5 february 2020 te reo webinar slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu...

20
IN CONFIDENCE 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes Kia ora, Koutou, Ko Ngāti Kahungunu tōku iwi Nō Heretaunga ahau Ko Korongota me Ōmāhu ōku marae Ko Rata Kamau tōku ingoa Tēnā koutou katoa, nau mai ki te awheawhe tuihono hou rawa a Te Tari Taake. Ko Rhys tōku ingoa, ā, ko Aroha Paranihi kei taku taha i tēnei rā. He Āpiha Iwi Whānui Tautukunga māua i Te Tari Taake. Ko te kaupapa o tēnei awheawhe tuihono, ko ngā whakapaitanga hou a Te Tari Taake e pā ana ki tā mātau kaupapa takahuritanga. Ka ū ēnei whakapaitanga mai i te Paengawhāwhā 2020, ā, i whakaritea kia māmā ake, kia pūmau ake te tāke, me te tuku i ngā ratonga pai ake. Ko ngā rerekētanga ka kōrero tērā pea ka rerekē anō, ā, ka rerekē pea i mua o te Paengawhāwhā 2020. Tuatahi, ko wai mā ngā whakahaere e āhei ana ki te noho hei manatū Māori. Te Ture Whenua Māori 1993 Ngā kamupene (tirohia te ture) Ngā kaitiaki o tētahi tarahiti (tirohia te ture) He kamupene he whenua ōna (tirohia te ture) Ngā kaitiaki o tētahi tarahiti he whenua ōna (tirohia te ture) Ko te Kaitiaki Māori e mahi ana mā te Kaitiaki Māori hei kanohi mō te ariki o te whenua (tirohia te ture) Te Ture Poari Kaitiaki Māori 1955 He Poari Kaitiaki Māori (tirohia te ture) Te Ture Rawa Ngahere Karauna 1989 Ngā Kaitiaki Rēti Ngahere Karauna (tirohia te ture) Māori Fisheries Act 2004

Upload: others

Post on 08-Sep-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes

Kia ora, Koutou, Ko Ngāti Kahungunu tōku iwi

Nō Heretaunga ahau Ko Korongota me Ōmāhu ōku marae Ko Rata Kamau tōku ingoa Tēnā koutou katoa, nau mai ki te awheawhe tuihono hou rawa a Te Tari Taake. Ko Rhys tōku ingoa, ā, ko Aroha Paranihi kei taku taha i tēnei rā. He Āpiha Iwi Whānui Tautukunga māua i Te Tari Taake. Ko te kaupapa o tēnei awheawhe tuihono, ko ngā whakapaitanga hou a Te Tari Taake e pā ana ki tā mātau kaupapa takahuritanga. Ka ū ēnei whakapaitanga mai i te Paengawhāwhā 2020, ā, i whakaritea kia māmā ake, kia

pūmau ake te tāke, me te tuku i ngā ratonga pai ake. Ko ngā rerekētanga ka kōrero tērā pea ka rerekē anō, ā, ka rerekē pea i mua o te Paengawhāwhā 2020.

Tuatahi, ko wai mā ngā whakahaere e āhei ana

ki te noho hei manatū Māori. Te Ture Whenua Māori 1993

• Ngā kamupene (tirohia te ture) • Ngā kaitiaki o tētahi tarahiti (tirohia te

ture) • He kamupene he whenua ōna (tirohia te

ture) • Ngā kaitiaki o tētahi tarahiti he whenua

ōna (tirohia te ture) • Ko te Kaitiaki Māori e mahi ana mā te

Kaitiaki Māori hei kanohi mō te ariki o te whenua (tirohia te ture)

Te Ture Poari Kaitiaki Māori 1955

• He Poari Kaitiaki Māori (tirohia te ture) Te Ture Rawa Ngahere Karauna 1989

• Ngā Kaitiaki Rēti Ngahere Karauna (tirohia te ture)

Māori Fisheries Act 2004

Page 2: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

• Te Ohu Kai Moana Trustee Limited, kua whakatūria i raro i te wāhanga 33 o te Māori Fisheries Act 2004.

