve”, “pleqësisë”, “këshillit të naltë”, por secila në kontekste historike e sociale specifike. Në retrospektivën historike shqiptare forma fillestare e Senatit gjendet në modelin e parë të shtetit shqiptar, atij të krijuar dhe drejtuar nga Gjergj Kastrioti më 1444. Kuvendi i Lezhës përfaqëson Parlamentin modern, ku marrin pjesë delegatë, përfaqësues të të gjitha krahinave, të zgjedhur ose emëruar prej familjeve të mëdha. Këto të fundit krijuan Kuvendin e Fisnikëve662, ku bënin pjesë në mënyrë të barabartë përfaqësues të çdo krahine dhe familje të madhe. Ai mblidhej rregullisht dhe shprehej për çështjet kryesore të shtetit, marrëdhëniet me shtetet e tjera, deklarimet e luftës, organizimin praktik të shtetit, sistemin e taksave, etj.

Krahas Kuvendit të Fisnikëve (Dhomës së Parë të Parlamentit) në modelin e Gjergj Kastriotit ekzistonte edhe institucioni i Këshillit të Lartë, ku bënin pjesë emrat më të njohur të diplomacisë, ushtrisë dhe ekonomisë. Funksioni i tij ishte këshillimi në trajtimin e problemeve kryesore të drejtimit të shtetit, por në të vërtetë, ai funksionoi si organ i përhershëm vendimmarrës. Rëndësia e tij u bë shumë me madhe sesa Kuvendi i Fisnikëve dhe për pasojë, mund të thuhet se u shndërrua në një organ të dytë parlamentar, sipas modelit të krijuar në të njëjtën periudhë në Angli. Më 1912 Kuvendi i Vlorës i përbërë me 83 anëtarë (deputetë) vendosi që krahas shpalljes së pavarësisë dhe krijimit të shtetit të ri shqiptar të krijonte edhe

661 OSBE. (2008). Debati Kushtetues, Vëlimi 1, Tiranë, 287. 662 Grup autorësh. (2007). Historia e shtetit dhe se drejtes ne Shqiperi, Luarasi, 145.

168

institucionet drejtuese të tij, qeverinë, Parlamentin dhe Senatin. Ky i fundit do të përbëhej nga 18 anëtarë, përfaqësues të krahinave dhe besimeve të ndryshme fetare dhe me funksion bazë, miratimi i ligjeve dhe marrja e vendimeve ndihmëse e këshilluese për qeverinë e re të drejtuar nga Ismail Qemali. Pleqësia në Vlorë edhe pse emërohej “senat” nuk kishte funksione tipike të dhomës së dytë663. Elementë të njëjtë mund të ishte vetëm koncepti i përzgjedhjes nga delegatët (Parlamenti përfaqësues) të pleqësisë (senatit). Problemet në funksionim dhe në marrëdhëniet me pushtetet e tjera e bëjnë këtë një debat simbolik.

Në 100 vitet e shtetit modern shqiptar kemi vetëm një periudhë të shkurtër të ekzistencës së institucionit kushtetues të senatit. Republika Shqiptare e viteve 1925-1928 krijoi një sistem parlamentar me dy dhoma, një Parlament si dhomë e parë (57 anëtarë) dhe një senat si dhomë e dytë (18 anëtarë). Zgjedhja e senatit u bë nga Parlamenti (dy të tretat – 12 anëtarë), kurse një e treta (6 anëtarë) emëroheshin prej Kryetarit të Republikës (Presidentit). Ashtu si në modelin e sotëm çek, gjerman dhe italian, dy dhomat e Parlamentit në mbledhje të përbashkët bënin zgjedhjen e Presidentit të Republikës. Senati i Republikës 1925-1928 kishte të drejtë të iniconte ligje, të përdorte veto ndaj ligjeve të Parlamentit, të merrte pjesë në dhënien e pëlqimit për zgjedhjen e disa funksionarëve të lartë, të ushtronte kontroll dhe mocion ndaj qeverisë, etj. Në rast të mosmarrëveshjeve midis dy dhomave, e drejta i kalon senatit, dhe vetë Kryetari i Senatit ishte zëvendësues i Kryetarit të Shtetit kur posti i tij ishte vakant. Në çdo rast Presidenti kishte të drejtën e vetos mbi çdo ligj ose vendim të Dhomës së Deputetëve dhe të Senatit664.

Modeli me dy dhoma i viteve 1925-1928 nuk pati jetë të gjatë për shumë arsye. E para sepse Shqipëria anuloi republikën dhe kaloi në monarki kushtetuese. E dyta sepse dy dhomat e Parlamentit shqiptar të republikës 1915-1928 i përkisnin të njëjtës rrymë politike, nuk kishte pluralizëm dhe zgjedhje konkurruese, ndaj edhe pesha kritike në vendimmarrje ishte e kufizuar. Arsyeja e tretë lidhet me faktin se gjatë kësaj periudhe de facto Kryeministri ishte më i fortë ligjërisht sesa Parlamenti, për shkak se Kryeministri ishte njëherësh President dhe kështu, organi emërues për një të tretën e senatit dhe të vetë kryetarit të tij.

Në vitet 2008-2011 është rikthyer disa herë debati mbi organizimin parlamentar dhe sidomos në nevojën e korrektimit të formës së Parlamentit. Një pjesë e studiuesve përfshirë edhe ekspertë të njohur kushtetues, politikanë, bashkautorë të dokumentit kushtetues 2008, kanë shtruar nevojën e shqyrtimit të mundësisë për kalimin në sistem dydhomësh parlamentar. Motivi kryesor për këtë propozim lidhet me nivelin e lartë të polarizimit politik të Parlamentit aktual, rolit dominues të partive qeverisëse në të, pafuqinë e tij për të garantuar stabilitet demokratik dhe vendimmarrje konsensuale për reforma, si dhe me nevojën për një ndarje të qartë të shanseve të angazhimit midis politikanëve të karrierës dhe atyre që imponohen nga cilësi të tjera në zgjedhjet parlamentare.

Argumentet pro senatit e lidhin ekzistencën e tij me të njëjtat argumente klasike që u përdorën edhe më 1925. Një senat parlamentar do të shërbente si institucion i korrektimit dhe maturimit të politikës, një balancues i vullneteve politike, përfaqësues cilësor i interesave politike e krahinore si dhe një instrument me rëndësi në evitimin apo zgjidhjen e mosmarrëveshjeve politike tradicionale në periudhën 20 vjeçare të funksionimit të Parlamentit shqiptar. Ekzistenca e një dhome parlamentare dhe një partie ose koalicioni qeverisës ka kufizuar ndjeshëm hapësirën dhe distancën midis pushtetit politik ekzekutiv dhe pushtetit legjislativ, Parlamenti vijon të jetë

663 Omari, Luan. (1998). Sistemi parlamentar në Shqipëri, Tiranë, 155. 664 Duka, Valentina. (2007). Histori e Shqiperise 1912-2000, Kristalina-KH, Tiranë, 160.

169

inferior ndaj pozitës politike të ekzekutivit dhe e dominuar prej tij. As ndryshimet kushtetuese 2008 dhe as ndryshimi i sistemit elektoral nuk e ndryshuan këtë specifikë të organizimit parlamentar, përkundrazi. Kalimi nga kandidatët në zonë njëemërore në listë të mbyllur proporcionale e bëri Parlamentin edhe më shumë partiak, dhe shumicën e tij, më të bindur ndaj vullneteve politike të drejtuesit të pushtetit ekzekutiv, njëherësh edhe lider i partisë fituese dhe i shumicës parlamentare.

Sistemi dydhomësh shihet gjerësisht si zhvillim kundër rrezikut të despotizmit të një asambleje të vetme665, Parlamenti militant dhe dyngjyrësh, i cili flet e vendos në emër të sovranitetit dhe qytetarëve edhe pse zyrtarisht është produkt i vullnetit politik partiak (lista e mbyllur proporcionale) dhe vullnetit të reduktuar popullor (pjesëmarrje në zgjedhje e vetëm 17-25% e banorëve në Republikë). Një Parlament dydhomësh, me zgjedhje alternative në kohë (çdo dy vjet) mund të ishte korrigjues edhe në marrëdhëniet midis qytetarëve dhe pushtetit legjislativ. Ideja e krijimit të senatit nuk do të thotë rritje e numrit të deputetëve, pra rritje edhe e shpenzimeve financiare parlamentare, por harmonizim i sistemit aktual përfaqësues, në sistem me dy dhoma, por në tërësi, me të njëjtin numër të përbashkët deputetësh dhe senatorësh (100-40 ose 110-30).

Krahas argumenteve mbështetëse në debatin politik, publik dhe akademik ka edhe argumente kritike dhe në favor të sistemit aktual parlamentar. Baza e këtyre argumenteve666 është mungesa e një modeli shtetëror federativ, madhësia e vogël e vendit, mungesa e problemeve dhe e përbërjes së diskutueshme etnike, problemet dhe konfliktet në vendimmarrjen procedurale në dy dhoma667, rreziku i nevojës për një rishikim tërësor të kushtetutës dhe organizimit shtetëror, etj. Ata e shohin zgjidhjen tek modernizimi dhe demokratizimi më i madh i sistemit aktual parlamentar dhe mekanizmave kushtetues të veprimit dhe organizimit të Parlamentit, pa qenë nevoja të krijohen mekanizma të jashtëm paralelë.

5.2. Modelet dhe tradita e sistemit dydhomësh në EJL Në tërësinë e modeleve të diskutuara më 1990-1991 mbizotëronin tre modele

parlamentare: modeli italian i një dhome të dytë parlamentare përfaqësuese të qytetarëve dhe me kompetenca paralele me dhomën e parë parlamentare; modeli gjerman me një organizim federativ të deleguar dhe vendimmarrës vetëm në politikat me rëndësi federative, si dhe modeli tradicional me një dhomë parlamentare. Kriteri tradicional i përzgjedhjes midis modeleve do të duhej të ishte organizimi territorial shtetëror, pra nëse shteti ishte unitar apo federativ. Nëse do të zbatohej ky kriter atëherë në të gjitha vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore shtete federative me Parlament dydhomësh do të ishin Bosnja, Jugosllavia, Rusia apo Çekosllovakia.

Në fakt, nga këto shtete ose shtetet e reja që dolën prej tyre shumica nuk krijuan sistem parlamentar me dy dhoma. Sistemi dydhomësh u vendos në Rumani, Çeki, Poloni, Kroacia apo Slloveni, vende që nuk kanë pika takimi në modelin e organizimit të brendshëm territorial. Disa prej këtyre vendeve e ruajtën dhe e forcuan institucionin e dhomës së dytë parlamentare (Poloni, Rumani), disa e ruajtën atë gati formalisht (Sllovenia) apo të tjerë e shkrinë duke kaluar në sistem parlamentar me një dhomë (Kroacia).

665 Omari, Luan. (1998). Sistemi parlamentar në Shqipëri, Tiranë, 84. 666 Loloçi, Krenar. (1997). E drejta Kushtetuese,Tiranë 73-74. 667 Anastasi, Aurela. (1998). Institucionet politike dhe e drejta kushtetuese në Shqipëri (1912-1939), Luarasi,Tiranë, 113.

170

Në dallim nga modelet federative kemi raste si Çekosllovakia, e cila pas

ndarjes në dy shtete krijoi dy sisteme të ndryshme parlamentare: Kushtetuta e re e Sllovakisë ka miratuar një Parlament me një dhomë, ndërsa Republika Çeke ka zgjedhur një dydhomësh një të tillë669. Ky bilanc krahasues vërteton tezën se demokracitë e reja lindore dhe juglindore nuk kanë ndjekur një rregull të caktuar në zgjedhjen e sistemit parlamentar me një ose me dy dhoma.

Sistemi dydhomësh u ruajt në mënyrë simbolike në Slloveni, kurse edhe në përmbajtje në Rumani dhe Kroaci (deri në ndryshimet kushtetuese). Disa vende aplikojnë zgjedhje direkte të senatit (Rumania e Polonia), të tjerat zgjedhje indirekte. Siç shihet nga tabela krahasuese e dhomës së dytë të parlamentit, midis vendeve lindore ka dallime në moshën minimale për senator, në vendosjen ose jo të pragut elektoral, në numrin dhe përqindjen e senatorëve, në mënyrën e përllogaritjes administrative të përbërjes së dhomës së tyre, mandatin përfaqësues, formulën e rotacionit si dhe përbërjen e tij nga forcat politike.

Më poshtë janë marrë në analizë modelet e dhomës së dytë vetëm në vendet e Evropës Juglindore (Bosnja, Sllovenia, Kroacia e Rumania), dhe në rastin e fundit (rumun) krahasimi i këtij modeli me atë polak e çek, si dy modelet e tjera të vendeve ish-komuniste, me përvojë pozitive të sistemit dydhomësh në sistemet e tyre politike.

Modeli parlamentar kroat gjithashtu përbën një përjashtim në traditën qeverisëse të vendeve të Evropës Juglindore. Në fillim të viteve ‘90 Kroacia projektoi një sistem qeverisës të njëjtë me modelin francez, një President të zgjedhur direkt dhe me fuqi të mëdha kushtetuese, një Parlament konkurrues dhe një sistem dydhomësh, balancues në vendimmarrjen parlamentare.

Sipas Kushtetutës kroate sistemi parlamentar kroat do të ishte me dy dhoma. Dhoma e lartë e njohur si Dhoma e Krahinave do të kishte nga tre përfaqësues për çdo krahinë dhe pesë anëtarë të caktuar nga Presidenti i Republikës670. Presidenti emëron deri në 5 anëtarë nga personalitete të njohura publike dhe vetë ai, pas përfundimit të mandatit presidencial, gëzon statutin e anëtarit të përjetshëm të kësaj dhome671. Zgjedhja proporcionale e anëtarëve të dhomës së dytë krijoi disbalancë përfaqësimi në praktikë, për shkak se vetë sistemi zgjedhor dhe formula e shpërndarjes së mandateve favorizoi partinë e parë politikë. Kështu në zgjedhjet e para rajonale (1993)672 partia qeverisëse, Bashkimi Demokratik Kroat (HDZ) e Presidentit Tuxhman fitoi 46% të votave dhe njëherësh më shumë se 57% të vendeve në dhomën e dytë. Partia e dytë politike ishte Partia Social-liberale me 22% e ndjekur nga Partia Fshatare me 11%. Për shkak të ligjit elektoral Partia Popullore Kroate me 6% nuk arriti të fitojë asnjë

668 IPU, The PARLINE database. (2012). Të dhëna të marra nga çdo shtet dhe të përpunuara nga autori. 669 Katrougalos, George. (2004). The principle of separation of powers and the structure of state in the Balkan countries, in

www.cecl.gr/rigasnetwork/databank/REPORTS/r4/GR_4_Katrougalos.html 670 Constitution of the Republic of Croatia. (1990). Official Gazette No. 56/90,Zagreb, Art. 70. 671 Po aty, art. 71. 672 Nohlen, Diter. & Stöver, Philip. (2010) Elections in Europe: A data handbook, Croatia. 410

Tabela 30: Sistemi dydhomësh në vendet e Evropës Qendrore/Juglindore668 Vendi Dhoma II Zgjedhja Mosha Pragu Numri Baza e tij Mandati Parti Bosnja Dy dhoma Indirekte Nuk ka Nuk ka 15 Etnike 2 vjet 3-4

Rumania Dy dhoma Direkte 35 3% 143 Zonë 5 vjet 3-4 Sllovenia Dy dhoma Indirekte 30 Nuk ka 40 Eksperte 5 vjet Asnjë

Çekia Dy dhoma Indirekte 40 Nuk ka 81 Zonë 6 vjet 3-4 Polonia Dy dhoma Direkte 30 Nuk ka 100 Zonë 4 vjet 3-4

Bjelloruai Dy dhoma Indirekte 30 Nuk ka 64 6 për zonë 4 vjet 1-2 Rusi Dy dhoma Indirekte 35 Nuk ka 189 2 për zonë 4 vjet Asnjë

171

vend në dhomën e dytë, ndërkohë që Asambleja e Instrias me 4% të votave fitoi 3 vende. Nga 68 vende të dhomës së dytë HDZ fitoi 39 vende ose më shumë se gjysmën e nevojshme për vendimmarrje. Zgjedhjet e dyta politike për dhomën e dytë të Parlamentit kroat u zhvilluan në prill 1997. HDZ dominoi edhe këto zgjedhje duke përfituar nga përçarja e opozitës. Ajo fitoi 42 nga 68 vendet e dhomës së dytë, ndërsa partitë e tjera fituan numër minimal mandatesh.

Eksperimenti parlamentar kroat me sistem dydhomësh mori fund me ndryshimet kushtetuese të vitit 2001, të cilat e kthyen Kroacinë nga një republikë gjysmëpresidenciale në një republikë parlamentare. Pjesë e ndryshimeve thelbësore ishte kalimi në sistem parlamentar me një dhomë. Argument bazë i suprimimit të Dhomës së Dytë ishte paefektshmëria në sistemin politik673. Dhoma e Dytë sipas Kushtetutës, kishte kompetenca tradicionale të senatit (propozim ligji, komisione hetimore, rikthim me veto të ligjeve të miratuara nga dhoma e parë parlamentare, etj), por në praktikë ndikimi i saj ishte minimal. Forcimi i kompetencave kushtetuese (2001) të dhomës së parë parlamentare e bëni të pavlefshme ekzistencën e një dhome të dytë. Në këtë mënyrë Kroacia është i vetmi vend që aplikoi për një dekadë sistemin me dy dhoma, dhe që më pas iu rikthye sistemit me një dhomë parlamentare.

Duke analizuar bazën dhe pozitën kushtetuese të dhomës së dytë të parlamentit në vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore, dalin në pah njëherësh tipare të përbashkëta dhe dallime të mëdha midis vendeve. Model unikal përbën rasti i Bosnje – Hercegovinës, një ish-republikë jugosllave, e cila siguroi pavarësinë përmes një lufte të gjatë dhe dramatike etnike. Konflikti i armatosur u mbyll me Marrëveshjen e Dejtonit (1995) dhe pas saj, Bosnja miratoi kushtetutën e re, - një zgjidhje kompromisi midis tre etnive përbërëse fetare, kombëtare dhe administrative.

Sipas Kushtetutës674 dhoma e dytë e Parlamentit do të duhej të kishte përfaqësues të njëjtë nga secila prej tre njësive etnike të federatës, zonës boshnjake, zonës kroate dhe zonës serbe. Dhoma e lartë e quajtur “Dhoma e Popujve të Bosnjës dhe Hercegovinës”, do të kishte 15 anëtarë, 5 boshnjakë dhe 5 kroatë nga federata dhe 5 serbë nga Republika Serpska. Të parët do të zgjidheshin nga dhoma e parë e Parlamentit boshnjak, të dytët nga Asambleja Kombëtare e Republikës Serpska. Ky raport etnik përbën një kompromis midis shumicës myslimane dhe pakicave kroate e serbe, dhe për pasojë, modeli qeverisës parlamentar ndëretnik më Bosnje vijon të jetë ende në fazë eksperimentale.

Drejtimi i saj është gjithashtu ndëretnik (presidencë me rotacion midis tre etnive). Mandati i përbërjes së dhomës së dytë është dy vjet dhe çdo shtetas mbi 18 vjeç që plotëson kushtet e kandidimit mund të zgjidhet anëtar. Çdo anëtar ka të drejtë nisme ligjore, çdo ligj kërkon votimin dhe miratimin në dy dhomat, ligjet specifike kërkojnë votimin cilësor të dy të tretave të anëtarëve, me kusht që të kenë votuar secila etni dhe komunitet. Dhoma e Popullit ka të drejtën e mocionit të mosbesimit ndaj qeverisë, të pyetjeve, interpelancave, etj. Në rastet e konfliktit midis dhomave ose institucioneve organ vendimmarrës është Gjykata Kushtetuese675.

Një model tjetër parlamentar zgjodhi Sllovenia, republika veriore e ish-Jugosllavisë. Sllovenia përfaqëson një shtet relativisht të vogël (1.9-2 milion banorë) nga të cilët më shumë se 82% janë sllovenë. Sipas Kushtetutës sllovene676 dhoma e dytë, Këshilli Kombëtar, përbëhet nga 40 anëtarë dhe zgjidhej mbi bazën e një

673 Po aty. 674 Constitution of the Federation of Bosnia and Herzegovina (2003). “Official Gazette”, nr. 63/03, Art. 4/1. 675 Po aty, art. 20. 676 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, (1991), Art. 96.

172

formule shumë më të ndryshme sesa të gjitha vendet e tjera lindore. Këshilli përfaqësonte interesat ekonomike, tregtare dhe profesionale.

Kompetencat kushtetuese të tij janë e drejta për t’i propozuar ligje Parlamentit kombëtar, dhënia e mendimeve për çdo çështje që lidhet me Parlamentin, rikthimi i një ligji për rivotim në Parlament, krijimi i komisioneve hetimore për çështje të ndryshme, e drejta e thirrjes së referendumit, si dhe shprehja e mendimit për çështje individuale në rast kërkese të Parlamentit kombëtar. Çdo ligj parlamentar kalon nga Këshilli përpara se të dekretohet nga Presidenti. Pra, Këshilli nuk voton qeverinë dhe as zgjedh organe kushtetuese, por kompetenca e propozimit të ligjeve dhe sidomos ajo e rikthimit të ligjit për rishqyrtim parlamentar, i japin atij peshë specifike shumë më të lartë sesa psh, modeli i Presidentit në republikat parlamentare juglindore.

Ky model kushtetutës është konfirmuar edhe në ndryshimet kushtetuese të viteve të mëpasshme, duke lënë në fuqi një model unik dydhomësh në Evropën Lindore e Juglindore. Historiku i aktivitetit të Këshillit Kombëtar slloven677 dëshmon se vendimet e Këshillit miratohen mbi bazën e diskutimeve të mbajtura në nivel profesional, ata janë ekspertë të deleguar, njëherësh të ndarë nga konflikti i interesit (mbajtja edhe e angazhimeve profesionale). Përbërja e Këshillit Kombëtar slloven është projektuar për të neutralizuar influencën e partive politike të përfaqësuara në Parlamentin kombëtar.

Për këtë arsye Këshilli, ndryshe nga modeli i senatit rumun, italian apo amerikan, nuk përfaqëson të gjithë qytetarët e Sllovenisë, por vetëm interesa të veçanta sociale dhe ekonomike. Mbajtja aktive e këtij institucioni kërkon edhe një sistem të veçantë zgjedhor. Mandati i anëtarëve të Këshillit është 5 vjeçar, ai përbëhet nga 4 përfaqësues të punëdhënësve, 4 të punëtorëve, 4 të bizneseve të vogla dhe fermerëve, 6 nga organizatat jofitimprurëse dhe 22 nga grupe të interesave lokale678. E drejta e votës për Këshillin përfshin edhe të huajt që ushtrojnë aktivitet në fushat përkatëse në Slloveni, por i përjashton ata nga e drejta e kandidimit personal.

Ligji për zgjedhjen e tyre rregullon zgjedhjen e tërthortë, përmes organizatave të interesit të përshtatshme ose të komuniteteve lokale. Vetë partitë politike nuk përfaqësohen në zgjedhje, por ato indirekt ushtrojnë ndikim të madh ndaj anëtarëve të zgjedhur ose kandidatë për zgjedhje. Ligjërisht çdo qytetar mbi 18 vjeç ka të drejtë vote dhe zgjedhjeje, por parakusht është përkatësia në grupe të veçanta interesi ose lokale.

18 anëtarët e interesave funksionale kryhet përmes bordeve zgjedhore679. Katër anëtarët e punëdhënësve zgjidhen nga dhomat e tregtisë dhe industrisë, si dhe nga shoqatat e punëdhënësve. Katër anëtarët e të punësuarve zgjidhen nga sindikatat përfaqësuese, katër anëtarët e fermerëve zgjidhen sipas formulës; - dy nga organizatat profesionale të fermerëve, një nga organizatat tregtare dhe një nga organizata profesionale. Gjashtë anëtarët e grupeve civile zgjidhen nga universitetet (1), organizatat arsimore profesionale (1), institucionet kërkimore profesionale (1), organizatat sportive (1), organizatat profesionale shëndetësore (1) si dhe nga organizatat profesionale sociale (1). Anëtarët e interesave lokale (22) zgjidhen nga 22 njësitë vendore (këshillat komunalë zgjedhin zgjedhësit dhe kandidatët me votim të fshehtë) sipas parimit 1 komunë – mandat. Midis shteteve lindore dhe juglindore, në të cilat është krijuar tradita e funksionimit të Parlamentit dydhomësh modele referimi janë Rumania, Polonia e Çekia. Në të tre këto shtete senati ka prirje të rritjes së përfaqësimit cilësor elektoral

677 Historiku i parlamentit të Sllovenisë, (www.ds-rs.si/en/?q=history (parë më 17.3.2012) 678 Election of National Council. (2010). (www.ds-rs.si/en/?q=about_NC/elections), shikuar me 22.3.2012 679 Po aty.

173

përmes vendosjes së zgjedhjes direkte dhe përfaqësimit të balancuar krahinor. Dallimet e tre modele gjenden vetëm në të dhëna teknike që lidhen me zhvillimet specifike në secilin sistem. P.sh, në Rumani dhe në Poloni Presidenti i Republikës zgjidhet direkt nga qytetarët. Ai ka kompetenca më të mëdha ndaj edhe ka dallime në marrëdhëniet senat – President me modelin çek, ku Presidenti zgjidhet indirekt, përmes votimit në dy dhomat e Parlamentit. Në Rumani680 senati dhe dhoma e parë e Parlamentit zgjidhen me të njëjtin sistem votimi, - votë direkte, universale dhe sekrete. Mandati i senatorëve dhe parlamentarëve është i njëjtë. Tipar dallues i modelit zgjedhor rumun është aplikimi që në fillim të viteve ‘90 i sistemit proporcional të përfaqësimit për dy dhomat e Parlamentit. Dhoma e parë me 332 deputetë dhe senati me 137 senatorë duhet të ruanin të njëjtin kriter përfaqësimi: një deputet për 70 mijë banorë dhe një senator për 160 mijë banorë. Numri i deputetëve për çdo njësi zgjedhore nuk mund të jetë më i vogël se katër, kurse i senatorëve jo më i vogël se dy. Çdo zonë (qark) duhet të ketë përfaqësues në senat dhe Parlament, minoritetet kanë përfaqësim të garantuar nga legjislacioni zgjedhor681. Më 1999 Parlamenti diskutoi reformën e re zgjedhore, përfshirë edhe sistemin e votimit.

Më 2003 u bënë ndryshime kushtetuese në kuadër të anëtarësimit të Rumanisë në BE dhe NATO. Sipas legjislacionit të ri zgjedhor682 u vendos kalimi i zgjedhjeve për në senat nga modeli proporcional në modelin mazhoritar. Numri i senatorëve u rrit në 143, u hoq detyrimi për të pasur senatorë për numër fiks banorësh, zgjedhja bëhej me kombinim midis listës emërore të propozuar dhe dëshirës së çdo votuesi për të zgjedhur emrin e kandidatit që preferon. Kufiri minimal i përfaqësimit është 3% për subjektet e vetme dhe 8% për koalicionet. Mosha minimale e senatorit është 35 vjeç, senatorët mund të jenë njëherësh edhe ministra në qeveri, mandati i senatit është 5 vjet, me të drejtë të pakufizuar rizgjedhjeje.

Senati rumun ka të drejtën e nismës ligjore individuale e kolektive, kanë të drejtën e ndryshimit të ligjit, kërkohet votë e shumicës së anëtarëve për ligjet organike, ka të drejtën e pyetjeve dhe interpelancave me qeverinë, ka të drejtën e mocionit të mosbesimit ndaj qeverisë, një e katërta e tyre propozon ndryshime në Kushtetutë, kur ka mosmarrëveshje midis dy dhomave vendimi merret me votim të përbashkët të tyre, ka të drejtë ankimi në Gjykatën Kushtetuese, Presidenti i Senatit zëvendëson Presidentin e Republikës kur ka pamundësi ushtrimi të funksioneve, propozon tre nga nëntë gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese, si dhe disa zyrtarë të tjerë të lartë kushtetues.

