49695570 su tro lai cua kinh te hoc suy thoai chuong 1 2b bia

S tr lai cua Kinh te hoc Suy thoai2

3S TR LAI CUA KINH TE HOC SUY THOAIva cuoc khung hoang nam 2008


S tr lai cua Kinh te hoc Suy thoai va cuoc khung hoang nam 2008 - The return of Depression Economics and the crisis of 2008

Dch t nguyen ban tieng Anh: The return of Depression Economics and the crisis of 2008, Paul Krugman.Copyright 2009, 1999 by Paul KrugmanAll rights reserved.Ban tieng Viet c xuat ban theo nhng quyen cua W. W Norton & Company, Inc.Ban quyen tieng Viet DT BOOKS.Cong ty TNHH Sach Dan Tr, 2009.

5S TR LAI CUA KINH TE HOC SUY THOAIva cuoc khung hoang nam 2008

The return ofDepression Economicsand the crisis of 2008

Ngi dch: Nguyen Dng HieuNguyen Trng Phu

ang Nguyen Hieu TrungNguyen Ngoc Toan

NHA XUAT BAN TRE - DT BOOKS

PAUL KRUGMANNobel kinh te nam 2008

7Paul Krugman nhan giai Nobel Kinh te nam 2008. Ong phu trach chuyen muc op-ed xuat hien hai lan mot tuan tren t Thi bao New York, ong thi viet blog Lng tam cua mot ngi t do (The conscience of a Liberal ten blog lay t ten mot tac pham khac cua ong). Krugman tng oat giai Phong vien chuyen muc cua Nam (The Columnist of the Year) do tap ch Editor and Publisher bnh chon. Ong la giao s mon kinh te va quan he quoc te tai ai hoc Princeton, sang tac va bien tap hn 20 cuon sach, hn 200 bai viet tren cac tap ch chuyen nganh. Thong tin them ve Krugman co the xem website www.krugmanonline.com.

VE TAC gIA

9Paul Krugman, 55 tuoi, ngi My, giao s ai hoc Princeton, va c Han lam vien Khoa hoc Thuy ien cho biet la se c giai Nobel Kinh te nam 2008 (le trao se vao thang 12), qua nhng ong gop cua ong ve thuyet thng mai va kinh te a ly. Viec Krugman c giai nay khong gay nhieu ngac nhien. oi vi a so ong nghiep, ong a nam trong danh sach ang c Nobel t lau. Tuy vay, cung co vai li am tieu. Co ngi nhac la, t khoang mi nam nay (t khi ong cong tac vi t New York Times) hau nh Krugman khong co ong gop g mi (co ke noi moc: Uy ban Nobel a vi pham ieu le la ch trao giai cho ngi con song, v nha kinh te Krugman a qua i gan mi nam roi!). Ngc lai, co ngi cho rang, du ong co xng ang, trao gai cho ong nam nay la khong ung luc, ang le nen i Bush het nhiem ky, nhng cong trnh khoa

* c s ong y cua Giao s Tran Hu Dung - Wright State University, DT Books ang nguyen van bai viet cua ong, a c gii thieu tren trang web www.viet-studies.info, nh mot li gii thieu chnh thc ve Giao s Paul Krugman.

PAUL KRUGMANNobel kinh te nam 2008 *


hoc cua Krugman (mot ngi cc lc chong Bush) se c anh gia khach quan hn, va giai thng se khong b nghi ng la cach cac giam khao Nobel mn Krugman e lam be mat Bush!

Du sao th Paul Krugman cung c giai nam nay, vay cung nen biet ve hai ong gop, qua la quan trong, ma ong a c tuyen dng. Th nhat la cai goi la thuyet thng mai mi (new trade theory) va th hai la kinh te a ly mi (new economic geography).

1Trc het, nen biet thuyet thng mai cu noi g. ay la ly thuyet c day trong cac lp kinh te nhap mon hau het cac ai hoc: Quoc gia nay khac quoc gia kia ve nang suat cua tng cong nghiep, va ve cac nguon lc (von, lao ong, v.v...) ma quoc gia ay s hu. Nhng khac biet o la ong c cua thng mai. Chang han, quoc gia vung nhiet i th trong trot va xuat khau chuoi, quoc gia vung on i th trong trot va xuat khau lua m; quoc gia co lao ong nhieu hoc van th xuat khau hang cong nghe cao, con quoc gia ma lao ong hoc van kem th xuat khau hang cong nghe thap...

Thuyet thng mai mi phat sinh t nhan nh rang, du thuyet thng mai cu soi sang rat nhieu c cau thng mai toan cau, van con mot so hien tng quan trong ma no khong giai thch c. Khoi lng thng mai gia Phap va c, chang han, la rat cao, du hai nc kha giong nhau ve tai nguyen cung nh kh hau. Mau dch gia My va Canada cung the. Hn na, hang hoa ma cac nc a phat trien buon ban vi nhau thng la cung mot th (chang han nh My xuat khau oto ma cung nhap khau oto), ch khong phai

11

luon luon xuat khau th nay, nhap khau th khac. (Nen e y rang s kien nay a c phat giac t thap ky 1950, Krugman khong phai la ngi au tien nhan thay.)

Tuy a co mot so ly thuyet giai thch hien tng nay (thng c goi la thng mai noi nganh intra-industy trade) nhng hau het eu va vu, tuy tien, ch ap dung cho vai trng hp that ca biet. ong gop to ln cua Krugman la chng minh rang thng mai noi nganh hoan toan co the la hau qua cua (s a dang) chung loai san pham va ac tnh san xuat. Cu the, co kha nhieu san pham khong giong lua m, hoac chuoi (ma rat nhieu ni tren the gii san xuat c), nhng lai giong loai may bay khong lo (jumbo jet), ma ch vai ni tren the gii san xuat. Tai sao? Ly do chnh la mot so cong nghiep co ac tnh ma kinh te hoc goi la tnh tiet kiem do quy mo (economies of scale): so lng san xuat cang cao th gia ph bnh quan cang thap. oi vi loai hang hoa co tnh nay th the gii ch can vai c xng san xuat la u. Nhng c xng nay tat nhien phai toa lac ni nao o, va quoc gia nao may man co chung th se xuat khau nhng loai hang ay, con cac quoc gia khac th phai nhap khau t ho.

Cach giai thch cua Krugman tat nhien dan en cau hoi: Quoc gia nao se la ni co c xng san xuat may bay, hoac mot loai may chuyen dung, hoac mot kieu oto ac biet ma mot so ngi tieu dung khap the gii eu muon? Thuyet thng mai mi cua Krugman a cau tra li, kha bat ng va thu v: ieu o khong quan he! Rat nhieu loai hang co tnh tiet kiem do quy mo; quoc gia nao cung co mot so hang nh vay; moi chi tiet khac (co the la do tnh c cua lch s) eu khong la quan trong! Quan trong la cai bc tranh

PAUL KRUGMAN - NOBEL KINH TE NAM 2008


toan canh cua thng mai the gii: Bc tranh ay c nh oat bi nhng yeu to nh tai nguyen va kh hau (nh trong thuyet thng mai cu), nhng them vao o la rat nhieu nhng chuyen biet hoa can c tren tnh tiet kiem do quy mo, nh thuyet thng mai mi va cho thay. o la ly do tai sao khoi lng thng mai toan cau tren thc te rat ln, nhat la gia nhng nc kha giong nhau, hn la khoi lng ma thuyet thng mai cu (ch can c tren s khac biet tai nguyen va kh hau) tien oan.

2Khoang mi nam sau khi trnh lang thuyet thng mai mi, Krugman at cau hoi: ieu g se xay ra neu nh vai (nhng khong tat ca) nguon lc kinh te (cu the la lao ong va von) co the di chuyen t ni nay en ni khac? Trong the gii cua thuyet thng mai cu, thng mai (hoac, noi cach cau ky, s lu ong cua hang hoa) co the c thay the bang s lu ong cua yeu to san xuat: neu nha may va cong nhan co the t do di chuyen t vung nay sang vung khac, th nhng nha may va cong nhan nay se phan tan en gan nong dan, e toi thieu hoa ph van chuyen nong pham lan hang cong nghiep. Song, trong the gii tiet kiem do quy mo ma Krugman hnh dung th hieu ng ly tam nay (ay cac hoat ong kinh te ra xa nhau) se gap s oi khang cua hieu ng hng tam keo nhng hoat ong ay en nhng th trng ln. Hieu ng hng tam nay co khuynh hng tap trung hoa cac hoat ong kinh te. Lay trng hp vua oto Henry Ford va kieu xe Model T noi tieng, lam th du. Ford co the xay nhieu nha may rai rac khap nc My e gan khach hang. Tuy nhien, ong sang suot tien oan rang du ph

13

chuyen ch en khach hang co la cao neu tap trung san xuat ch mot nha may bang Michigan, tap trung nh the se cho phep ong khai thac tiet kiem do quy mo, ph san xuat se rat thap, va rot cuoc th gia ban se re hn la san xuat nhieu nha may nho, du gan khach hang.

Tat nhien, se co cau hoi: neu tap trung san xuat vao mot so t a phng e tan dung tiet kiem do quy mo th nen chon nhng a phng nao? Krugman tra li: o la nhng a phng co san mot th trng ln tc la nhng a phng ma cac nha san xuat khac cung a chon e san xuat hang cua ho! Qua thi gian, neu lc hng tam nay u manh, chung ta se co mot hieu ng tch luy: nhng vung, do mot tnh c lch s nao o, la ni au tien co nhng trung tam san xuat th nhng vung ay se thu hut them cac nha san xuat, tr thanh trung tam kinh te, trong luc nhng vung khac tr thanh ngoai vi. Chnh v the ma, theo Krugman, cho en gan ay, hau het cong nghiep cua My eu nam trong mot vong ai a ly tng oi hep, trai t mien Tan Anh Cat Li (New England) en vung Trung Tay (Midwest) cua quoc gia nay. Tng t, Krugman noi cach an tng: 60 trieu ngi My song doc b bien mien ong chang phai v so vi ni khac th phong canh ay hu tnh hn, hoac kh hau de chu hn (trai lai la khac!), song moi ngi song ay v 60 trieu ngi khac cung song ay.