• Aotearoa Fisheries Limited, kua whakatūria i raro i te wāhanga 60 o te Māori Fisheries Act 2004

• He kamupene kua whakatūria e tētahi whakahaere whaimana ā-iwi hei kamupene pupuri rawa (tirohia te ture), e whakaaetia ana rānei e Te Ohu Kai

Moana Trustee Limited hei whakahaere whaimana ā-iwi (tirohia te ture)

• He kaitiaki o tētahi tarahiti e whakaaetia ana e Te Ohu Kai Moana Trustee Limited hei whakahaere whaimana ā-iwi (tirohia te ture)

• Ngā kaitiaki o ngā tarahiti kua

whakatūria e Te Ohu Kai Moana Trustee Limited i raro i ngā wāhanga 79 me te 92 (tirohia te ture).

Te Tiriti o Waitangi • He kamupene e whiwhi ai, e

whakahaere ai, mā ngā kaikerēme Māori, ngā rawa kua whakawhitia mai e

te Karauna mō te whakataunga o tētahi kerēme, kua whakaritea rānei e tētahi whakaaetanga whakataunga o te kerēme hei whakatutuki i ngā whakaritenga kei te ūpoko āpiti

• Ngā kaitiaki o tētahi tarahiti e whiwhi ai,

e whakahaere ai, mā ngā kaikerēme Māori, ngā rawa kua whakawhitia mai e te Karauna mō te whakataunga o tētahi kerēme, kua whakaritea rānei e tētahi whakaaetanga whakataunga o te kerēme (tirohia te ture)

Ko ngā manatū Māori e tuku tohanga whai tāke ki ngā mema me mātua auau te tuku mōhiohio ki a mātou i raro i te Ture Tāke. E whakamāramahia ana i te wāhanga 25D, ko ēhea ngā mōhiohio hei tuku mai. Kua whakakorehia ētahi tiwhikete mutunga-tau. Kei konei ngā mōhiohio e hiahiatia ai i roto i te tau, te wā me tuku, ā, he aha ngā pānga. Me mātua tuku ētahi o ēnei whakaritenga hou me ēnei mōhiohio mai i te 1 o Paengawhāwhā 2020. He ōrite ngā whakaritenga tuku pūrongo, ahakoa te hanganga ā-ture o te manatū Māori,

hei tauira, ahakoa he tarahiti te āhua o te manatū Māori.

Page 3: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

He Kaitakawaenga Māori kei te nuinga o ngā tari a Te Tari Taake e taea ana e te āwhina ngā whakahaere Māori me ngā tāngata me ō rātau herenga tāke pakihi. Ko tā te kaitohutohu he whakamārama:

• ko ēhea ngā tāke e hāngai ana ki a koe • he aha ngā pūkete hei pupuri • me pēhea te whakaoti i te puka tāke

(hei tauira, GST me ngā puka kaituku mahi),

• te wā tika e tuku ai ngā puka tāke, e tuku ai te utunga.

Mēnā ka hiahia āwhina, me whakamahi i ā rātau ratonga, ka tika. Kei te mutunga o te kauhau ngā mōhiohio hei whakapā atu ki a rātau.

Ko te whāinga o te takahuritanga he whakamāmā i te āhua o te mahi tahi me ngā kiritaki me te āhua o te tuku ratonga. Kei roto nei ko ngā whakapaitanga ki ngā kaupapahere me te ture, ā, me te whakahou ake i te rorohiko pūnaha tawhito. Mā te whakahou me te whakamāmā i te

whakahaere tāke mā te katoa, ahakoa he pakihi tāu, he kaiwhiwhi moni ā-wiki, ā-tau rānei, ko te whāinga he:

• waihanga i tētahi pūnaha moni puta he tika, he tautoko i ngā taumata tiketike o te tautuku;

• whakarite kia māmā te whakatutuki i ngā whakaritenga utunga, ā, ka uaua kia hē;

• Whakarite kia iti te mahi mā te tangata, kia tere hoki te whakatutuki i ngā herenga tautuku;

• whakarite kia pūmau ake ngā tukanga mā reira e mōhio ai te tangata kua tika te mahi.

Heoi, ko te mea nui he whakaiti i ngā utu whakahaere tāke, he whakaheke i ngā utu tautukunga. Kua rerekē ngā tūmanako o te marea e pā ana ki ā mātou ratonga, nō reira me rerekē anō tā mātau whakatutuki i aua tūmanako hou.