Modeli rumun ngjason me modelin e senatit në Republikën e Çekisë. Dallim thelbësor është mënyra e zgjedhjes, pas në Çeki683 zgjedhja e senatit i ngjason modelit amerikan; - zgjedhje direkte me sistem mazhoritar dhe me pjesëmarrjen e të gjithë qytetarëve me të drejtë vote. Senati çek përbëhet nga 81 senatorë, mandati është 6 vjet (një më shumë se në Rumani, dy më shumë se në SHBA). Për të kryer rotacionin normal ashtu si në modelin amerikan çdo dy vjet rifreskohet një e treta e numrit të senatorëve. Mosha për senator është 40 vjeç, 5 më shumë sesa në Rumani. Ashtu si në Rumani senatori mund të jetë njëherësh edhe ministër në qeveri, mund të propozojë ligje, mund të kthejë ligje në dhomën e parë për rishikim, mund të refuzojë debatet dhe votimin mbi ligje të caktuara, dhe nëse brenda 30 ditëve nuk shprehet – ligji konsiderohet i miratuar. Kur senati rikthen një ligj dhoma e Deputetëve duhet ta

680 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, 1990, Art. 59. 681 History of Senat of Romania, in www.senat.ro/Start.aspx, shikuar më 18.3.2012. 682 Law on the election to the Chamber of Deputies and the Senate. (2004). Official Gazette, Part I, no. 887, Art. 5. 683 Constitution of the Czech Republic. (2009) , Official Gazette, 12/09, Art. 18.

174

pranojë atë me shumicën e anëtarëve të tij. Ky model aplikohet edhe kur senati bën ndryshime në ligj. Kur nuk funksionin dhoma e deputetëve senati merr kompetenca parlamentare për ligjet normale pa të drejtë shqyrtimi për ligjet e rëndësishme.

Në senatin çek Presidenti ka të drejtë të marrë pjesë në mbledhje, komisione ose të adresojë mesazh zyrtar. Ministrat me të drejtë fjale në Parlament, në senat nuk kanë të drejtë ndërhyrjeje nëse nuk u kërkohet. Ligjet kushtetuese kërkojnë 3/5 e votës së senatorëve dhe deputetëve, dërgimi i trupave jashtë vendit kërkon votën e dy dhomave, 10 senatorë mund të propozojnë kandidatin për President të Republikës, zgjedhja e tij bëhet në mbledhjen e përbashkët të dy dhomave. Senati çek ka të drejtë të padisë Presidentin e Republikës për tradhti të lartë (në Gjykatën Kushtetuese), Kryetari i tij zëvendëson Presidentin në rastet e jashtëzakonshme, ai jep miratim për kandidatët e Presidentit për Gjykatën Kushtetuese ose për rastet e ndjekjes penale për këta gjyqtarë, etj.

Në Poloni684 dhoma e lartë (Senati) përbëhet nga 100 senatorë të zgjedhur me votim direkt dhe të përgjithshëm nga rajonet administrative. Mandati i tij ishte i njëjtë me dhomën e parë të Parlamentit. Edhe Kushtetuta e re (1997) sanksionoi zgjedhjen direkte të senatit me mandate 4 vjeçar. Ashtu si në Rumani në periudhën e dekadës së parë 1990-2004 tipar dallues i senatit polak është zgjedhje e veçantë, ku fitues janë dy ose më shumë kandidatët me numrin më të mëdha të votave në çdo zonë elektorale. Çdo votues ka të drejtë të votojë aq kandidatë sa vende janë në dispozicion dhe numri i saktë i senatorëve të zgjedhur për çdo njësi zgjedhore varion nga 2-4 sipas numrit të popullsisë685. Mosha për senator është 30 vjeç, dhe tipar tjetër dallues është e drejta e senatorëve për të qenë njëherësh ministra ose zv/ministra. Senati polak ka gjithashtu të drejtë nisme ligjore, ndryshimi të ligjit, brenda 30 ditëve duhet të shprehet për ligjet e kaluara në Sejm. Nëse nuk ka vendim për 30 ditë, ligji konsiderohet i miratuar. Vendimet e senatit kërkojnë miratim të shumicës në Sejm, por nëse nuk ka vendim, konsiderohen të miratuara.

Senati polak ka të drejtë686 vlerësimi për mundësitë shëndetësore e fizike të Presidentit të Republikës për ushtrimin e funksionit të tij, Presidenti i senatit bëhet President në detyrë në rastet e jashtëzakonshme, akuzë ndaj Presidentit për shkelje të kushtetutës, dhënien e pëlqimit për referendum, ankimimi në Gjykatën Kushtetuese, dhënien e pëlqimit për emërimin ose shkarkimin nga Sejmi/Presidenti të kryetarit të Gjykatës Supreme të Auditit, avokatit të mbrojtjes së qytetarëve, drejtorit të Institutit për Pajtim Kombëtar, disa përfaqësuesve në KK të RTV, këshillat juridike e monetarë, etj.

Për statistikë krahasuese duhet përmendur edhe senati në Bjellorusi apo Rusi, dy vende të tjera lindore. Problemet me funksionimin e demokracisë konkurrues i bëjnë këto modele të veçantë dhe të pakrahasueshëm me modelet e tjera, me përjashtim të modelit kroat të viteve 90. P.sh, senati bjellorus ka 64 anëtarë, 8 anëtarë për 7 njësitë rajonale të vendit, dhe 8 anëtarë të emëruar nga Presidenti. Mandati i senatit është 4 vjeçar, zgjedhja e anëtarëve në zonë bëhet me sistem mazhoritar, mosha minimale është 30 vjeç, por propozimi i tyre mund të vijë vetëm nga këshillat bashkiakë e rajonalë, pra jo me bazë përfaqësuese687. Në Rusi dhoma e lartë, Këshilli Federativ, përbëhet nga dy përfaqësues për çdo njësi përbërëse të federatës. Më 1993 Rusia kishte 83 njësi, pra edhe 166 anëtarë në Këshillin Federativ688. Më 2000 njësitë

684 The Constitution of the Republic of Poland (1997), Dziennik Ustaw No. 78, Art. 97/98. 685 Rules and regulations of the Senate of Poland (2011). Monitor Polski of 2010, No 39, item 542 and No 57, item 771, of 2011, No 6, item 62. 686 The Constitution of the Republic of Poland (1997), Dziennik Ustaw No. 78, Art. 109-124. 687 IPU, The PARLINE database. (2012). Electoral System, Burimi: www.ipu.org/parline-e/Belarus. 688 IPU, The PARLINE database. (2012). Electoral System, Burimi: www.ipu.org/parline-e/Russia.

175

u rritën në 89 dhe për pasojë edhe anëtarësia në Këshill u bë 178 anëtarë. Nga dy anëtarët e njësive, njëri zgjidhet nga asambleja lokale dhe tjetri emërohet nga guvernatori lokal, për rrjedhojë, shumica absolute e tyre janë mbështetës të partisë drejtuese të Presidentit Putin në Moskë (më parë Jelcin).

5.3. Roli i Parlamenti dhe pozita e tij kushtetuese në EJL

Të gjitha kushtetutat e vendeve të marra në analizë kanë përcaktime gati të

ngjashme për natyrën e organizimit politik dhe rolit të Parlamentit në të. Kështu, p.sh, Kushtetuta e Shqipërisë thekson që në fillim689 se Shqipëria është republikë parlamentare dhe qytetarët e ushtrojnë sovranitetin e tyre përmes përfaqësuesve të tyre në Parlament ose organet e tjera të zgjedhura. Në modelin bullgar Kushtetuta përcakton690 gjithashtu se Bullgaria është republikë me formë parlamentare qeverisëse. Në Maqedoni theksohet se Kuvendi është organ përfaqësues i qytetarëve dhe bartës i pushtetit ligjvënës i Republikës691. Në Malin e Zi Kushtetuta në nenin 11 përcakton monopolin e pushtetit legjislativ tek Parlamenti692, në Kroaci Parlamenti (sabor) përfaqëson qytetarët dhe ka pushtetin legjislativ në sistemin qeverisës693, në Rumani Parlamenti cilësohet se është organi përfaqësues suprem i qytetarëve rumunë dhe autoriteti i vetëm legjislativ në vend694, në Kosovë Kuvendi ushtron pushtetin legjislativ dhe është i zgjedhur drejtpërdrejt nga populli695. Përcaktime të tilla gjenden edhe në kushtetutat e Serbisë, Sllovenisë, Bosnjës, Greqisë, etj.

Për të shprehur rëndësinë e rolit të Parlamentit në sistemin qeverisës, secila kushtetutë përmban kapituj dhe nene të shumta të përcaktimit të rolit, funksionit, zgjedhjes, mandatit dhe raporteve të Parlamentit me institucionet dhe pushtet e tjera kushtetuese në vend. Në Kushtetutën e Bullgarisë Parlamenti merr rreth 30 nene kushtetuese (nga 62 në 91), në Slloveni i kushtohen 15 nene (nga 80 deri në nenin 95), në Maqedoni 17 nene (nga 61 në nenin 78), në Shqipëri 21 nene (nga 64 në deri nenin 85), në Kroaci 22 nene (nga 70 deri në nenin 92), në Bosnje vetëm një kapitull me katër nene, në Serbi 12 nene (nga 98 deri në nenin 110), në Kosovë 19 nene (nga 63 deri në nenin 82), si dhe në Malin e Zi vetëm 11 nene (nga 82 deri në nenin 93).

Në analizën shkencore mbi rolin e Parlamentit në sistemin politik, pranohet gjerësisht roli i tij në katër drejtime: në procesin ligjvënës, në funksionin zgjedhor, në funksionin kontrollues, si dhe në funksionin e shprehjes së formimit të vullnetit të qytetarëve. Këto përcaktime të gjithë pranuara kanë nevojë për specifikime konkrete që lidhen nominalisht me funksione parimore dhe funksione nominale në raport me institucionet e tjera në sistemin politik. Në funksionet kryesore parimore të Parlamentit në sistemet politike të çdo vendi në analizë, bëjnë pjesë kompetencat e përgjithshme që kanë të bëjnë me shpalljen e referendumeve, miratimin e ligjeve, miratimin ose shkarkimin e qeverisë, ratifikimin e marrëveshjeve ndërkombëtare, vota për buxhetin shtetëror, vendimet për luftën ose paqen, të drejtën për amnisti, miratimin e hyrjes / daljes nga aleanca politike me shtete të tjera, vendimin për kufijtë dhe ndarjen administrative, ushtrimin e funksionit mbikëqyrës ndaj qeverisë dhe institucioneve të tjera që zgjidhen dhe varen nga Parlamenti. Dallimet gjenden në

689 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, neni 1. 690 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 1. 691 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM Nr. 52/91, 31/98, 91/01, neni 61. 692 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, 01-514/12, Podgorica, Art. 11. 693 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 2. 694 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 61. 695 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 63.

176

specifika të veçanta që ka secili sistem kushtetues në dy drejtime: në funksionet parimore parlamentare dhe në funksionet zgjedhore parlamentare.

Nëse analizohet Kushtetuta e Bullgarisë696, vend anëtar në BE, përveç të tjerash i njeh Parlamentit të drejtën për caktimin e datës së zgjedhjeve për Presidentin, krijimin ose ndryshimin e ministrive sipas propozimit të Kryeministrit, miratimin e dekoratave dhe titujve. Një tipar dallues i këtij modeli kushtetues është e drejta e Parlamentit bullgar për përcaktimin e sistemit të taksave dhe raportet e tyre me madhësinë e taksave shtetërore, e drejta e mocionit nominal për ministrat, si dhe e drejta për të zhvilluar seancë dëgjimore dhe raporte vjetore nga kryetari i gjykatës së lartë, kryetari i gjykatës administrative, prokurori i përgjithshëm, Këshilli i Lartë i Drejtësisë, etj. Me ndryshimet kushtetuese 2005, në prag të anëtarësimit në BE u shtua edhe detyrimi për tu këshilluar me Bashkimin Evropian, si dhe detyrimi që Parlamenti të rafitifikojë me 2/3 e votave të të gjithë deputetëve traktatet që lidhen me integrimin.

Në nivel krahasues, Kushtetuta e Maqedonisë697, klasifikon 19 kompetenca bazë parlamentare. Risi të modelit kushtetues maqedonas është përcaktimi në Parlament i detyrimeve publike, miratimi i planit hapësinor, vendimi për rezervat e republikës, etj. Në modelin kroat698, elementë shtesë nga modeli bullgar e maqedonas është e drejta e Parlamentit për miratimin e Strategjisë së Sigurisë Kombëtare dhe të Mbrojtjes, realizimin e kontrollit civil mbi forcat e armatosura dhe shërbimin sekret, etj. Në Malin e Zi risi specifike paraqet699 vetëm miratimi në Parlamenti i planit të zhvillimit ekonomik, vendimi për përdorimin e ushtrisë në misione jashtë vendit, etj.

Kushtetuta rumune përmban elementë shtesë në raport me kushtetutat e tjera, kryesisht në çështje rregullatorë të fushave prioritare në politikën e këtij vendi. Konkretisht, Kushtetuta rumune i jep atributet funksioneve bazë parlamentare për miratimin e statutit të deputetëve dhe senatorëve, organizimin e këshillit të sigurisë, rastet monopoliste të biznesit në kundërshtim me vendimet e gjykatave, statutin e nëpunësit civil, organizimin e Këshillit të Magjistraturës, statusin e pronës dhe trashëgimisë, organizimin e sistemit arsimor, organizimin e administratës publike lokale, territorit, rregullat e autonomisë lokale, rregullat e punës dhe raportet me sindikatat, statutin e minoriteteve, rregullat e organeve fetare të kultit, etj700.

Kushtetuta kroate i jep atributet Parlamentit të vendosë për rregullimin e marrëdhënieve ekonomike, ligjore dhe politike, të ruajë e shfrytëzojë pasurinë kulturore e natyrore, të krijojë aleanca me shtetet e tjera701. Në Kroaci gjithashtu Kushtetuta specifikon detyrimet e forcave të armatosura për të vepruar në përputhje me vendimet e marra në Parlament, si dhe monopolin e Parlamentit në përcaktimin e kufijve apo rastet specifike të gjendjes së jashtëzakonshme. Në modelin parlamentar serb702, përveç funksioneve bazë shtohet edhe ai i dhënies së aprovimit për statutin e provincave autonome. Në Kosovë Kushtetuta703 i jep të drejtën Parlamentit të kryejë funksionet bazë parlamentare, me shtesa dhe parakushte që lidhen me natyrën e organizimit ndëretnik. Në Bosnje gjithashtu pushteti parlamentar ka përgjegjësinë e

696 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 84. 697 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Art. 68. 698 Kushtetuta e Kroacisë. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 80. 699 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 82. 700 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 73. 701 Kushtetuta e Kroacisë. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 2. 702 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 15. 703 Kushtetuta e Kosovës. (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 65.

177

nxjerrjes së ligjeve që burojnë nga vendimmarrja e presidencës, si dhe për garantimin e jetësimin e përfaqësimit kushtetues ndëretnik e ndërfetar704.

Si rregull, çdo Parlament ka numër të përcaktuar deputetësh. Gjithsesi në modelet parlamentare të Evropës Juglindore dalin në pah tre modele të ndryshme referuar numrit kushtetues të deputetëve: modeli shqiptar dhe i disa vendeve të tjera të rajonit (Mali i Zi, Sllovenia, Kosova) ku në kushtetutë përcaktohet numri i deputetëve. Parlamenti bullgar përbëhet nga 240 deputetë, ai shqiptar nga 140, ai në Kosovë nga 120, ai në Malin e Zi nga 81 deputetë, ai në Serbi nga 240 deputetë, ai në Bosnje me 42 deputetë dhe ai në Slloveni nga 90 deputetë. Modeli i vendeve si Maqedonia apo Kroacia ku numri kushtetues i deputetëve është evaziv, duke lënë një hapësirë në varësi nga pjesëmarrja e votuesve në zgjedhje. Në rastin maqedonas, Kushtetuta thekson705 se Kuvendi përbëhet nga 120 deri në 140 deputetë. Në Kushtetutën kroate theksohet706 se Parlamenti përbëhet nga 100-160 anëtarë. Modeli i tretë përfaqësohet nga modeli rumun, në të cilin ndryshe nga vendet e tjera, Kushtetuta nuk përmend numrin e deputetëve, duke ia lënë këtë ligjit elektoral. Kjo bëhet për shkak të luhatjes së numrit të popullsisë dhe për pasojë, ndryshimit të numrit të deputetëve në zonat zgjedhore.

I njëjti dallim mund të evidentohet edhe në specifikimet e sistemit elektoral që aplikohet në zgjedhjet parlamentare. Shumica e vendeve e kanë theksuar në kushtetutë sistemin elektoral, të tjera e përcaktojnë atë në ligjin elektoral. Në modelin shqiptar përcaktohet se deputetët zgjidhen me sistem proporcional me zona zgjedhore shumemërore707. Kushtetuta sllovene thekson708 se sistemi elektoral rregullohet me një ligj parlamentar të miratuar nga 2/3 e votave dhe se deputetët, duke përjashtuar ata të pakicave kombëtare, zgjidhen me principin e përfaqësimit proporcional me prag elektoral 4%.

Në Maqedoni sistemi i lihet ligjit elektoral, vetëm se ky ligj, ndryshe nga Sllovenia, votohet me shumicën e votave të të gjithë deputetëve, në Kroaci dhe Bosnje nuk ka gjithashtu specifikime, por praktika sesi zgjidhen i besohet ligjit elektoral. Serbia thotë709 se deputetë zgjidhen me votë direkte sipas ligjit elektoral, pa specifikuar modelin konkret zgjedhor, ashtu si edhe Rumania, e cila nuk ka specifikime kushtetuese për sistemin zgjedhor. Kosova ka një specifikë të ndryshme pasi në kushtetutë sanksionon rregullin sipas të cilit deputetët zgjidhen me votim të fshehtë të bazuar në listat e hapura, pra duke nënkuptuar sistemin proporcional me lista të hapura.

Në varësi nga sistemi zgjedhor kandidatët për deputetë mund të paraqiten nga partitë politike, koalicionet politike, si dhe një grup i përcaktuar zgjedhësish. Nisur nga përvoja shqiptare, Kushtetuta me ndryshimet e saj më 2008, përcakton se kandidatët paraqiten në nivel zone zgjedhore nga partitë politike, koalicionet si dhe nga zgjedhësit710. Përcaktimi “në nivel zone zgjedhore” lidhet me përcaktimin në kushtetutë të sistemit zgjedhor proporcional rajonal.

Sipas kushtetutës shqiptare, nuk mund të kandidojnë dhe as të zgjidhen deputetë pa hequr dorë nga detyra, gjyqtarët, prokurorët, ushtarakët e shërbimit aktiv, punonjësit e policisë dhe të sigurimit kombëtar, përfaqësuesit diplomatikë; kryetarët e bashkive dhe të komunave, si dhe prefektët në vendet ku kryejnë detyrat e tyre;

704 Constitution of the Federation of Bosnia and Herzegovina. (2003). “Official Gazette”, nr. 63/03, Art. 20. 705 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM Nr. 52/91, 31/98, 91/01, neni 62. 706 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 70. 707 Kushtetuta e Shqipërisë. (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 64. 708 Constitution of Slovenia. (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 80. 709 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 100. 710 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, neni 68.

178

kryetarët dhe anëtarët e komisioneve të zgjedhjeve; Presidenti i Republikës dhe funksionarët e lartë të administratës shtetërore të parashikuar nga ligji711. Secili prej tyre që fiton një mandat në kundërshtim me këtë detyrim, e bën atë të pavlefshëm.

Në praktikë zbatimi i këtij neni krijon probleme. Në zgjedhjet parlamentare të vitit 2009 kandiduan në zgjedhje pa dhënë dorëheqje nga posti rreth pesë kryetarë bashkish, pra njësish vendore, por mandati i tyre u konfirmua nga KQZ dhe nga Parlamenti. Një ankimim i bërë nga opozita në Gjykatën Kushtetuese u rrëzua nga kjo e fundit me argumente procedurale të kërkesës. Në praktikat e mëparshme kushtetuese (1991-1998) lejohej që kryetarët e bashkive të jenë edhe deputetë, madje disa kryetarë bashkie vijuan të jenë deputetë edhe me miratimin e Kushtetutës së re deri në përfundimin e mandatit të tyre në zgjedhjet lokale 2000 ose parlamentare 2001.

Në modelin bullgar Kushtetuta sqaron se kur kandidati për deputet vjen nga pjesa administrative e shtetit, pra nga nëpunësit publikë e civilë, ai duhet të japë dorëheqje nga funksioni me menjëherë pas regjistrimit si kandidat712. Modele të tilla aplikohen edhe në Kroaci dhe parimisht, në çdo vend tjetër. Në Serbi deputeti mund ta vendosë mandatin e tij në dispozicion të partisë politike që e ka zgjedhur në listën elektorale, por një deputet nuk mund të jetë njëherësh edhe deputet në krahinat lokale, zyrtar në pushtetin ekzekutiv apo gjyqësor, si dhe nuk mund të kryejë funksione të tjera që krijojnë konflikt interesash713.

Në Kosovë deputeti nuk mund të mbajë ndonjë post ekzekutiv në administratën publike ose në ndonjë ndërmarrje në pronësi publike, dhe as të ushtrojë ndonjë funksion tjetër ekzekutiv714. Kandidati për deputet nuk mund të pranohet nëse paraprakisht nuk heq dorë nga qenia gjyqtar dhe prokuror, pjesëtar i Forcës së Sigurisë, i Policisë, i Doganave, i Agjencisë së Kosovës për Inteligjencë, udhëheqës i agjencive të pavarura, përfaqësues diplomatikë, kryetar dhe anëtar i KQZ, Kryetar dhe zyrtarë që mban përgjegjësi ekzekutive në nivel komune. Në Rumani Kushtetuta përcakton715 papajtueshmërinë e postit të deputetit me atë të senatorit dhe së bashku me çdo post publik e ekzekutiv, me përjashtim të qenies ministër në qeveri.

5.4. Organizimi parlamentar: modele dhe dallime Në të gjitha kushtetutat e vendeve të Evropës Juglindore kushtetutat përfshijnë

në nenet e tyre edhe dispozita që lidhen me organizimin e jetës parlamentare. Dallimet gjenden në masën dhe thellësinë e përfshirjes së kësaj problematike. Praktika e vendeve të zhvilluara demokratike është përfshirja vetëm e nocioneve bazë, kurse detajet i besohen ligjeve organike të Parlamentit ose rregullores së brendshme të funksionimit të tij. Gjithsesi, duke analizuar kushtetutat dhe ligjet organike, rregulloret dhe praktikat parlamentare, rezulton se struktura parlamentare ka të njëjtën formë organizimi në të gjitha vendet e marra në analizë. Disa diferenca mund të gjenden vetëm në raporte teknike të përfaqësimit dhe të ushtrimit të funksionit drejtues në Parlament.

Çdo Parlament ka një drejtues të tij, funksionet e të cilit janë përafërsisht të njëjta, por statuti i tij në raport me Parlamentin, deputetët dhe partitë politike paraqet diferenca. Në modelin shqiptar kushtetuese Parlamenti zgjedh e shkarkon kryetarin e vet dhe se organizimi parlamentar bëhet sipas një rregulloreje të miratuar nga shumica

711 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 69. 712 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 65. 713 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 102 714 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 72. 715 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 71.

179

e të gjithë anëtarëve të tij716. Kjo dispozitë i jep të drejtë shumicave qeverisëse të radhës të zgjedhin kryetarin dhe të imponojnë me shumicë votash rregullat e funksionimit parlamentar, siç ka ndodhur shpesh në fillim të viteve 90 dhe së fundi edhe më 2009. Në tërësi, ekzistojnë dy modele të organizimit: modeli i shumicës së vendeve ku rregullat e përbashkëta parlamentare ndërmerren me dy të tretat e votave të Parlamentit, pra me shumicë të nevojshme për konsensus politik (Slloveni, etj) si dhe modeli ku vendimi për rregullat merret me shumicën e thjeshtë parlamentare (Shqipëri, Rumani, Malin e Zi, etj).

Në vende të tjera gjithashtu kemi një kryetar Parlamenti të zgjedhur gjithnjë nga shumica parlamentare. Në të gjitha modelet parlamentare drejtuesi i Parlamentit përfaqëson Kuvendin, kujdeset për zbatimin e Rregullores së punës të Kuvendit dhe ushtron punë të tjera të përcaktuara me Kushtetutë dhe me Rregulloren e punës së Kuvendit. Dallim përbën modeli maqedonas, sipas të cilit “funksioni i Kryetar i Kuvendit nuk pajtohet me ushtrimin e funksionit, profesionit tjetër publik ose funksionit në parti politike“717. Një dallim tjetër teknik është fakti se në Maqedoni Kryetari i Kuvendit dhe jo Presidenti, shpall zgjedhjet për deputetë dhe për President, kurse zgjedhjet presidenciale në pothuajse shumicën e vendeve me zgjedhje direkte shpallen po nga Kryetari i Parlamentit.

Në çdo vend përcaktohet drejtimi parlamentar me kryetar dhe nënkryetarë. Disa vende përcaktojnë numrin specifikisht në Kushtetutë, disa e lënë të hapur ose e përcaktojnë në rregullore. Për shembull Kushtetuta shqiptare dhe sllovene përmend vetëm zgjedhjen e kryetarit, rregullorja parlamentare trajton numrin dhe funksionet e nënkryetarëve. Në Kroaci, Malin e Zi e Serbi në kushtetutë theksohet se Parlamenti drejtohet nga Presidenti i tij dhe një ose më shumë zëvëndës Presidentë, në Kosovë Kushtetuta përcakton një kryetar dhe pesë nënkryetarë, madje duke specifikuar se kryetari i përket shumicës, tre nënkryetarë i përkasin tri grupeve kryesore parlamentare dhe se dy nënkryetarë i përkasin komuniteteve të pakicës etnike, nga të cilët një duhet të jetë i pakicës serbe. Një model të veçantë paraqet Kushtetuta malazeze ku përcaktohen718 edhe funksionet e zëvendëskryetarëve të Parlamentit dhe rastet kur ai merr drejtimin e seancës.

Në procedurat e shkarkimit të drejtuesve të Parlamentit bie në sy dallimi që gjendet në modelin kushtetues rumun, sipas të cilit719 Parlamenti rumun zgjedh e shkarkon kryetarin/kryetaren e Dhomës së Deputetëve, në rastet kur pretendohet se ka shkelje të kushtetutës ose shkelje të vendimeve e procedurave të Parlamentit. Zgjedhja e shkarkimin bëhen me shumicën e votave të të gjithë Parlamentit. Anëtarët e tjerë të kryesisë parlamentare, ndryshe nga modeli shqiptar, zgjidhen në fillim të çdo sesioni parlamentar.

Në dallim nga modeli shqiptar në rastin rumun720 kur kemi mocion shkarkimi për kryetarin/kryetaren paraqitur nga partia që e ka zgjedhur, një mazhorancë e re parlamentare ose nga një e pesta e deputetëve, ai/ajo nuk drejtojnë Byronë e Parlamentit dhe as seancën parlamentare ku diskutohet e votohet për të. Drejtimi i kalon njërit prej zv/kryetarëve. Në modelin rumun mund të ketë mocion shkarkimi edhe për një ose disa anëtarë të Byrosë së Parlamentit. Gjithashtu dallim bën edhe modeli kushtetues në Kosovë, sipas të cilit721 edhe pse zgjedhja e kryetarit dhe

716 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 75. 717 Ligj për Kuvendin e Republikës së Maqedonisë, Marrë nga www.sobranie.mk/al. 718 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 89. 719 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 64. 720 Regulations of the Chamber of Deputies of Romania. (2003) Official Gazette of Romania, Part I, no. 798, Art. 25. 721 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 67.

180

zëvendësve të tij bëhet nga shumica e deputetëve, për shkarkimin kërkohen dy të tretat e numrit të përgjithshëm të deputetëve.

Në praktikat bullgare, kroate, rumune, etj, nënkuptohet se kur ndryshon shumica qeverisëse parlamentare ndryshon edhe kryetari/kryetarja e parlamentit, kurse në rastin e Kosovës kjo bëhet e pamundur. Në raste të tjera nisma e shkarkimit vjen me kërkesën e mocionit të mosbesmit. Raste të tilla të mocionit janë aplikuar edhe vitet e fundit në vende si Maqedonia e Shqipëria. I tillë është mocioni kundër kryetarit të Parlamentit maqedonas Velanovski (2010), i rrëzuar nga shumica qeverisëse, apo dy mocionet kundër kryetares së Parlamentit në Shqipëri, Topalli (2006), edhe këto të rrëzuara nga votat në bllok të shumicës qeverisëse.