Vi cung mot logc, Krugman giai thch tai sao mot so cong nghiep nao o tap trung mot a phng nhat nh, du rang trong trng hp nay th cai logc se dnh lu en nhng yeu to nh: a phng ay so lao ong chuyen mon ve mot nganh nao o th ac biet hung hau, hoac la ni ay co nhieu nguon cung cap mot loai au vao ma ni khac khong co.



Co the hoi them: ieu g quyet nh mot cong nghiep nh c ni nao? Tra li: Thng, la mot ngau nhien! V du nh thung lung Silicon (Silicon Valley, trung tam cong nghiep ien t cua My) s d c nh ngay nay cung v hai chang William Hewlett va David Packard (sang lap vien ai cong ty Hewlett-Packard), tan man r mo trong gara cua ho mot ngoi nha vung o... Mot v du khac: Thanh pho New York la thu phu o may mac cua nc My, phan ln la v so lng mau dch ve hang vai a san co ay, va v ong ao khach hang ang song thanh pho (ln nhat nc My) nay.

3Ngay nay, hau nh ai trong gii kinh te cung chap nhan can ban cua thuyet thng mai mi va thuyet a ly kinh te nh la hien nhien. Nhng trc Krugman th nhng cach mo ta nay rat la xa la (mot ngoai le: hnh nh Paul Samu-elson, trng lao kinh te gia My, ngi My au tien c Nobel kinh te, cung a ngh en vai tro cua tiet kiem do quy mo trong thng mai, du nha kinh te nay khong khai trien them). Thien tai cua Krugman la nhan ra, trc moi ngi, cot tnh cua mot hien tng kinh te quan trong, roi dung mot mo hnh cc ky n gian (nhng khong qua n gian!) e phan tch no, trnh bay no mot cach that de hieu, m ng cho hang tram nha kinh te khac (trong o co ngi viet bai nay!) theo chan ong, khai trien them mo hnh ay. Krugman cung a may man vao nghe ung luc kinh te hoc co nhieu tien bo khac ma ong co the s dung trong mo hnh cua ong (v du nh tiep can ap dung thuyet tro chi trong cac phan tch ve canh tranh cong nghiep, hay ham tieu dung cc ky gian d, nhng suc tch, cua Avinash Dixit

15

va Joseph Stiglitz t mot ly thuyet noi tieng cua Kelvin Lancaster theo o ngi tieu dung khong ch ham muon so lng (nhieu) va chat lng (cao) cua mot loai hang ma con a chuong s a loai cua hang hoa na).

Nhng ly thuyet tren ay cua Krugman co ap dung nao cho chnh sach kinh te? Chnh Krugman cung nhn nhan rang ieu nay khong la ro rang. Khi mi xuat hien th thuyet thng mai mi thng c xem la cho nha nc mot ly do e can thiep vao thng mai (cu the la bao ho nhng cong nghiep co tnh tiet kiem do quy mo), tham ch no a c nhieu cong ty vien dan e bien ho cho yeu cau nha nc giup . (Trong thi ky nay, Krugman rat at so, c cac cong ty mi i dien thuyet moi ni, tra tien kha sop!). Tuy nhien, dan da Krugman va nhng ngi co ong gop vao thuyet nay (nh James Brander, Barbara Spencer, Anthony Venables...) am hoang ve s lam dung ma cac cong ty dung thuyet cua ho e yeu cau chnh phu tai tr, bao ho. Ho phai quay ra viet nhieu bai e thanh minh. Chang han, ho canh bao rang nha nc can xac nh anh hng cua chnh sach bao ho mot cong nghiep en nhng cong nghiep khac (giup cai nay co the hai cai kia), hoac la vach ro rang cong cu bao ho (neu quyet nh la se bao ho) tuy vao cach ma cac cong ty canh tranh vi nhau (canh tranh bang gia ca th khac canh tranh bang so lng, chang han), va nhieu ieu kho tien lieu khac. ang khac, thuyet thng mai mi cung co the c dung e chng minh li ch cua t do mau dch, bi v thng mai tren c s nay se em en cho ngi tieu dung nhieu chung loai hang hoa hn. Noi chung, Krugman tin rang tuy bao ho co the co ch tren ly thuyet nhng tren thc te th cai li cua bao ho hau nh



luon luon bat cap hai. Theo Krugman, nhng cong trnh cua ong ve thng mai va a ly nh tom lc tren ay la e gia tang kien thc cua chung ta ve the gii thc te, khong co mot dung y chnh tr nao.

Mot chi tiet kha thu v la ngi ung ho Krugman manh me nhat (a van ong e New York Times mi Krugman ve cong tac) chnh la Thomas Friedman, noi tieng vi y niem the gii phang. Oai oam la, theo ly thuyet a ly cua Krugman th toan cau hoa se lam the gii ... kem phang: chnh tien trnh nay se cung co vai tro cua nhng thanh pho toan cau nh New York, Luan on... v le ngay cang de cho nhng thanh pho nay buon ban vi ca the gii.

4 Tuy khong c Uy ban Nobel chnh thc tuyen dng, hai lanh vc nghien cu khac cua Krugman cung co nhieu dau an ang ke, o la nhng phan tch cua ong ve khung hoang tien te va ve s phan bo thu nhap My. Ve khung hoang tien te th ong la trong so t ngi bao cha quyet nh kiem soat ngoai hoi cua thu tng (luc ay) Mahathir cua Malaysia, thay v nghe li IMF, trong cuoc khung hoang tai chnh ong A nam 1997. Con ve van e phan bo thu nhap My th phe bao thu luon luon phu nhan la s chenh lech trong phan bo nay ngay cang tang, va ho cho rang neu co tang th cung la do nhng yeu to khach quan, cu the la tien bo cong nghe. Krugman manh me phan bac y kien nay. Da vao nhng con so thong ke kho choi cai, ong chng minh rang ho chenh lech thu nhap My phan ln la hau qua cua chnh sach cua ang Cong Hoa, nhat la vao thi tong thong Reagan.

17

5 Trong nhng nha kinh te c Nobel t trc en nay, co le Paul Krugman la ngi c biet nhieu nhat ngoai gii kinh te, qua hai bai bnh luan ma ong viet hang tuan cho t New York Times vao th hai va th sau, va cu the la s cong kch kch liet chnh sach cua Bush noi rieng va ang Cong Hoa noi chung. Co the noi la trong gii bnh luan gia, ong la cai gai kho chu nhat trong mat cua Bush va ang Cong Hoa. Tuy nhien, lien he gia Krugman va phe phong khoang (chong Bush) cung co nhieu phc tap. Vao gia thap nien 1990, ong viet mot so bai bao, cc lc ch trich (oi khi hi cao ngao) nhng nha kinh te ma ong cho la em kinh te i ban dao. Du co hoc v cao, day trng danh tieng, song, theo Krugman, nhng ngi nay dung nhng lap luan long leo, ly thuyet loi thi, tham ch sai lam, e bien ho cho nhng muc tieu chnh tr, hoac ch e kiem tien hay v hao danh. Khong may, trong so nhng ngi ma ong ch trch lai la nhng nhan vat phong khoang co hang (nh Lester Thurow, Robert Kuttner, Robert Reich, Laura Tyson) c nhieu ngi men mo. Song, cung phai noi, t khi viet thng xuyen cho New York Times th Krugman co ve iem am hn oi vi ngi cung phe phong khoang (co the v oi khi chnh Krugman cung b cao buoc la em kinh te i ban dao!). Nhng roi gan ay, trong giai oan bau c s bo cua ang Dan Chu, Krugman lai lam nhieu ngi trong hang ngu phong khoang nhc au v ong kch liet ung ho ba Hillary Clinton, en o lam khi nang li vi phe ung ho Barack Obama, cho la ho qua me muoi!



6Paul Krugman sinh trng Long Island (ke can thanh pho New York). Thu nho, ong me truyen khoa hoc gia tng cua Isaac Asimov (co le ay la ly do ong viet mot bai ua ly thuyet thng mai gia cac ngoi sao (theory of interstellar trade) khi con la sinh vien). Sau khi lay tien s Vien Cong nghe Massachusetts (MIT) nam 1977, ong day Yale, MIT, Stanford, tr lai MIT, va t nam 2000 ve tru tr Princeton, do li mi cua Ben Bernanke (hien la chu tch He thong D tr Lien bang cua My) luc ay la chu nhiem khoa kinh te trng ai hoc nay. Ong cung co lam viec vai nam trong chnh phu (vao thi Reagan, cung nhom vi Lawrence Summers, do Martin Felstein mi ve lam trong Hoi ong Co van Kinh te). Nam 1991 ong c huy chng John Bates Clark cua Hiep hoi Kinh te Hoa Ky. ay la mot huy chng rat co uy tn, c trao hai nam mot lan cho mot kinh te gia di 40 tuoi, va thng c xem la dau hieu cua tng lai Nobel. Krugman cung co viet hai cuon sach giao khoa ban rat chay, mot cuon ve kinh te quoc te ma ong tac gia la Maurice Obstfield, mot cuon ve kinh te nhap mon viet chung vi ba Robin Wells. Ba nay la v ke cua Krugman.

Tran Hu DungDayton, 25/10/2008

19

1 VAN E TRONG TAM A C GIAI QUYET 27 2 KHUNG HOANG TAI CHAU MY LATINH

LI CANH BAO B PHT L 53

3 CAI BAY KINH TE CUA NHAT BAN 84 4 S SUP O CUA CHAU A 112 5 CHNH SACH SAI LAM 143 6 NHNG ONG CHU CUA VU TRU 165 7 GREENSPAN VA BONG BONG TAI SAN 191 8 HE THONG NGAN HANG SONG SONG 207 9 KHUNG HOANG 22210 S TR LAI CUA KINH TE HOC SUY THOAI 241

Muc luc

21

a so cac nha kinh te, trong mc o ma ho suy ngh ve e tai nay, eu cho rang cuoc ai suy thoai cua thap nien 1930 ch la mot tham hoa vu v va vo c. Phai chi Herbert Hoover (1) khong co gang can bang ngan sach trong boi canh kinh te suy thoai; phai chi Cuc D tr Lien bang khong bao ve che o ban v vang bat chap cai gia phai tra la nen kinh te quoc noi; phai chi ngi ta cung cap thanh khoan cho cac ngan hang gap kho khan e lam du s s hai trong he thong ngan hang nhng nam 1930-31 th vu sup o cua th trng chng khoan nam 1929 cung ch dan ti mot cuoc suy thoai bnh thng, khong ang e y va chac chan se ri vao quen lang. Do cac nha kinh te va nhng nha lam chnh sach a thuoc bai

1. Tong thong th 31 cua My, nhiem ky 1929-1933; trc o la Bo trng Thng mai (1921-1928)

gII THIEU


chang han se khong co ong bo trng tai chnh nao dam lap lai giong ieu cua Andrew Mellon (2) trong li khuyen khet tieng loai bo va thanh ly het cac lao ong, cac chng khoan, nhng nong trai, bat ong san bat c th g kem hieu qua va oc hai ra khoi he thong kinh te dng nh mot cuoc ai suy thoai tng t se khong bao gi co c may xay ra na.