Page 4: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

I tīmata tā mātau whakariterite i tō mātau takahuritanga i te mutunga o te tau 2015, ā, whai muri i ngā pānui e toru puta mai ai ētahi o ngā painga. Kei te āta whakaputa i ngā pānui matua i ia tau mai i te 2017 ki te 2021, ā, hāngai ai ia pānui ki te tīmatanga o te tau tāke i te Paengawhāwhā. Kua mārō tēnei hātepe, ā, kua whakamanahia ngā pānui e toru tuatahi. I te mea he poto te wā ki a tātau i tēnei rā, ka waiho iho ēnei rerekētanga hei pānui ina whai

wā koe. Mēnā kāore anō kia mahia, ka taea tēnei mōkī te tikiake mai i te paetukutuku i rēhita ai koe mō tēnei awheawhe tuihono.

Ko ngā rerekētanga hou rawa i whakamanahia i te Paengawhāwhā o tērā tau ngā rerekētanga nui rawa i whakaurua mai, ā, he pānga nui ēnei

ki te tokomaha, nā te whakaurunga mai o te ture hou, ngā pūnaha me tētahi paetukutuku hou. Koinei ētahi o ngā rerekētanga nui rawa:

• I whakaturehia te whakakōnae rā utu, ā, i whakahekea te taumata whakakōnae matihiko PAYE,

• I whakaurua ngā whakaritenga pūrongo

hou mō ngā mōhiohio mahi me ngā moni whiwhi haumi,

• I whakaurua tētahi tukanga mutunga tau aunoa hou

• I nekehia te tāke moni whiwhi me te Working for Families ki ngā pūnaha me

ngā tukanga hou, I whakaurua mai anō e mātau tētahi paetukutuku hou a Te Tari Taake me te whakahou hoki i ngā hongere me ngā ratonga matihiko

▪ Ka whakahauanga te pūrongo mōhiohio moni whiwhi tāhiko, ā, he kōwhiringa i

tēnei wā ▪ Ka whakamāmātia te whakahaere i te

KiwiSaver, PAYE me ngā pūtea taurewa ākonga

▪ Kei te nekehia atu te KiwiSaver, Ngā Pūtea Taurewa Ākonga me ngā mōhiohio pūtea PAYE ki tā mātau pūnaha hou, arā, he kōmitimiti ake, he wā tūturu hoki te kite he aha ngā mea e utua ana, ā, me te wā.

▪ Ka whakahaerehia te tukatuka PAYE ki tētahi kaute kaituku mahi kotahi; Kei te nekehia te tukatuka a muri ki te pūnaha

hou, ā, ka tere ake te puta o ngā tauwhitinga me ngā utunga.

▪ Kei te whakapaihia te Working for Families, ngā pūtea taurewa ākonga me te KiwiSaver, arā, kia iti iho ngā utunga nui rawa, iti rawa hoki.

Page 5: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

▪ Kua uru mai tētahi whakapoapoa tāke rangahau me te whanaketanga hou.

▪ Me tētahi whakataunga tukanga poto, taihoa ake nei tērā kōrerohia ai.

▪ Otirā, ka tirotiro tātau me pēhea te utu ina kua kore e whakaaetia ngā haki mai i te 1 o Poutūterangi 2020.

Ka whakamahia pea e Ngā Manatū Māori ngā mātanga tāke pērā i ngā māngai tāke, ngā kaikaute rānei ki te tuku i ngā mōhiohio moni whiwhi haumi engari he mea nui kia mārama koe ki ngā rerekētanga mā āna pānga ki a koe, me te take e tono ai tō mātanga tāke i aua mōhiohio. Mō ngā Manatū Māori kāore e whakamahi ana i tētahi mātanga tāke, he tino hira kia mārama koutou ki ngā mōhiohio ka

tuarihia e mātau. Ka kite pea koe ka herea pea ki te tuku mōhiohio mai ki a mātau nā ngā rerekētanga whakahauanga e mana ai ā te Paengawhāwhā. Engari i mua i tā tātau titiro ki ngā rerekētanga ake, kia whakarāpopoto anō ahau he aha ake te moni whiwhi haumi.