Specifik është rasti i Parlamentit në Rumani, për shkak të sistemit me dy dhoma. Dy dhomat kanë drejtues që zgjidhen nga dhomat përkatëse; ato mblidhen në sesione të ndryshme, dhe vetëm në raste specifike mund të ketë mbledhje të përbashkët të tyre722, siç janë: në rastet e mesazhit të Presidentit të Republikës, kur aprovohet buxheti i shtetit, kur deklarohet mobilizimi i përgjithshëm ose parcial, kur deklarohet lufta ose paqja, kur aprovohet strategjia e sigurisë dhe e mbrojtjes, kur raporton Këshilli Suprem për Sigurinë Kombëtare, kur me propozim të Presidentit zgjidhet kreu i shërbimit sekret, kur votohet Avokati i Popullit, kur miratohet statuti i deputetëve dhe senatorëve, etj.

Pjesë e organizimit parlamentar janë edhe mënyra e planifikimit të aktivitetit të tij. Në modelin shqiptar Kuvendi zhvillon punime në dy sesione vjetore723: sesioni i parë fillon të hënën e tretë të janarit dhe sesioni i dytë të hënën e parë të shtatorit. Praktika në Kosovë ka vetëm një ndryshim: sesioni i dytë nis të hënën e dytë të muajit shtator. Në Serbi gjithashtu përcaktohet sesioni i parë nga java e parë e marsit dhe sesioni i dytë në javën e parë të tetorit. Dallimi me modelin shqiptar është se në Serbi përcaktohet kufiri maksimal i punës së parlamentit në një sesion, maksimumi 90 ditë724. Modeli shqiptar ka një risi tjetër kushtetuese, konceptin e “periudhës zgjedhore” sipas të cilës zgjedhjet për Kuvendin e ri zhvillohen në periudhën zgjedhore më të afërt725 që i paraprin datës së përfundimit të mandatit të Kuvendit.

Ndryshe nga këto praktika, shumica e dokumenteve kushtetuese të shteteve të tjera përcaktojnë edhe kohën e mbylljes së sesioneve parlamentare. Kështu, në Rumani sesionet zhvillohen nga shtatori në dhjetor dhe shkurti në fundin e qershorit726, në Kroaci zhvillohen në periudhat 15 janar – 15 korrik si dhe 15 shtator deri 15 dhjetor727, në Malin e Zi sesioni parë nis me ditën e parë të punës në mars dhe deri në fundin e korrikut, dhe sesioni i dytë ditën e parë të punës në tetor dhe deri në fundin e dhjetorit728. Në Slloveni Kushtetuta nuk trajton fare periudhat kohore të sesioneve parlamentare, duke ia lënë këtë përgjegjësi rregullores së Parlamentit729.

Çdo kushtetutë trajton edhe rastet e mbledhjeve të jashtëzakonshme të Parlamentit. Në Shqipëri dhe në çdo vend tjetër mbledhjet e jashtëzakonshme bëhen me nismën e Presidentit dhe Kryeministrit730. Në çdo vend kjo e drejtë vjen edhe nga deputetët, por ka dallime mbi masën e deputetëve që duhet të inciojnë mbledhjen e jashtëzakonshme. Kështu, p.sh, në Shqipëri dhe Bullgari kërkohet 1/5 e deputetëve, në

722 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 65. 723 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 74. 724 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 106. 725 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 65. 726 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 66. 727 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 79. 728 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK, Podgorica, Art. 90. 729 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 85. 730 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, neni 74.

181

Kosovë, Malin e Zi, Serbi dhe Rumani duhet 1/3 e deputetëve, në Kroaci kërkohen ½ e deputetëve, në Slloveni ¼ e deputetëve.

Vendimmarrja në Parlament është e kushtëzuar nga cilësia e ligjeve dhe çështjeve të tjera në debat. Për ligjet e thjeshta vendimmarrja lidhet me shumicën e deputetëve, kurse për ligjet e cilësuara kërkohet gjithnjë një shumicë e kualifikuar deputetësh. Në rastet e aktivitetit me ligje të thjeshta dhe vendimeve të tjera (rezoluta, vendime, etj), Parlamenti në secilin vend vendos me shumicën e votave, në prani të më shumë se gjysmës së të gjithë anëtarëve të tij. Në rastin shqiptar theksohet731 se mbledhjet e deputetëve që mbahen pa u thirrur sipas rregullores, nuk sjellin asnjë pasojë dhe se ato bëhen të hapura. Në Kroaci është e detyrueshme që vota e deputetit të jetë personale dhe vetëm në praninë e tij732, praktikë që në rastin shqiptar edhe pse është detyrim me rregullore, vazhdimisht ka pasur pretendime të kundërta. Ndryshe nga modeli shqiptar, në modelin rumun, çdo kërkesë e Presidentit ose e Kryeministrit ka prioritet në agjendën parlamentare, duke zhvendosur agjendën e mëparshme733.

Pjesë e rëndësishme e aktivitetit parlamentar është krijimi dhe funksionimi i komisioneve të përhershme, të përkohshme dhe komisioneve hetimore parlamentare. Përmes tyre Parlamenti përmbush detyrimet kushtetuese të si dhe ndihmon në mirëfunksionimin edhe vendimmarrja finale në seancën plenare. Çdo Parlament ka komisione të përhershme që funksionojnë mbi të njëjtën bazë: çdo deputet bën pjesë në një komision, vendimet merren me shumicë votash, në çdo komision përfaqësohet spektri politik, vendimet e komisioneve raportohen në seancat plenare. Specifike mbetet puna e komisioneve hetimore. Në rastin shqiptar, me kërkesë të 1/4 të deputetëve734, Parlamenti është i detyruar të krijojë një komision hetimi për të shqyrtuar një çështje të veçantë. Sipas kushtetutës shqiptare, përfundimet e tyre nuk janë detyruese për gjykatat, por mund t’i njoftohen prokurorisë, e cila i vlerëson sipas procedurës ligjore735. Në Maqedoni komisionet hetimore ngrihen me nismën e 20 deputetëve, në Slloveni dhe në Kosovë nga 1/3 e deputetëve, etj.

Rasti i Malit të Zi i jep të drejtë shumicës qeverisëse parlamentare që përmes shumicës së deputetëve të miratojë ligje të tilla736, si shtetësia, referendumet, simbolet shtetërore, mbrojtja e siguria, krijimi i njësive të reja lokale, vendosja e paqes apo vendimi për reduktim të mandateve parlamentare, shkarkimi i kryetarit të gjykatës kushtetuese, gjyqtarëve të saj deri edhe Presidenti, - të gjitha këto vendime që në rastin shqiptar dhe të shumicës së vendeve të tjera kërkojnë votë të kualifikuar me 2/3 e deputetëve ose me 3/5 e tyre. Gjithashtu Mali i Zi bën përjashtim me përcaktimin se me dy të tretat e votave Parlamenti duhet të vendosë për çdo rast që lidhet me të drejtat e minoriteteve dhe me përdorimin e ushtrisë në misione të ndryshme ndërkombëtare737.

Pothuajse në të gjitha dokumentet kushtetuese mbetet e njëjtë procedura e mbledhjes së parë të Parlamentit, verifikimit të mandateve parlamentare dhe nisjes punë të Parlamentit. Ekzistojnë dallime dhe interpretime teknike mbi afatin e mbledhjes, autoritetin që merr nismën e mbledhjes së Parlamentit si dhe afatin kur “përfundojnë zgjedhjet”. Në shumicën e kushtetutave merret i mirëqenë koncepti i përfundimit të zgjedhjeve, por ka vende si Mali i Zi, Kosova ose Shqipëria ku ky koncept kërkon

731 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, neni 78. 732 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 82. 733 Regulations of the Chamber of Deputies of Romania. (2003) Official Gazette of Romania, Part I, no. 798, Art. 84. 734 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 77. 735 Po aty, neni 736 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 91. 737 Po aty.

182

interpretime shtesë. P.sh, në të paktën dy procese zgjedhore (2001 dhe 2005) ka pasur interpretim e debat politik mbi afatin kur kanë mbaruar realisht zgjedhjet.

Koncepti shqiptar kushtetues është përforcuar me sqarimet në Kodin Zgjedhor, sipas të cilave, zgjedhjet quhen të mbaruara ditën kur KQZ ka shpallur zyrtarisht rezultatin përfundimtar të zgjedhjeve738. Kjo nënkupton zgjedhjet kombëtare, zgjedhjet e shtyra ose të ripërsëritura, procedurën ankimore dhe në fund, përfundimin e çdo mundësie tjetër për ankim ose vonesë të procesit. Bazuar në këtë koncept zgjedhjet e vitit 2001 zgjatën më shumë se tre muaj dhe patën pesë raunde, kurse zgjedhjet e vitit 2005 nisën me 3 korrik dhe përfunduan me 2 shtator, pra rreth dy muaj më vonë. Kur fitues është partia ose koalicioni qeverisës kjo hapësirë e madhe kohore nuk luan rol të madh, por kur kemi rotacion politik, ekziston baza për një debat të fortë politik e publik.

Në vende të tjera koncepti merret i mirëqenë në varësi nga legjislacioni zgjedhor plotësues i normave kushtetuese. Për shembull, vetëm Kushtetuta e Malit të Zi ka përfshirë në nenet e saj, afatin final me “publikimin e rezultatit final të zgjedhjeve”739. Në Kosovë seanca e parë mblidhet brenda 30 ditëve pas shpalljes zyrtare të rezultateve të zgjedhjeve740, ashtu si edhe në Serbi. Në kushtetutat e tjera dallimet gjenden vetëm në detaje teknike. P.sh, në Kushtetutën e Maqedonisë theksohet se mandati parlamentar “fillon të rrjedhë nga seanca konstitutive e Kuvendit”741. Aty, ashtu si në Kroaci, Kuvendi mblidhet 20 ditë pas zgjedhjeve të mbajtura. Dallimi është se në Kroaci nisma vjen nga Presidenti i Republikës, kurse në Maqedoni nga kryetari i Kuvendit të mëparshëm. Kur kjo nuk ndodh, atëherë deputetët mund të vetëmblidhen 21 ditë pas zgjedhjeve, procedurë që në modelin kroat përcaktohet si e drejtë e “shumicës së anëtarëve të Parlamentit”742. Modeli malazez ngjason me modelin maqedonas, me dallimin e vetëm se mbledhja e Parlamentit të ri afrohet nga 20 në 15 ditë. Modeli bullgar ngjason me atë kroat për shkak se Presidenti bën dekretimin e mbledhjes së parë parlamentare, por kur kjo nuk ndodh, Kushtetuta përcakton të drejtën e 1/5 anëtarëve të Asamblesë për të marrë nismën e mbledhjes743.

Në Rumani Parlamenti zgjidhet 3 muaj përpara përfundimit të mandatit dhe Parlamenti i ri mblidhet 20 ditë pas përfundimit të zgjedhjeve744, periudhë që e ruan dhe e sanksionon edhe Kushtetuta sllovene. Në Slloveni Asambleja Kombëtare zgjidhet jo më se shpejt se 60 ditë dhe jo më përpara se 15 ditë nga mbarimi i mandatit të Parlamentit të vjetër745. Në Kosovë zgjedhjet mbahen jo më vonë se 30 ditë nga përfundimi i mandatit746, në Maqedoni mbahen 90 ditët e fundit të mandatit747, në Kroaci jo më vonë se 60 ditë përpara skadimit të mandatit748, në Serbi 90 ditë përpara fundit të mandatit të Parlamentit me kusht që ato të përfundojnë 60 ditë përpara749. Në të gjitha vendet, kur ka shpërndarje të Parlamentit përpara afatit kushtetues, zgjedhjet e parakohshme zhvillohen brenda 45 ditëve.

Akti i mbledhjes së Parlamentit nuk ka dallime midis shteteve. Në Kosovë përcaktohet e drejta e Presidentit për thirrjen e sesionit të parë parlamentar. Kur kjo

738 Kodi Zgjedhor i RSH. (2008). Ligj nr. 10019, Tiranë, neni 167. 739 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 88. 740 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 66. 741 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 63. 742 Kushtetuta e Kroacisë. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 73. 743 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 78. 744 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 63. 745 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 81. 746 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 66. 747 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM Nr. 52/91, 31/98, 91/01, neni 62. 748 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 74. 749 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 101.

183

nuk ndodh, deputetët mblidhen pa pjesëmarrjen e Presidentit750. Në Shqipëri Presidenti ka afat ta mbledhë Parlamentin midis periudhës plus/minus 10 ditore të përfundimit të mandatit të Parlamentit të vjetër. Kur Presidenti nuk e ushtron këtë kompetencë Kuvendi mblidhet vetvetiu751.

5.5. Mandati, imuniteti dhe roli ligjvënës: modele dhe dallime

Mandati i deputetit është i kushtëzuar nga sistemi politik qeverisës dhe sistemi

zgjedhor. Për shkak se të gjitha vendet kanë sistem zgjedhor me afat 4 vjeçar, atëherë edhe mandati parlamentar përshtatet me këtë limit kohor. Në dokumentet kushtetuese përcaktohen procedura të zëvendësimit dhe të ndryshimit nga ky afat, të cilat lidhen kryesisht me situata të jashtëzakonshme ose me situata specifike të secilit vend. Themelore është fakti, se ndryshe nga sistemet parlamentare të periudhës komuniste në të cilat mandati parlamentar mund të revokohej nga zgjedhësit, në sistemin aktual parlamentar të çdo vendi, mandati parlamentar nuk është i kushtëzuar. Koncepti i pakushtëzuar i mandatit parlamentar zë vend në të gjitha dokumentet kushtetuese të rajonit.

Kështu, në Kushtetutën bullgare përcaktohet752 se deputetët përfaqësojnë “jo vetëm zonën e tyre elektorale, por të gjithë kombin” dhe se asnjë deputet nuk ka mandate detyrues. Ata e ushtrojnë funksionin e tyre “mbi bazën e kushtetutës dhe ligjeve, në akordancë me bindjet dhe ndërgjegjen e tyre”. Kështu, p.sh, në Maqedoni sipas kushtetutës, “deputeti i përfaqëson qytetarët dhe në Kuvend vendos sipas bindjes së tij”753 dhe se deputeti nuk mund të revokohet. Në Kroaci Kushtetuta thekson754 se deputetët nuk kanë mandate detyrues, ata gëzojnë të drejtën e pagesës së rregullt financiare dhe të drejta të tjera të përcaktuara me ligj. Edhe sipas kushtetutës rumune755 deputetët dhe senatorët janë në shërbim të qytetarëve, pa pasur mandat tjetër detyrues. Ata e fillojnë mandatin e tyre në ditën e betimit në Parlament.

Në Kosovë Kushtetuta thekson756 se deputetët e Kuvendit janë përfaqësues të popullit dhe nuk i nënshtrohen asnjë mandati detyrues. Kushtetuta shqiptare gjithashtu thekson757 se deputetët përfaqësojnë popullin dhe nuk lidhen me asnjë mandat detyrues. Ashtu si në të gjitha kushtetutat e tjera, edhe ajo shqiptare i përjashton deputetët nga mundësia për të kryer veprimtari fitimprurëse që buron nga pasuria e shtetit ose e pushtetit vendor, vepër që do të krijonte kushtet e papajtueshmërisë me mandatin.

Sipas kushtetutës bullgare758 deputetit i mbaron mandati në mënyrë të parakohshme vetëm në katër raste: kur ka dhënë dorëheqje, kur hyn në fuqi dëbimi përfundimtar nga gjykata, kur vdes, si dhe kur ka pajtueshmëri me funksionin parlamentar. Në dy rastet e para Asambleja shprehet me deklaratë, kurse në rastin e fundit duhet një vendim konfirmues i Gjykatës Kushtetuese. Në Maqedoni përcaktohet759 gjithashtu e drejta e deputetit për dorëheqje, mbarimi i mandatit kur është dënuar për vepër penale për të cilën është përcaktuar dënim me burg në

750 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 66. 751 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, neni 67. 752 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 67. 753 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 62. 754 Kushtetuta e Kroacisë. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 74. 755 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 69. 756 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 70. 757 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 70. 758 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 72. 759 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 65.

184

kohëzgjatje prej së paku pesë vitesh, apo kur “është dënuar për vepër penale ose vepër tjetër të ndëshkueshme e cila e bën të padenjë për ta ushtruar funksionin e deputetit, si dhe kur mungon pa arsye për më tepër se gjashtë muaj në Kuvend”. Sipas rregullores së Parlamentit maqedonas760, pushimi i mandatit ndodh edhe kur deputetit i hiqet shtetësia maqedonase, kur ka një aktvendim me fuqi ligjore privimi nga aftësia në punë. Në çdo rast, heqjen e mandatit e bën Kuvendi me shumicë prej dy të tretave të votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve. Maqedonia është i vetmi vend në rajon që përcakton në Kushtetutë privilegjin e deputetit për të mos iu nënshtruar detyrimit në forcat e armatosura gjatë kohës së mandatit parlamentar.

Në Kosovë deputetit i mbaron mandati761 jo vetëm në rastet e njohura (vdekje, dorëheqje, arrestim e burgosje, etj), por edhe kur ai emërohet anëtar i qeverisë ose mungon gjashtë muaj rresht dhe pa leje. Në rastin e Malit të Zi mandati parlamentar, ashtu në Maqedoni shton edhe dy elementë762: pamundësinë shëndetësore për ushtrimin e funksionit si dhe humbjen e shtetësisë malazeze. Në Kroaci gjithashtu mandati parlamentar përfundon kur dënohet me burgim për një vepër penale mbi 6 muaj, kur bëhet i paaftë për punë, kur vdes ose kur jep dorëheqjen763.

Imuniteti parlamentar është një prej parimeve kushtetuese në raport me Parlamentin. Imuniteti ka rëndësi kur krijon garancitë e duhura për ushtrimin e lirë e pa presion të funksionit përfaqësues parlamentar, por ai mund të bëhet pengesë në rastet e abuzimit të deputetit nga pozita e tij parlamentare ose aktivitetet e tjera individuale. Në të gjitha vendet e Evropës Juglindore e Lindore ka pasur raste të heqjes së imunitetit për shkak të akuzave që lidhen me korrupsionin ose forma të tjera kriminale.

Në Kroaci, deputetët kanë imunitet Parlamentar, imunitet nga fjalimet apo vota në Parlament. Heqja e imunitetit bëhet nga Parlamenti, kurse në rastet e flagrancës ose dënimit për më shumë se 5 vjet heqja bëhet nga Presidenti i Parlamentit764. Kur Parlamenti nuk është i mbledhur në sesion, heqja bëhet nga komisioni për imunitetit, vendim që konfirmohet më pas nga Parlamenti. Në Bosnje deputetët nuk janë të mbrojtur vetëm nga akuzat për vepra kriminale765. Në Kosovë deputetët gëzojnë imunitet nga ndjekja penale, paditë civile ose shkarkimi për veprimet dhe vendimet e tyre brenda fushëveprimit të përgjegjësive të tyre si deputetë të Kuvendit766. Imuniteti nuk pengon ndjekjen penale të deputetëve të Kuvendit për veprimet e ndërmarra jashtë fushëveprimit të përgjegjësive së tyre si deputetë të Kuvendit. Deputeti arrestohet vetëm kur është dhënë pëlqimi i shumicës së deputetëve.

Në Rumani deputetët gëzojnë imunitet parlamentar për aktivitetin, fjalimet dhe votën. Heqja e imunitetit bëhet vetëm me miratim parlamentar dhe kërkesa e hetimi kryhen vetëm nga zyra e prokurorit e atashuar pranë Gjykatës së Lartë të Drejtësisë. Në rastet e flagrancës Ministri i Drejtësisë informon Parlamentin për rastin dhe kërkon heqjen e imunitetit767. Nëse Parlamenti refuzon deputeti ose senatori nuk mund të ndalohen dhe as të burgosen. Në Bullgari deputetët kanë imunitet të plotë për deklarimet e tyre në punimet e Parlamentit, dhe ata mund ta humbasin imunitetin

760 Rregullore e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë, Gazeta zyrtare e RM, nr. 130/2010. 761 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 70. 762 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 87. 763 Standing Orders of the Croatian Parliament (2008), Narodne novine, no. 39/08, Art. 10. 764 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 76. 765 Constitution of the Federation of Bosnia and Herzegovina (2003). “Official Gazette”, nr. 63/03, Art. 13. 766 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 75. 767 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 72.

185

vetëm në rastet e hetimeve për krime768. Në dallim nga modeli shqiptar në modelin parlamentar bullgar deputeti e humbet automatikisht (pa votim) imunitetin në rastet kur kapet në flagrancë të një krimi apo kur ai shprehet vetë dakord me shkrim, si dhe imuniteti hiqet me miratimin e kryesisë së Parlamentit edhe në rastet midis dy sesioneve parlamentare.

Në Maqedoni koncepti i imunitetit për mendimin e shprehur ose votimin në Parlament është i njëjtë me atë bullgar, malazez, shqiptar, rumun, kroat, etj. Deputeti maqedonas, ashtu si në rastin e deputetit në Malin e Zi, i kapur në flagrancë për një vepër penale që kërkon 5 vjet burg mund të arrestohet edhe pa pëlqimin e Kuvendit769. Gjithashtu, rasti maqedonas i jep të drejtën Kuvendit të vendosë heqjen e imunitetit edhe kur vetë deputeti nuk thirret në të, nëse kjo është e nevojshme me qëllim të ushtrimit të funksionit të deputetit. Në Slloveni imuniteti përjashtohet770 për aktet kriminale, por ai nuk mund të arrestohet pa lejen e Parlamentit, vetëm kur për të është dhënë një dënim me burg mbi 5 vjet. Në Serbi771 çdo deputet i dënuar për një vepër penale me burgim arrestohet pa pasur nevojë paraprake për leje nga Parlamenti. Deputetët që gjenden në faj për akte kriminale për të cilat dënohet më shumë se 5 vjet, gjithashtu mund të ndalohen e gjykohen pa aprovimin e Parlamentit. Nuk ka afat për kohën kur kërkohet heqja e imunitetit për një vepër penale siç edhe kur Parlamenti e refuzon, nuk e përjashton të drejtën e tij për ta shqyrtuar imunitetin.

Një nga funksionet themelore të deputetëve është e drejta e nismave ligjore. Çdo deputet dhe çdo grup ose parti parlamentare mund të ndërmarrë nisma ligjore në Parlament. Në praktikat parlamentare kjo e drejtë është e njëjtë për të gjithë deputetët, por në praktikë ekziston një dallim midis Parlamentit të votuar me lista proporcionale dhe atij në mazhoritar. Kur deputetët vijnë nga sistemi proporcional lidhja e tyre me partinë politike është më e fortë, dhe për pasojë, nismat individuale janë pothuajse gjithnjë nisma që vijnë në kuadër të partisë që përfaqëson. Në rastin e deputetëve të zgjedhur në mazhoritar deputetët kanë më shumë pavarësi dhe liri veprimi, kryesisht për shkak të nevojës së mbështetjes së qëndrueshme në zonën elektorale. Kjo është arsyeja që në këto raste kemi më shumë nisma parlamentare ligjore nga deputetë të pavarur ose deputetë të veçantë.

E drejta e nismës ligjore është kryesisht monopol i Parlamentit dhe i qeverisë. Rruga e tretë është ajo e nismës ligjore që vjen nga qytetarët. Në vende të ndryshme ekzistojnë kritere të ndryshme të sanksionuara në Kushtetutë për nismat qytetare. Në rastin maqedonas nisma mund të vijë nga 10 mijë zgjedhës, (neni 71), kurse në Slloveni (neni 88) nisma mund të vijë nga 5 mijë zgjedhës, në Serbi (neni 107) kërkohen 30 mijë zgjedhës, në Kosovë (neni 79) kërkohen 10 mijë qytetarë, në Malin e Zi (neni 93) 6 mijë zgjedhës.

Një prej aspekteve të tjera të rëndësishme është raporti i Parlamentit me nismat e ndryshme për amendamente kushtetuese dhe raporti i këtij veprimi me detyrimin ose jo, për referendum popullor. Dallimet midis vendeve gjenden kryesisht në prioritetet që i jepen Parlamentit ose nismave qytetare për ndryshime kushtetuese si dhe numri i deputetëve që duhet të votojnë këto nisma përpara se ato të kalojnë në Parlament ose në votim popullor.

Në Shqipëri nisma për rishikim ose ndryshim të Kushtetutës merret nga 1/5 e deputetëve dhe projekti miratohet nga 2/3 e të gjithë deputetëve772. Me po kaq vota

768 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 70. 769 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM Nr. 52/91, 31/98, 91/01, neni 64. 770 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 83. 771 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 103. 772 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 66.

186

mund të merret vendimi për kalim të projektit në referendum, por ky kalim bëhet i detyrueshëm kur atë e kërkojnë 1/5 e deputetëve. Ndryshimi kushtetues nga Parlamenti është një rast i vetëm kur Presidenti nuk ka kompetencë ta shqyrtojë dhe ta kthejë ligjin, ai duhet ta dekretojë menjëherë. Lidhur me referendumin, Kushtetuta e Shqipërisë773 ia njeh të drejtën e nismës 50 mijë zgjedhësve, si dhe Kuvendit kur kjo kërkohet nga 1/5 e deputetëve ose nga Qeveria. Ashtu si në vendet e tjera, përjashtohen referendumet që lidhen me tërësinë territoriale, me kufizimin e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut, me buxhetin, taksat e detyrimet financiare të shtetit, me vendosjen dhe heqjen e gjendjes së jashtëzakonshme, me deklarimin e luftës dhe të paqes dhe me amnistinë. Vlerësimi për kushtetutshmërinë bëhet nga Gjykata Kushtetuese brenda 60 ditëve dhe më pas data e referendumit shpallet nga Presidenti brenda 45 ditëve pasuese.

Nisma për ndryshimin e kushtetutës në rastin slloven merret nga 20 deputetë, Qeveria ose 30 mijë zgjedhës774. Asambleja Kombëtare duhet të marrë vendim me dy të tretat e votave të deputetëve. Rastet e ndryshimeve kushtetuese kërkojnë gjithashtu 2/3 e votave, por kur kërkohet nga 30 deputetë nisma shkon në referendum ku fiton vota e shumicës775. Në modelin bullgar Parlamenti ruan gjithashtu monopolin për ndryshime kushtetuese776. Në këtë rast kërkohet që nisma të vijë nga 1/4 e deputetëve ose nga Presidenti i Republikës. Ndryshimet miratohen në Parlament me ¾ e votave në tre votime në tre ditë të ndryshme. Kur ndryshimi merr më pak se ¾ por më shumë se 2/3 e votave, votimi mund të ribëhet pas dy muajve dhe jo më vonë se 5 muaj. Në këtë rast ndryshimi kalon me vetëm 2/3 e votave.

Në Maqedoni theksohet se propozim për inicimin e ndryshimit të Kushtetutës mund të paraqesin Presidenti, Qeveria, së paku 30 deputetë ose 150.000 qytetarë777. Vendimi kalon në Parlament me dy të tretat e votave. Në Maqedoni është kompetencë e Kuvendit vendimi për shpalljen e referendumit për çështje të caktuara, vendim që merret me shumicën e votave të deputetëve778. Kusht për sukses është pjesëmarrja në votim e më shumë se 50% të zgjedhësve dhe nëse për një variant ka votuar më shumë se gjysma e tyre. Kuvendi maqedonas është i detyruar të shpallë referendum kur nisma vjen nga 150 mijë qytetarë. Në Slloveni Asambleja Kombëtare mund të shpallë gjithashtu referendum për çështje me rëndësi779. Nisma mund të vijë nga një e treta e deputetëve, nga Këshilli Kombëtar ose nga 40 mijë zgjedhës. Vendimi merret me 2/3 e deputetëve dhe fitues quhet varianti që merr më shumë se gjysmën e votave të pjesëmarrësve në zgjedhje.

Kushtetuta bullgare ia beson shumicën e ndryshimeve të rëndësishme kushtetuese Asamblesë së Madhe Kombëtare780, një organ që u zgjodh me kushtetutën e vitit 1991 dhe që përbëhej nga 400 deputetë (200 të zgjedhur me sistem proporcional dhe 200 me sistem mazhoritar). Funksionet e saj janë miratimi i Kushtetutës, miratimi i çdo ndryshimi në territorin e Bullgarisë, ratifikimi i traktateve ndërkombëtare që lidhen me territorin, ndryshimi i sistemit të qeverisjes, etj. Vetëm Presidenti ose gjysma e anëtarëve të saj kanë të drejtë të bëjnë propozime për vendimmarrjen e saj. Vendimi për mbledhjen e Asamblesë së Madhe Kombëtare miratohet me vendim të 2/3 të Parlamentit, dhe kur ajo zgjidhet, ajo zëvendëson edhe

773 Po aty, Art. 150. 774 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 168. 775 Po aty, Art. 170. 776 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 153. 777 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 130. 778 Po aty, Art. 73. 779 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 90. 780 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 157.