Lieu ieu nay co ung hay khong? Cuoi thap nien 1990 mot loat nen kinh te chau A nhng nen kinh te chiem mot phan t san lng cua kinh te toan cau, vi dan so c bay tram trieu ngi a trai qua mot t suy thoai co nhng net tng ong mot cach ang s vi cuoc ai suy thoai nam nao. Va cung nh cuoc ai suy thoai, cuoc khung hoang lan nay cung ot ngot xuat hien nh tieng set gia bau tri xanh; trong khi cac chuyen gia van khang khang d oan kinh te tiep tuc tang trng ngay khi suy thoai a manh nha he lo. Nh thap nien 1930, nhng phng thuoc kinh te truyen thong to ra khong hieu qua, oi khi con phan tac dung. Khi ngh en viec lch s u am o ang lap lai, dng nh ai trong chung ta cung phai rung mnh!

o chnh la cam giac cua toi luc nay. An ban au tien cua cuon sach tren tay cac ban a c hnh thanh e tra li cho cuoc khung hoang kinh te chau A nhng nam 1990. Hoi o, trong khi mot so ngi xem ay la mot hien tng thuan tuy chau A, toi a cho rang ay la mot iem bao chang lanh cho tat ca chung ta, la mot canh bao cho thay cac van e cua kinh te hoc suy thoai (depression economics) cha he

2 Bo trng Tai chnh My t 1921 en 1932, noi tieng vi quan iem cng ran trong thi suy thoai, chang han t choi bm thanh khoan cho cac ngan hang yeu, t choi bm them tien mat vao nen kinh te v.v

23

bien mat trong thi hien ai. ang buon thay, nhng ieu toi a lo ngai hoa ra lai la ung. Khi an ban mi cua cuon sach nay ra i, a phan the gii (trong o co ca nc My) ang phai vat lon vi khung hoang kinh te va tai chnh. Cuoc khung hoang nay tham ch, so vi khung hoang kinh te chau A thap nien 1990, con tng ong hn nhieu vi thi ai suy thoai.

Nhng van e kinh te ma chau A trai qua mot thap ky trc ay, cung nh nhng g ma chung ta ang oi mat hien nay, hoa ra lai chnh la nhng g ngi ta tng rang a hoc c cach phong nga hieu qua. Trong thi ky en toi trc ay, nhng nen kinh te ln va phat trien vi nhng chnh phu on nh nh nc Anh hoi thap nien 1920 co the khong tm ra li giai ap cho nhng thi ky nh on va giam phat keo dai; song trong giai oan gia John Maynard Keynes va Milton Friedman, chung ta a tng ngh rang mnh a hoc c cach ngan nga hieu qua nhng khung hoang tng t. Trc kia nhng nen kinh te nho nh nc Ao hoi nam 1931 tng phai chu pho mac so phan cho nhng cn thuy trieu tai chnh va khong the t quyet nh van menh kinh te cua mnh; nhng ngay nay nhng chuyen gia ngan hang va vien chc chnh phu day dan kinh nghiem (o la cha ke en Quy Tien te quoc te IMF) c cho la hoan toan co kha nang dan xep nhng goi giai cu hu hieu, co the khong che de dang nhng cuoc khung hoang trc khi chung kp lan rong. Chnh phu My nhng nam 1930-31 co the ch biet khoanh tay ng nhn he thong ngan hang trong nc sup o, nhng trong thi hien ai, bao hiem tien gi va viec Cuc D tr Lien bang san sang bm tien mat cho cac nh che tai chnh gap kho khan c ngi ta ky vong co the ngan

GII THIEU


chan nhng canh tng tng t. Tat nhien chang ai ngh rang nhng quan ngai ve kinh te a i qua, song chung ta eu chac chan rang du co gap phai bat ky van e g trong tng lai, th chung cung chang the co net g tng ong vi nhng khung hoang thi 1920 va 1930 ca.

Tuy nhien, le ra mot thap nien trc ay chung ta a phai nhan ra rang s t tin noi tren a c at nham cho. Gan suot thap nien 1990, nc Nhat ri vao mot cai bay kinh te, von chang xa la g vi Keynes va nhng ngi cung thi vi ong. Trong khi o, mot so nen kinh te nho hn tai chau A a ri tom t nh cao tang trng xuong vc sau tham hoa ch sau mot em va cau chuyen buon cua ho rat giong vi nhng g a dien ra hoi thap nien 1930.

Vao thi gian o, toi co suy ngh nh sau: nhng g xay ra giong nh mot loai vi khuan gay benh dch chet ngi a c y hoc khong che mot thi gian dai, nay bat than xuat hien tr lai di mot dang thc mi, ma khong mot dang khang sinh thong thng nao co kha nang ngan chan. Trong phan gii thieu cho an ban au tien cua cuon sach nay, toi a viet nh sau: Cho en nay mi ch co mot so t ngi la nan nhan cua giong vi khuan mi nay; song that la kh khao neu nhng ai cha b benh khong chu tm ra nhng phng thuoc hay c che phong benh mi bang bat c gia nao; ieu o se bien ho thanh nhng nan nhan ke tiep cua benh dch!.

Vang, ung la chung ta a kh khao, tham ch ngu ngoc. Va hom nay benh dch ang hoanh hanh tren au chung ta.

a phan cuon sach nay danh e viet ve cuoc khung hoang kinh te chau A thap nien 1990, cai hoa ra la t tong dien tap cho cuoc khung hoang toan cau ang dien ra hien nay.

25

Tuy nhien, toi cung bo sung kha nhieu tai lieu mi, trong no lc giai thch bang cach nao ma nc My hom nay ri vao tnh canh nh nc Nhat mi nam trc ay; bang cach nao ma Iceland hom nay giong Thai Lan trc kia; va bang cach nao ma nhng quoc gia tng b khung hoang mi nam trc kinh hai nhan ra mot lan na ho lai ang ng ben b vc tham

Ve cuon sach nay

Toi xin noi ngay t au rang ve ban chat ma noi, ay la mot cuon sach phan tch. Theo o, toi khong noi qua nhieu ve cai a xay ra bang viec noi ve ly do tai sao moi viec a xay ra nh vay. Toi tin rang ieu quan trong la hieu c bang cach nao tham hoa a co the xay ra, lam sao nhng nan nhan cua no co the song sot, cung nh cach thc phong nga tham hoa trong tng lai. ieu nay co ngha muc tieu sau cung cua cuon sach la, nh ngi ta hay noi trong cac trng kinh doanh, phat trien ly thuyet t tnh huong thc te hay noi cach khac, tm ra cach thc suy ngh va ly giai tat ca nhng hien tng nay.

Tuy nhien, toi cung co gang tranh lam cho cuon sach tr thanh mot s trnh bay kho khan ve ly thuyet. Khong co nhng phng trnh, nhng bieu o b hiem, va (toi hy vong) cung khong co ca nhng thuat ng chuyen nganh qua kho hieu. La mot nha kinh te co ten tuoi, toi hoan toan co kha nang viet ra nhng ieu kho hieu ti mc khong ai oc noi. Thc ra ma noi, nhng tai lieu khong-ai-oc-noi o (nhng tai lieu chuyen nganh kinh te vi ay nhng thuat

GII THIEU


ng ND) cua chnh toi va nhieu ngi khac a ong mot vai tro quan trong trong viec giup toi i en nhng ket luan trong cuon sach nay. Tuy nhien, ieu ma the gii hien ang can la mot cach hanh ong khon ngoan va co hieu biet. Ma e co c cach hanh ong o, cac y tng phai c trnh bay bang ngon ng sao cho de oc de hieu vi nhng ai lien quan, ch khong ch gii han trong nhng ong tien s ve Kinh te hoc. Nhng phng trnh va bieu o roi ram kho hieu noi tren chang qua ch ong vai tro lam gian giao trong viec xay mot toa lau ai tri thc. Mot khi toa lau ai a c xay ti mot mc nao o, ngi ta se d bo gian giao kia i, nhng g con lai ch la ngon ng gian d va de hieu.

Ngoai ra, du muc tieu sau cung cua cuon sach la phan tch (analytical), a phan noi dung lai bao gom loi van ke chuyen (narrative). Mot phan la v th t trc sau cua cac s kien ( ay co the xem nh cot truyen) la mot minh chng quan trong cho y ngha va tnh chnh xac cua ly thuyet e ra (chang han, quan iem chnh thong ve khung hoang kinh te xem khung hoang la mot hnh phat ch ang danh cho mot so nen kinh te, a khong the c bien minh khi oi mat vi thc te: vai nen kinh te co ve ngoai rat khac biet cung gap khung hoang trong vai thang gan nhau mot s trung hp ac biet thu v!). Ngoai ra, toi cung nhan ra rang cac s kien noi tiep nhau cung cung cap boi canh can thiet cho cac no lc tm hieu va giai thch cua toi, va rang khong phai ai cung co ieu kien theo doi sau sat nhng s kien ac biet kch tnh trong mi tam thang va qua. Cung nh t ai nh chnh xac nhng g Thu tng Mahathir phat bieu tai Kuala Lumpur hoi thang 8 nam 1997 va lien he chung vi nhng g Donald Tsang a lam Hongkong mot nam

27

sau o! Trong nhng trng hp nh vay, nhng cau chuyen c ke trong cuon sach nay se giup cac ban cung hoi tng lai va suy ngam.