Ko Ngā Moni Whiwhi Haumi koinā ngā huamoni, moni hua, ngā moni hinonga kohinga haumi (PIE), ngā tohanga manatū Māori ka tākehia, ngā tiringa. Ko ngā moni whiwhi i riro mai i Aotearoa mai i

ngā haumi, pērā i ngā huamoni, moni tohatoha rānei, ka tākehia mā te tāke kaiponu kainoho (RWT) ina utua te moni whiwhi ki tētahi kainoho o Aotearoa, mā te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi (NRWT) rānei ina utua te moni whiwhi ki te tangata ehara ia i te kainoho nō Aotearoa.

Mā te tango i te RWT kua kore e mate te hunga whiwhi moni whiwhi haumi ki te utu i te katoa o te tāke i te wā kotahi i te mutunga o te tau. Ka mutu, ko te hunga kāore e whakapuakina te moni whiwhi haumi ka tangohia tonutia he tāke. Ko ngā tohanga mai i ngā manatū Māori kei raro i te RWT. E tāpiri ana pea ki ngā moni tohatoha pakihi me ngā tohanga manatū Māori ko ngā whiwhi tāke, ā, e tohu ana ēnei whiwhinga tāke i ngā tāke i utua e te kamupene, e te manatū Māori rānei me te whakaiti i te taunaha tāke moni whiwhi o te

kaiwhiwhi hua moni, tohanga rānei. Ko te nuinga o ngā rerekētanga ka mana hei te 1 o Paengawhāwhā 2020, ahakoa i mana pea ētahi mai i te 1 o Paengawhāwhā 2018 me te 1 o Paengawhāwhā 2019.

Page 6: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

Ka utua te tāke ki te Tari Taake, ā, ka tukuna ngā mōhiohio taipitopito e whakaū ana i taua utu tāke, i te rā kati kotahi. Ka whakatairitea e tā mātau pūnaha ngā mea e rua. Kāore e hiahiatia ana he puka utu, ā, kāore e mate ki te whakaoti i te whakatairitenga mutunga-tau. E ai ki te momo whiwhi haumi ka utua, ka rēhitatia ngā kaiutu mō tētahi, neke atu rānei o ēnei momo kaute e whai ake:

• Pūnaha PAYE Huamoni (IPS) – Ngā

tangohanga RWT mai i ngā huamoni anake.

• Tāke Kaiponu Kainoho-Tāwāhi (NRT) – NRWT mō te huamoni, moni hua, tiringa rānei i ahu mai i Aotearoa ka utua ki ngā kainoho-tāwāhi.

• Tāke Kaiponu Kainoho (RWT) – Ngā

tangohanga mai i Ngā Tohanga Manatū Māori me ngā moni hua i tautuhia anake. Ko te whakarite mō ngā moni hua i tautuhia he huamoni ērā, ā, he huamoni e utua ai e ngā whakahaere kāore e whakamahi ana i tētahi kaute whiwhinga whakatauritenga.

• Tāke Kaiponu Moni Tohatoha (DWT) – RWT ki ētahi atu moni hua katoa (moni me te kore moni).

Ka taea ō mōhiohio katoa te tuku i ia marama i roto i te puka kotahi mā ngā puka maha kia hāngai ai ki ō tukatuka pakihi.

He ōrite te rā kati mō te utunga – ka utu tonu koe i mua o te rā 20 o te marama whai muri o te utunga ki tō kaihaumi. Whakahāngaitia ai te tāpaetanga mōhiohio i te taha o te utunga. Kei reira ētahi aweretanga: He whakaritenga ā-tau ngā mōhiohio kaihaumi PIE, ā, he pērā anō te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa.

Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni whiwhi haumi hei te 1 o Paengawhāwhā 2020. Me tae atu i mua o te rā 20 o te marama whai muri i te marama i utua te moni whiwhi. Ka tīmata pea te pūrongo a ētahi whakahaere i mua o te 1 o Paengawhāwhā 2020. Ko te PIE pāpātanga-maha ehara i te tahua penihana, kaupapa penapena penihana rānei ka herea ki te pūrongo i ngā mōhiohio haumi ki Te Tari Taake i ia tau i mua o te 15 o Haratua i muri i te tau tāke.

Kāore e mate ki te tuku pūrongo mō: • ngā puka kore (mēnā kāore he

moni whiwhi i utua i tētahi marama)

• Ngā kaihaumi kāore e utu i te tāke kaiponu kainoho (RWT)

Me tāhiko te tuku pūrongo, mā te:

Page 7: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

• Tukuatu ā-ringa i tētahi kōnae csv mā myIR (koinei te tikanga e tino whakamahia ana).