187

Parlamentin normal. Vendimet në Asamblenë e Madhe merren me 2/3 e votave, dhe ajo shpërbëhet kur miraton kushtetutën. Në gjithë historinë moderne të shtetit bullgar ka pasur vetëm 7 mbledhje të këtij organi, i fundit me 1990-1991 në periudhën e hartimit të kushtetutës së re bullgare.

Në Kroaci ndryshimi i kushtetutës781 vjen si nismë e 1/5 e deputetëve, Presidentit ose qeverisë. Parlamenti vendos me shumicën e votave për nisjen ose jo të procedurës për ndryshimin e kushtetutës. Më pas, ndryshimi miratohet me dy të tretat e votave të gjithë deputetëve. Parlamenti mund të vendosë për referendum për ndryshimin e kushtetutës ose për çështje të tjera që lidhen me kompetencat e tij, nismë që mund të vijë edhe nga Qeveria dhe firma e Presidentit. Parlamenti duhet të shpallë referendum kur kjo kërkohet nga 10% e të gjithë votuesve në Kroaci. Vendimi në këto referendume merret me shumicën e votave të votuesve, me kusht që në zgjedhje të kenë marrë pjesë më shumë se gjysma e votuesve.

Në Rumani nismat legjislative vijnë nga Qeveria, deputetët, senatorët ose 100 mijë qytetarë. Nismat qytetare nuk mund të kenë lidhje me çështjen e taksave, politikën e jashtme ose amnistinë e faljen. Në Bosnje ndryshimet kushtetuese bëhen nga 2/3 e Asamblesë Parlamentare dhe të Dhomës së Përfaqësuese. Nuk mund të ketë ndryshime në eliminimin ose kufizimin e të drejtave të njeriut. Në Serbi shumica parlamentare ose 100 mijë zgjedhës mund të kërkojnë referendum782. Kushti i vetëm përjashtues është tematika e referendumit që lidhet me të detyrimet ndërkombëtare, të drejtat e njeriut dhe minoritetit, ligjet financiare e taksat, buxhetin, amnistinë dhe gjendjen e jashtëzakonshme. Ndryshimet kushtetuese në Serbi mund të vijnë nga 1/3 3 deputetëve, Presidenti, Qeveria ose 150 mijë zgjedhës783. Propozimi duhet të marrë 2/3 e votave në Parlament, dhe po me kaq vota mund të vendosë ta kalojë draftin në referendum. Në këtë rast referendumi bëhet jo më vonë se 60 ditë dhe është i vlefshëm kur për të votojnë shumica e votuesve.

Në Kosovë Qeveria, Presidenti ose ¼ e deputetëve mund të propozojnë ndryshime dhe amendamente kushtetuese784. Çdo ndryshim do të kërkojë miratimin e dy të tretave (2/3) të gjithë deputetëve, përfshirë dy të tretat (2/3) e të gjithë deputetëve që mbajnë vende të rezervuara ose të garantuara për përfaqësuesit e komuniteteve që nuk janë shumicë. Ndryshimet në këtë Kushtetutë mund të miratohen nga Kuvendi vetëm pasi të ketë adresuar Kryetari i Kuvendit amendamentin e propozuar në Gjykatën Kushtetuese për të vlerësuar paraprakisht nëse ndryshimi i propozuar nuk pakëson ndonjë të drejtë dhe liritë e përcaktuara në Kushtetutë. Në Malin e Zi nisma për ndryshime kushtetuese vjen nga Presidenti, Qeveria ose 25 deputetë785. Nisma duhet të marrë 2/3 e votave të Parlamentit dhe drafti final duhet të marrë po kaq vota. Nëse nisma refuzohet atëherë të njëjtat propozime nuk mund të bëhen pa kaluar një vit kalendarik. Kurse nisma për referendum popullor, neni 93, vjen nga Presidenti, Qeveria, 25 deputetë ose 10% e zgjedhësve.

5.6. Parlamenti dhe institucionet politike: modele dhe dallime Raportet midis Parlamentit dhe Presidentit janë të lidhura me formën e

zgjedhjes së Presidentit. Kur ai zgjidhet nga Parlamenti, ky i fundit ka një ndikim më të madh në aktivitetin presidencial sesa në rastet kur zgjedhja e tij bëhet direkt nga

781 Kushtetuta e Kroacisë. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 142. 782 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 108. 783 Po aty, Art. 203. 784 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 144. 785 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 155.

188

qytetarët. Gjithsesi nuk ka rregulla fikse për nivelin e kompetencave të Presidentit në raport me Parlamentin si në rastin e zgjedhjes direkte ashtu edhe në rastet e zgjedhjes indirekte. Zgjedhja e kompetencave bëhet kryesisht në varësi nga modeli i sistemit qeverisës dhe vullneti politik i hartuesve të Kushtetutës në raport me institucionet e mësipërme. Presidenti zgjidhet direkt nga qytetarët në Slloveni, Kroaci, Bullgari, Rumani, Malin e Zi, Serbi, Maqedoni, si dhe është rënë dakord që një zgjedhje e tillë të aplikohet në zgjedhjet e radhës edhe në Kosovë. Shqipëria mbetet vendi i vetëm me zgjedhje të Presidentit nga Parlamenti.

Në modelet presidenciale është traditë e njohur fakti se Presidenti i zgjedhur betohet përpara Gjykatës së Lartë ose Gjykatës Kushtetuese. Ka vende ku betimi kryhet përpara autoritetit më të lartë fetar, siç ka vende (shumica e vendeve në Evropën Juglindore) ku betimi kryhet në Parlament. Në Slloveni, Rumani, Bullgari, Kosovë, Serbi, Maqedoni, Shqipëri e Kosovë Presidenti betohet në Parlament. I vetmi vend me praktikë të ndryshme është Kroacia, ku Presidenti betohet përpara kryetarit të Gjykatës Kushtetuese786.

Tipar tjetër janë kompetencat direkte në lidhje me marrëdhënien me Parlamentin. Kështu p.sh në Maqedoni President i raporton Kuvendit për çështjet nga kompetenca e tij së paku një herë brenda vitit dhe Kuvendi mund të kërkojë nga Presidenti mendim për çështje nga kompetenca e tij787. Në Slloveni Presidenti është i detyruar të japë një opinion kur ky kërkohet nga ana e Parlamentit788. Në Serbi Kushtetuta i njeh të drejtën Presidentit, që mbi bazën e propozimit të qeverisë, të shpërndajë Parlamentin789. Risi është modeli maqedonas, sipas të cilit Presidenti dhe kryetari i Parlamentit nënshkruajnë dekretin për shpalljen e ligjeve, si dhe çdo ligj që del me votat e dy të tretave të Parlamentit, duhet nënshkruar nga Presidenti790. Në këtë vend kur kryetari i Parlamentit kur ushtron funksionet e përkohshme të Presidentit, merr pjesë në Parlament, por pa të drejtë vote dhe veto-je. Në të gjitha vendet e rajonit kushtetutat përcaktojnë papajtueshmërinë e mandatit të deputetit me atë të Presidentit.

Studiuesit me të drejtë vlerësojnë791 se “shkalla e demokratizimit të sistemit parlamentar pa dyshim lidhet edhe me kompetencat e Parlamentit dhe sidomos me raportin që ekziston midis Parlamentit dhe pushtetit ekzekutiv”. Këto raporte janë të ndryshme në varësi nga sistemi politik, sistemi qeverisës dhe raportet që vetë autorët e kushtetutës kanë dashur të krijojnë në balancën e pushteteve. Në rajonin e Evropës Juglindore ka modele të ngjashme, por edhe dallime specifike.

Duke iu referuar dokumenteve kushtetuese, sipas modelit slloven Parlamenti vendos për Kryeministrin dhe ministrat. Në dallim nga modeli shqiptar dhe i shumë vendeve të tjera rajonale, në Slloveni një komision parlamentar merr në shqyrtim në seancë pyetjesh kandidatët për ministra të propozuar nga Kryeministri792. Parlamenti rumun mund të kalojë një ligj të veçantë, për ta detyruar qeverinë të nxjerrë nisma ligjore ose urdhëresa në fusha jashtë ligjeve organike793. Në Bullgari sipas kushtetutës çdo anëtar i Këshillit të Ministrave duhet të drejtojë një ministri, vetëm kur Asambleja Kombëtare ka vendosur ndryshe794.

786 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 95. 787 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 85. 788 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 107. 789 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, 109. 790 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 75. 791 Omari, Luan. (2005). Probleme të rendit kushtetues, Magis. Tiranë, 28. 792 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 112. 793 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 115. 794 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 108.

189

Në Kroaci modeli kushtetues ka dallime specifike: Qeveria shkarkohet dhe vendi kalon në zgjedhje të reja jo vetëm në rastin e mocionit të mosbesimit, por edhe kur Parlamenti dështon të aprovojë buxhetin e shtetit brenda 120 ditëve nga propozimi i tij795. Një kompetencë tjetër e veçantë kroate është ajo sipas të cilës, kur Kryeministri nuk arrin brenda 30 ditësh të marrë besimin e parlamentit, dhe dështon edhe përpjekja e dytë për një Kryeministër të ri, Presidenti emëron një qeveri teknike deri në zgjedhjet e parakohshme. Gjithashtu në Kroaci Presidenti i Parlamentit zëvendëson Presidentin e Kroacisë në raste specifike universale, por gjatë kësaj kohe çdo akt i tij duhet kundërfirmosur nga Kryeministri796.

Bullgaria797, ndryshe nga modeli shqiptar, detyron qeverinë që të kryejnë betimin e saj përpara Parlamentit dhe jo Presidentit. Në dallim nga modeli kushtetues shqiptar, në modelin bullgar, çdo ministër betohet përpara Asamblesë Kombëtare, jo përpara Presidentit. Qeveria mund të kërkojë mocion besimi përpara Parlamentit, i cili shprehet me shumicën e votave të tij. Kur mocioni bie, Kryeministri jep dorëheqje. Në Kosovë ndryshimi i ministrave bëhet nga Kryeministri, pa pasur nevojën e votës në Parlament. Për ministrat dhe zv/ministrat e pakicave që nuk janë deputetë, mund të kërkohet miratimi formal i Parlamentit798.

Në të gjitha sistemet qeverisëse Parlamenti ka rol thelbësor në zgjedhjen e niveleve të larta të gjyqësorit, përfshirë edhe Gjykatën Kushtetuese. Modelet presidenciale i japin më shumë prioritet përzgjedhjes që bën Presidenti, kurse në sistemet gjysmëpresidenciale dhe parlamentare prioritare janë bashkëpunimi dhe vota e Parlamentit. Dallimet midis shteteve të Evropës Juglindore shtrihen në atë nëse zgjedhja është direkt atribut i Parlamentit ose është një formulë e përbashkët e përfaqësimit parlamentar e presidencial.

Rast specifik, për shkak të përbërjes etnike paraqet Maqedonia. Sipas kushtetutës maqedonase ishte përcaktuar ekzistenca e Këshillit Gjyqësor të përbërë nga 7 anëtarë dhe të zgjedhur nga Parlamenti799. Ndryshimet e vitit 2001 saktësuan se numri i anëtarëve rritet në 15 anëtarë, nga të cilët 3 anëtarë vijnë nga pakicat etnike, 3 zgjidhen nga Parlamenti me kusht votën edhe të pakicave etnike në Parlament, 2 i zgjedh Presidenti edhe ky me kushtin të përfaqësojë edhe pakicat në zgjedhjen e tij. Më tej Kushtetuta përcakton se zgjedhja dhe shkarkimi i Prokurorit Publik bëhet nga Parlamenti dhe se mandati i tij është 6 vjet, me të drejtë rizgjedhjeje. Ndryshimet kushtetuese prekën edhe Gjykatën Kushtetuese, e cila përbëhet nga 9 anëtarë dhe zgjidhet nga Parlamenti. Me ndryshimet e reja, Parlamenti ka detyrimin që të zgjedhë 6 gjyqtarë të kësaj gjykate, edhe me shumicën e votave të bashkësive që nuk janë shumicë në Maqedoni. Gjithashtu sipas kushtetutës në Maqedoni Parlamenti zgjedh avokatin e popullit me mandat 8 vjeçar. Ndryshimet kushtetuese të vitit 2001 (amendamenti X), specifikojnë se zgjedhja e Avokatit bëhet me shumicën e votave të të gjithë deputetëve, me kusht që për të votojnë shumica e deputetëve të pakicave etnike në Maqedoni800.

Në Bullgari, Parlamenti zgjedh 1/3 e 12 gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese, organ që ka kompetencë edhe kontrollin kushtetues të akteve që miraton Parlamenti801. Sipas Kushtetutës Këshilli i Lartë i Drejtësisë përbëhet nga 25 anëtarë, 11 prej të cilëve zgjidhen nga Asambleja Kombëtare. Në modelin bullgar ekziston

795 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 104. 796 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 96. 797 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 109. 798 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 96. 799 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 104. 800 Po aty, amendamenti X. 801 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 147.

190

edhe funksioni kushtetues i Inspektorit të Përgjithshëm të Këshillit të Drejtësisë, funksion që gjithashtu duhet të zgjidhet me 2/3 e votave dhe ka mandat 5 vjeçar. Parlamenti zgjedh më pas edhe inspektorët e tjerë me mandat 4 vjeçar, maksimumi me dy mandate802. Në dallim nga modeli shqiptar sipas kushtetutës bullgare kryetari i gjykatës së lartë, ai i gjykatës administrative apo prokurori i përgjithshëm shkarkohen nga Presidenti kur nisma e ardhur nga ¼ e deputetëve në Parlament ka marrë miratimin e dy të tretave të deputetëve. Presidenti mund ta refuzojë vetëm njëherë një vendim të tillë parlamentar.

Njësoj si në Shqipëri, edhe në Kroaci, kryetari i Gjykatës së Lartë propozohet nga Presidenti dhe miratohet në Parlament. Këshilli i Lartë i Drejtësisë përbëhet nga 11 anëtarë të zgjedhur nga Parlamenti, shumica e të cilëve janë gjyqtarë, të tjerët janë juristë të shquar dhe profesorë. Prokurori i përgjithshëm në Kroaci propozohet nga Qeveria dhe zgjidhet nga Parlamenti, me mandat 4 vjeçar803. Edhe Këshilli Kombëtar i prokurorisë zgjidhet nga Parlamenti, organ që zgjedh zv/prokurorin e përgjithshëm dhe bën emërimet e prokurorëve. Në Kroaci edhe 13 gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese zgjidhen nga Parlamenti me mandat 8 vjeçar, sipas një procedurë dëgjimore në komisionin përkatës parlamentar.

Në modelin slloven theksohet se zgjedhja e gjyqtarëve bëhet nga Parlamenti mbi bazën e propozimeve të Këshillit Juridik804. Vetë këshilli përbëhet nga 11 anëtarë, 5 prej të cilëve zgjidhen nga Parlamenti mbi bazën e propozimeve të Presidentit, procedurë që aplikohet njësoj edhe për zgjedhjen e 9 gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese. Në dy rastet, kryetarët e gjykatave zgjidhen nga vetë gjykata, procedurë që e dallon modelin slloven me modele të tjera, si p.sh, modeli shqiptar.

Parlamenti rumun ka rol periferik në emërimet në sistemin gjyqësor, në gjykata dhe në Këshillin e Drejtësisë. Gjithsesi, dy dhomat e Parlamentit rumun emërojnë nga tre anëtarë (6 nga 9) në Gjykatën Kushtetuese805, si dhe përmes strukturave parlamentare mbikëqyrin procesin e emërimit të niveleve të larta të gjyqësorit. Gjithashtu, në Rumani, ndryshe nga vendet e tjera të rajonit, Prokurori i Përgjithshëm vepron në autoritetin e Ministrisë së Drejtësisë.

Në modelin serb Parlamenti bën zgjedhjen dhe emërimin e Gjykatës Kushtetuese, kryetarin e gjykatës së lartë, prokurorin e përgjithshëm, si dhe avokatin e popullit806. Në Bosnje Kushtetuta përcakton të drejtën e Parlamentit për të zgjedhur 4 nga 9 gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese. Në Malin e Zi Kushtetuta përcakton të drejtën e Parlamentit që të zgjedhë e shkarkojë kryetarin e gjykatës së lartë mbi bazën e propozimit të përbashkët të Presidentit, Kryeministrit dhe kryetarit të Parlamentit. Gjithashtu Parlamenti malazez zgjedh dy nga nëntë anëtarët e Këshillit të Lartë të Drejtësisë, si dhe zgjedh e shkarkon prokurorin e lartë të shtetit.

Në Kosovë Parlamenti zgjedh 8 nga 13 anëtarët e Këshillit Gjyqësor, 4 prej të cilëve u përkasin pakicave kombëtare807. Në dallim nga praktikat gjyqësore në Shqipëri, në Kosovë kryesuesi i Këshillit Gjyqësor duhet i drejtohet Kuvendit së paku një herë në vit lidhur me Sistemin Gjyqësor808. Gjithashtu ndryshe nga modeli në Shqipëri, në Kosovë gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese propozohen nga Parlamenti dhe

802 Po aty, Art. 130. 803 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art 124. 804 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 130. 805 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 133. 806 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 105. 807 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 108. 808 Po aty, neni 108 dhe 103.

191

emërohen nga Presidenti. Parlamenti zgjedh gjithashtu Avokatin e Popullit dhe Auditorin e Përgjithshëm me shumicën e votave të gjithë deputetëve809.

Në modelin shqiptar roli i Parlamentit është përcaktues për zgjedhjet e organeve të larta të gjyqësorit. Sipas kushtetutës, kryetari dhe anëtarët e Gjykatës së Lartë dhe Kushtetuese emërohen nga Presidenti me pëlqimin e Kuvendit810. Termi “pëlqim” i jep autoritet Parlamentit të vendosë me votë nëse pranon ose jo kandidaturat presidenciale, dhe praktika ka treguar se Parlamenti e ka ushtruar në mënyrë seleksive këtë funksion, duke marrë rol primar në përcaktimin e kandidatëve fitues për në gjykatat respektive. E njëjta procedurë kushtetuese parashikohet edhe në zgjedhjen e Prokurorit të Përgjithshëm, ndërkohë që Parlamenti zgjedh edhe tre nga 15 anëtarët e Këshillit të Lartë të Drejtësisë. Parlamenti shqiptar zgjedh e shkarkon edhe Avokatin e Popullit, por në ndryshim nga shumica e vendeve të tjera, ky proces kërkon 2/3 e votave të Parlamentit811.

KAPITULLI VI

809 Po aty, neni 134. 810 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 136. 811 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, neni 61.

192

C. Institucioni i qeverisë në sistemin qeverisës në EJL

Në çdo formë qeverisjeje Qeveria ka monopolin e pushtetit ekzekutiv. Kushtetutat vetëm sa e sanksionojnë këtë parim të njohur të shtetit të së drejtës. Të gjitha kushtetutat e vendeve të Evropës Juglindore kanë përcaktuar në nenet e tyre primare formën e qeverisjes dhe rolin e pushtetit ekzekutiv. Kështu, Kushtetuta e Shqipërisë (neni 7), Kushtetuta bullgare (neni 8), Kushtetuta kroate (neni 4), Kushtetuta serbe (neni 4), Kushtetuta malazeze (neni 11), ashtu si edhe Kushtetuta rumune, sllovene, boshnjake etj, theksojnë se sistemi i qeverisjes vendet përkatëse bazohet në ndarjen dhe balancimin ndërmjet pushteteve ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor. Në çdo rast ato theksojnë se Qeveria është bartëse e pushtetit ekzekutiv, dhe se marrëdhëniet midis tre pushteteve bazohen në balancën dhe kontrollin reciprok.

Disa dallime formale gjenden në përcaktimet e terminologjisë dhe raporteve midis qeverisë e Kryeministrit. Në Shqipëri, Bullgari, Bosnje kemi “këshill i ministrave” kurse në Maqedoni, Malin e Zi, Slloveni, Kosovë dhe Serbi kemi “qeveri”; në Kroaci e Slloveni kemi “President të qeverisë”, në Bosnje “kryetar”, kurse në të gjitha vendet e tjera titullari i qeverisë quhet “Kryeministër”. Emërtimet nuk janë domosdoshmërisht tregues diference në pozitën e tyre kushtetuese dhe në kompetencat konkrete, sa janë zgjedhje të bëra për shkak të së kaluarës politike apo modelit qeverisës të cilit i janë referuar.

Një detaj me rëndësi për pozitën juridike të Kryeministrit jepet nga krahasimi i rolit kushtetues në raport me institucionet e tjera. Nga një krahasim kushtetues rezulton812 se Kushtetuta e Shqipërisë e përmend 39 herë Kryeministrin, më pas vjen Kushtetuta serbe me 26 herë, ajo sllovene me 23 herë, ajo rumune më 22 herë, Kushtetuta e Kosovës me 20 herë, Kushtetuta kroate dhe ajo bullgare me 19 herë të ndjekur nga Kushtetuta malazeze me 13 herë dhe në fund, Kushtetuta simbolike e Bosnjës me vetëm 8 herë. Ka Kushtetuta, si ajo e Shqipërisë dhe e Kosovës që Kryeministrit i kushtojnë nene të veçanta me kompetenca, të cilat numerikisht janë 2-3 herë më shumë sesa lista kushtetuese e kompetencave të qeverisë.

Kushtetuta shqiptare thekson813 se Kryeministri përfaqëson Këshillin e Ministrave, kryeson mbledhjet e tij, koncepton dhe paraqet drejtimet kryesore të politikës së përgjithshme shtetërore dhe përgjigjet për to, siguron zbatimin e legjislacionit dhe të politikave të miratuara nga Këshilli i Ministrave, bashkërendon dhe kontrollon punën e anëtarëve të Këshillit të Ministrave dhe të institucioneve të tjera të administratës qendrore të shtetit, zgjidh mosmarrëveshjet ndërmjet ministrave, etj. Në zbatim të kompetencave të tij Kryeministri nxjerr urdhra.

Në asnjë praktikë rajonale nuk kemi modele ku Qeveria imponon parlamentin dhe institucionet e tjera kushtetuese, por zbatimi praktik i fuqive ekzekutive dhe vetë dinamika e zhvillimeve politike gjatë dy dekadave të fundit kanë krijuar tendencën e rritjes së peshës së Kryeministrit në raport me Presidentin dhe Parlamentin. Kjo ndodh sidomos në ato vende në të cilat Kryeministri është drejtues politik i një partie politike, e cila ka shumicën parlamentare dhe për rrjedhojë, i jep atij mundësinë të kontrollojë edhe agjendën parlamentare.

Praktikat kushtetuese të aktivitetit të qeverisë janë të lidhura me aktin kushtetues të betimit. Në Shqipëri Qeveria betohet përpara Presidentit. Procedura e betimit ka qenë e ndryshme përpara vitit 1998, madje për shkak të hapësirës për interpretim është aplikuar ndryshe edhe në periudhën e parë pas kushtetutës. Gjithsesi, prej më shumë se një dekade Kryeministri dhe ministrat e propozuar prej tij

812 Te dhenat te marra nga kushtetutat e secilit vend (te cituara me poshte) 813 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 102.

193

dekretohen nga Presidenti dhe vetëm pasi marrin votëbesimin në Parlament, rikthehen tek Presidenti për të bërë betimin, si parakusht për marrjen edhe të funksionit zyrtar. Në vende të ndryshme të rajonit praktikat janë të ndryshme. Për shembull në Bullgari Qeveria betohet përpara Asamblesë Kombëtare, në Serbi, Kosovë, Slloveni, Kroaci, etj, Qeveria betohet përpara Parlamentit. Vetëm në Rumani, ashtu si në Shqipëri, Qeveria betohet përpara Presidentit të Republikës.

Në përvojën 100 vjeçare të shtetit shqiptar, pavarësisht ndryshimeve të rëndësishme në hierarkinë shtetërore Qeveria mbeti si institucion, meqenëse detyrë e çdo sistemi ka qenë e mbetet administrimi ekzekutiv i pushtetit814. Historiku i qeverisë rezulton të jetë i njëjtë me historikun e shtetit. Më 1912 Kuvendi i Vlorës zgjodhi qeverinë provizore, më 1913 një qeveri paralele provizore u krijua në Durrës, më 1914 Princ Wied emëroi një qeveri mbretërore, më 1920 Kongresi i Lushnjes krijoi një qeveri përfaqësuese. Midis 1920-1924 u krijuan disa kabinete qeveritare, përfshirë kabinete të përkohshme apo kabinete të koalicioneve të mëdha politike. Më 1925 me vendosjen e republikës u njësua posti i Presidentit me atë të Kryeministrit, kurse gjatë mbretërisë shqiptare 1928-1939 dy postet u ndanë, duke krijuar shtatë kabinete të ndryshme qeveritare. Gjatë pushtimit italian e gjerman, pavarësisht nivelit të sovranitetit dhe hapësirës për veprimin de facto të institucionit të qeverisë, u krijuan disa kabinete transitore dhe krize, thuajse me të njëjtin ritëm si në vitet 20.

Me vendosjen e regjimit komunist institucioni i qeverisë u administrua tërësisht nga Partia e Punës si parti e njësuar me shtetin dhe pushtetin. Fillimisht lideri komunist Hoxha ishte edhe Kryeministër, por pas ndryshimeve që ndodhën në BRSS dhe bllokun lindor (1953-1954) edhe në Shqipëri u bënë ndryshime dhe një prej tyre ishte ndarja e postit të Kryeministrit me liderin udhëheqës të partisë – shtet. Ky i fundit ishte titullari kryesor i shtetit dhe çdo institucioni politik në vend, ndaj edhe funksioni i Kryeministrit mbeti relativisht në hije nga pesha specifike e figurave drejtuese në Byronë Politike dhe Sekretariatin e Komitetit Qendror. Kryeministri Mehmet Shehu qëndroi në pushtet për 27 vjet (1954-1981) deri në vetëvrasjen e tij, gjë që solli zëvendësimin nga Adil Çarçani, - njëherësh Kryeministri i fundit i regjimit komunist dhe i pari gjatë muajve të hershëm të vendosjes së sistemit demokratik.

Kabineti qeveritar i dalë nga zgjedhjet e para pluraliste 1991 ishte kabineti më jetëshkurtër në historinë pluraliste (22 ditë), edhe pse mbështetej nga një mazhorancë solide me 68% të vendeve në Parlament. Kriza politike imponoi një qeveri të koalicionit të madh midis shumicës qeverisëse dhe opozitës parlamentare, Qeveria e Stabilitetit, e cila qëndroi në detyrë vetëm 6 muaj. Në dhjetor 1991 u krijua një qeveri teknike për përgatitjen e zgjedhjeve të parakohshme parlamentare. Më 1992 rotacioni politik solli rotacion në të gjitha institucionet politike e kushtetuese në vend, përfshirë edhe krijimin e një qeverie të djathtë, të mbështetur nga një spektër i gjerë politik, përfshirë socialdemokratët. Ky kabinet bëri disa ndryshime në përbërjen e tij, por pavarësisht atyre funksionoi i plotë deri në zgjedhjet e vitit 1996, të cilat e rikonfirmuan dhe kështu, me përbërje të re vijoi deri më 1997 kur vendi hyri në një krizë të thellë politike dhe ekonomike.

Më 1997 u krijua një qeveri tjetër e koalicionit të madh politik, për t’ia lënë vendin tetë viteve të qeverive të majta. Shumica qeverisëse e majtë u ndesh vazhdimisht me rivalitete të brendshme politike që çuan në ndryshimin e disa kabineteve qeveritare, por vetëm më 2005 u krye rotacion politik, duke rikthyer të djathtën në pushtet. Prej atëherë e djathta vijon të jetë në pushtet, e konfirmuar edhe në zgjedhjet parlamentare të vitit 2009, në qeveri me mbështetjen e një prej dy partive të mëdha të së majtës shqiptare. Me ndryshimet kushtetuese 2008 është forcuar

814 Krasniqi, Afrim. (2009). Sistemet politike në Shqipëri 1912-2008, UFO Press, Tiranë, 281/282.

194

ndjeshëm pushteti i Kryeministrit dhe i qeverisë në raport me institucionet e tjera politike, sidomos në raport me Parlamentin, duke pamundësuar de facto hapësirën e ndryshimit të qeverisë përmes mekanizmave kushtetues parlamentarë apo rivaliteteve të brendshme brenda shumicës qeverisëse.