Toi cung xin noi oi li ve phong cach trnh bay cua mnh. Cac tac gia ve kinh te hoc khi viet ve nhng e tai nghiem trong va to ln thng b cam do s dung nhng ngon t va cach trnh bay qua sc trnh trong, t e cao. Khong phai y toi noi nhng van e lien quan ay khong quan trong, ngc lai la khac, oi khi chung la nhng van e sinh t. Du vay, cac chuyen gia kinh te rat thng ngh rang do van e ma ho trnh bay va xem xet la nghiem trong, ln lao, cach tiep can no cung phai het sc nghiem trang, theo kieu van e ln t ng ln, tuyet oi tranh nhng t ng va cach dien at bong ln, thoai mai, khong trang trong. Tuy nhien, chung ta eu a tng thay rang e co the nam bat va hieu c cac hien tng mi va la, ngi ta phai san sang e co the chi vi cac y tng. Toi dung ong t chi ay mot cach rat co suy ngh: nhng ngi qua trnh trong, nghiem tuc va thieu oc khoi hai, se chang bao gi co the a ra nhng kien giai mi me, ve kinh te hoc hay bat c lnh vc nao cung vay. Chang han hay nghe toi phat bieu Nhat Ban ang chu thiet hai t s khong the thch nghi va ieu chnh ve ban chat, do mo hnh tang trng lay Nha nc lam trung tam cua ho dan ti s cng nhac ve c che. Ro rang toi chang dien ta hay noi c ieu g ca, co chang ch tao cho cac ban cam giac rang van e toi ang noi ti la mot van e rat kho khan, khong co cau tra li de dang mot cam giac co the hoan toan sai lam. Gia s toi trnh bay

GII THIEU


chnh van e tren ay cua nc Nhat bang mot cau chuyen nhe nhang ve nhng thang tram cua mot hp tac xa gi tre (thc te cuon sach nay co vai v du nh vay) th sao nh? Thoat nghe co ve ky d, song chnh s khoi hai, bong ln cua phong cach nay co ch nham rieng cua no: thc tnh va a t duy cua chung ta sang han mot kenh khac, chang han trong v du tren la viec nhan ra rang co the co mot cach giai quyet khac n gian hn, t ra la cho mot phan cua van e ma Nhat Ban ang gap phai. Do o xin oc gia ng ky vong ni ay mot cuon sach viet theo loi han lam trang trong, ngc lai tuy muc tieu at ra la hoan toan nghiem tuc, loi viet cua toi lai mang ve gian d va ua bn, nh e tai nay oi hoi no phai the!

Va bay gi hay bat au cuoc hanh trnh cua chung ta, bat au vi mot the gii vi ve ngoai cua no, ch vai nam trc ay thoi.

29

Nam 2003, ong Robert Lucas, giao s ai hoc Chicago va la ngi oat giai Nobel Kinh te nam 1995, oc bai phat bieu vi t cach Chu tch tai Hoi ngh thng nien cua Hiep hoi Kinh te My (American Economic Association). Sau khi giai thch rang kinh te hoc v mo (macroeconomics) c hnh thanh nham ap lai nhng oi hoi at ra trong thi ai suy thoai, ong nay tuyen bo rang nay a en luc lnh vc nay phai phat trien them na, bi van e trong tam ngan nga suy thoai tren thc te a c giai quyet xong.

Lucas khong co y noi rang chu ky kinh te, bao gom nhng t suy thoai va tang trng noi tiep nhau bat thng ma chung ta a chng kien t nhat la mot the ky ri va qua, a i qua. Nhng ong ta cho rang chu ky nay a c che ng en mc chang can phai lam g them na, bi viec no

VAN E TRONg TAMA C gIAI QUYET

1


lc dep bo hoan toan nhng lac l trong tang trng kinh te hau nh khong em lai may li ch cho cai chung. Thay vao o, nen chuyen s tap trung sang nhng van e nh tang trng kinh te dai han.

Ma cung chang phai ch co mnh Lucas tin rang van e phong nga suy thoai a c giai quyet tron ven. Mot nam sau Ben Bernanke (cu Giao s trng Princeton, sau nay tham gia Hoi ong thong oc va hien la Chu tch Cuc D tr Lien bang) trong bai phat bieu cc ky lac quan mang ten Thi ky on hoa v ai (The great moderation) cung noi tng t nh Lucas, ai y rang chnh sach kinh te v mo trong thi hien ai a giai quyet van e chu ky kinh te, hay noi chnh xac hn la giam thieu o anh hng cua no xuong ch con la mot s phien phc vat vanh, ch khong phai la mot van e bc thiet na.

Ch vai nam sau, khi ca the gii ang vat lon vi cuoc khung hoang kinh te va tai chnh rat giong nhng nam 1930, khi nhn lai chung ta co the thay nhng tuyen bo noi tren dng nh ngao man en mc kho tin. ieu ang kinh ngac nhat ve s lac quan thai qua o chnh la viec ngay t thap nien 1990, nhng van e kinh te tng t nh hoi ai suy thoai a xuat hien tai mot so quoc gia, trong o co ca Nhat nen kinh te ln th nh the gii.

en nhng nam au the ky XXI nay, cac van e suy thoai van cha anh hng ti nc My, trong khi lam phat noi kinh hoang cua nhng nam 1970 lai co ve a c kiem soat tot. Trong khi o, nhng tin tc kha em du ve kinh te lai hoa quyen vi mot boi canh chnh tr rat de khien ngi ta lac quan: trong suot 9 thap ky gan ay, the gii cha bao gi lai thuan li cho kinh te th trng hn the!

31

S thanh cong cua Chu ngha t ban

ay la cuon sach ve kinh te hoc, nhng kinh te hoc tat nhien dien ra trong mot boi canh chnh tr cu the. Do o, ban se khong the cat ngha s lac quan ve kinh te noi tren neu khong xet ti mot s kien chnh tr can ban cua thap nien 1990: o la s sup o cua chu ngha xa hoi, khong ch nh mot he t tng chu ao, ma con vi t cach mot y tng co the lam thay oi t duy cua moi ngi.

That ky la khi s sup o nay bat au t Trung Quoc. en nay, ngi ta van cam thay ky la khi nhan ra rang ang Tieu Bnh a dan dat at nc cua ong i theo con ng kinh te th trng t nam 1978, ch ba nam sau khi nhng ngi cong san thang li trong cuoc chien Viet Nam, hai nam sau that bai cua nhng ngi Mao-t cap tien ang muon khoi phuc lai Cach mang Van hoa. Co le chnh ong ang cung khong nhan ra con ng o lai dan at nc cua ong i xa en vay so vi nhng t tng kinh te luc au cua ho; va phan con lai cua the gii a mat mot thi gian kha dai e nhan ra rang hn mot ty ngi Trung Quoc a lang lang i theo kinh te th trng! Thc s ma noi, mai cho en au thap nien 1990 cong cuoc cai cach cua Trung Quoc van cha c gii trung lu (1) va nhng ngi quan tam en chnh tr xa hoi tren the gii nhan ra va anh gia ung an. Trong cac sach v ban chay nhat thi ky o, kinh te the gii van c cho la cuoc oi au trc dien gia My, chau Au va Nhat Ban. Con Trung Quoc neu

1 Nguyen ban la t chattering classes: thuat ng thng c cac nha bnh luan chnh tr bao thu s dung, dung e ch mot bo phan giai cap trung lu thanh th co hoc thc cao, quan tam en chnh tr va xa hoi, nhat la nhng ngi trong gii hoc thuat, chnh tr hoac truyen thong.

VAN E TRONG TAM A C GIAI QUYET


co c ngh en th van vi t cach mot oi thu hang hai, cung lam ch la mot phan cua khoi yen Nhat (yen bloc) ang troi day ma thoi.

Tuy nhien, luc o moi ngi eu nhan thay qua la co mot ieu g o ang dien ra. ieu g o chnh la s sup o cua Lien bang Xo viet.

Khong ai thc s hieu ieu g a xay ra vi che o Xo viet. Ngay nay, khi moi viec a qua, chung ta co the thay cau truc cua no co nhieu van e en mc chac chan cuoi cung se sup o. The ma che o o a tng ng vng qua noi chien va nan oi, a tng chien thang chu ngha phat xt, a tng co kha nang tap trung va huy ong nhng nguon lc khong lo ve khoa hoc va cong nghiep e thach thc sc manh hat nhan cua nc My. Viec sieu cng nay tan ra mot cach ay bat ng khong di sc ep cua mot cu anh nao qua la mot trong nhng cau hoi kho tra li nhat cua kinh te chnh tr hoc. Co le o ch n thuan la van e thi gian; bi dng nh nhiet tnh cach mang va s san sang tieu diet moi oi thu v mot li ch cao ca nao o khong the keo dai qua mot vai the he. Hoac bi v che o o dan dan b xoi mon do phe t ban chu ngha mai khong chu suy thoai va tan ra. Ca nhan toi th co mot quan iem rieng (hoan toan khong da tren chng c nao!) rang chnh s troi day cua cac nen kinh te t ban chau A a, mot cach tinh te nhng rat sau sac, lam nan long che o Xo viet, bang viec lam cho tuyen bo cua ho ve viec nam c quy luat lch s (trong phat trien kinh te xa hoi) tr nen kem tin cay hn bao gi het. Cuoc chien gay hao ton tai lc ma khong the ket thuc thang li tai Afghanistan va viec that bai ro rang cua nen cong nghiep trong cuoc chay ua vu trang vi chnh quyen Reagan cung

33

khien qua trnh sup o cua ho dien ra nhanh hn. Du ly do g i na, vao nam 1989 khoi phu thuoc Lien Xo tai ong Au thnh lnh tan ra, va hai nam sau o th chnh Lien bang Xo viet cung sup o luon.

Ca the gii, vi nhng mc o nhieu t, ro rang hay kem ro rang khac nhau, eu cam thay tac ong cua nhng s kien noi tren. Va tat ca nhng tac ong, anh hng cua chung eu co li cho s u thang ve chnh tr va t tng cua chu ngha t ban.