• Mā te whakaoti rānei i tētahi puka runga mata mā myIR. E tika ana tēnei mō ngā kaituku kōnae iti noa (atu ki te 2000 rārangi).

• Mā ngā hongere tāhiko. E tika ana tēnei mō ngā kaituku kōnae

maha. Mō ngā tau tāke ka mutu i te 31 o Poutūterangi 2020, me pūrongo ngā kaiutu moni whiwhi e ai ki te RWT me te NWRT (hāunga ngā tiringa) i ngā mōhiohio mutunga tau i mua o te 15 o Haratua, kaua i te 31 o Haratua. He whakaritenga whakawhiti tēnei kia tīmata rā

anō ngā pūrongo whakahauanga auau ake mai te 1 o Paengawhāwhā 2020.

• Me tuku ngā kaiutu moni whiwhi haumi i ngā mōhiohio tāpiri, ina puritia ana - te rā whānau me ngā taipitopito whakapā o te kaiwhiwhi; me ngā taipitopito o ngā

kaipupuri kaute ngātahi, mēnā e puritia ana.

• Ka piki te pāpātanga whakapuakanga-kore ki te 45% mō te RWT mō ngā moni whiwhi huamoni mēnā kāore e tukuna e te kaiwhiwhi tana tau tāke ki te kaiutu.

He take hira tēnei. • Kua kore e mate ki te tuku i te RWT

mutunga tau ināianei mō ngā tiwhikete huamoni ki ngā kaiwhiwhi kua tukuna e rātau tā rātau tau IRD.

• Ka whakakapi te rēhita tūnga awere-RWT tāhiko i ngā tiwhikete awere-RWT.

• Ka whakapai ake i te tukanga whakatika hapa.

• Me tiaki pukapuka atu anō mō te utu tāke kaiponu kainoho-tāwāhi (NRWT).

Me tāhiko te tuku pūrongo, mā te: • Tukuatu ā-ringa i tētahi kōnae

csv mā myIR (koinei te tikanga e tino whakamahia ana).

• Mā te whakaoti rānei i tētahi puka runga mata mā myIR. E tika ana tēnei mō ngā kaituku kōnae iti noa (atu ki te 2000

rārangi). • Tōtika tonu mā te pūmanawa

kaute a Te Tari Taake. E tika ana tēnei mō ngā kaituku kōnae maha.

Page 8: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

He whiu anō mā ngā kaiutu kāore e tukuna tāhikotia mai ngā mōhiohio moni whiwhi haumi. Ka tukuna he whiu o te $250 i ia wā kāore e tukuna tāhikotia ngā mōhiohio, tae atu ki te $250 i te marama. I te tīmatanga, kāore e tukuna aunoatia tēnei whiu engari ka waiho mō tētahi wā kia waia ai ngā kaituku ki ngā whakaritenga pūrongo hou. Ā tōna wā, kāore anō kia whakatauhia te rā, ka

aunoa te tuku i tēnei whiu. Kāore he whiu tuku tōmuri, engari anō tētahi whiu utu tōmuri.

Hei kaiwhiwhi moni whiwhi haumi, me tuku e koe tō tau tāke ki tō kaiutu moni whiwhi haumi (hei tauira, tō pēke) hei whakarite kei te

pāpātanga tāke tika koe, ā, kia kore ai e pā mai te pāpātanga whakapuakanga-kore Ina neke tō kaiutu moni whiwhi haumi ki te pūnaha tuku pūrongo hou, ka wehea ōritetia e mātau ngā moni whiwhi haumi ka pūrongotia mō tētahi kaute puta noa i ngā kaipupuri kaute ngātahi i tukuna e rātau ā rātau tau tāke ki tā

rātau kaiutu. Ka taea tēnei tohanga te whakarerekē mā myIR kei tā mātau paetukutuku (ki tō puka tāke moni whiwhi rānei). Atu i te 1 o Paengawhāwhā 2020, mēnā he aweretanga RWT (Tāke kaiponu kainoho) tāu,

kāore koe e whiwhi tētahi tiwhikete aweretanga, ka taea e tō kaituku tō tūnga aweretanga te tirotiro i roto i te rēhita tūnga awere-RWT hou ina tukuna e koe tō tau tāke ki a ia. Ka puta ake ō moni whiwhi i roto i te tau i runga i myIR.