Në tërësi në praktikën 100 vjeçare shqiptare me 72 kabinete qeveritare kemi provuar815 qeveri që funksionojnë si pushteti i vetëm kushtetues, qeveri të njësuar me institucionin e Kryetarit të Shtetit, qeveri që dominon institucionin e Parlamentit, qeveri që vepron pa praninë parlamentare, qeveri teknike, qeveri të koalicionit të madh politik, qeveri të një partie politike, qeveri politike pa parti politike, qeveri ushtarake dhe civile, etj. Në aspektin e organizimit të institucionit të qeverisë kemi provuar qeveri si organ me përgjegjësi kolektive, qeveri si organ me përgjegjësi individuale, qeveri që vepron si kundër-firmë e dekreteve, qeveri me ose pa të drejtë ekskluzive për nisma ligjore, qeveri të rrëzuara me mocion mosbesimi ose të dorëhequra, etj.

6.1. Ecuria dhe modelet e qeverive në Evropën Juglindore

Suksesi i një qeverie nuk varet gjithnjë nga jetëgjatësia e saj në pushtet, por nga rezultatet konkrete në politikat e saj gjatë mandatit qeverisës. Në politikë rezultatet mund të mos jenë gjithnjë të dukshme, të matshme dhe të shpejta (brenda mandatit), ndaj edhe shpeshherë, sidomos në periudha pas krizave apo ndryshim të sistemit politik ka një diferencë të madhe midis pritshmërie të mëdha qytetare ndaj qeverisjes dhe kapacitetit e mjeteve reale në dispozicion të qeverisjes për të përmbushur këto pritshmëri. Shembulli më i freskët janë vitet 1994-1996 në Evropën Lindore dhe Juglindore, kur shumica e shumicave qeverisëse reformuese demokratike morën ndëshkim të ashpër me votë nga të njëjtit zgjedhës mbështetës. Nga ana tjetër, jetëgjatësia në qeveri (midis dy zgjedhjeve parlamentare) mund të konsiderohet tregues stabiliteti, por jo detyrimisht bilanc suksesi. Qeverisja jetëgjatë, e shoqëruar me bilanc pozitiv dhe mbështetje publike përbën garancinë më të mirë për suksesin e një qeverie.

Parametra të tillë të vlerësimit të institucionit të Qeverive në vendet pas komuniste janë ende të brishtë, dhe për shkak të rrethanave specifike të periudhës transitore, - ndryshojnë shumë në varësi të ecurisë së secilit vend. Në perceptimin e përgjithshëm periudha transitore ishte shumë më e suksesshme në vende si Polonia, Çekia e Sllovakia, - vende ku ka pasur një numër të madh qeverish, shumica e të cilave me mandate më të shkurtra sesa mandati legjislativ katër vjeçar, sesa vende si Maqedonia, Mali i Zi apo Moldavia, - ku shpesh ka ndodhur që e njëjta qeveri të plotësojnë mandatin e plotë legjislativ.

Tabela 31 paraqet numrin e kabineteve qeveritare në vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore, si dhe numrin e kabineteve qeveritare që kanë konsumuar plotësisht mandatin legjislativ. Siç shihet nga të dhënat krahasuese, vende si Shqipëria e Polonia figurojnë si “kampione” të qeverive të periudhës transitore, me dallimin e madh se në rastin shqiptar numri lidhet me situate specifike (vetëm më 1991 u ndryshuan katër kabinete dhe më 1997 tre kabinete qeveritare, pra në dy vjet pati shtatë kabinete qeveritare).

815 Po aty. 816 IPU, The PARLINE database / IDEA, si dhe burimet respektive të historisë së qeverive në çdo shtet. Të dhënat janë përpunuar nga autori.

Tabela 31: Numri i qeverive gjatë 1990-2011816 Shtetet Nr Mandat të

195

Vende të tjera me numër të madh të kabineteve qeveritare mbeten Bosnja e Kroacia, Rumania e Serbia. Nga ana tjetër, vendet me numrin minimal të kabineteve qeveritare rezultojnë të jenë Sllovenia, Bullgaria, Hungaria, Maqedonia dhe Mali i Zi, - të gjitha me të njëjtin numër. Kosova rezulton numerikisht me më pak qeveri, por shteti i Kosovës është i ri dhe nuk mund të merret tërësisht në barazim me shtetet e tjera. Në tabelën krahasuese me vendet që kanë konsumuar kabinete qeveritare me mandat të plotë, reflektohen realitetet e numrit të qeverive. Kështu, vendet me më shumë mandate të plota ekzekutive mbeten Bullgaria, Maqedonia, Hungaria e Sllovenia, kurse ato me numër minimal të mandateve të plota mbeten Serbia, Shqipëri, Kroacia, Rumania e Bosnja. Mali i Zi ka të njëjtin nivel, por një shpjegim tjetër, pasi shpesh kabinetet qeveritare janë ndryshuar për shkak të dorëheqjeve taktike apo ndryshimeve në sistemin politik (ndarja nga federata, referendumi për pavarësi, kandidimi i Kryeministrit për President, etj).

Në një krahasim më analitik të kabineteve qeveritare në vendet ish-komuniste të Evropës Lindore dhe Juglindore paraqitet në dy tabelat e mëposhtme, të cilat janë pjesë e njëra tjetrës, të ndara në dy fazat e periudhës transitore, - në dekadën e parë dhe në dekadën e dytë të periudhës transitore. Siç rezulton nga tabela 32 kabinetet e para qeveritare u ndryshuan shpejt dhe kryesisht brenda viteve 1991-1992 u ndryshuan pothuajse të gjitha qeveritë e vendeve lindore.

Numri më i madh i kabineteve të reja qeveritare u regjistrua më 1991 (12) dhe

më 1992 (11) për të vijuar me një stabilitet të qëndrueshëm demokratik dhe përgjysmim të kabineteve qeveritare. Numri minimal i kabineteve të reja u regjistrua më 1995 me vetëm 3 kabinete të reja, kjo edhe për shkak se 1995 nuk ishte një vit i rregullt zgjedhor. Në gjysmën e dytë të viteve 90 kemi rritje të numrit të kabineteve qeveritare që ndryshojnë, për të pësuar ulje në fundin e dekadës. Siç shihet nga tabela numri i qeverive të ndryshuara më 1993-1994 ishte i njëjtë me vitet 1999-2000, dy periudha jo-zgjedhore dhe treguese të stabilitetit demokratik.

817 IPU, The PARLINE database / IDEA, si dhe burimet respektive të historisë së qeverive në çdo shtet. Të dhënat janë përpunuar nga autori.

qeverive plotë Shqipëria 16 2 Kroacia 12 2

Sllovenia 9 3 Maqedonia 9 3

Polonia 15 2 Hungaria 9 3

Serbia 11 2 Bullgaria 9 4 Mali i Zi 9 2 Kosova 8 - Bosnja 13 2

Rumania 11 2

Tabela 32. Qeveritë në vendet e Evropës Qendrore / Juglindore 1990-2000817 Vendi 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Shqipëria 1 5(6) 1(7) - - - 1(8) 2(10) 1(11) 1(12) - Kroacia 2 1 (3) 1(4) 1(5) - 1(6) - - - - 1(7)

Sllovenia 1 - 1(2) - - - 1(3) - - - 2(5) Maqedonia - 1 1(2) - 1(3) - - - 1(4) - -

Polonia 1 2(3) 2(5) 1(6) - 1(7) 1(8) 1(9) - - - Hungaria 1 - - 1(2) 1(3) - - - 1(4) - -

Serbia - 1 1(2) 1(3) 1(4) - - 1(5) - - 1(6) Bullgaria 1 1(2) 1(3) - 1(4) 1(5) - 1(6) - - - Mali i Zi - 1 1(2) - - - 1(3) - 1(4) - - Kosova 1 - 1(2) - - - - - - - - Bosnja - - 2 1(3) - - 1(4) 1(5) 1(6) 2(8) -

Rumania 1 1(2) 1(3) - - - 1(4) - 1(5) 1(6) 1(7) Totale 10 12 11 5 4 3 6 6 6 4 5

196

Tabela 33 paraqet të njëjtin fenomen gjatë dekadës së dytë të periudhës transitore, midis viteve 2001-2011. Dallimi midis dy tabelave dhe respektivisht midis dy dekadave është i dukshëm në drejtim të maturimit politik dhe rritjes së elementëve të stabilitetit demokratik. Vetëm viti 2002 paraqet një përjashtim me numrin e madh të kabineteve qeveritare, kryesisht edhe për shkak të periudhës së planifikuar zgjedhore. Vetëm dy nga 11 vende në analizë ndërruan më shumë se një kabinet qeveritar më 2002, kurse në periudhat e tjera kohore respektivisht kemi vetëm nga një qeveri në dy – tre vjet, - një tregues stabiliteti qeverisës. Referuar të dhënave krahasuese numri minimal i qeverive në 20 viteve të periudhës transitore është shënuar më 2003 me vetëm dy qeveri (Kroaci e Serbi), ndjekur nga 2007 dhe 2010 me nga 3 qeveri.

Studimet lidhur me efektivitetin e institucionit të qeverisë dhe raportet e saj në

një shoqëri pluraliste konkurruese të bazuar në votat, mbështetjen dhe marrëdhëniet e aktorëve politikë e institucionale, evidentojnë edhe modele të ndryshme të kabineteve qeveritare. Faza e parë e periudhës transitore, krijimi i fronteve dhe aleancave të mëdha politike për të ndryshuar sistemin dhe për të rritur në mënyrë maksimale votat, shfaqën probleme e vështirësi në shndërrimin e këtij vullneti politik në mbështetje të qëndrueshme edhe të mandateve qeverisëse për kabinetet ekzekutive të krijuara prej tyre. Për rrjedhojë, vendet paskomuniste u ndeshën me situata politike nga më të ndryshmet, kur një kabinet politik kishte mbështetje maksimale, mbështetje minimale apo pamundësi për të qëndruar në detyrë. Në të gjitha rastet palët politike aplikuan të njëjtat praktika kushtetuese dhe politike që trashëgohen nga përvoja e vendeve perëndimore.

Shumëllojshmëria e forcave të kompozimit qeverisës mbetet koncept relativisht i ri në praktikën e vendeve të demokracive të reja. Referimi i tyre kryesor lidhet me përvojat perëndimore. Studimet e kryera në vendet evropiane midis viteve 1945-1999 rezultuan se 13% e qeverive kanë qenë produkt i një partie të vetme, 63% e qeverive kanë qenë bashkime politike në koalicione pas zgjedhjeve, si dhe pjesa e mbetur prej 23% e qeverive kanë qenë qeveri pakice819. Në praktikën e dy dekadave të fundit në vendet ish-komuniste raporti i mësipërm perëndimor ndryshon vetëm në përqindjen e qeverive të pakicës, numri i të cilave mbetet simbolik. Të dhënat

818 IPU, The PARLINE database / IDEA, si dhe burimet respektive të historisë së qeverive në çdo shtet. Të dhënat janë përpunuar nga autori. 819 Saalfeld, Thomas. (2007). Koalitionsregierungen. In Parteien und Wahlen, Baden-Baden: Nomos, 217-253.

Tabela 33. Qeveritë në vendet e Evropës Qendrore / Juglindore 2001-2011818 Vendi 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Shqipëria - 2(14) - - 1(15) - - - 1(16) - - Kroacia - 1(8) 1(9) - - - - 1(10) 1 (11) - 1(12)

Sllovenia - 1(6) - 1(7) - - - 1(8) - - 1(9) Maqedonia - 1(5) - 2(7) - 1(8) - 1(9) - - 1(10)

Polonia 1(10) - - 1(11) 1(12) 1(13) 1(14) - - - 1(15) Hungaria - 1(5) - 1(6) - - - 1(7) 1(8) 1(9)

Serbia 1(7) - 1(8) 1(9) - - 1(10) 1(11) - - - Bullgaria 1(7) - - - 1(8) - - - 1(9) - - Mali i Zi 1(5) 1(6) - - - 1(7) - 1(8) - 1(9) - Kosova - 1(3) - 1(4) 1(5) 1(6) - 1(7) - - 1(8) Bosnja 2(10) 2(11) - - - 1(12) - - - 1(13) -

Rumania - - - 1(8) - - 1(9) 1(10) - - 1(11) Totale 5 10 2 8 4 5 3 8 4 3 6

197

krahasuese flasin820 se bazuar në përvojën e qeverive në Evropën Qendrore 57 nga 83 qeveri koalicioni nuk arritën të mbijetojnë deri në përfundimin e mandatit të tyre legjislativ. Mbijetesa e një qeverie varet nga fakti sesi ajo po e drejton vendin në raport krahasues me produkte të tjera koalicioni qeverisës të cilat mund ta zëvendësojnë.

Studime të tjera të avancuara klasifikojnë diferencat midis gjashtë llojeve të mbështetjes për koalicionet qeveritare821. Ato janë: qeveri koalicioni me mandate të rregullta (zgjedhje të rregullta parlamentare) ose me mandate të ndërprera (zgjedhjet e parakohshme parlamentare, dorëheqja e Kryeministrit, kriza që sjell shpërbërjen e koalicionit, zgjerimi i koalicionit, si dhe rrëzimi me mocion mosbesimi). Në një lexim të përgjithshëm të këtyre modele, studiuesit ofrojnë pesë raste klasike822 të llojeve të qeverive të aplikuara në vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore. Ato janë rastet kur Qeveria funksionon si:

1. Qeveri e një partie – shumicë parlamentare (një parti kontrollon qeverinë dhe shumicën parlamentare);

2. Qeveri koalicioni minimal (çdo parti në qeveri është e nevojshme të krijohet shumica qeverisëse)

3. Koalicion i zgjedhuar qeverisës (të paktën një parti në qeveri nuk nevojitet për të siguruar shumicën parlamentare);

4. Një parti në qeveri pakice (një parti në qeveri që nuk kontrollon tërësisht shumicën qeverisëse);

5. Një parti e koalicionit të pakicës (disa parti që së bashku nuk arrijnë shumicën në Parlament).

Për t’i kuptuar më mirë modelet e mësipërme qeveritare le të analizojmë

praktikat e disa vendeve në rajon, sidomos praktikat e qeverive në Shqipëri. Modeli i qeverisë së një partie politike ka qenë dominues në pjesën e parë të

periudhës transitore. Pothuajse në të gjitha vendet e Evropës Juglindore një parti e vetme mori votat e nevojshme për të qeverisur. Ideja e një koalicioni ishte ende e panjohur sa duhet dhe për pasojë, një parti dominoi Parlamentin dhe ekzekutivin. Në rastin shqiptar kjo ka ndodhur më 1991, kur PPSH fitoi dhe krijoi qeverinë e vetme, apo më 1996 – 2001 kur PD dhe PS nuk patën interes madhor të gjejnë ndonjë partner të rëndësishëm në koalicion. Në Kroaci HDZ drejtoi qeveri të vetme në fillimet e periudhës transitore, e njëjta sjellje u shfaq në fazën e parë të periudhës transitore edhe nga Partia Socialdemokrate në Malin e Zi apo në Maqedoni.

Modeli i një qeverie me koalicion minimal u aplikua për herë të parë pas

zgjedhjeve të vitit 2005 dhe u thellua pas zgjedhjeve parlamentare të vitit 2009. Në rastin e parë koalicioni qeverisës nuk kishte votat e nevojshme për votimin e ligjeve të rëndësishme, kurse në rastin e dytë koalicioni qeverisës kishte aq vota sa për të siguruar mbijetesën e qeverisë në Parlament. Në dy rastet partnerët e partive në koalicion bëhen shumë të rëndësishëm dhe imponojnë shumë synimeve të tyre në vendimmarrjen politike të ekzekutivit dhe të legjislativit. Praktika të tilla janë aplikuar në shumicën e kabineteve pas

820 Schultze, Henrike (2010). Government Duration and Government Termination – Coalition Governments in Central Eastern Europe, Paper (ID: 683),

Dublin City University, 4. 821 Po aty. 822 Mauller-Rommel, Ferdinand, Katja Fettelschoss & Philipp Harfst. (2004). Party Government in Central European Democracies: A Data Collection (1990-

2003). European Journal of Political Research 43:869, 93.

198

zgjedhjeve në Slloveni, në tre nga katër kabinetet e fundit qeverisëse në Maqedoni, në dy nga tre kabinetet e fundit në Rumani e Bullgari, si dhe në raste të veçanta edhe në Malin e Zi, në Kosovë apo në Kroaci.

Modeli i tretë i koalicionit të gjerë është aplikuar disa herë në Shqipëri. Më

1992, 1996, 1997, 2001 çdo parti kryesore fituese e zgjedhjeve mund ta krijonte e vetme qeverinë, por ata kërkuan partnerë të tjerë koalicioni për imazh dhe siguri afatgjatë. Në secilën prej rasteve të përmendura më lart ikja e një partneri nga Qeveria nuk solli ndryshimin e saj, për shkak se numri i vendeve në Parlament që mbështesin qeverinë është gjithnjë mbi shumicën e kërkuar kushtetuese. Praktika të tilla janë të njohura në Kosovë me të paktën dy kabinete qeveritare të koalicionit të madh, në Bullgari me koalicioni midis socialistëve dhe monarkistëve, dhe në mënyrë më indirekte në periudha të veçanta të fazës transitore edhe në Rumani, Slloveni, në Maqedoni dhe për shkaqe specifike edhe në Bosnje – Hercegovinë.

Modeli i katërt, ai i një partie në qeveri pakice, pra kur kemi një parti

kryesore në qeveri që nuk kontrollon tërësisht shumicën në Parlament u provua në rastin shqiptar në vitin 2009. PD në atë periudhë fitoi zgjedhjet por mori vetëm 50% të vendeve në Parlament, kështu që në çdo rast ajo kishte nevojë për partnerë të tjerë koalicioni për të siguruar mbijetesën e qeverisë dhe të shumicës qeverisëse parlamentare. Ky model mund të jetë pozitiv në aspektin afatgjatë, sidomos në kushtet kur diferenca midis partive kryesore politike vijon të ngushtohet, por në praktikën shqiptare dhe të rasteve të tjera rajonale, solli probleme. Në çdo rast partneri kushtëzues qeveritar mori më shumë pushtet sesa iu besuan nga qytetarët në zgjedhje, dhe Qeveria mbeti peng i vullnetit të saj për të vijuar mbështetjen për Kryeministrin. Në praktikën e vendeve të rajonit ky model është gjithnjë e më i aplikueshëm sidomos pas shfaqjes së fenomenit të minimizimit të distancës së votave midis dy partive më të mëdha politike. E tillë mund të konsiderohen produktet pas zgjedhore në dy nga tre zgjedhjet e fundit parlamentare në Kosovë, Slloveni, Bosnje, Serbi apo edhe në një nga dy zgjedhjet e fundit në Maqedoni e Rumani.

Modeli i fundit, ai i një qeverie pakice nuk është aplikuar asnjëherë në rastin

shqiptar. Ky model paraqet vështirësi, sepse imponon një kulturë politike të mjaftueshme për të kuptuar rëndësinë e qeverisjes së vendit edhe në kushtet kur Qeveria nuk ka një shumicë parlamentare të qëndrueshme. Në praktikën ballkanike një model të tillë e kemi hasur në dy vitet e fundit në Slloveni dhe në Rumani.

Studiues të ndryshëm analizojnë gjithashtu rastet e përfundimit ligjor të mandatit qeverisës dhe përmes kësaj analize ofrojnë modele e klasifikime të ndryshme për llojet e qeverive. Në një përpjekje të tillë jepen gjashtë rastet shkencore kur një qeveri përfundon mandatin e saj823. Ato janë: kur bëhen zgjedhje parlamentare, kur jep dorëheqje Kryeministri, kur ndryshon përbërja drejtuese e partisë, kur jep dorëheqje kabineti, kur nuk merr votëbesimin, si dhe në rastin kur vdes Kryeministri. Duke analizuar rastet e mësipërme dhe periudhën transitore të

823 Mauller-Rommel, Ferdinand, Katja Fettelschoss & Philipp Harfst. (2004). Party Government in Central European Democracies: A Data Collection (1990-

2003). European Journal of Political Research 43:869, 93.

199

vendeve ish-komuniste rezulton se në pjesën më të madhe të këtyre vendeve janë konsumuar pothuajse shumica e rasteve të përfundimit të mandatit të qeverisë. Për ta ilustruar më qartë aplikimin e rasteve të mësipërme në përvojat politike reale, le të analizojmë modelin e transformimeve në Shqipëri. Referuar rastit të ndryshimit të qeverisë me zgjedhjet parlamentare, kjo

është një praktikë normale kushtetuese dhe nuk cenohet as në rastin kur e njëjta qeveri votëbesohet në zgjedhje dhe ka një mandat politik për të vijuar funksionin e saj. Të tilla qeveri me mbështetje elektorale që kanë vijuar pas zgjedhjeve janë ato të vitit 1991, 1006, 2001 dhe 2009, por në çdo rast funksioni i tyre ekzekutiv kushtetues ka kaluar përmes procedurave kushtetuese të dhënies së mandatit dhe votëbesimit në Parlament. Formalisht edhe në periudhën e regjimit komunist pas çdo zgjedhje parlamentare Qeveria e re paraqiste një program dhe kalonte në votim formal parlamentar. I vetmi rast kur kjo nuk ka ndodhur lidhet me zgjedhjet parlamentare të viteve ’20, kur praktikat parlamentare ende nuk ishin të konsoliduar dhe kur kishte debate nëse duhej rivotuar një kabinet qeveritar, i cili votëbesohej në zgjedhje parlamentare. Në tërësi, rasti i rënies dhe krijimit të qeverisë kur bëhen zgjedhje parlamentare, është një rast i njohur kushtetues, i gjithë-pranuar dhe pa probleme në zbatimin e tij.

Rasti tjetër i dorëheqjes së Kryeministrit është shumë familjar në praktikën

shqiptare. Vetëm më 1991 kanë dhënë dorëheqje të paktën katër Kryeministra. Praktika të tilla janë aplikuar edhe më 1997, 1998, 2003, etj. Dorëheqja ka ardhur për arsye të ndryshme (krizë politike, greva proteste ndaj qeverisë, nevojë për një zgjidhje politike afatgjatë, etj), por gjithnjë është shoqëruar me krijime kabinetesh të reja politike. Në asnjë rast dorëheqja nuk është shoqëruar me rizgjedhjen e Kryeministrit të dorëhequr, pra me riformatim të qeverisë, vetëm kur kjo ka ardhur pas zgjedhjeve parlamentare.

Rasti i ndryshimit të ekipit drejtues ose gjendjes në partinë kryesore

qeverisëse gjen reflektim sidomos në praktikën kushtetuese e politike të ndryshimit të qeverisë më 1999. në atë periudhë Kryeministri Pandeli Majko dhe ish-kryetari i Partisë Socialiste Fatos Nano u vunë në garë për të marrë drejtimin e PS. Në Kongres gara u fitua nga ish-kryetari, kështu që të nesërmen Qeveria dha dorëheqje dhe kryetari i ri zgjodhi një Kryeministër dhe një ekip të ri drejtues për në ekzekutiv. Raste të tilla nuk lejojnë kriza të gjata politike dhe zgjedhja vjen brenda llojit politik, pavarësisht se përbën një ndryshim me kosto kohore dhe cilësore në standardin e mirëqeverisjes.

Rasti i katërt i dorëheqjes së kabinetit është imponuar në periudha të

krizave të thella politike në vend ose brenda vetë një partie politike. Më 1991 rreth gjysma e qeverisë që i përkiste partive të opozitës dha dorëheqje nga Qeveria e Stabilitetit, duke detyruar qeverinë të japë dorëheqje në mënyrë kolektive. Më 1997 gjithashtu pjesa më e madhe e ministrave ofruan dorëheqje duke imponuar përsëri rënien e qeverisë. Më 2003 konflikti politik rivalizues brenda PS çoi në dorëheqjen e disa ministrave dhe pamundësinë e qeverisë për ti zëvendësuar ata. Në këto rrethana, e gjithë qeveria u detyrua të japë dorëheqje.

Rasti i pestë ka të bëjë me votëbesimin. Asnjë qeveri paskomuniste në praktikën shqiptare nuk është rrëzuar për shkak të mocionit të besimit ose mosbesimit. Gjithsesi referuar praktikave politike në rajon, kemi rastin e

200

Kosovës më 2010, kur Kryeministri në përpjekje për të imponuar zgjedhje të reja të shpejta parlamentare iu bashkua mocionit të mosbesimit dhe votoi kundër qeverisë së tij. Në këtë mënyrë qeveria ra, Parlamenti u shpërnda dhe vendi kaloi menjëherë në zgjedhje parlamentare, të cilat u fituan nga i njëjti Kryeministër që praktikoi mocionin kundër vetes.

Rasti i fundit ka të bëjë me vdekjen e Kryeministrit. Në praktikën shqiptare

nuk kemi rast të vdekjes së një Kryeministri në detyrë, përveç përvojës së sistemit komunist (1981) kur Kryeministri kreu vetëvrasje dhe u zëvendësua nga një Kryeministër tjetër. Në çdo rast tjetër të periudhës demokratike asnjë qeveri nuk është kushtëzuar nga problemet shëndetësore të titullarit të saj. Një praktikë e tillë është regjistruar në Hungari në dhjetor 1993 me vdekjen në detyrë të Kryeministrit Jozef Antal apo në Armeni me vdekjen në detyrë të Kryeministrit Andranik Margaryan në mars 2007.

6.2. Struktura dhe funksionet kushtetuese të qeverisë

Zgjedhja e strukturës së qeverisë dhe dhënia e kompetencave kushtetuese

lidhet me vendin që secili sistem politik ka dashur ti japë ekzekutivit, në raport me pushtetet e tjera kushtetuese. Në praktikat e qeverive shqiptare midis viteve 1991-2012 kemi pasur disa modele qeveritare: qeveri të dobëta me një President të fortë, qeveri të forta me një President të dobët, qeveri të një partie, qeveri të koalicionit të shumë partive, qeveri teknike dhe qeveri të periudhës transitore.

Secila prej tyre ka pasur dallime në strukturë, por vetëm ato që funksionuan në modele të ndryshme kushtetuese patën edhe dallime në nivelin e përgjegjësive kushtetuese. Për shembull, kabineti qeveritar i viteve 1991-1998 mbi bazën e legjislacionit mund të thirrej e të drejtohej edhe nga Presidenti në rast se ai e konsideronte të arsyeshme, ose pushteti ekzekutiv gjatë kësaj periudhe ndahej midis Presidentit dhe qeverisë. Pas kushtetutës së vitit 1998 dhe sidomos pas ndryshimeve kushtetuese 2008 pozita e qeverisë u rrit ndjeshëm në raportet e mëparshme me Parlamentin dhe Presidentin.

Referuar dokumenteve kushtetuese, midis vendeve të rajonit gjenden dallime dhe të përbashkëta. Kushtetuta e Shqipërisë thekson824 se Këshilli i Ministrave përbëhet nga Kryeministri, Zëvendëskryeministri dhe ministrat. Në modele të tjera, ekzistojnë dallime në strukturë. Për shembull, në Rumani Kushtetuta përcakton825 se Qeveria përbëhet nga Kryeministri, ministrat dhe anëtarët e tjerë të përcaktuar me ligjin organik. Në Bullgari kemi një model të përzier; Këshilli i Ministrave përbëhet nga Kryeministri, zëvendësministrat dhe ministrat826, model që e ka edhe Kushtetuta e Kosovës.

Një model të përafërt me to kanë edhe Kroacia, Serbia e Mali i Zi, vende ku kushtetutat specifikojnë se Qeveria përbëhet nga Kryeministri, ministrat dhe se mund të ketë një ose më shumë zv/Kryeministra. Në Slloveni Qeveria është e përbërë nga Presidenti dhe ministrat827, pra nuk ka zv/Kryeministër. Në Bullgari Kryeministri bën emërimin dhe shkarkimin e zv/ministrave, praktikë që gjithashtu zbatohet edhe në rastin e Kosovës. Kosova, Bosnja dhe Maqedonia kanë detyrimin kushtetues e ligjor të kenë përfaqësim ndëretnik, zhvillim pozitiv por që edhe e kufizon hapësirën e

824 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 95. 825 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 102. 826 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 108. 827 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 110.

201

zgjedhjes së ministrave nga ana e Kryeministrit. Ashtu si në Bosnje, edhe në Kosovë zgjedhja e zv/ministrave nga pakicat etnike kërkon konsultim ose votim parlamentar.