Trc het, hang tram trieu ngi trc ay song trong cac nc xa hoi chu ngha nay tr thanh cong dan cua nhng nc san sang on nhan va th ap dung kinh te th trng. Tuy nhien, ang ngac nhien la ieu nay hoa ra lai la hau qua t quan trong nhat cua s sup o (cua Lien Xo) noi tren. Ngc vi ky vong cua nhieu ngi, cac nen kinh te chuyen oi tai ong Au khong he nhanh chong tr thanh mot lc lng quan trong va co tieng noi tren th trng toan cau, hay tr thanh mot ch en c anh gia cao cua au t nc ngoai. Thi gian chuyen oi cua ho nhn chung rat kho khan, chang han vi nc c thong nhat th ong c tr thanh mot vung tng t nh vung Mezzogiorno (2) cua nc Y cham phat trien va gay ra nhng quan ngai ve xa hoi va tai chnh. en nay, tc la ch sau hai thap ky ke t ngay khoi Xa hoi chu ngha ong Au sup o, mot so nc nh Ba Lan, Estonia va Cong hoa Sec mi bat au co ve thanh cong. Ban than nc Nga th tr thanh mot nguon bat on ve chnh tr va tai chnh cho phan con lai cua the gii. Nhng thoi, chung ta hay quay tr lai cau chuyen nay trong Chng 6.

2 Tc vung mien Nam va vung ao (Sicily va Sardegna) cua nc Y, xa nay von kem phat trien hn mien Bac Y.



Mot hau qua trc tiep na cua s sup o cua Lien Xo la viec mot so chnh phu von qua phu thuoc vao vien tr hao phong cua sieu cng nay t nay phai t xoay x mot mnh. Trc ay nhng quoc gia nay van c nhng oi thu cua chu ngha t ban ly tng hoa, tham ch than tng hoa; con bay gi s ngheo kho ot ngot cung nhng he lo ve s phu thuoc cua ho vao Lien Xo trong qua kh a khien nhng phong trao phan oi chu ngha t ban tr nen kem gia tr va b xoi mon. Cuba chang han, trc kia la bieu tng hap dan cho phong trao cach mang tai chau My Latinh, khi nc nay hien ngang va n oc thach thc My mot bieu tng ep hn nhieu so vi nhng quan chc quan lieu tai Moscow. Gi ay, mot nc Cuba thi hau Xo viet gap rat nhieu kho khan a ch ro rang hnh anh va v the qua cam cua ho trc kia c ho tr rat rat nhieu bi chnh nhng quan chc quan lieu o! Tng t, cho en tan nhng nam 1990, Chnh phu Bac Trieu Tien van con mang ve ky b va hap dan vi nhng ngi cap tien trong gii sinh vien Han Quoc. Con gi ay, khi ngi dan Bac Trieu Tien ang that s kho khan v thieu vien tr cua Lien Xo, sc hap dan o cung a bay i!

Ngoai ra, mot anh hng na la s bien mat cua nhieu phong trao cap tien, ma du tuyen bo theo uoi muc tieu cach mang cao ep nao o, nhng khong the ton tai neu thieu tai tr va cung cap vu kh cua Moscow. Cac nc chau Au tng tuyen bo rang nhng nhom cap tien cua thap nien 70 va 80 nh Baader-Meinhof tai c hay Red Army Brigades tai Y hoan toan khong co lien he g vi cac nc xa hoi chu ngha, song en nay chung ta eu biet rang ho rat phu thuoc vao khoi Xo viet, nen khi khoi nay tan ra, nhng to chc kia cung bien mat luon.

35

Tren moi th, s sup o cua Lien Xo cung lam tan v luon giac m chu ngha xa hoi. Trong suot mot the ky ri trc o, y tng lam theo nang lc, hng theo nhu cau cua chu ngha xa hoi la y tng cot loi cho nhng ai chong lai ban tay cua th trng. Cac nha lanh ao theo chu ngha quoc gia vien dan nhng ly tng cua chu ngha xa hoi khi muon ngan can au t t nc ngoai hay t choi tra nhng khoan n nc ngoai; cac cong oan cung dung chung khi oi tang lng; ngay ca mot so doanh nhan cung noi en nhng nguyen tac chu ngha xa hoi m ho khi oi bao ho bang thue quan hay tr cap cho san pham cua ho. Mot so Chnh phu t nhieu i theo kinh te th trng cung e ngai chnh sach triet e cam ket vi th trng hoan toan t do se b xem la qua vo nhan ao, phan xa hoi (anti-social)

Nhng nay lieu con ai co the ng hoang t tin s dung nhng lap luan tren cua chu ngha xa hoi na? Von la mot ngi thuoc the he bung no dan so sau The chien II, toi co the nh c khoang thi gian luc cac y tng ve cach mang, ve nhng con ngi can am co kha nang thuc ay lch s i ve pha trc ti sang hn co sc hap dan ln lao vi moi ngi. Ngay nay, sau tat ca nhng cuoc thanh trng va gulag, nc Nga van lac hau va tham nhung nh ngay trc, sau Cach mang Van hoa va ai nhay vot, ngi Trung Quoc nay a nhan ra rang lam ra tien cua la s menh tot ep nhat. Tat nhien van con nhng ngi canh ta cap tien bng bnh tuyen bo rang mot chu ngha xa hoi thc thu van cha c xay dng, va nhng ngi canh ta on hoa hn khi cho rang (khong phai la khong co ly) ngi ta co the khong i theo ly tng Mac Lenin ma khong nhat thiet phai tr thanh mon e cua Milton Friedman. Noi g th noi, s nhiet



tnh a bien mat khoi nhng phong trao oi lap vi chu ngha t ban.

Lan au tien ke t nam 1917, chung ta nay song trong mot the gii ma quyen t hu ve tai san va th trng t do c xem nh nhng nguyen tac c ban ch khong phai la nhng phng cach mien cng phai lam; con nhng kha canh tieu cc cua th trng nh that nghiep, bat bnh ang va bat cong th c chap nhan nh nhng thc te cua cuoc i nay. Nh trong thi Victoria, chu ngha t ban c chap nhan khong ch v s thanh cong cua no (ieu hoan toan la s thc, nh chung ta se xet di ay) ma con v con ngi hien chang co giai phap thay the nao kha d tot hn the.

Tnh hnh nay khong phai mai mai bat bien. Sm muon cung se co nhng t tng, chu thuyet va nhng giac m mi xuat hien, nhat la neu cuoc khung hoang toan cau hien tai con keo dai va tram trong them. Nhng hien tai th chu ngha t ban van thang the tren the gii.

Viec thuan phuc chu ky kinh te

Ke thu ln nhat oi vi s on nh cua chu ngha t ban la chien tranh va suy thoai. ng nhien chien tranh se con tiep tuc xuat hien vi con ngi. Nhng nhng cuoc chien gia cac sieu cng suyt lam tan v chu ngha t ban hoi gia the ky XX th co le kho co kha nang tai dien trong mot tng lai gan ay.

Con suy thoai th sao? Cuoc ai suy thoai nam nao a gan nh huy hoai ca chu ngha t ban va nen dan chu, va t nhieu no cung la nguyen nhan trc tiep cua chien tranh. Tuy nhien, sau thi suy thoai la mot giai oan tang trng

37

kinh te ben vng trong the gii cong nghiep, trong o nhng t suy thoai dien ra ngan ngui va khong may nang ne, con nhng t phuc hoi lai manh me va ben vng. en cuoi thap nien 1960, nc My a trai qua mot giai oan khong suy thoai keo dai en mc ma cac nha kinh te a co the to chc nhng cuoc hoi thao vi tieu e ai loai nh Phai chang chu ky kinh te a loi thi?.

Thc te a cho thay van e tren c at ra hi sm. Thap nien 70 c xem la thap nien cua nh tre mot ket hp cua suy giam kinh te va lam phat. Tiep theo hai cuoc khung hoang nang lng nhng nam 1973 va 1979 la nhng t suy thoai toi te nhat ke t nhng nam 1930. Tuy nhien en nhng nam 1990 th van e thuan phuc chu ky kinh te lai c at ra mot lan na, va nh a trnh bay trong phan tren, ca Robert Lucas va Ben Bernanke vai nam trc ay a manh dan tuyen bo rang tuy nen kinh te co the phai chu nhng suy giam luc nay hay luc khac, nhng cac t suy thoai nghiem trong (ch cha noi ti suy thoai toan cau) a pha sau lng chung ta.

Bang cach nao chung ta co the i ti nhng ket luan va tuyen bo nh tren, ngoai viec ch nhan thay rang nen kinh te gan ay a khong trai qua mot t suy thoai nang ne nao? e tra li cau hoi nay co le chung ta phai i lac e mot chut, bang viec tm hieu lai ly thuyet ve chu ky kinh te. Cu the hn, chung ta se tm hieu tai sao cac nen kinh te th trng lai trai qua nhng t suy thoai?

Du lam g i na, xin ban ng a ra nhng cau tra li ro rang va hien nhien, kieu nh suy thoai xay ra v mot ly do X nao o, trong khi X o ch la mot la chon thien kien cua ban. S that la neu ban suy ngh ve ieu o nhat la



khi ban tin rang th trng se can bang cung va cau, th ro rang suy thoai la mot hien tng ky la va kho hieu. Bi trong trng hp suy thoai kinh te nghiem trong, dng nh cung co khap moi ni con cau th hoan toan mat hut! Cong nhan muon lam viec nhng khong ai thue, nha may th khong nhan c n at hang, ca hieu th khong co khach Tat nhien co the ly giai c tai sao cau cho mot so mat hang sut giam: chang han neu ngi ta san xuat qua nhieu bup be Barbie trong khi ngi mua thch loai Bratz hn th ng nhien se co mot so lng Barbie ban khong c. Nhng se ly giai sao ay khi hau nh khong co lng cau cho nhieu loai hang hoa noi chung? Phai chang ngi ta khong phai xai tien vao mot th g o?

Mot phan cua van e chung ta gap phai khi noi ve suy thoai la viec kho ma hnh dung ieu g se xay ra trong thi gian nay, t ra la vi tam voc con ngi. Nhng toi thch dung cau chuyen sau ay va e giai thch ve suy thoai, va nh la mot cai bm trc giac cho nhng suy ngh cua rieng mnh. ay la mot chuyen co that, song trong Chng 3 toi se dung mot chut tng tng e lien tng en s kho khan cua nc Nhat.

Cau chuyen nay c ke trong mot bai bao cua Joan va Richard Sweeney hoi nam 1978, vi tieu e Ly thuyet tien te va cuoc ai khung hoang cua hp tac xa gi tre oi Capitol (3). Xin ng voi ci tieu e nay, ay la mot cau chuyen hoan toan nghiem tuc.