Ka reri ana ki te tīmata ki te tuku tuihono i raro i te pūnaha hou, me 'whakauru' koe mā myIR. Whakaotihia te puta whakauru kei te taumata kaute i raro i ‘I want to…’ > ‘More’ Hei tauira, mēnā ka hiahia koe ki te pūrongo i ngā utunga i oti i te Hōngongoi 2019, ā, me whakauru koe i roto i ngā rā mahi e 5 i te iti rawa i mua o te 1 o Hōngongoi 2019. Ka whakaaturia te herenga puka tāke i raro i tō kaute tāke hāngai i myIR. Ka taea te tuku ngā mōhiohio moni whiwhi haumi hei puka tāke maha – ka whakaritea pea

tēnei e tō tauira pakihi, whirihoranga pūnaha hoki/rānei. Ko ngā kaiutu me ngā rahinga nui, ngā pūtake tauwhitinga maha hei tuku me whakapā atu ki tō rātau kaiwhakahaere hononga o Te Tari Taake (me tuku īmēra tono rānei ki [email protected]) kia taea ai te

Page 9: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

whakatū; mā reira e taea ai ngā puka tāke maha i roto i te mārama kua tohua mō tētahi momo tāke kaiponu. Mēnā kua rēhitatia kētia te kaiutu mō te momo tāke, ka ōrite te whakatū i te auau o te tuku ki te tukutanga onāianei (hei tauira, ā-marama, marama tīpakopako rānei) engari ia mēnā ka tonoa kia rerekē. Mēnā he kaiutu hou koe, me whakaū (ina whakauru ana) te rā tīmata o te rēhitatanga,

māu hoki e tuku IR, me te kōwhiringa pāpātanga tuku (mō te IPS me te NRT anake) (hei tauira, ā-marama, marama tīpakopako rānei) He kōrero hei tuku i ō puka whakatairitenga whakamutunga – me tuku e koe tētahi puka tāke tiwhikete IR15 me te IR67 i mua o te 15

Haratua 2020. Mō ngā utunga huamoni ēnei ka tukuna atu i te 1 o Paengawhāwhā 2019 atu ki te rā ka huri koe ki te tuku pūrongo auau ake. Nō reira he puka wāhanga tau tēnei. Ehara i te puka 12 marama pērā i mua.

Ko tētahi tauira pea o te tohanga ko tētahi

whānau whai pānga ki tētahi whenua e hua mai ana he moni whiwhi. Ka utua he moni ki te hunga kaipupurihea hei tohanga.

Nā, ka tirohia ngā rerekētanga e whakatinanahia ana hei whakahou, hei

whakamāmā i te tikanga e whai ai mātau mō ngā kiritaki, me te tuku ratonga. Ka mana ēnei rerekētanga hei te Paengawhāwhā 2020. Ka whakawhitia ngā mahinga (PAYE/EMP) me ngā kōrero pūtea a te kaituku ki te pūnaha

hou. Kei roto i tēnei ko te tuku a te rārangi utu i te wāhanga utu kaimahimoni a ACC o te PAYE.

• Ko ngā kaute kaituku mahi katoa e pupuri ana i ngā mōhiohio kaituku mahi, ka whakakotahitia ki tētahi Kaituku Mahi kotahi, e mōhiotia ana rānei e koe ko tētahi kaute Rārangi Utu – tae atu ki te PAYE, te pūtea taurewa ākonga, turuki tamariki, ngā tangohanga KiwiSaver kaimahi, kaituku mahi hoki, me ngā tangohanga tāke tautoko penihana kaituku mahi. Ka mutu he tirohanga

Page 10: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

kotahi o ngā mahinga kaituku mahi katoa.

• I tēnei wā kei te tuku ngā kaituku mahi i ngā puka PAYE ki te pūnaha hou, engari e whakahaerehia ana ngā tukanga a muri i roto i te pūnaha tawhito. Ka mutu te neke i ngā tukatukatanga a muri ki tā mātau pūnaha hou hei te Paengawhāwhā 2020, ka tere ake te puta o ngā tauwhitinga me ngā utunga,

ā, ko te mutunga atu ka pai ake te wheako mō te kaiwhakamahi.