Në ushtrimin e funksioneve kushtetuese qeverive në çdo vend i besohet pushteti ekzekutiv, dhe konkretisht, detyrimi për të përcaktuar drejtimet kryesore të politikës së përgjithshme shtetërore, për të marrë vendime me propozim të Kryeministrit ose të ministrit përkatës, për caktimin e politikave për zbatimin e ligjeve dhe rregullave të miratuara në Parlament, nisma për ligje, buxhetin shtetëror, për rezervat e shtetit, për nxjerrjen e urdhrave dhe rregullave në funksion të ligjeve, për organizimin e punës së ministrive dhe organeve të administratës, për dhënien e mendimeve në Kuvend për nismat ligjore që nuk vijnë prej qeverisë, për njohjen e shteteve dhe qeverive, për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike dhe konsullore, për emërimin e ambasadorëve dhe shumë funksionarëve publikë, etj.

Gjithsesi në çdo vend ka specifika të veçanta në kompetenca. P.sh, në rastin e Kosovës Kryeministri ka edhe kompetenca që janë tradicionalisht presidenciale, si psh, drejtimi i Këshillit të Sigurisë828. Në kushtetutën malazeze829Qeveria përveç detyrave tradicionale të çdo kabineti ka të shënuar si përgjegjësi të saj edhe propozimin e planit të zhvillimit dhe urbanistik, si dhe propozimin e Strategjisë Kombëtare të Sigurisë të Mbrojtjes. Në dallim nga modeli shqiptar, në Maqedoni, është kompetencë e qeverisë propozimi i Prokurorit Publik, i cili votohet më pas në Parlament. Në Bullgari Kushtetuta specifikon në përgjegjësitë e qeverisë detyrimin e saj për të siguruar rendin publik dhe sigurinë kombëtare, për udhëheqje të administratës shtetërore dhe të forcave të armatosura. Me ndryshimet kushtetuese të vitit 2005 Kushtetuta bullgare shtoi edhe detyrimin e këshillit të Ministrave për të informuar Asamblenë Kombëtare për të gjitha çështjet dhe detyrimet në kuadër të anëtarësimit në Bashkimin Evropian830.

Kushtetuta e Bosnje – Hercegovinës është më e ndryshme nga modelet kushtetuese të rajonit, për shkak të rolit ende përcaktues të faktorit ndërkombëtar në vendimmarrjen politike si dhe mekanizmit të përfaqësimit të barabartë etnik në të gjitha nivelet e qeverisjes. Sipas kushtetutës boshnjake831 Presidenca emëron drejtuesin e Këshillit të Ministrave, akt që duhet të marrë miratimin e Dhomës së Përfaqësuesve.

Drejtuesi i KM emëron ministrin e jashtëm, të tregtisë, si dhe ministra të tjerë që marrin miratimin në Parlament. Së bashku me kryetarin dhe ministrat krijohet Këshilli i Ministrave, organ ekzekutiv në sistemin politik e qeverisës të Bosnjës. Në emërimin e tyre ka rregulla specifike, si p.sh, jo më shumë se 2/3 e ministrave mund të jenë nga territori i Federatës. Drejtuesi i qeverisë emëron edhe zv/ministrat, të cilët nuk mund të jenë nga të njëjtat zona me ministrat dhe për të cilët kërkohet gjithashtu vota pro në Parlament. Qeveria në Bosnje dorëhiqet në çdo rast të votës së mosbesimit në Parlament.

Kushtetuta e Shqipërisë përcakton cilësitë për të qenë ministër832. Ai duhet të ketë cilësitë për deputet, mund të jetë deputet në Parlament, nuk mund të ushtrojë asnjë veprimtari tjetër shtetërore dhe as të jetë drejtues ose anëtar i organeve të shoqërive fitimprurëse, si dhe ka imunitetin e deputetit. Edhe në rastin bullgar Kushtetuta specifikon se aftësia për zgjedhje në Këshillin e Ministrave vlen për çdo

828 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 127. 829 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 100. 830 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 105. 831 Constitution of the Federation of Bosnia and Herzegovina (2003). “Official Gazette”, nr. 63/03, Art. 5/4. 832 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 103.

202

qytetar bullgar i kualifikuar për të qenë deputet. I njëjti rregull gjendet në pothuajse të gjitha kushtetutat e vendeve të tjera.

Dallime gjenden vetëm në ndërtimin kushtetues të raporteve midis qenies ministër dhe qenies deputet. Ka disa vende, si p.sh, Kosova, Maqedonia, etj, ku deputetët që emërohen ministra dorëzojnë mandatin parlamentar, duke mos lejuar mbajtjen e dy angazhimeve kushtetuese. Në asnjë vend nuk është kusht që e gjithë Qeveria të vijë nga Parlamenti dhe ka raste, si në Kosovë dhe në Bosnje, ku edhe pozicioni i zv/ministrave merr rëndësi të veçantë kushtetues për shkak të nevojës për përfaqësimit etnik. Në Maqedoni, p.sh ndryshe nga Shqipëria, dhe në rastet e imunitetit vendimi nuk merret nga Parlamenti, por nga vetë Qeveria. Gjithashtu aty ekziston përcaktimi unik se Kryeministri dhe ministrat nuk i nënshtrohen detyrimit në forcat e armatosura833.

Në Kroaci, Slloveni, Shqipëri, Rumani e disa vende të tjera Qeveria është përgjegjëse përpara Parlamentit, përgjegjësia për vendimmarrjen e saj është kolektive, por çdo ministër ka përgjegjësi direkte në zbatim të kompetencave të tij. Gjithsesi ka vende ku Qeveria si njësi kolektive dhe ministrat si individë politikë, kanë raport të ndryshëm me Parlamentin. P.sh, në rastin e Shqipërisë nuk ka mocion nominal mbi ministra, koncept kushtetues që gjendet në disa vende të tjera të rajonit.

Në çdo rast dhe në çdo vend mbledhjet e Këshillit të Ministrave bëhen të mbyllura dhe aktet e tij janë të vlefshme, kur nënshkruhen nga Kryeministri dhe ministri propozues. Këshilli i Ministrave nxjerr vendime dhe udhëzime, dhe në rast nevoje dhe urgjence, nën përgjegjësinë e tij, mund të nxjerrë akte normative që kanë fuqinë e ligjit, me kusht që këto akte duhen miratuar në Parlament brenda një periudhe kohore që varion sipas vendeve, nga 30 në 45 ditë.

Pjesë e administratës ekzekutive janë ministritë, organet e tjera të administratës, si dhe organizata të tjera të përcaktuara nga legjislacioni. Kudo ndalohet organizimin dhe veprimin politik në organet e administratës shtetërore, dhe se legjislacioni për të kërkon miratimin e dy të tretave të Parlamentit.

Në vende të ndryshme ka përjashtime e kufizime që lidhen me veçoritë e tyre. P.sh, Kushtetuta maqedonase përcakton834 se organet e administratës shtetërore në fushën e mbrojtjes dhe policisë i udhëheqin persona civilë, të cilët drejtpërsëdrejti para zgjedhjes në ato funksione kanë qenë civilë së paku tre vjet.

6.3. Modelet e mandatit, zgjedhjes dhe shkarkimit të qeverisë Procesi i zgjedhjes të Kryeministrit, votimit të kabinetit si dhe e mocioneve të

besimit e të mosbesimit janë procese me rëndësi kushtetuese. Ato dëshmojnë përveç të tjerash raportet midis qeverisë dhe shumicës parlamentare, midis qeverisë dhe Presidentit, midis Kryeministrit dhe ministrave si dhe midis qeverive dhe proceseve zgjedhore parlamentare. Në shumicën e vendeve menjëherë pas zgjedhjeve parlamentare nis procesi i inaugurimit të Parlamentit të ri dhe bashkë me të, edhe i formimit të qeverisë. Asnjë qeveri, as ajo që konkurron dhe fiton zgjedhjet, nuk mund ta vazhdojë mandatin përmes një periudhe të arsyeshme 2-3 mujore pas procesit zgjedhor. Çdo legjislaturë e re parlamentare kërkon një kabinet të ri qeveritar dhe çdo ndryshim qeveritar vë në provë aftësinë e qeverisë për të përballuar votën e Parlamentit.

833 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 89. 834 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 97.

203

Modelet e procesit të zgjedhjes dhe shkarkimit të qeverisë janë elementë në kushtetutën e secilit vend. Kushtetuta e Shqipërisë përcakton835 se Presidenti, në fillim të legjislaturës apo kur vendi mbetet vakant “emëron Kryeministrin me propozim të partisë ose koalicionit të partive, që ka shumicën e vendeve në Kuvend”. Pra, detyrimi presidencial për të marrë propozimin e shumicës parlamentare e bën aktin e emërimit formal. Kushtetuta nuk e trajton fazën pasuese, nëse zgjedhja e Kryeministrit të ri pas refuzimit të parit, kërkon gjithashtu një miratim formal apo një përzgjedhje thelbësore midis disa kandidaturash. Gjithsesi Kushtetuta thekson se çdo kandidat për Kryeministër ka nga 10 ditë kohë për të fituar votën parlamentare, përndryshe pas provës së tretë, vendi shkon në zgjedhje të parakohshme.

Sipas procedurës së miratimit të qeverisë Kryeministri i mandatar nga Presidenti paraqet në Parlament programin politik dhe përbërjen e Këshillit të Ministrave. Vetë ministrat, ndryshe nga modeli kushtetues në Kosovë, emërohet e shkarkohet nga Presidenti brenda 7 ditëve, por në çdo rast kërkohet votë e Parlamentit, si dhe Kushtetuta detyron Kryeministrin dhe anëtarët e qeverisë që para fillimit të detyrës bëjnë betimin përpara Presidentit836. Edhe në Maqedoni Kryeministri zgjidhet nga Presidenti, mbi bazën e propozimit të emrit nga partia që ka shumicën në Kuvend837. Në dallim nga Shqipëria Kryeministri i ri ka 20 ditë kohë për marrjen e votëbesimit.

Në Kroaci, krijimi i qeverisë duhet të ndodhë brenda 30 ditëve nga dhënia e mandatit presidencial, por kur kjo nuk arrihet, Presidenti ka të drejtë të zgjasë afatin edhe 30 ditë të tjera838. Vetëm pasi edhe jashtë këtij afati Kryeministri nuk arrin të marrë besimin, Presidenti propozon një emër tjetër. Kur edhe në rastin e dytë parlamenti nuk e voton qeverinë, atëherë Presidenti emëron një qeveri teknike dhe të përkohshme, si dhe shpall zgjedhjet e reja parlamentare839. Në Kosovë Presidenti konsultohet me partinë ose koalicionin që ka fituar shumicën parlamentare për të emëruar një kandidat për Kryeministër840. Brenda 15 ditësh Kryeministri e Qeveria votohen në Parlament, por nëse nuk miratohen, atëherë Presidenti për 10 ditë emëron një kandidat tjetër me të njëjtën procedurë. Kur ai refuzohet vendi kalon në zgjedhje të parakohshme brenda 40 ditëve. Në rastet kur Kryeministri jep dorëheqje ose posti i tij mbetet vakant, atëherë bie qeveria dhe Presidenti në konsultim me partitë i jep mandatin një kandidat të ri të formojë qeverinë.

Në Slloveni Kushtetuta përcakton841 detyrimin e Presidentit të konsultohet me partitë politike parlamentare për zgjedhjen e Kryeministrit. Ndryshe nga modeli shqiptar, Kryeministri zgjidhet në Parlament me votim të fshehtë. Nëse ai nuk miratohet çdo grup me më shumë se 10 deputetë përfshihet me kandidatët e tyre në konsultimet presidenciale për zgjedhjen e një kandidati të ri / ose të njëjtë. Në Parlament votohet çdo kandidat ndaras, duke filluar me atë të propozuar nga Presidenti. Kandidati që fiton një shumicë merr mandatin qeverisës. Kur asnjë nuk fiton Presidenti shpall zgjedhjet e reja. Në Rumani zgjedhja e Kryeministrit bëhet pas konsultimeve me partinë që ka shumicën absolute në Parlament, ose kur ajo nuk ekziston, me partitë përfaqësuese në Parlament842. Brenda 10 ditësh kandidati i

835 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 96. 836 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 99. 837 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 90. 838 Kushtetuta e Kroacisë. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 109. 839 Kushtetuta e Kroacisë. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 111. 840 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 95. 841 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 111. 842 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 103.

204

dekretuar kalon për votim në mbledhjen e përbashkët të dy dhomave të Parlamentit bashkë me programin politik dhe përbërjen.

Sipas kushtetutës maqedonase anëtari i qeverisë ka të drejtë të japë dorëheqje ose Kryeministri mund të propozojë shkarkimin e ministrave843. Në dy rastet propozimi shkon në Parlament, i cili merr vendim me votë. Kur ndryshohet 1/3 e qeverisë Kuvendi vendos si në rastin e krijimit të një qeverie të re. Në Serbi Presidenti merr në konsideratë opinionin e deputetëve të zgjedhur për të emëruar Kryeministrin, i cili duhet të marrë votëbesim në Parlament844. Kushtetuta nuk ka afate kohore të përcaktuara. Gjithashtu edhe në Malin e Zi Kryeministri vjen nga shumica, por këtu procesi kryhet në një hapësirë kohore më të madhe. Presidenti propozon mandatorin e qeverisë së re brenda 30 ditëve nga mbledhja e Parlamentit, por vetëm nëse Parlamenti nuk ka zgjedhur qeverinë brenda 90 ditëve nga data e propozimit të Kryeministrit nga Presidenti, atëherë ai shpërndahet për të kaluar në zgjedhje të reja845.

Në Bullgari846 Kryeministri mandatohet në konsultime me grupet parlamentare, i propozuar nga partia me numrin më të madh të mandateve në Parlament. Kur mandatori për qeverinë dështon të krijojë kabinetin brenda shtatë ditëve, Presidenti mandaton kandidatin e grupit të dytë më të madh parlamentar. Në praktikën bullgare ku rregull klasik i emërimit të Kryeministrit është shoqëruar me debate dhe risi gjatë zbatimit praktik. I tillë është rasti i vitit 2005, kur kryetari i Partisë Socialiste Stanishev, fitues në zgjedhje kërkoi mandatin e Kryeministrit, sipas parimit, “qeveria duhet të drejtohet nga partia që ka fituar më shumë vota në zgjedhje”847. Ai u zgjodh Kryeministër dhe u mandatua të krijojë një qeveri në partneritet me partinë e komunitetit turk me një votim parlamentar minimal, 120 me 119 vota. Stanishev propozoi kabinetin e tij, por në votimin parlamentar të kabinetit Parlamenti vendosi rrëzimin e qeverisë, duke votuar 119 me 117 vota. Për daljen e vendit nga kriza e qeverisjes, u kërkua dhe u arrit krijimi i një koalicioni të gjerë politik me mbështetjen e partisë monarkiste, (ish-Kryeministrin Simeoni II) dhe në gusht 2005 Stanishev mori votëbesimin parlamentar me një diferencë të thellë votash, 168 me 67848.

Raste të tilla janë shënuar edhe në disa vende të tjera lindore. P.sh, në Çeki më 2006 dhe 2009 Kryeministri Topolanek u ndesh me votën e mosbesimit ditën e parë të emërimit. Rasti i vitit 2009 është klasik849, opozita dhe katër deputetë rebelë të shumicës qeverisëse votuan kundër qeverisë duke e rrëzuar atë. Më 2006 rasti është unik: Topolek u emërua Kryeministër, por qeveria e propozuar prej tij humbi në votimin e parë në Parlament850. Sipas legjislacionit, ai vijoi të jetë në detyrën e Kryeministrit derisa shtatë muaj më vonë krijoi një kabinet të ri dhe mori votëbesimin. I njëjti zhvillim ndodhi edhe në Poloni (2004), kur Kryeministri Marek Belka u mandatua për Kryeministër në mars, por Parlamenti votoi kundër kabinetit të tij851. Disa ditë më pas ai u mandata përsëri, dhe këtë herë Belka ia arriti të fitojë shumicën në dy dhomat e Parlamentit.

843 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 94. 844 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 127. 845 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 92. 846 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 99. 847 BBC. (2005). Power struggle looms in Bulgaria, in http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4631697.stm shikuar më 12.3.2012. 848 CIA. (2010). The Word Factbook, Bulgaria, Potomac Books Inc,Washington DC, 109. 849 Puhl, Jan. (2009). EU without a Leader after Czech Government Collapses, Der Spiegel International, nr. 360, 2. 850 ABC Prague. (2006). New Government has no confidence, in www.abcprague.com, shikuar 3.3.2012. 851 Billings, Henrietta. (2004). No confidence in Belka, The Parliament Magazine, 5/2004, Warsaw, 10.

205

Ushtrimi i mocionit të mosbesimit (destruktiv dhe konstruktiv) është një praktikë relativisht e re në vendet e Evropës Juglindore dhe Lindore. Në historinë politike të periudhës midis dy luftërave botërore janë të pakta rastet e ushtrimit të tij. Konkretisht, nga burimet studimore mund të evidentohen tre raste të pasuksesshme në Çekosllovaki, një rast në Poloni, një në Bullgari, etj. Në praktikën shqiptare gjithashtu ka një rast të vetëm, me 6 nëntor 1936 qeveria u rrëzua në Parlament jo sipas një mocioni klasik mosbesimi, por për shkak se Kryeministri deklaroi se e ligj votëbesimin e tij me miratimin e një propozimi për ndryshime të një takse. Deputetët votuan kundër propozimit për taksën dhe për pasojë, qeveria dha dorëheqje.

Gjatë periudhës transitore ka pasur disa raste të tjera të mocioneve të mosbesimit ndaj qeverisë, por të gjitha rezultuan pa sukses. Nëse i referohemi praktikës së vendeve të tjera, praktika e mocionit të mosbesimit ose votëbesimit është gjithnjë e më e zakonshme. Për shembull, një rast të veçantë përbën modeli italian, në të cilin gjatë periudhës 2008-2011 u paraqitën 52 mocione mosbesimi, të gjitha të fituara nga Kryeministri dhe shumica qeverisëse e tij mbështetëse.

Në modelet e Evropës Juglindore nocioni i mocionit të besimit/mosbesimit përbën një normë të qëndrueshme kushtetuese. Sipas kushtetutës së Shqipërisë, ndryshuar me ligjin nr.9404, datë 21.4.2008, Shqipëria mbetet vendi i vetëm në Evropën Juglindore që aplikon modelin e mocionit konstruktiv në Parlament852. Sipas kësaj praktike, Kryeministri ka të drejtë t’i paraqesë Kuvendit mocion besimi ndaj Këshillit të Ministrave. Në rast se mocioni i besimit votohet nga më pak se gjysma e të gjithë anëtarëve të Kuvendit, Kryeministri, brenda 48 orëve nga votimi i mocionit, i kërkon Presidentit të Republikës shpërndarjen e Kuvendit. Ky votim nuk mund të bëhet pa kaluar tri ditë nga paraqitja e tij. Më tej Parlamenti ruan të drejtën e mocionit të mosbesimit ndaj qeverisë, (jo ndaj ministrave), me nismën e 1/5 e deputetëve, por me detyrimin që të propozojë edhe një Kryeministër të ri. Ky mocion votohet me votat e shumicës së të gjithë anëtarëve të Parlamentit dhe nëse ka sukses, Presidenti dekreton Kryeministrin e ri brenda 10 ditëve. Kushtetuta e Shqipërisë detyron Kryeministrin dhe ministrat, të qëndrojnë në detyrë deri në formimin e Këshillit të Ministrave pasardhës853. E njëjta praktikë vlen edhe në rastin bullgar, rumun, slloven, malazez e maqedonas.

Sipas kushtetutës maqedonase, Qeveria dhe çdo anëtar i saj, për punën e vet përgjigjen para Kuvendit. Kuvendi maqedonas mund t’i votojë mosbesimin Qeverisë me nismën e 20 deputetëve (1/6 e Parlamentit), dhe kur kjo votohet, Qeveria duhet të japë dorëheqje. Vetë Qeveria mund të paraqesë mocion besimi para Kuvendit, dhe kur Parlamenti voton kundër, atëherë ajo paraqet dorëheqje854. Kushtetuta përcakton se kur dorëhiqet Kryeministri, vdes ai ose e ka të pamundur të ushtrojë funksionin, atëherë e gjithë qeveria dorëhiqet855. Në Bullgari Qeveria mund të kërkojë votëbesimin në Parlament për programin e saj politik ose për një çështje të caktuar856. Ajo duhet të marrë mbështetjen e më shumë se gjysmës së deputetëve, përndryshe paraqet dorëheqjen. Një mocion kundër qeverisë mund të paraqitet nga 1/5 e deputetëve, dhe duhet të marrë shumicën e votave të të gjithë deputetëve857. Në Kosovë, një e treta e deputetëve mund të paraqesë një mocion mosbesimi ndaj

852 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 104. 853 Po aty, neni 106. 854 Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM, Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Neni 93. 855 Po aty. 856 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 112. 857 Po aty, art. 89.

206

qeverisë858. Votëbesimi mund të kërkohet edhe nga Kryeministri. Kur mocioni i mosbesimit votohet për qeverinë në tërësi, atëherë Qeveria dorëhiqet.

Në praktikën kushtetuese sllovene, 10 deputetë mund të kërkojnë mocion mosbesimi ndaj qeverisë vetëm duke zgjedhur një Kryeministër të ri859. Nëse mocioni miratohet Parlamenti zgjedh një Kryeministër të ri. Gjithashtu Qeveria mund të kërkojë mocion besimi për veten, por ndryshe nga modelet e tjera parlamentare të rajonit, në modelin slloven, edhe nëse Kryeministri e humbet mocionin, vendi nuk shkon direkt në zgjedhje të reja. Parlamenti zgjedh një Kryeministër të ri dhe vetëm nëse dështon në këtë përpjekje, President shpall zgjedhjet e reja. Mocioni i besimit mund të paraqitet edhe në formën e kërkesës për të votuar një ligj ose një çështje të caktuar, dhe në çdo rast ka të njëjtën vlerë juridike.

Sipas kushtetutës serbe860, një mocion mosbesimi kërkohet prej 60 deputetëve. Mocioni mund të bëhet ndaj Kryeministrit ose një ministri të caktuar. Kur mocioni miratohet Presidenti mandaton një Kryeministër i cili, i cili ka në dispozicion 30 ditë për miratimin në Parlament, përndryshe vendi shkon në zgjedhje të parakohshme. Një anëtar i kabinetit mund të japë dorëheqje, të shkarkohet ose të rrëzohet me mocion mosbesimi861. Pra Serbia futet në ato vende, si edhe Polonia, Maqedonia, etj, ku Parlamenti mund të adresojë mocion mosbesimi edhe ndaj një anëtari të qeverisë. Mocioni është individual dhe përveç Kryeministrit, nuk sjell detyrimisht edhe rënien e qeverisë. Mandati i ministrit që ofron dorëheqjen përfundon ditën e konfirmimit të saj, kurse për atë që shkarkohet përfundon ditën e miratimit Parlamentar të këtij vendimi.

Një ligj i veçantë përcakton statutin dhe përgjegjësinë e ministrit në të dy rastet në raport me postin publik dhe periudhën deri në ardhjen e ministrit tjetër. Sipas kësaj praktike të specifikuar në “Ligjin mbi Qeverinë”, ministrat e dorëhequr nuk mund të emërojnë zyrtarë dhe as të lëshojnë urdhëresa të rëndësishme gjatë kohës që janë në pritje të pasardhësit. Në rastin e shkarkimit Kryeministri cakton një ministër tjetër të qeverisë të drejtojë edhe dikasterin e lënë bosh deri në votimin e emrit të ri862.

Praktikat e mocionit janë të njohura në të gjitha vendet e demokracive të reja. Një pjesë e mocioneve shihen si aksione politike (modeli italian), edhe pse me vetëdije autorët e mocionit presin rrëzimin e tij me shumicën e votave të shumicës qeverisëse. Për shembull, në Bullgari një mocion mosbesimi në qershor 2011 rezultoi pa sukses. Mocioni u paraqit me akuzën se qeveria ka treguar paaftësi në menaxhimin e krizës financiare. Ky ishte mocioni i gjashtë në gjashtë vitet e fundit, shumica e të cilave të lidhura me masat financiare të ndërmarra në kuadër të plotësimit të kushteve për anëtarësim në BE. Në Kosovë një mocion i tillë mosbesimi më 2012 dështoi. Në Maqedoni (2004, 2005, 2007 etj) opozita dështoi në përpjekjet për të rrëzuar me mocion mosbesimi qeverinë Buçkovski. Në një tjetër rast në dhjetor 2010 Parlamenti maqedonas rrëzoi me votim mocionin e mosbesimit kundër Kryeministrit konservator Gruevski. Gjithashtu në Kroaci, në shtator 2010 Kryeministrja Kosor i shpëtoi një mocioni mosbesimi me një votim 79 me 62 vota863.

Rastet e suksesshme të mocioneve të mosbesimit lidhen me kriza politike ose me vullnetin politik të vetë qeverisë për të kaluar në zgjedhje të jashtëzakonshme. I tillë është rasti i Kosovës 2010, kur Qeveria votoi pro mocionit, pra kundër vetes, në mënyrë që vendi të kalojë në zgjedhje të jashtëzakonshme parlamentare. Në

858 Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë, Neni 100. 859 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 116/117. 860 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 130. 861 Po aty, art. 133. 862 Law on Government. (2003). Official Gazette of the RS, No. 45/93, art. 24. 863 ISA Intel. (2010). Croatia’s Kosor Survives No-Confidence Vote, But Tough Road Ahead for EU ‘Strong Woman, 29/10.

207

përfundim, 66 deputetë votuan për rrëzimin e qeverisë, 6 më shumë sesa gjysma e Parlamentit, duke realizuar kështu mocionin e parë të suksesshëm në Kosovë864.

Mocione të suksesshme gjenden edhe në vende të tjera ish-komuniste. Në Maqedoni, në 1992, një mocion mosbesimi ndaj qeverisë teknike të Kryeministrit Kliusev çoi në rrëzimin e saj dhe zgjedhjen e një qeverie të re. Në Sllovaki (2011) Kryeministrja Iveta Radiçova humbi besimin në një mocion të opozitës kundër saj, për shkak të masave financiare të eurozonës. Në Serbi dhe Jugosllavi janë shënuar dy raste të suksesshme të mocioneve të mosbesimit (Paniç 1992 dhe Kontiç 1998), të cilat çuan në rrëzimin e Kryeministrit dhe qeverisë së tij. Në një rast tjetër suksesi i mocionit të mosbesimit ishte në shtator 2011, kur Parlamenti slloven votoi 51 me 36 pro mocionit kundër Kryeministrit socialdemokrat Pahor, duke sjellë shkarkimin e qeverisë. Në 2010, në një vend tjetër lindor, si Ukraina, Parlamenti rrëzoi me mocion mosbesimi Kryeministren Timoshenko.

Në një rast tjetër suksesi, në tetor 2009, Kryeministri rumun Emil Bok u rrëzua me mocion nga Parlamenti865. Kryeministri krijoi qeveri të re duke përfituar nga mbështetja e disa deputetëve të pavarur dhe rreth 40 deputetëve të opozitës, të cilët e votuan në votim të fshehtë. Praktika rumune e mocioneve është e shpeshtë vitet e fundit. Kështu, në qershor 2010 një tjetër mocion mosbesimi dështoi për 8 vota, ndërkohë që 10 deputetë të shumicës qeverisëse votuan kundër Qeverisë. Në tetor 2010, përsëri opozita paraqiti mocion, por përsëri pa sukses. Më pas, qeveria rumune vendosi të paraqesë disa ligje parlamentare me kusht që votimi ose jo i tyre të lidhej me besimin e Qeverisë, dhe ato u kaluan nga Parlamenti.

Ka vende të tjera, ku mocioni paraqitet jo vetëm ndaj Qeverisë, por edhe ndaj ministrave të veçantë. P.sh, në Poloni, në prill 2011, Parlamenti votoi mocionin e mosbesimit ndaj dy ministrave të qeverisë. Mocioni u rrëzua. Një tjetër ministër polak i shpëtoi mocionit të mosbesimit në janar 2011, dhe një tjetër në 2012. Po ashtu, në Maqedoni, sidomos në 5-6 vitet e fundit ka pasur disa mocione të rrëzuara parlamentare kundër ministrave të veçantë, si p.sh, mocion kundër Ministres së Kulturës (2010), Ministrit të Financave dhe Ministrit të Transportit (2009), Ministres së Brendshme (2009 dhe 2010), etj.