Trong nhng nam 1970, v chong nha Sweeney tnh c tr thanh thanh vien cua mot hp tac xa gi tre, noi ung ra la mot hoi cac cap v chong tre (a so la nhng ngi

3 Ni co ien Capitol, tru s Quoc hoi My tai thu o Washington.

39

lam viec tai Quoc hoi), thoa thuan cham soc va gi con cai cho nhau. Hp tac xa nay kha ong vi khoang 150 cap v chong, ieu nay khong ch co ngha rang co kha nhieu ngi gi tre tiem nang, ma con cho thay viec quan ly sao cho moi cap v chong eu thc hien nhng phan viec cong bang khi ho tr nhau khong he la mot viec de dang chut nao!

La mot to chc theo kieu trao oi, ho tr qua lai nen hp tac xa gi tre oi Capitol cung thc hien viec phat hanh cac phieu (coupon): ngi cam phieu se nhan c mot gi gi tre (cho con cai cua ho). Khi gi tre cho ngi khac, ngi gi tre se nhan c so coupon tng ng t ngi co con ang nh ho gi ho. Nh vay, he thong nay hng en viec tao cong bang cho moi cap v chong tham gia hp tac xa: theo thi gian, cap nao cung nhan c dch vu gi tre bang vi so thi gian ma ho a gi con cho ngi khac.

Nhng moi chuyen dien ra khong n gian nh vay. Ngi ta nhan ra rang can phai co mot lng coupon kha ln c lu hanh. Nay nhe, chang han mot cap v chong co may buoi toi lien tuc c t do, nhng cha co ke hoach i au chi ca, se co d tr coupon e dung sau nay (bang cach i gi tre cho ngi khac), ieu nay se keo theo viec d tr coupon cua mot so gia nh khac b giam theo. Nhng sau mot thi gian th gia nh nao cung co d tr mot so coupon nhat nh e danh cho nhng chuyen i chi gia nhng giai oan phai trong con. Viec phat hanh coupon cung rac roi: cac cap v chong nhan coupon khi gia nhap va phai tra lai khi ri hp tac xa, nhng cung phai tra mot t ph bang cac coupon danh cho cac nhan vien hanh chnh cua hp tac xa o. Noi chung chi tiet ay con dai va khong may quan trong, van e la cho se en mot luc ma co rat t coupon lu



hanh trong cong ong nay, qua t e co the ap ng nhu cau cua cac thanh vien.

Ket qua xay ra luc nay la rat ac biet. Nhng cap v chong cam thay d tr coupon cua ho khong u se nong long muon i gi tre ho ngi khac va khong muon i chi na. Nhng quyet nh i chi cua mot cap v chong lai chnh la c hoi gi tre cua mot cap khac, cho nen nhng c hoi nay tr nen hiem hoi i, ieu nay en lt no lai khien ngi ta cang mien cng s dung coupon (tr nhng khi bat ac d). Ket qua la cac c hoi c gi tre tiep tuc giam i nhieu hn na

Noi ngan gon, hp tac xa gi tre nay a ri vao suy thoai.OK, cau chuyen a het. Ban cam thay nh the nao?Neu ai o cam thay boi roi ay la cuon sach ve khung

hoang kinh te, ch au phai ve cham soc tre em? th ngi o a khong hieu c van e. Cach duy nhat e hieu mot he thong phc tap nh kinh te toan cau la phai xem xet cac hnh mau n gian cua no. Nhng hnh mau (model) o co the ch la nhng he thong phng trnh, hay chng trnh may tnh (nh trong d bao thi tiet); nhng cung co khi chung giong nh nhng mo hnh may bay c th nghiem kh ong hoc trong ng ham gio, giup cac nha thiet ke kiem tra va quan sat de hn. Theo o, hp tac xa gi tre oi Capitol chnh la mot nen kinh te thu nho, hay ung hn la nen kinh te nho nhat co kha nang ri vao suy thoai. Nhng s suy thoai ma hp tac xa nay trai qua hoan toan la that, giong nh sc nang ma canh cua may bay mo hnh tao ra la that vay. Va cung giong nh hoat ong cua may bay mo hnh giup nha thiet ke hieu hn ve hoat ong cua may bay thc, nhng thang tram cua hp tac xa trong v du tren cung se giup chung ta co c

41

nhng cai nhn sau sac va thong hieu hn ve ly do tai sao toan bo nen kinh te co the thanh cong hay that bai.

Con neu ban khong boi roi ma cam thay bc mnh, v ch c nghe mot cau chuyen mang tnh chat ran day ve nhng cap v chong tre thu o Washington thay v ban luan ve nhng van e nghiem tuc, th ban cung sai not! Hay nh lai ieu toi noi trong phan gii thieu: oc khoi hai, hay s san sang chi ua vi cac y tng khong nhng lam cho moi viec tr nen vui ve de chu ma con ac biet quan trong trong nhng thi iem nh hien nay. ng bao gi tin mot nha thiet ke may bay nao noi khong vi cac mo hnh may bay, cung nh ng bao gi tin vao mot chuyen gia kinh te nao t choi nghien cu nhng mo hnh kinh te!

Khi xay ra, cau chuyen ve hp tac xa gi tre noi tren a tr thanh mot cong cu hu hieu e hieu c nhng van e khong he khoi hai chut nao cua nen kinh te thc. Cac mo hnh ly thuyet theo phng phap toan hoc ma cac nha kinh te hay s dung thng nghe co ve phc tap hn nhieu, song ket qua cua chung hoan toan co the dien at mot cach n gian thanh nhng cau chuyen nh ve hp tac xa noi tren (con neu khong the dien at n gian nh vay th dng nh mo hnh ly thuyet co van e!). Toi se con quay tr lai cau chuyen ve hp tac xa gi tre nay mot vai lan na, trong nhng ng canh khac nhau. Con bay gi, hay xem xet hai ham y cua cau chuyen: bang cach nao ma suy thoai co the xay ra, va bang cach nao e oi pho vi chung.

au tien, tai sao hp tac xa gi tre lai ri vao suy thoai? Ly do khong phai v cac thanh vien khong hoan thanh tot dch vu gi tre: ho co the lam tot hoac khong, nhng o la mot van e hoan toan khac. Cung khong phai la do hp tac



xa gap rac roi t nhng gia tr oi Capitol hay chu ngha gi tre than hu (4), hoac khong the ieu chnh cong nghe gi tre theo kp nhng oi thu cua no. Van e khong phai la kha nang san xuat cua hp tac xa, ma n gian ch la mot s thieu hut ve lng cau thc s (effective demand): co qua t tieu xai vao hang hoa thc ( ay la thi gian gi tre) bi moi ngi eu ua nhau tch tr tien mat ( ay chnh la cac coupon). Bai hoc cho nen kinh te thc la: tnh de ton thng va chu thiet hai t chu ky kinh te t hoac chang lien quan g en cac sc manh va iem yeu c ban cua nen kinh te ca; nhng ieu toi te co the xay ra ngay vi ca nhng nen kinh te khoe manh.

Th hai, trong trng hp nay, au la giai phap? Bai bao cua Sweeney cho biet thoat tien ban quan tr cua hp tac xa (bao gom a phan la cac luat s lam viec tai Quoc hoi) khong tin rang ay ch la mot van e mang tnh ky thuat va co the giai quyet mot cach de dang. Thay vao o, ho xem ay la mot van e mang tnh c cau (structural problem, theo cach noi cua cac nha kinh te), oi hoi mot hanh ong trc tiep. Do o, ho a ra mot quy tac buoc moi cap v chong phai ra ngoai i chi t nhat 2 lan moi thang (qua o tang c hoi gi tre cho nhng ngi khac). Tuy nhien, cuoi cung th nhng nha kinh te va giai phap cua ho a thang the, ngi ta quyet nh phai tang so lng coupon phat hanh. Ket qua rat an tng: vi d tr coupon tang len, cac cap v chong

4 Nguyen van crony baby-sittingism, mot loi chi ch theo t crony capitalism chu ngha t ban than hu, am ch tnh trang bo lam chnh tr, con lam kinh te trong mot so nc, ni thanh cong kinh doanh da vao cac quan he than hu vi chnh quyen va cac quan chc Nha nc. Co the xem them bai viet sau cua TS Nguyen S Dung tren bao ien t Vietnamnet (http://vietnamnet.vn/nhandinh/2006/10/622194/).

43

san long i chi nhieu hn, tao nhieu c hoi viec lam hn, t o lai khien ngi ta i chi nhieu hn na v.vTong san pham (5)cua hp tac xa o lng bang so gi gi tre tang vot. Mot lan na, ieu nay xay ra khong do chat lng gi tre tot hn hay do mot qua trnh cai cach can ban nao, ma ch la do s cang thang ve coupon c giai toa. Noi cach khac, suy thoai co the c x ly de dang en mc ang ngac nhien qua viec in them tien.

Bay gi chung ta quay lai vi chu ky kinh te va the gii thc!Nen kinh te cua mot quoc gia, du la mot quoc gia nho

be, cung phc tap hn nhieu so vi hp tac xa trong v du phan tren. Ngi ta co the xai tien khong ch cho nhng nhu cau hien tai ma con e au t cho tng lai (hay tng tng tnh huong ban thue cac thanh vien hp tac xa e ong cac xe ay cho con mnh, thay v thue ho gi tre). Trong nen kinh te thc con ton tai th trng von, ni ngi d tien cho ngi can tien vay vi mot khoan tien lai nhat nh. Nhng cac van e c ban th van tng t: suy thoai xay ra khi toan the cong chung co gang tch tr tien mat hoac nhng th tng ng, tiet kiem nhieu hn au t; va van e suy thoai thong thng co the c giai quyet n gian bang viec in them tien/phat hanh them coupon!

Ngi phat hanh coupon trong the gii hien ai la cac ngan hang trung ng: Cuc D tr Lien bang My (Fed), Ngan hang trung ng chau Au (ECB), Ngan hang trung ng Nhat (BOJ) v.v Nhiem vu cua ho la gi cho nen kinh te trong trang thai can bang thong qua viec bm vao hay rut ra lng tien mat can thiet.