6.4. Modele të veçanta të kompetencave / funksionit të qeverisë Në çdo Kushtetutë dhe sistem politik të Evropës Juglindore, Qeveria është një

prej aktorëve kryesorë që propozon ligje në Parlament. E drejta e saj për të propozuar ligje është e lidhur edhe me përgjegjësinë e saj për të dhënë vlerësim paraprak për koston financiare të çdo ligji që mund të propozohet edhe nga institucionet ose aktorët e tjerë kushtetues (Presidenti, deputetët apo zgjedhësit). Në Bullgari, e drejta për propozimin e ligjeve është e deputetit ose e çdo anëtari të Këshillit të Ministrave866, por për çështjet e buxhetit shtetëror kjo e drejtë është monopol vetëm i Qeverisë. Praktikë e njëjtë ekziston në të gjitha vendet, por jo të gjitha dokumentet kushtetuese e theksojnë.

Procesi i rënies së Qeverisë ose i kalimit në zgjedhje të reja mund të lidhet edhe me situata specifike, të cilat shtete të veçanta i kanë sanksionuar në Kushtetutë. Kështu, psh, në Kroaci, Kryeministri mund t’i propozojë Presidentit shpërndarjen e Parlamentit, gjë që mund të ndodhë pas konsultimeve me grupet parlamentare. Kjo ndodh kur Parlamenti voton kundër një vote besimi për qeverinë, ose kur ai nuk arrin

864 Nitaj, Muharrem. (2010). BBC. Bie qeveria në Prishtinë, in www.bbc.co.uk/albanian/news/2010/11/101102_kos_govt_falls.shtml, shikuar 2.3.2012. 865 BBC News, 2009-10-13. Romanian government falls on vote. Retrieved 2009-10-14 866 Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia, Art. 87.

208

të miratojë brenda 120 ditëve buxhetin e shtetit867. Në Serbi, e njëjta procedurë ndodh vetëm nëse brenda 90 ditëve nuk arrin të zgjedhë një qeveri të re868. Edhe në Malin e Zi, mandati i qeverisë dhe Parlamentit lidhet me buxhetin869. Qeveria humbet besimin nëse nuk arrin të miratojë buxhetin shtetëror përpara datës 31 mars, por ajo vijon të mbetet në detyrë deri në ardhjen e qeverisë së re. Sipas Kushtetutës shqiptare870, Kryeministri paraqet në qeveri projektligjin për buxhetin e shtetit gjatë sesionit të vjeshtës, i cili nuk mund të mbyllet pa e miratuar atë. Kur buxheti nuk miratohet, atëherë ndryshe nga modeli kroat apo malazez, në rastin shqiptar Qeveria operon çdo muaj me 1/12 e buxhetit të vitit paraardhës derisa të miratohet buxheti i ri.

Rast specifik është edhe ai rumun, sidomos për futjen e konceptit të një mandatari të përkohshëm qeveritar. Në Rumani, Kushtetuta thekson se, Presidenti nuk mund ta shkarkojë Kryeministrin871, por kur ai jep dorëheqje, dhe e ka pa të pamundur të ushtrojë funksionin ose humbet mocionin e besimit, Presidenti cakton një Kryeministër “në detyrë” derisa një Kryeministër i mandatar formon një qeveri të re. Risi tjetër paraqet rasti slloven872, sipas të cilit është detyrimi që ministrat të dalin para komisionit të posaçëm parlamentar për të dhënë përgjigje për çdo pyetje të deputetëve. Në Malin e Zi, gjithashtu, ka një risi kushtetuese, kompetenca që Kryeministri të propozojë në Parlament hetimin e një anëtari të qeverisë873. Në Slloveni procedura është gjithashtu e ndryshme nga çdo vend tjetër: Parlamenti mund të akuzojë Kryeministrin ose ministrat, përpara Gjykatës Kushtetuese për shkelje të kushtetutës ose të ligjeve gjatë aktivitetit të tyre874. Ka vende të tjera si Serbia, të cilat në ndryshim nga shumica e vendeve të Evropës Juglindore, imuniteti i ministrave dhe Kryeministrit vendoset dhe hiqet nga vetë Qeveria875.

Një risi paraqet edhe rasti i Kosovës, ku Kushtetuta ka bërë ndarje harmonike të kompetencave midis dy drejtuesve të lartë të shtetit, Presidentit dhe Kryeministrit. Aty, një pjesë e funksionarëve emërohen në bashkëpunim midis Presidentit e Kryeministrit dhe disa të tjerë midis Parlamentit dhe Qeverisë. Konkretisht, Kryeministri propozon komandantin e Forcave të Sigurisë, Drejtorin, Zëvendësdrejtorin dhe Inspektorin e Përgjithshëm të Agjencisë për Inteligjencë, vendosjen e gjendjes së jashtëzakonshme, formimin e misioneve diplomatike, etj, ndërkohë që, me propozim të qeverisë emëron e shkarkon shefat e misioneve diplomatike. Kjo e fundit në praktikën e Shqipërisë është atribut i Kryeministrit, jo i qeverisë, ndërkohë që Kryeministri propozon edhe drejtorin e shërbimit sekret.

Në Kroaci, Kushtetuta i njeh të drejtën Presidentit të propozojë sesione të posaçme mbledhjes dhe, në këtë rast, Presidenti të marrë pjesë në mbledhje dhe ta drejtojë atë876. Kushtetuta gjithashtu kroate877 ngarkon Presidentin e Kryeministrin të bashkëpunojnë në drejtimin dhe organizimin e shërbimi sekret. Vetë emërimi i kreut të shërbimit vjen si propozim i komisionit parlamentar për çështjet e sigurisë, por kërkon edhe firmat e përbashkëta të Presidentit dhe Kryeministrit.

867 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 103. 868 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 109. 869 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref, Podgorica, Art. 110. 870 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, neni 159. 871 Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest, Art. 107. 872 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 112. 873 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref. no. 01-514/12, Podgorica, Art. 105. 874 Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana, Art. 119. 875 Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd, Art. 134. 876 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 101. 877 Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb, Art. 102.

209

Qeveria ka rol edhe në emërimet e politikës së jashtme dhe institucione të tjera. Në të gjitha vendet e tjera rajonale, emërimi i ambasadorëve është i njëjtë; propozon Qeveria dhe dekreton Presidenti. Ka vende si: Kroacia, Serbia apo Maqedonia, ku Prokurori i Përgjithshëm në Kroaci emërohet nga Parlamenti mbi bazën e propozimit të Qeverisë, siç ka vende si Mali i Zi ku Qeveria mund të shkarkojë një organ drejtues vendor nëse ai nuk e ushtron funksionin e tij për një periudhë 6 mujore878. Në rastin e Shqipërisë, qeveria ka të drejtë të jetë nismëtare për shkarkimin ose shpërndarjen e organit drejtues të njësisë vendore879, por më pas procedura kërkon që, kjo nismë të marrë miratimin e Presidentit dhe vlerësimin ligjor të Gjykatës Kushtetuese.

878 Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK Ref, Podgorica, Art. 117. 879 Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë, Neni 115.

210

VII. Konkluzione

Dy dekada pas rënies së Perdes së Hekurt dhe vendosjes së sistemeve demokratike qeverisëse, rajoni i Evropës Juglindore, ashtu si edhe të gjitha vendet e tjera ish-komuniste, kanë shënuar progres të jashtëzakonshëm politik dhe institucional. Një pjesë e vendeve janë anëtarësuar në BE, shumica e vendeve janë anëtare në NATO, të gjitha vendet janë anëtare në Këshillin e Evropës dhe tashmë agjendat politike bazohen jo aq mbi konceptin e hapjes integruese, sa në zhvillimin cilësor dhe të qëndrueshëm të demokracisë dhe shtetit të së drejtës. Prej një dekade, në rajon nuk ka më konflikte civile dhe as etnike, nuk ka politika zyrtare që synojnë ndryshimet e kufijve apo që refuzojnë tendencën e përgjithshme euro-atlantike, siç edhe vendin e retorikave nacionaliste e pro/antikomuniste e kanë zënë debatet mbi programet e zhvillimit, projektet e bashkëpunimit rajonal, si dhe aspekte konkrete të rritjes së standardeve të jetës, të organizimit shoqëror dhe të stabilitetit demokratik.

Faza e parë e periudhës transitore në shumicën e vendeve të Evropës Juglindore u përshkrua nga një shpërthim energjish politike, një pjesë e të cilave negative, të lidhura me konceptet arkaike të konfliktit dhe dominimit mbi bazë etnike apo fetare. Procesi i shpërbërjes të njësive federative apo shteteve të imponuara unike, dhe kalimi në procesin e krijimit të shteteve të reja, subjekte të së drejtës ndërkombëtare dhe të afta të krijonin një politikë, ekonomi dhe strukturë shtetërore të pavarur e kombëtare, zgjati rreth një dekadë, disa herë më gjatë sesa i njëjti procesi në bashkësinë e ish-shteteve sovjetike. Në këtë fazë, vendet e rajonit dhe faktori ndërkombëtar i pranishëm në rajon i dhanë prioritet politikave të vendosjes së demokracisë, si vlera dhe standarde të pranuara ligjore dhe qytetare. Të drejtat e njeriut, sidomos të drejtat e minoriteteve, si dhe jetësimi i pluralizmit politik dhe i zgjedhjeve të lira e demokratike morën përparësi absolute mbi çdo prioritet tjetër politik. Demokracia dhe përkushtimi ndaj kritereve e vlerave të saj u bë kushti i panegociueshëm për secilin vend, sfida e çdo shoqërie, si dhe themeli i marrëdhënieve të reja politike midis pjesës juglindore dhe asaj perëndimore të Evropës.

Faza e dytë e periudhës transitore u bazua në kritere, prioritete dhe standarde të tjera të marrëdhënieve, jetës politike dhe vlerësimit të proceseve demokratike. Vendi kryesor i parimeve normative që lidhen me të drejtat politike u zhvendos në funksion të nevojës për stabilitet të qëndrueshëm demokratik dhe demokraci funksionale të bazuar në shtetin e së drejtës. Kjo fazë vuri në provë të madhe aftësinë e shteteve dhe shoqërive që aspiruan demokraci, për të jetësuar demokracinë funksionale. Pikërisht në këtë proces dolën më në pah diferencat e mëdha kulturore, historike dhe politike midis vendeve të rajonit apo midis rajonit juglindor dhe atij qendror të ish-bllokut komunist. Vendet që patën një traditë politike dhe demokratike përpara vendosjes së sistemit demokratik në 1990, vende që patën një standard të ndryshëm jetese, një identitet më të qartë evropian dhe një histori aktive bashkëpunimi e bashkëjetese me modelet historike të perandorive apo shteteve perëndimore, - u bënë edhe vende – lider në procesin e jetësimit të demokracisë funksionale.

Studimi “Evropa Juglindore në periudhën postkomuniste. Analizë e sistemeve partiake dhe e sistemeve qeverisëse” e pranon konceptin e ndarjeve historike e kulturore me sfond politik, duke marrë si kriter referues ecurinë e vendeve në procesin e integrimit. Duke krahasuar rajonin e Evropës Juglindore me atë të Evropës Qendrore, dhe në plan më të afërt vendet përkatëse të EJL, dalin në pah në mënyrë më të qartë pikat e takimit dhe të ndarjes, diferencat politike dhe kulturore, si dhe tiparet e periudhës transitore postkomuniste në raport me modelet e tjera të periudhës transitore. Vendet që u anëtarësuan më shpejt në BE patën një traditë politike e

211

historike më të ndryshme nga vendet që ende aspirojnë anëtarësimin. Përveç kriterit historik, faktor tjetër dominues u bë ai kulturor e ekonomik, sjellja qytetare dhe aftësia e shoqërive për të përcaktuar prioritetet e veta afatgjata, - tregues që siç vërtetohet në studim, bëjnë gjithashtu diferencë edhe midis vetë vendeve të Evropës Juglindore.

Në aspektin e organizimit politik rajoni shënoi dy dekada eksperimentale në fushën e sistemeve zgjedhore, sistemeve politike, sistemeve të përfaqësimit dhe të administrimit të sovranitetit të popullit. Siç konstatohet në të dhënat krahasuese në studim, çështja e zgjedhjeve dhe e përcaktimit të fituesit të pushtetit politik ishin vija ndarëse midis aktorëve politikë konkurrues, dhe për vende të veçanta, një nga pengesat më të mëdha për të hedhur hapa realë në drejtim të demokracisë funksionale. Bashkimi i interesave elektoralë, interesave të pushtetit politik, të interesave ekonomikë, etj, si dhe bashkëjetesa e tyre me hapësira të ngushta konkurruese midis politikanëve dhe alternativave politike serioze, çoi shpesh në kriza periodike politike, fragmentarizëm të sistemit politik e partiak, humbjen energjive dhe mënjanimin e agjendave parësore politike.

Tregues cilësorë të demokracisë mbeten edhe të drejtat e pakicave politike, niveli i pjesëmarrjes qytetare në vendimmarrje, si dhe marrëdhëniet midis qytetarëve dhe sistemeve politike e qeverisëse të ngritura në emër të tyre. Studimi merr në analizë të detajuar evoluimin e konceptit të përfaqësimit të minoriteteve politike, problemet e shfaqura në secilin vend, si dhe aspekte të tjera zgjedhore që lidhen me pjesëmarrjen politike në zgjedhje, aplikimin e demokracisë së drejtpërdrejtë apo besimin publik tek institucionet.

Produkti thelbësor për një shtet demokratik mbeten themelet kushtetuese të tij, institucionet politike dhe kushtetuese. Studimi trajton vetëm institucionet kryesore politike (institucionin e Kryetarit të Shtetit, të Parlamentit dhe të qeverisë), si dhe marrëdhënien e tyre me qytetarët, me sistemin kushtetues, me institucionet e tjera kushtetuese si dhe me praktikat krahasuese rajonale dhe evropiane. Kalimi nga individët e fortë politikë, liderët historikë që udhëhoqën periudhën transitore dhe që luajtën rol personal në kthesa të rëndësishme politike, tek institucionet e forta dhe të qëndrueshme kushtetuese e politike, që veprojnë dhe funksionojnë në kushtet e reja të rotacioneve normale demokratike të liderëve, - përbën një risi të panjohur historike në rajon, por edhe një nga sfidat kryesore për të ardhmen demokratike të tij.

Studimi dëshmon natyrën eksperimentale të sistemeve të para qeverisëse e politike të viteve ’90, diferencës midis pritjes utopike dhe modelit formal të importuar nga shoqëri e shtete me tregues të tjerë socialë e historikë, si dhe pikat e takimit apo të ndarjes së këtyre sistemeve midis vetë modeleve të aplikuara në dhjetë vendet e Evropës Juglindore. Ndryshimet nuk gjenden thjesht tek forma e zgjedhjes apo përbërjes të këtyre institucioneve kryesore politike, por tek roli, tradita, pozita, pritjet dhe përgjegjësitë e tyre në aktivitetin kushtetues e politik, në marrëdhëniet e përfaqësimit qytetar dhe në aftësinë për të prodhuar një sistem sa më funksional.

Në tërësinë e tij, studimi përpiqet të bëjë një bilanc politik të periudhës transitore duke arritur në përfundimin se, megjithëse arritjet dhe ndryshimet historike, pritjet dhe mundësitë kanë qenë më të mëdha. Teza e modelit të një demokracie të brishtë, që pret dhe konsumon ide e modele, pa arritur të prodhojë mekanizma të qëndrueshëm e të besueshëm që përpunojnë ide dhe konsumojnë energji me produkte pozitive, - mbetet simbolizuese për shumicën e vendeve të marra në analizë. Nëse në vitet ‘90 debatohej ndryshimi midis perëndimit dhe lindjes, pas dy dekadave debatohen niveli i standardeve funksionale që ende dallojnë midis dy pjesëve të Evropës, - një koncept i ri politik dhe një sfidë ende e hapur për të ardhmen e rajonit. Aspirata euroatlantike dhe premtimet për demokraci mbeten të pamjaftueshme;

212

shoqëritë dhe shtetet e rajonit të Evropës Juglindore kanë ende nevojë të madhe për rezultate konkrete, arritje të qëndrueshme dhe siguri se, proceset e nisura janë të pakthyeshme në cilësinë e vlerave dhe parimeve thellësisht demokratike të tyre.

Nga ana tjetër entuziazmi perëndimor i rrëzimit të komunizmit dhe vendosjes së demokracisë në pjesën lindore e juglindore të Evropës, natyrshëm i ka lënë vendin leximit kritik e cilësor, jashtë emocioneve, të evoluimit të sistemeve të tyre politike e qeverisëse, - ndryshim i cili është shoqëruar e vijon të shoqërohet me keqkuptime e lodhje të dyanshme midis lindjes dhe perëndimit. Koncepti i realpolitikës është ende i panjohur sa duhet të traditën eurolindore, dhe studimi paraqet shembuj të shumtë kritikë sesi pasojat e tij, shprehur në veprime konkrete të institucioneve politike e kushtetuese, - kanë pasur e kanë kosto të lartë për qytetarët, shoqëritë, shtetet dhe distancën reale midis aspiratave dhe aftësisë së tyre për përmbushjen e këtyre aspiratave.

Së fundi, e gjithë analiza e ecurisë së proceseve zgjedhore, proceseve politike, krijimit dhe funksionimit të institucioneve politike në vendet e Evropës Juglindore, është tregues i natyrës ende eksperimentale të proceseve, i ecjes së brishtë drejt konsolidimit dhe i konfliktit të përhershëm sociologjik midis traditës së munguar demokratike dhe premtimeve e pritjeve të mëdha për demokraci. Si i tillë, procesi transitor i pas komunizmit dhe brenda tij, roli i sistemeve zgjedhore, sistemeve partiake dhe sistemeve qeverisëse ndonëse konsiderohet i pakthyeshëm, ende mbetet i brishtë, i pakonsoliduar dhe, në gabime apo sjellje politike me efekt domino, ndikues mbi modelin e tjetrit, vendeve fqinje apo atyre me përkatësi të njëjtë etnike. Përfundimi i këtij procesi do të shënojë ditën e anëtarësimit të të gjitha vendeve të rajonit në Bashkimin Evropian, - një sfidë që kërkon kohë, agjenda të përbashkëta, por me ritme të diferencuara, përmirësim të kulturës politike, të cilësive të udhëheqjes politike dhe të aftësive të institucioneve politike e kushtetuese për të merituar besim publik nga brenda dhe partneritet serioz e aktiv nga jashtë.

213

VIII. Bibliografia

Materialet arkivore Gazeta Zyrtare, Arkivi, 1920-2010. Gjykata Kushtetuese, Arkivi, Vendime 1992-2010 Inter - Parliamentary Union (2012. (www.ipu.org/parline-e). Instituti Shqiptar i Statistikave, të dhëna gjatë viteve 1990-2010 Komisioni Qendror i Zgjedhjeve: Buletinet Zgjedhore 1996-2009. Zgjedhjet në Evropë. (2012). Projekti NSD, www.nsd.uib.no/european_election_database/) Nordsieck, Wolfram. (2012). Projekti “Parties & Elections” (www.parties-and-elections.eu) Universitety Essex (2010). Projekti i transformimeve politike dhe proceseve zgjedhore në Evropën Post Komuniste (www.essex.ac.uk/elections) IDEA International. (2012). Instituti Ndërkombëtar për Demokraci dhe Asistencë Elektorale (www.idea.int). Akte kushtetuese dhe juridike Constitution of Bulgaria (2007). State Gazette No. 12/2007, Sofia. Constitution of Slovenia (2004). Official Gazette RS, No. 33/91, 69/04, Lubjana. Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest. Constitution of Croatia. (2010). Narodne novine, no.76, Class: 012-02, Zagreb. Constitution of Montenegro (2007), State Gazette No. 12, SU-SK, Podgorica. Constitution of the Federation of BiH. (2003). Official Gazette, nr. 63/03, Sarajevo. Constitution of Serbia. (2006). Official Gazette of the Republic of Serbia. RS no.35, Beograd. Constitution of Romania. (2003). Official Gazette, Part I, No. 758, Bucharest. Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë, 1946, Tiranë. Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, 1976, Tiranë Kushtetuta e Maqedonisë. (2001). Gazeta Zyrtare e RM Nr. 52/91, 31/98, 91/01, Shkup. Kushtetuta e Kosovës (2008). Gazeta Zyrtare, nr.03, 06/2008, Prishtinë. Kushtetuta e Shqipërisë (2008). Fletore Zyrtare Nr.28, Tiranë. Për dispozitat kryesore kushtetuese (1991), Fletore Zyrtare, 4, 17/7, Tiranë. Political Parties Act, Croatia, No.: PA4-61 /1 -93, Zagreb, 7 August 1993. Law on the Election of President of Croatia, Politi~ka, Vol. XXXVI, (1999), No. 5, 163-175 Law on election of the President of the Republic of Serbia, Official Gazette, no. 1/90, 79/92. Law on the election of the President of Romania, nr. 370/2004, Official Gazette, 29.09. 2004 Law on the election of the President of Montenegro, Official Gazette, Podgorice, 27.12.2007. Elections and referendum campaign act, No. 004-01/92-8/35, Ljubljana, 26.04.2007 Law on Presidential Elections in Macedonia, OfficialGazette No.20/94 and 48/99. Law on Election, State Gazette No. 9, Sofia, 28.01.2011. Law on Election of Bosnia and Herzegovina, Official Gazette of BiH, number: 23/01). Law on changes and addenda and corrections to the Election Law, BiH, Official Gazette, nr. 24/06. Ligji për Presidentin e Republikës së Kosovës, nr. 03/L-094, Gazeta Zyrtare, 2009. Ligji për Zgjedhjet e Përgjithshme në Republikën e Kosovës, 2008/03-L073. Ligji për Zgjedhjet Lokale në Republikën e Kosovës, 2008/03-L072. Regulations of Chamber of Deputies, Official Gazette, Romania, no. no. 798 of 12/11/2003. Rules of organisation and procedure of the National Assembly, State gazette, Sofia, no. 60/30.07.2009. Rules of procedure of the National Assembly, National Gazette of Serbia, No. 9/2010. Rregullore e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë, Gazeta zyrtare e RM, nr. 130/2010. Standing Orders of the Croatian Parliament, Narodne novine, Zagreb, NN. 91/2003 Statuti Organik i Shqipërisë, Tiranë, 1914. Statusi i Lushnjës, Tiranë, 1920. Statuti Themeltar i Republikës Shqiptare, Tiranë, 1925.

214

Statuti Themeltar i Mbretërisë Shqiptare, Tiranë, 1928. Zgjerimi i Statusit të Lushnjës, Tiranë, 1922. Monografi Alonso, Sonia. (2008). Enduring Ethnicity: The Political Survival of Incumbent Ethnic

Parties in Western Democracies. In Jose Maria Maravall & Ignacio Sanchez-Cuenca (Eds.), Controlling Governments: Voters, Institutions, and Accountability (82-104). Cambridge: Cambridge University Press.

Anastasi, Aurela. (2008). E drejta kushtetuese, Luarasi, Tiranë. Anastasi, Aurela. (1998). Institucionet politike dhe e drejta kushtetuese në Shqipëri (1912-

1939), Luarasi,Tiranë. Anastasi, Aurela; Zaganjori, Xhezair; dhe (Methasani) Çani, Eralda (2011). Shteti i së Drejtës

në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, KAS, Adelprint, Tirane. Berend, Ivan. (2009). From the Soviet Bloc to the European Union. The Sociel and Economic

Transformation of Central and Eastern Europe Since 1973, Cambridge: Cambridge University Press.

Beyme, Klaus von. (1982). Parteien in westlichen Demokratien, München: Piper. Beyme, Klaus von. (1994). Systemwechsel in Osteuropa, Frankfurt a. M.: Suhrkamp. Biberaj, Elez. (2011). Shqipëria në tranzicion. Rruga e vështirë drejt demokracisë 1990-2010,

AIIS, Tiranë. Bideleux, Robert & Jeffries, Ian. (2006). The Balkans. A post-Communist history, Routledge, NY. Birch, Sarah. (2003). Electoral Systems and Political Transformation in Post-Communist

Europe, Basingstoke and New York: Palgrave Macmillan. Blondel, Jean. (1963). Voters, parties and leaders : the social fabric of British politics.

Harmondsworth : Penguin Books. Croissant, Aurel / Merkel, Wolfgang. (2004). Political Party Formation in Presidential and

Parliamentary System, FES / Institute for Political Science, University of Heidelberg Dahrendorf, Ralf. (2003). Parteien und Populisten, Auf der Suche nach einer neuen Ordnung.

Vorlesungen zur Politik der Freiheit im 21. Jahrhundert. C.Beck, München 2003. Duka, Valentina. (2007). Histori e Shqiperise 1912-2000, Kristalina-KH, Tirane. Duverger, Maurice (1959). Die politischen Parteien, Tübingen. Easton, David. (1965). A Systems Analysis of Political Life. New York: Wiley. Ekiert, Grzegorz. (2008). Do Legacies Hatter? Patterns of Postcmmunist Transitions in

Eastern Europe, Wilson Center, Uashington. Fuga, Artan. (2004). Shoqëria Periferike. Botimet Ora; Tiranë. Garton Ash, Timothy. (1993). The Magic Lantern: The Revolution of '89 Witnessed in

Warsaw, Budapest, Berlin, and Prague (New York, cituar nga William Outhwaite ne “Bourdieu and Postcommunist Class Formation”.

Gill, Graeme. (2000). The dynamics of democratization: Elites, Civil Society and the transition process, MacMillan, London.

Grotz, Florian & Müller Rommel, Ferdinand. (2011). Regierungssysteme in Mittel- und Osteuropa die neuen EU-Staaten im Vergleich, VS Verlag, Berlin.

Hague, Rod& Harrop, Martin & Breslin, Shaun. (1998). Comparative Government and Politics: An Introduction, 4th Edition, Basingstoke: Macmillan.

Hana, Lulzim / Telo, Ilia. (2005). Tranzicioni në Shqipëri: arritje dhe sfida, Tiranë. Hanisch, Ernst. (1994). Der lange Schatten des Staates, Österreichische

Gesellschaftsgeschichte im 20. Jahrhundert, Österreichische Geschichte 1890-1990, (Hg. von Herwig Wolfram), Ueberreuter,Wien.

Hatschikjan, Magarditsch. (1994). Parteienstaat oder Führerdemokratie? Politik, Parteien und die Wahlen in Bulgarien 1989-1992, Paderborn: Schöningh.

Hirscher, Gerhard. (2000). Kommunistische und postkommunistische Parteien in Osteuropa. Ausgewählte Fallstudien, München: Hanns-Seidel-Stiftung e.V.

Hobsbawm, Eric. (1990). Nationen und Nationalismus. Mythos und Realität seit 1780. Campus V, Frankfurt am Main.

215

Huntington, Samuel. (2011). Vala e tretë. Demokratizimi në fund të shekullit XX, AIIS, Tiranë. Huntington, Samuel. (2004). Perplasja e qyteterimeve dhe riberja e rendit boteror, Logos, Prishtine.

Hyskaj Tafili, Eva. (2008). Tranzicioni politik në Europën Qëndrore dhe Lindore, SHBLU, Tiranë.

Iain McLean, (2005). Fjalor politik i Oxfordit, IDK, Tiranë. Ismayr, Wolfgang. (2002). Die politischen Systeme Osteuropas im Vergleich, in: Ismayr,

Wolfgang (Hrsg.): Die politischen Systeme Osteuropas, Opladen: Leske + Budrich. Kerscher, Daniel. (2009). Demokratisierung in Südosteuropa und den Andenländern. Die

Fragilität des Verfassungs- und Rechtsstaates in Albanien, Bulgarien, Ecuador, Peru, Rumänien und Venezuela, Verlag Dr. Kovac, Hamburg.

Kitschelt, Herbert. (1999). Post-Communist Party Systems. Competition, Representation, and Inter-Party Cooperation, Cambridge: Cambridge University Press.

Krasniqi, Afrim. (2009). Zgjedhjet ne Shqiperi 1991-2008, Konica, Tiranë. Krasniqi, Afrim. (2010). Zgjedhjet dhe administrimi zgjedhor në Shqipëri, AFR/AIIS, Tiranë. Krasniqi, Afrim. (2009). Sistemet politike në Shqipëri 1912-2008, UFO Press, Tiranë. Krasniqi, Afrim. (2008). (Mbi)pushteti i partive politike, Gjergj Fishta, Lezhë. Krasniqi, Afrim. (2006). Partitë Politike në Shqipëri 1920-2006, Tiranë, Eurorilindja. Krasniqi, Afrim. (2008). Partitë Politike dhe sistemet politike, Tiranë, Ilar. Lamentowicz, Wojtek. (1993). Politische Instabilität in Ost- und Mitteleuropa:

Innenpolitische Gefährdungen der europäischen Sicherheit und Integration, in Werner Weidenfeld (ed.), Demokratie und Marktwirtschaft in Osteuropa, Gütersloh.