5 Nguyen van la GBP (Gross Baby-sitting Product), noi nhai theo cum t GDP Tong san pham quoc noi.



Nhng neu moi chuyen de dang nh vay, tai sao chung ta van trai qua nhng t suy giam kinh te? Tai sao cac ngan hang trung ng khong luon in u tien e tao u viec lam cho tat ca moi ngi?

Trc The chien II, noi mot cach n gian th nhng nha lam chnh sach chang co khai niem g ve nhng viec ho phai lam. Con ngay nay toan bo cac nha kinh te t Milton Friedman cho en nhng ngi canh ta, eu ong y rang ai suy thoai la do s sut giam cua lng cau thc s, do o Cuc D tr Lien bang le ra phai chong suy thoai bang viec bm tien vao nen kinh te. Nhng vao thi gian khung hoang 19291933 quan niem nay con cha he c chap nhan nh mot le thng. Nhieu nha kinh te sang gia luc o theo thuyet nh menh, coi suy thoai nh la hau qua tat yeu cua s phat trien kinh te qua mc trc o, va xem ay la mot qua trnh tot. Theo Joseph Schumpeter, viec phuc hoi cua nen kinh te ch thc s lanh manh neu phat sinh t noi tai cua no. Bat ky phuc hoi nao do nhng kch thch nhan tao se lam cho giai oan suy thoai khong hoan tat, va do o se mang lai them nhng van e mi do (nen kinh te) khong ieu chnh kp, t o at nen kinh te trc nguy c khung hoang tiep theo.

Thuyet nh menh nay bien mat sau chien tranh, va suot mot the he sau o cac nc a no lc thanh cong trong viec kiem soat chu ky kinh te: suy thoai hiem khi xay ra, viec lam tr nen doi dao trong nen kinh te. en cuoi thap nien 1960 nhieu ngi bat au tin rang chu ky kinh te khong con la mot van e nghiem trong; ngay ca Tong thong Richard Nixon cung ha hen se ieu chnh (fine-tune) nen kinh te.

45

That la mot s ngao man, va khiem khuyet chet ngi cua chnh sach toan dung nhan cong tr nen ro rang vao thap nien 1970. Neu Ngan hang trung ng qua lac quan ve so viec lam c tao ra, neu ho bm qua nhieu tien vao lu thong, th hau qua se la lam phat. Va khi lam phat an sau vao ky vong cua cong chung, no se ch co the c giai quyet thong qua mot thi ky vi ty le that nghiep cao keo dai. Them vao mot so cu soc bat cht ve gia chang han viec gia dau tang gap oi the la ban a co suy thoai kinh te quy mo nho.

Nhng en gia thap nien 80, lam phat du bt xuong nhng ty le chap nhan c, cung ve dau kha doi dao, va cac Ngan hang trung ng dng nh bat au hieu c cach quan ly kinh te. Thc s ma noi, cu soc ma nen kinh te trai qua dng nh cung co niem tin rang chung ta a hieu c hoan toan ro rang ve suy thoai va khung hoang. Chang han nam 1987, th trng chng khoan My sup o, vi mc sut giam co ngay len ti mc sut giam trong ngay au tien cua cuoc khung hoang nam 1929. Nhng Cuc D tr Lien bang bm tien vao he thong, nen kinh te thc khong suy giam va ch so Dow phuc hoi mot cach nhanh chong sau o. en cuoi nhng nam 1980 nhng quan chc Ngan hang trung ng qua lo lang trc mot t tang nhe cua lam phat a bo qua nhng dau hieu cua suy thoai va chuyen sang chong lam phat. Tuy ieu nay khien Tong thong George H. W. Bush phai tra gia bang v tr cua mnh, t suy thoai lan nay tiep tuc b khong che thanh cong vi nhng toa thuoc thong thng, va nc My lai bc vao mot giai oan tang trng ben vng mi. en cuoi nhng nam 1990 co ve nh ngi ta chac chan rang chu ky kinh te, neu khong c loai tr



hoan toan, th t ra cung a c thuan phuc va khong che mot cach dt khoat.

Cong trang ln nhat trong thanh tch kiem soat c chu ky kinh te danh cho nhng nha quan ly tien te: co le trong lch s cha co chuyen gia Ngan hang trung ng nao mang ve than b nh Alan Greenspan. Tuy nhien cung co y kien cho rang cau truc noi tai cua nen kinh te a co nhng thay oi phu hp, tao ieu kien cho s phat trien thnh vng lien tuc.

Cong nghe la ngi cu tinh

Xet tren phng dien thuan tuy cong nghe chung ta co the noi thi ai cong nghe thong tin hien ai bat au khi hang Intel gii thieu bo vi x ly (microprocessor) tc la mot bo may computer tren mot con chip vao nam 1971. au thap nien 80 cac san pham s dung cong nghe nay nh may fax, tro chi ien t va may tnh ca nhan a tr nen pho bien. Nhng vao thi o tat ca nhng ieu nay cha co ve g giong mot cuoc cach mang ca. Moi ngi cho rang cac nganh cong nghiep thong tin se tiep tuc b thong tr bi nhng tap oan c b va quan lieu nh IBM; hoac moi cong nghe mi eu i theo con ng chung a i vi cac san pham nh may fax, VCR va tro chi ien t tc la cong nghe do ngi My phat minh ra nhng ch tr thanh cac san pham ban c qua tay nhng nha san xuat Nhat Ban.

Tuy nhien en nhng nam 90 cua the ky XX th moi ngi eu thay ro rang cac nganh cong nghiep thong tin lam thay oi tan goc ve ngoai va ben trong cua nen kinh te cua chung ta.

47

Li ch cua cong nghe thong tin rot cuoc ln en mc nao en nay van con cha ro. Nhng ieu khong the choi cai la nhng cong nghe mi nay a co nhng anh hng ro ret len cach thc chung ta lam viec, nhieu hn bat ky thay oi g trong hai hay ba mi nam tr lai ay. Ngi lao ong My ien hnh ngoi lam viec van phong, va suot tam thap ky au tien cua the ky XX hnh anh c ban cua mot van phong la may anh ch va ngan cha ho s, cac memo va cac cuoc hop ngha la a so la tnh (vang, may photocopy Xerox cung loai bo hoan toan giay than na). Roi o, ch sau mot thi gian ngan, moi th thay oi hoan toan vi PC noi mang tren tng ban lam viec, email va Internet, hoi ngh truyen hnh (videoconference), lam viec t xa qua mang (telecommuting). o la nhng thay oi ve chat mot cach hien nhien, tao ra nhng tien bo vt bac theo mot cach ma nhng tien bo ve lng khong the nao at c. Va chnh y thc ve tien bo o a keo theo mot y thc lac quan ve chu ngha t ban.

Hn the na, cac nganh mi nay mang tr lai mot hien tng ma chung ta tng goi ten la s lang man t ban chu ngha: nhng doanh nhan khi nghiep thanh cong vi mot mo hnh kinh doanh hay mot phat minh mi, tr nen thanh at va giau co. Ke t thi Henry Ford, hnh anh anh hung ay nay ch con la huyen thoai, khi nen kinh te cang luc cang do nhng tap oan ln thong tr, vi nha lanh ao la nhng vien chc quan lieu chang khac g nhng quan chc nha nc! Nam 1968 John Kenneth Galbraith a viet: Vi s xuat hien cua cac cong ty hien ai, s noi len cua cac to chc do oi hoi cua cong nghe va viec lap ke hoach, cung nh s tach ri quyen s hu von va quyen ieu hanh cong ty; doanh nhan khi nghiep (entrepreneur) vi t cach ca nhan



nay khong con ton tai na trong cac nganh cong nghiep trng thanh. Va ai con co the nhiet tnh vi chu ngha t ban mang mau sac chu ngha xa hoi nh vay na?

Tuy nhien, chnh nhng nganh cong nghe thong tin a thay oi hoan toan trat t ay. Nh nhng cau chuyen hoi the ky XIX, cau chuyen thanh cong hien nay mang am tnh ca nhan: nhng ngi co y tng tot, phat trien chung trong nhng garage hay nha bep, va lam giau t no. Cac tap ch kinh doanh tr nen ac biet hap dan, thanh cong kinh doanh c ngng mo theo cach thc cha tng xay ra trong mot the ky tr lai ay.

Va ieu nay tao ra mot manh at mau m cho cac y tng th trng t do. Bon mi nam trc ay, nhng ngi bao ve th trng t do va viec tao ieu kien thuan li cho kinh doanh khi nghiep gap phai mot van e ve hnh anh: khi ho noi doanh nghiep t nhan, ngi ta ngh ngay en General Motors; con khi noi doanh nhan, a so moi ngi lien tng en mot ngi lch lam trong bo o vest. en nhng nam 90, y tng cu ve viec giau co la ket qua cua ao c, hay t nhat la cua sang tao, a quay tr lai.

Tuy nhien, ly do ln nhat cho s lac quan ve kinh te chnh la tnh trang phon vinh khong ch nhng nc phat trien ( ay s phon vinh thc ra khong ti mc ngi ta a ky vong) ma con nhieu nc khac, von khong lau trc ay van b coi la tuyet vong ve kinh te.

Trai ngot cua toan cau hoa

Cum t The gii th ba nguyen c tao ra nh la mot bieu tng cua long t hao: Jawaharlal Nehru sang tao ra cum

49

t nay e noi ve nhng quoc gia khong nga theo ca phng Tay lan Lien Xo e gi gn tnh oc lap, khong lien ket cua mnh. Tuy nhien chang bao lau sau y nh chnh tr a phai nhng cho cho thc te kinh te: the gii th ba nay ch con mang ngha ngheo oi, lac hau, kem phat trien. Ham y cua cum t nay nay khong con la mot oi hoi chnh ang ma ch la s vo vong.

Chnh toan cau hoa a gay ra nhng thay oi o: s di chuyen cua von va cong nghe t cac quoc gia co lng cao sang cac quoc gia vi mc lng thap hn, keo theo tang trng cua xuat khau tai the gii th ba, ni tham dung lao ong.