Lewis, Paul G. (2001). Political Parties in Post-Communist Eastern Europe. London / New York: Routledge.

Lijphart, Arend (1984). Democracies. Patterns of Majoritarian and Consensus Government in Twenty-One Countries. New Haven: Yale University Press.

Lijphart, Arend (1994). Electoral Systems and Party Systems. Oxford: Oxford University Press.

Lijphart, Arend (1999). Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries. New Haven / London: Yale University Press.

Linz, Juan J. / Stepan, Alfred (1996). Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press.

Lipset, Seymour Martin. (1960). Political Man: The Social Bases of Politics, New York, Doubleday.

Loloçi, Krenar. (2002). Kushtetuta e re dhe nevoja për një mentalitet të ri, Tiranë. Lory, Bernard. (2007). Europa Ballkanike nga 1945 në ditët tona, Dituria, Tiranë. Mainwaring, Scott / Scully, Timothy R. (Hrsg.) (1995). Building Democratic Institutions:

Party Systems in Latin America. Stanford: Stanford University Press. Merkel, Wolfgang; Puhle, Hans-Jürgen; Croissant, Aurel; and Thiery, Peter (2006): Defekte

Demokratie: Band 2: Regionalanalysen. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften. Merkel, Wolfgang; Puhle, Hans-Jürgen; Croissant, Aurel; Eicher, Claudia; and Thiery, Peter

(2003). Defekte Demokratie: Band 1: Theorie. Opladen: Westdeutscher Verlag. Norris, Pipa. (2002). Democratic phoenix: Reinventing political activism. Cambridge Univ Pr. Norris, Pippa. (2000). Choosing Electoral Systems: Proportional, Majoritarian and Mixed

Systems, CUP. Offe, Claus. (1994). Der Tunnel am Ende des Lichts. Erkundigungen der politischen

Transformation im neuen Osten, Frankfurt a. M./New York: Campus. Omari, Luan. (2005). Probleme të rendit kushtetues, Magis. Tiranë. Omari, Luan. (1998). Sistemi parlamentar në Shqipëri, Elena Gjika, Tiranë. Pëllumbi, Servet.(2007). Pluralizmi politik, IS, Tiranë. Pridham, Geoffrey. (1995). Transitions to Democracy, Comparative Perspectives from

Southern Europe, Latin America and Eastern Europe, Dartmoth, Aldershot, Brookfield, Singapore, Sydney.

216

Pridham, Geoffrey. (2000). Democratization in the Balkan Countries: from theory to practice, in Pridham, G., and Gallagher, T., Experimenting With Democracy: Regime Change in the Balkans, London, Routledge.

Rama, Shenasi. (2006). Probleme politike shqiptare I. Princi, Tiranë. Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918-

2004. Indiana University Press. Rokkan, Stein / Seymour M. Lipset. (1967). Party Systems and Voter Alignments.

Crossnational Perspectives, New York. Rose , Richard (Hg.) (2000). International Encyclopaedia of Elections, Washington D. C. Saalfeld, Thomas. (2007). Koalitionsregierungen. In Parteien und Wahlen, Baden-Baden:

Nomos, p.217-253. Sartori, Giovanni. (1993). Edhe njëherë për teorinë e demokracisë. Tiranë, Dituria, 1993. Sartori, Giovanni. (1976). Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, Cambridge:

Cambridge University Press. Sciarra, Lino. (2003). Choosing Electoral Systems during the Democratic Transition in

Central and Eastern Europe, Italy. Segert, Dieter. (1997). Parteiensysteme in postkommunistischen Gesellschaften Osteuropas,

Berlin: Zentralinstitut für Sozialwissenschaftliche Forschung. Sowards, Steven. (2008). Twenty-five lectures on modern Balkan history, Michigan State

University Libraries. Steffani, Winfried. (1979). Parlamentarische und präsidentielle Demokratie. Opladen:

Westdeutscher Verlag. Schmidt, Manfred. (2012). Teoritë e demokracisë, Botart, Tiranë. Shugart, Matthew S. (1992). Presidents and Assemblies. Constitutional Design and Electoral

Dynamics. Cambridge: Cambridge University Press. Taagepera, Rein. (2004). Votat dhe mandatet: efektet dhe përcaktuesit e sistemeve zgjedhore,

Tiranë. Tomash, Gashpar. (1998). Filozofia dhe tranzicioni, Esse, Soros, Tiranë. Vajdenfeld, Verner. (1999). Kultura Politike në shoqëritë paskomuniste, in Demokracia dhe

Ekonomia e Tregut në Europën Lindore. (Verner Vajdenfeld), Libra për një shoqëri të hapur, Soros, Tiranë.

Weber, Max. (1990). Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen: Mohr. Woldendorp, Jaap, Hans Keman & Ian Budge. (2000). Party Government in 48 Democracies:

An Update (1945-1998). London: Kluwer Academic Press. Artikuj shkencorë Anderson, Christopher J. (1998). Parties, Party Systems, and Satisfaction with Democratic

Performance in the New Europe, in: Political Studies, Special Issue, S. 574-576. Baumann, Gabriele & Müller, Nina. (2006). Vergangenheitsbewältigung und

Erinnerungskultur in den Ländern Mittelost- und Südosteuropas, KAS Nr. 164/2006. Beichelt, Timm. (1998). Die Wirkung von Wahlsystemen in Mittel- und Osteuropa, Zeitschrift

für Parlamentsfragen 4. Bieber, Florian. (2006): Bosnia-Herzegovina: Slow Progress towards a Functional State,

Southeast European and Black Sea Studies, 6 (1): 43-64 Biezen, Ingrid van. (2009). The Place of Political Parties in National Constitutions: A

European Overview, The Legal Regulation of Political Parties Working Paper 1. Birch, Sarah. (2001). Electoral Systems and Party Systems in Europe East and West , Paper,

Canterbury, 6-8 September. Bochsler, Daniel. (2008). Hawk in Dove’s Clothing: Political Trajectories of Political Parties

in Serbia 2003 -2008, Central European Political Studies Review, Vol 10, N.4, 292-319. Bochsler, Daniel. (2010). Electoral rules and the representation of ethnic minorities in post-

communist democracies, www.bochsler.eu/publi/Bochsler_eymi_edit1.pdf Brahm, Heinz. (1997). Überwindung der Folgen der kommunistischen Diktatur in Bulgarien.

Bericht des BIOst Nr 47.

217

Bunce, Valerie and Wolchik, Sharon. (2006). Favorable Conditions and Playing Favorites: The Wave of Electoral Revolutions in Postcommunist Europe and Eurasia, Journal of Democracy, nr 4.

Dahl, Robert A. (1996). Thinking about Democratic Constitutions. Conclusions from Democratic Experience, in: Jan Shapiro/Russel Hardin: Political Order, NY, 175-206.

Dahlerup, Drude. (2004). No Quota Fever in Europe?”, (IDEA)/CEE Network for Gender Issues, Budapest, Hungary.

Dauderstädt, Michael. (2002). Die Sozialdemokratie in Mittel- und Osteuropa zwischen Triumph und Krise - Bonn - 11 S

Dawisha, Karen and B. Parrot. (1997). Politics, Power and the Struggle for Democracy in South-East Europe, Cambridge University Press, pp. 69-114, 146-184, 226-275, 285-443.

Diamandouros, Nikiforos and Larrabee, Stephen. (2000). Democratization in South-Eastern Europe: Theoretical Considerations and Evolving Trends, in G. Pridham and T. Gallagher, eds., Experimenting with Democracy: Regime Change in the Balkans, London.

Diamond, Lary. (1996). Is the Third Wave Over?, Journal of Democracy, 3: 20-38. Dolenec, Danijela. (2010). The impact of political party system dynamics on postcommunist

democratization in Southeast Europe, ECPR Conference, Dublin - Zagreb. Dvořáková, Vladimira & Milardović, Anđelko. (2007). Lustration and Consolidation of

Democracy and the Rule of Law in Central and Eastern Europe, KAS, Zagreb. Ekiert, Grzegorz. (1991). Democratization Processes in East Central Europe: A Theoretical

Reconsideration, British Journal of Political Science, 21: 3, 285-313. Ekiert, Grzegorz. (2000). The End of communism in Central and Eastern Europe: The last

middle-class revolution?, in Julian Go (ed.) 21 (Political Power and Social Theory, V. 21), Emerald Group Publishing Limited,.99-123

Evans Geoffrey, Whitefield Stephen. (2000). Explaining the formation of electoral cleavages in postcommunistdemocracies. In Elections in Central and Eastern Europe: The First Wave, ed. H-D Klingemann, E Mochmann, K Newton, 36–70. Berlin: Ed. Sigma.

Fink-Hafner, Danica & Lajh, Damjan & Krašovec, Alenka. (2011). Electoral Engineering and its Impact in the Former Yugoslav Republics, in Politics in Central Europe, Volume 7 Number, Prague.

Fink-Hafner, Danica. (2006). Slovenia: Between Bipolarity and Broad Coalition-Building. In: Jungerstam-Mulders, S.(ed .) Post-communist EU Member States: Parties and Party Systems . Burlington, pp . .203–231.

Fischer, Bernd. (2005). The Development of the Modern Albanian State.” ICHS, Australia. Gallagher, Michael. (1991). Proportionality, disproportionality and electoral systems,

Electoral Studies 10:1 (1991), pp. 33–51. Gallina, Nicole. (2007). Political Elites in Eastern Central Europe: Paving the Way for

‘Negative Europeanisation?’, CES, Palacký University, Czech Republic, 2. Goati, Vladimir. Elections in FRY from 1990 TO 1998; Center for free Elections and

Democracy, Beograd, 2000. Grotz, Florian (2005). Die Entwicklung kompetitiver Wahlsysteme in Mittel- und Osteuropa,

in: Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft, 34 (1), 23-38. Grotz, Florian, und Till Weber. (2010). Koalitionsstrukturen und Koalitionsstabilität in

Mittelosteuropa. Ein internationaler Vergleich. in Klemens H. Schrenk, Markus Soldner (Hrsg.) Analyse demokratischer Regierungssysteme, 2010, VS Wiesbaden.

Harfst, Philipp. (2001). Regierungstabilität in Osteuropa. Der Einfluss von Parlamenten und Parteien. Discussion Paper FS III 01-204, Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB).

Hellman, Joel. (1996). Competitive Advantage: Political Competition and Economic Reform in postcommunist Transitions, San Francisco, 3-4.

Hensell, Stephan. (2004). Regieren in Albanien. WeltTrends Nr 45. Hamburg. Huber, John D, und Arthur Lupia. (2000). Cabinet Instability and Delegation in

Parliamentary Democracies. American Journal of Political Science 45: 18-33. Katrougalos, George. (2004). The principle of separation of powers and the structure of state

in the Balkan countries, in www.cecl.gr/rigasnetwork/databank/REPORTS/.html

218

Kitschelt, Herbert. (1995). Die Entwicklung post-sozialistischer Parteisysteme. Vergleichende Perspektiven, in: Wollmann, Hellmut et al. (Hrsg.): Transformation sozialistischer Gesellschaften. Am Ende des Anfang, Opladen: Westdeutscher Verlag, S. 475-508.

Kitschelt, Herbert. (1995). The Formation of Party Systems in East Central Europe, in: Politics & Society, Heft 1 (1992), S. 7-50.

Kopstein, Jeffrey S. and Reilly, David A. (2000). Geographic Diffusion and the Transformation of the Post-Communist World, World Politics, Vol. 53, No. 1, pp. 1-37.

Krasniqi, Afrim. (2012). Sjellja zgjedhore dhe identifikimi i votës në Shqipëri, “Studime Politike”, IS, Tiranë.

Krasniqi, Afrim. (2010). Zgjedhjet dhe përfaqësimi politik në Shqipëri, revista “Gjeopolitika” V, ISSN 2218-7294, UMB, Tiranë.

Laakso, Markku & Taagepera, Rein. (1979). “Effective” number of parties: a measure with application to west Europe’, Comparative Political Studies 12:1, pp. 3–27

Latzo, Anton. (2011). Kommunistische Parteien in Osteuropa, (aus: Marxistische Blätter, Bonn, Deutschland, 02.

Lewis, Paul G. (1997). Theories of Democratisation and Patterns of Regime Change in Eastern Europe, Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 13, No. 1.

Lijphart, Arend. (1992): Democratization and Constitutional Choices in Czecho-Slovakia, Hungary and Poland, in: Journal of Theoretical Politics, 4 (2) 207-223.

Lipset, Seymour Martin & Rokkan, Stein. (1997). Cleavage structures, party systems, and voter alignments: an introduction. (Lipset S M & Rokian S) Party systems and voter alignments: cross-national perspectives. New York: Free Press, 1967.

Mainwaring, Scott & Share, Donald. (1986). Transitions from Above: Democratization in Brazil and Spain, in Political Liberalization in Brazil, ed. Wayne Selcher, 175-215, Boulder: Westview.

Mair, Peter.(2004). Party Systems and Structures of Competition; In Comparing Democracies: Elections and Voting in Global Perspective, eds. Lawrence, Richard. Niemi and Pippa, 49-82. Thousand Oaks and London: Sage.

Maravall, José María & Santamaria, Juan. (1986). Political change in Spain and the prospects for democracy. In O’Donnell, G, Schmitter, P C & Whitehead, L (eds). Transitions from authoritarian rule: southern Europe. V.1. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Matland, Richard. (2003). Women’s Representation in Post-Communist Europe,” in Richard E. Matland and Kathleen A. Montgomery (eds.), Women’s Access to Political Power in Post-Communist Europe, Oxford University Press, Oxford.

Mauller-Rommel, Ferdinand, Katja Fettelschoss & Philipp Harfst. (2004). Party Government in Central European Democracies: A Data Collection (1990-2003)." European Journal of Political Research 43:869/93.

McFaul, Michael. (2004). The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship: Noncooperative Transitions in the Postcommunist World. 58-95, Cambridge Uni. Press.

Merkel, Wolfgang (1998): Die Konsolidierung postautoritärer und posttotalitärer Demokratien: Ein Beitrag zur theorieorientierten Transformationsforschung, in: ipg 2 /2008 Merkel , Democratic Consolidation 29, Hans Süssmuth (ed.), Transformationsprozesse in den Staaten Ostmitteleuropas. Baden-Baden: Nomos, 39–61.

Merkel, Wolfgang (2010) Plausible Theory, Unexpected Results: The Rapid Democratic Consolidation in Central and Eastern Europe, in: Heinrich Best/Agnieszka Wenninger (eds.): Landmark 1989. Central and Eastern European Societies Twenty Years after the System Change, Münster: LIT-Verlag: 7-26.

Milardović, Anđelko. (2007). Elites in the Waves of Democratization and the Lustration; Lustration and Consolidation of Democracy and the Rule of Law in Central and Eastern Europe, Political Science Research Centre, Zagreb.

Mishler, William und Richard Rose. (2001). What are the Origins of Political Trust? Testing Institutional and Cultural Theories in Post-communist Societies. In: Comparative Political Studies 34: 30-62.

219

Nalepa, Monika. (2009). Lustration and the Survival of Parliamentary Parties, Taiwan Journal of Democracy, Volume 5, No. 2, in Skeletons in the Closet: Transitional Justice in Post-Communist Europe, New York: Cambridge University Press.

Nohlen, Dieter / Kasapovic, Mirjana. (1996). Wahlsysteme und Systemwechsel in Osteuropa: Genese, Auswirkungen und Reform politischer Institutionen. Opladen: Leske + Budrich

Nohlen, Dieter. (1989). Wahlrecht und Parteiensystem. Über die politischen Auswirkungen von Wahlsystemen, Opladen: Leske + Budrich.

Norris, Pippa & Krook, Mona Lena. (2011). Gender Equality in Elected Office: A Six-Step Action Plan, Harvard University, Baseline study for the OSCE/ODIHR Handbook on Measures to Promote Women’s Participation in Political Parties.

Offe, Claus. (1992). Capitalism by Democratic Design? Democratic Theory Facing the Triple Transition in East-Central Europe, in: Lengyl, György et al. (Hrsg.):Economic Institutions, Actors and Attitudes. East Central Europe in Transition, Budapest: University of Economic Sciences, S. 11-22.

Olson, David M. (1998). Party Formation and Party System Consolidation in the New Democracies of Central Europe, in: Political Studies, Special Issue, S. 433-441.

Petrescu, Dragos. (2007). Dilemmas of Transitional Justice in Post-1989 Romania; Lustration and Consolidation of Democracy and the Rule of Law in Central and Eastern Europe, Political Science Research Centre, Zagreb.

Ricarda Roos, Stefanie. (2007). Lustration and Consolidation of Democracy and the Rule of Law in Central and Eastern Europe, Political Science Research C, Zagreb.

Riishøj, Søren. (2007). Development of Parties and Party Systems in Central Europe 1989-2007, University of Southern Denmark, Politologiske Skrifter No. 19/2007.

Rose, Richard & Munro, Neil. (2009). Parties and elections in new European democracies, ECPR Press.

Rüb, Matthias. (2000). Balkan Transit. Das Erbe Jugoslawiens, Wien 1998; Joel M. Halpern/David A. Kideckel, (Hrsg.), Neighbors at War. Anthropological Perspectives on Yugoslav Ethnicity, Culture, and History, Pennsylvania.

Sahadžić, Maja. (2009). The Electoral System of Bosnia and Herzegovina, TEME, (2009.) God. 2, Br. 1 CONTEMPORARY issues, Vol. 2, No. 1.

Sekelj, Laszlo. (2001). Drei Modelle der Elitentransformation in Osteuropa in der ersten Phase des Transformationsprozesses, in: Südosteuropa. Zeitschrift für Gegenwartsforschung, 7 – 9.

Spirova, Maria. (2006). The Parliamentary elections in Bulgaria , June 2005. Election Studies, Vol.25(3), 616-621, si dhe European Election Database.

Stepan, Alfred & Linz, Juan. (1998). Problemet e periudhës transitore demokratik dhe Konsolidimi: Jugore Europa, Amerika e Jugut dhe Europa Paskomuniste, Johns Hopkins University Press, 1998, në Projekti për Transitions Demokratike (www.democratictransitions.net)

Sterbling, Anton. (2003). Eliten in Südosteuropa, Aus Politik und Zeitgeschichte, B 10-11. Sterbling, Anton: (1996). Ethnische Strukturen und ethnische Parteien in Südosteuropa, in:

Südosteuropa, Heft 8, 549-566. Stojarová, Vera & Šedo, Jakub & Kopecek, Lubomír & Chytilek, Roman. (2007). Political

Parties in Central and Eastern Europe, in Search of Consolidation, IDEA, Stockholm, 2007.

Svetlozar A. Andreev, (2003). The Role of Institutions in the consolidation of democracy in Post-Communist Eastern Europe, Università Degli Studi Di Siena, N. 13.

Szajkowski, Bogdan. (2000). Macedonia: An unlikely road to democracy in Pridham and Ghallager, T. Experimenting with Democracy: Regime Change in the Balkans.

Szajkowski, Bogdan. (2007) The Parliamentary election in Albania July August 2005, Electoral Studies, 26: 196-231.

Szajkowski, Bogdan. (2003). The Parliamentary Elections in Albania June-August 2001, Electoral Studies, 22:325-395.

Taagepera, Rein. (1998). Effective Magnitude and Effective Threshold, in: Electoral Studies 17 (4) 393-404.

220

Toole, James. (2000). Government Formation and Party System Stabilization in East Central Europe; Party Politics, vol. 6, 4: pp. 441-461.

Troebst, Stefan. (2005). Postkommunistische Erinnerungskulturen im östlichen Europa. Bestandsaufnahme, Kategorisierung, Periodisierung. Wroclaw.

Ursachi, Raluca. (2007). In Search of a Theoretical Model of Transitional Justice, Lustration and Consolidation of Democracy and the Rule of Law in Central and Eastern Europe, Political Science Research Centre, Zagreb.

Vachudova, Milada Anna. (2008). Centre-right parties and political outcomes in East Central Europe. Party Politics, 2008: 14 (4) pp.387-405.

Vezenkov, Alexander, (2009). From National Leaders To Politicians: The Head-Of-State Institution In Southeast European Post-Communist Countries (1989-2004), CAS Working Paper Series, 2, 2009.

Welsh, Helga A. (1994). Political Transition Processes in Central and Eastern Europe, University of New York and JSTOR, 1.

Wolf-Poveska, Ana. (1999). Kultura Politike në shoqëritë paskomuniste, in Demokracia dhe Ekonomia e Tregut në Evropën Lindore. (Verner Vajdenfeld), Libra për një shoqëri të hapur, Soros, Tiranë, 1999.

Raporte zyrtare dhe burime publike AIIS, (2010). Twenty Years After: Rethinking Democracy and State in Albania. Tiranë, 2010. Balkan Monitor. (2011). Insights and Perceptions: Voices of the Balkan, Gallup Europe,

Beograd. Common Values and the King Baudouin Foundation (2009). A guide to minorities and

political participation in South-East Europe. Rue Brederode 21, B 1000 Brussels and Common Values, Skopje, Macedonia..

Council of Europe. (1998). Report. Prohibition of Political Parties and Analogous Measures, Commission of Venice.

Council of Europe. (2010). Report.Thresholds and other features of electoral systems which have an impact on representativity of parliaments in Council of Europe member states, Doc. 12107.

FfP and Foreign Policy. (2012). Failed States Index 2011: Remarks on Index Highlights, NY. Grup autorësh. (2011). Dhjetë vite nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit - A funksionon

Maqedonia si shtet multietnik?, Universiteti i Evropës Juglindore. KIPRED. (2011). Krahasim i sistemeve zgjedhore në rajon, Prishtinë. OGE. (2005). Vertrauen in Institutionen und politische Parteien Südosteuropa und Österreich im

Vergleich, Wiena. OSBE. (2008). Debati Kushtetues, Vëllimi 1, f.287, Tiranë. OSCE/ODIHR and Venice Commission, (2010). Guidelines on Political Party Legislation, Opinion No.

595/2010, Odihr Opinion Nr. 2010, CDL(2010)073. OSCE/ODIHR. (1998). Report on Parliamentary Elections in Montenegro, Warsaw, 31.05. 1998 OSCE/ODIHR. (2010). Election Assessment Mission Final Report, Slovakia, Warsaw 9.9.2010 OSCE/ODIHR. (2012). Election Assessment Mission Final Report, Slovenia, Warsaw 7 February 2012. OSCE/ODIHR. (2012). Election Assessment Mission Report, Poland, Warsaw, 18.01.2012 OSCE/ODIHR. (2010). Election Assessment Mission Report, Hungary, Warsaw 9.8.2010 OSCE/ODIHR. (2009). Election Observation Mission Final Report, Montenegro, Warsaw, 10.06.2009 OSCE/ODIHR. (2007). Election Observation Mission Final Report, Serbia, Warsaw 26.04.2007 OSCE/ODIHR. (2010). Election Observation Mission Final Report, FYROM, Warsaw 6 October 2011 OSCE/ODIHR. (2010). General Elections, Election Observation Mission, Warsaw, 17 December 2010 OSCE/ODIHR. (2012). Election Observation Mission Final Report, Croatia, Warsaw, 3 February 2012 OSCE/ODIHR. Needs Assessment Mission Report, Serbia, Warsaw, 29.02. 2012 OSCE/ODIHR. Needs Assessment Mission Report, Slovak Republic, 10.3.2012 OSCE/ODIHR / Venice Commission, (2010). in Guidelines on Political Party Legislation, Opinion No.

595/2010, Odihr Opinion Nr. 2010, CDL(2010)073 Parties and Elections. The database about parliamentary elections and political parties in

Europe. http://www.parties-and-elections.de (last accessed 25 March

221

PARLINE. Database on national parliaments. http://www.ipu.org/parline-e/parlinesearch. PNUD. Raportet e Zhvillimit Njerëzor, Shqipëria, 2000-2010. Revista POLIS, Kriza e përfaqësimit, UET, 2008. Revista “Politika & Shoqëria”. ISPS. Tiranë, 2000-2011. Transition Report 2011, Executive Summer, London, United Kingdom

/www.ebrd.com/downloads/research/transition/tr11exec.pdf UNDP, Gender Programme IPA. (2010). Political Participation of Women as a Factor of

Societal Development, Montenegro, Hotel “Splendid“, December 12-14, 201 (Ligji aplikohet për zgjedhjet e radhës).

UNESCO. (1996). Education Server for Democracy, Peace and Human Rights Education, referuar nga Uwe Backes/Eckhard Jesse; nga: Informationen zur politischen Bildung 207, Parteiendemokratie, BpB.

World Bank, Rule of Law in Albania: 1996-2008, World Governance Indicators, 2009

222

SOUTH EASTERN EUROPE IN THE POST-COMMUNIST PERIOD. (Analysis on party and governmental systems) Abstract The progress of party and government systems during the period of post-communist era, in the countries of South East Europe, presents a mosaic of forms, models and features with their similarities and distinctions among countries or a group of countries within the region. Based on empirical and comparative analysis of the process and the analysis of the states involved, the paper addresses the major factors affecting the creation of new party systems, the connection these countries have with the legacy of the past, models of political transformation and differences between countries through every stage of this transition. To clarify this objective, an integral part of study are the theoretical and scientific perspectives on the concepts of political culture, civic participation, heritage, the role of elites in this process, and models of transition. Part of the effort to illustrate these theories and the conclusions of the analysis, is the nature of party and electoral systems, electoral participation reports, ethnic, religious and gender representation, progress in democratic consolidation, the role and function of major political parties, traditional parties, new political forces and individuals involved in politics. The paper also deals with the systems, focusing specifically on the role, function and constitutional position and the real-political behaviour of these main political constitutional institutions (Parliament, the President and the Government). The analysis is based mainly on their reports of political systems for each respective country, the performance of the models as well as constitutional and legal position of each country. This paper highlights the specifics of the models, practices, experiences and historical constitutional organisation, governing, party and electoral systems in Albania. Key words: Political systems, party systems, electoral systems, systems of government, political culture, Southeast and Eastern Europe EVROPA JUGLINDORE NË PERIUDHËN PASKOMUNISTE. (Analizë e sistemeve partiake dhe qeverisëse) Abstrakt Ecuria e sistemeve partiake dhe qeverisëse në periudhën postkomuniste në vendet e Evropës Juglindore paraqet një mozaik formash, modelesh, tiparesh me ngjashmëri dhe dallime midis secilit vend ose grupe vendesh në rajon. Duke u bazuar në analizën empirike dhe krahasuese të procesit dhe të shteteve në analizë, ky punim trajton faktorët kryesore me ndikim në formimin e sistemeve të reja partiake, raportet e vendeve me trashëgiminë e të kaluarës, modelet e transformimeve politike, si dhe dallimet konkrete midis vendeve në çdo fazë të periudhës transitore. Në funksion të këtij synimi pjesë integrale e punimit janë këndvështrimet teorike dhe shkencore mbi konceptet e kulturës politike, pjesëmarrjes qytetare, trashëgimisë, rolit të elitave në proces, si dhe të modeleve të periudhës transitore. Pjesë ilustruese e tezave dhe konkluzioneve të analizës janë natyra e sistemeve partiake dhe zgjedhore, raportet e pjesëmarrjes në zgjedhje, ato të përfaqësimit etnik, fetar e gjinor, ecuria e procesit të konsolidimit demokratik, roli e funksioni i partive të mëdha politike, partive historike, forcave të reja politike dhe individëve politikë. Punimi trajton edhe sistemet qeverisëse, duke u ndalur konkretisht në rolin, funksionin si dhe pozitën kushtetuese dhe sjelljen real-politike të institucioneve kryesore politike kushtetuese (Parlamenti, Presidenti dhe Qeveria). Analiza e tyre është bazuar kryesisht në raportet e tyre në sistemin politik të vendeve përkatëse, në ecurinë e modeleve si dhe në pozitën kushtetuese e ligjore të secilit vend. Punimi prezanton tiparet e përbashkëta dhe dallimet, risitë dhe efektet e tyre në periudhës transitore, si dhe ndikimi i tyre nga një vend në një tjetër. Gjatë gjithë punimit janë nxjerrë në pah edhe veçoritë e modelit, përvojës dhe organizimit historik kushtetues, të sistemeve qeverisëse, partiake dhe zgjedhore në Shqipëri. Fjalë kyçe: Sisteme politike, sisteme partiake, sisteme elektorale, sistemet e qeverisjes, kultura politike, Europa Lindore dhe Juglindore

223