Kho ma hnh dung ra the gii trc toan cau hoa, do o chung ta se cung quay tr lai khoang mot the he trc ay tai the gii th ba (thc ra hien nay mot so nc van con gi nguyen nhng hnh anh nay!). Vao nhng ngay o, mac du mot so t quoc gia ong A a bat au tang trng nhanh va gay ra s chu y, a so cac nc ang phat trien (nh Philippines, Indonesia hay Bangladesh) van khong co g thay oi: xuat khau nguyen lieu tho, nhap khau hang che tao. Khu vc che tao trong nen kinh te cua ho co quy mo nho, kem hieu qua, c bao ho bi hang rao han ngach nhng van tao ra t cong an viec lam. Trong khi o sc ep ve dan so buoc nong dan phai canh tac ca tren nhng khu at xau hoac tm bat c cach nao kha d e kiem song, chang han song ngay trong nhng khu o chuot gan cac thanh pho.

Trong tnh hnh o, ngi ta co the thue nhan cong Djakarta hay Manila vi mc thu lao re mat. Nhng vao thi gian gia thap nien 70 th gia nhan cong re la hoan toan cha u e cac nc ang phat trien co the canh tranh tren th trng the gii ve hang hoa che tao. Cac nc phat



trien vi nhng li the co hu (c s ha tang va cong nghe, quy mo th trng, kha nang tiep can gan gui vi cac nha cung cap cua cac bo phan lap rap chnh, tnh on nh chnh tr, nhng ieu chnh xa hoi tinh te nhng sau sac giup nen kinh te van hanh tot) dng nh van chiem u the, du chenh lech ve chi ph lao ong gia ho vi nhng nc ang phat trien co the len ti mi hay hai mi lan i chang na. Ngay ca nhng ngi cap tien cung cam thay tuyet vong trc kha nang lat ngc tnh the nay: vao thap nien 70 nhng li keu goi ve mot trat t kinh te the gii mi ch tap trung vao viec nang gia nguyen lieu tho, hn la lam sao e cac nc thuoc the gii th ba gia nhap vao hang ngu cac nc cong nghiep hien ai.

Roi moi viec bat au thay oi. S ket hp cua mot so yeu to ma chung ta cha hieu c mot cach thau ao, nh giam hang rao thue quan, phat trien vien thong, s xuat hien cua van chuyen hang khong gia re a lam giam nhng bat li cua viec san xuat tai nhng nc ang phat trien. Ben canh o, du viec san xuat tai cac nc phat trien van co li hn (chung ta thng nghe nhng cau chuyen ve cac doanh nghiep chuyen san xuat sang Mexico hay ong A, sau khi vap phai nhng bat li ve moi trng kinh doanh tai ay a quyet nh bo i), nhng ngay nay cang luc cang co nhieu nganh ma chi ph lao ong re tao li the canh tranh cho cac nc ang phat trien gia nhap th trng the gii. Mot so nc trc kia ch xuat khau si ay va ca phe nay a co the san xuat quan ao va giay dep e xuat khau.

Nhng cong nhan san xuat quan ao va giay dep nay chac chan se c tra lng rat thap va phai lam viec trong nhng ieu kien toi te. Toi noi chac chan v nhng ong chu

51

cua ho chang he kinh doanh hay san xuat v sc khoe cua cong nhan, nen ho se lam sao e chi ph lng cho ngi lao ong la thap nhat, mc thap nhat nay c quyet nh bi so lng cac c hoi viec lam ma ngi lao ong co the co. Va trong a so trng hp ay van la nhng nc rat ngheo.

Tuy nhien, chnh trong nhng nc bat au phat trien xuat khau o a co nhng tien bo khong the choi cai trong mc song cua ngi dan noi chung. Mot phan la do nhng nganh mi noi can a ra mot mc lng hap dan hn e keo cong nhan t nhng nganh khac. Quan trong hn la s phat trien cua nganh che tao cung nhng cong viec mi do cac nganh xuat khau tao ra a gay ra mot hieu ng gn song (6)trong nen kinh te. Sc ep len nong nghiep giam khien mc lng tai nong thon tang. So ngi that nghiep tai o th cung thu hep, khien cac nha may phai gianh giat nhan cong, dan ti mc lng tai cac thanh pho cung tang len. Tai nhng quoc gia ma qua trnh nay dien ra trong mot thi gian u dai, nh ai Loan va Han Quoc, mc lng a tang len ngang bang vi mot so quoc gia phat trien. (Nam 1975 mc lng trung bnh tnh theo gi tai Han Quoc ch bang 5% so vi My, nhng en nam 2006 ty le nay a vot len 62%).

Tai nhng nen kinh te cong nghiep hoa mi noi, li ch cua tang trng da vao xuat khau oi vi cong chung khong ch la mot van e mang tnh chat phong oan. Lay v du mot nc ngheo nh Indonesia chang han, ni ma s phat trien phai o bang lng thc pham mot ngi bnh thng

6 Nguyen van ripple effect, trong kinh te mang ham y nhng t tang trng hay tang gia lan nhanh t hoat ong hay nhom dan c nay sang nhng hoat ong/nhom dan c khac nh nhng gn song nc. Alvin Toffler cung s dung mot khai niem tng ng la nhng lan song phat trien (waves of development).



c nhan: trong giai oan t 1968 en 1990 khau phan bnh quan a tang t 2.000 len 2.700 calorie/ngi/ngay, va tuoi tho trung bnh tang t 46 len 63 tuoi. Ngi ta cung ghi nhan nhng tien bo tng t khap vung vanh ai Thai Bnh Dng, ngay ca nhng ni nh Bangladesh. Tien bo va phat trien khong en do nhng ngi t tam phng Tay cac khoan vien tr nc ngoai, von cha bao gi la nhieu, a lien tuc thu hep trong nhng nam 1990 xuong en mc gan nh khong con g. Ma ay cung khong he la ket qua cua nhng chnh sach tot ep cua cac chnh phu, von van tham nhung va nhan tam nh trc kia. Thc ra co the noi ay la ket qua gian tiep cua cac tap oan a quoc gia va ca cac doanh nghiep a phng tham lam, nhng ngi san sang chup lay nhng c hoi kiem li nh nguon nhan cong gia re. Ro rang ay chang phai la mot hnh anh hay cau chuyen mang tnh ao c g cho lam, nhng du ong c cua cac ben lien quan co toi te ti au i na th ket qua cua qua trnh nay van la hang tram trieu ngi thoat ngheo va cuoc song tr nen tot hn (du van con kho khan nhat nh).

Va mot lan na, chu ngha t ban lai rat xng ang c ngi khen v thanh tch nay. Nhng ngi theo chu ngha xa hoi t lau a ha hen se phat trien c kinh te; a co thi cac nc thuoc the gii th ba coi cac ke hoach 5 nam kieu Stalin la hnh anh mot quoc gia lac hau co the t chuyen mnh bc vao the ky XX. Va ngay ca khi Lien Xo a mat i vong hao quang cua s tien bo, rat nhieu tr thc van tiep tuc tin rang ch bang viec t bo canh tranh vi nhng nen kinh te phat trien hn, cac nc ngheo mi co c thoat khoi cai bay cua ho. Tuy nhien en thap nien 1990, a co nhng hnh mau chng minh rang phat trien nhanh chong la hoan

53

toan co the; va ieu nay c thc hien khong phai qua viec t cach ly ban than ma qua viec hoi nhap cang nhieu cang tot vi chu ngha t ban toan cau.

Nhng ngi hoai nghi va phe phan

Khong phai ai cung vui ve vi trat t kinh te the gii mi sau s sup o cua he thong xa hoi chu ngha. Trong khi nc My co mot thi gian thnh vng ang ke, nhng quoc gia phat trien khac gap mot so phien toai. Nc Nhat cha the phuc hoi sau bong bong kinh te au thap nien 1990, trong khi chau Au phai chu tnh trang Eurosclerosis (7) ty le that nghiep gia tang, nhat la trong gii tre, bat chap nhng phuc hoi ve kinh te.

S thnh vng va nhng li ch co c t tang trng cung khong c phan chia mot cach cong bang ngay tai My. S bat bnh ang ve thu nhap tang cao en mc cha tng co ke t thi ai gia Gatsby (8), va theo nhng tnh toan chnh thc, tien lng thc te a giam oi vi nhieu ngi lao ong. Ngay ca khi ngi ta co the nghi ng cac con so thong ke, th ro rang s phat trien kinh te My a khien 20-30 trieu ngi nhng bac thap nhat trong thang phan phoi thc s a tut lai pha sau!

7 Eurosclerosis la thuat ng hnh thanh vao nhng nam 1980 e noi ve hnh mau kinh te chau Au, trong o that nghiep tang, kha nang tao viec lam thap du kinh te nhn chung van tang trng. Tnh trang nay ngc vi tnh trang cua My trong cung giai oan, khi s m rong va tang trng i kem vi viec tao ra nhieu cong an viec lam. Sau nay, eurosclerosis c dung e ch tnh trang nh on ve kinh te (economic stagnation).8 Ten mot tieu thuyet noi tieng cua F. Scott Fitzgerald (xuat ban lan au nam 1925) vi boi canh ky nguyen Jazz nc My nhng nam 1920, mot thi ky tang trng kinh te sau ai chien the gii I, nhng i kem theo la s bat bnh ang trong thu nhap va suy thoai ve cac gia tr tinh than.



Ngoai ra, mot so ngi cung cam thay khong hai long nhng iem khac. Lng thap va ieu kien lam viec toi te tai cac nc xuat khau thuoc the gii th ba gay ra nhng ch trch ve mat ao c, va nhng ngi phe phan khong the chap nhan noi cach giai thch theo kieu cong viec toi te, mc lng toi te con hn la khong co viec g e lam!. Ngoai ra, cac nha hoat ong nhan quyen cung ch ra nhieu khu vc ln cua the gii chang he c hng li g t toan cau hoa: chau Phi chang han, en nay van la luc a chm trong ngheo kho, benh tat lan tran va xung ot bat tan.

Va nh thng le, luon co nhng ngi d bao tin xau. Nhng ke t nhng nam 1930, bat c khi nao co ai d oan se co suy thoai mi sap xay ra, nhng ngi quan sat co ly tr lai hoc c cach pht l nhng canh bao o. o chnh la ly do tai sao nhng s phat trien mang iem bao xau chau My Latinh na au thap nien 1990 nhng g ma nay chung ta a biet la bao hieu cho kha nang quay lai cua kinh te hoc suy thoai nhn chung a b pht l.

49695570 su tro lai cua kinh te hoc suy thoai chuong 1 2b bia

Documents