• Ka taea e te kaituku mahi te utu ina tuku ia i roto i myIR mēnā koia te hiahia. Kāore te rā kati mō te utu i te rerekē, engari ka taea e te kaituku mahi te tuku me te utu i te wā kotahi mēnā

he pai ake tērā mōna.

Ka whāia tētahi aronga tōpū ki ngā whakamōhiotanga kaituku mahi, arā, ka whakaitia te maha o ngā whakamōhiotanga e tukuna ai ki te kaituku mahi mā ngā pānui whakatōpū.

• Atu i te Paengawhāwhā 2020 ka whakarōpūtia ngā whakawhitiwhiti kōrero mā te 'kaupapa'.

Anei ngā whakarōpūtanga matua e 3: • Ko ngā whakahou ki ngā mōhiohio mahi

a te kaituku mahi hei tīmata,

whakamutu rānei i ngā tangohanga mā ngā kaimahi

• Ngā whakahou ki ngā tangohanga e tukuna ana e te kaituku mahi mā te kaimahi (hei tauira, he whakamōhio i tētahi tohu tāke hāngai ake), me

• Ngā whakamōhiotanga e mōhio ai te kaituku mahi mō ngā hapa puka hei whakatika mā rātau mai i ngā mōhiohio kaituku mahi i tukuna ina tata nei.

E ai ki ngā urupare kua tae mai, kotahi anake te kaimahi mō ia whārangi i runga i ngā reta, ā, ka whakaaturia ngā whakahou katoa mō taua kaimahi.

He rerekētanga atu anō kei reira ki te tukanga whakataki kaimahi hou hei whakaiti i te pōrarutanga me te tukurua o ngā mōhiohio mā te kaituku mahi.

• Ka whakakotahitia ‘New Employee

Details’ (IR346) me te ‘KiwiSaver Enrolment’ (KS1) ki te puka ‘Employee Details’ kotahi, i roto i myIR me runga pepa. Kotahi anake te wā me tuku te kaituku mahi i ngā mōhiohio mō te kaimahi hou - i tēnei wā me tuku i ngā mōhiohio ōrite i ngā wā e rua mō te

Page 11: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

kaimahi hou, mō te KiwiSaver me tētahi atu mō ngā taipitopito PAYE arowhānui.

• Tuku ai te kaituku mahi i te ingoa tuatahi me te ingoa whakamutunga o te kaimahi ina whakaoti ana i te tono whakataki i te kaimahi.

• Ka wāwāhitia te ratonga onāianei hei whakahou i ngā taipitopito kaimahi ki ngā wāhanga iti ake, e taea ai e te kaituku mahi te whakahou mōhiohio

tauwhāiti ina hiahiatia ana, tē tukuna ngā taipitopito mōhiohio whānui i ia wā.

• Me tuku te kaituku mahi i te tūnga KiwiSaver mō te kaimahi hou anake. Kua kore tēnei e kohia mō ngā kaituku onāianei.

• Mō te wā kotahi, me whakamōhio atu te kaimahi mō ngā moni whiwhi ka riro i tētahi kaimahi hou e awere ana mai i ngā tohanga KiwiSaver. Ka tirohia tēnei

i ia tau e Te Tari Taake.

He rerekē te whakaatu a ngā tauwhitinga kaituku mahi ki myIR i te mea ka whakahāngaitia ngā tauwhitinga ki ngā tuku rā mahi. I te neketanga o te puka Mōhiohio

Whiwhi Mahi o te tukatukatanga a muri ki te pūnaha hou, ka tere ake te puta ake o ngā tauwhitinga me ngā utunga ki te kaute kotahi.

• Ka kite te kaituku mahi i te rerekētanga o te ingoa ki te kaute. Ko te ‘Payroll (ko ir-File i mua)’ i tēnei wā, ā, whakarerekē noa ki ‘Payroll’ hei te Paengawhāwhā 2020.

• Ka whakahoutia te whārangi taunga o te kaute Rārangi Utu, me tētahi mata whakamārama e whakaatu ana i te toenga pūtea, ngā taipitopito rēhita me ngā mahi ona tata nei.

• I ia wā ka tukuna he puka

mahi ka whakahou ngā tauwhitinga kia uru te puka i tukuna e koe, ā, ka kitea tonutia te tātaritanga o ia momo tangohanga (hei tauira, PAYE, ngā tangohanga

Page 12: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

pūtea taurewa ākonga, aha atu, aha atu)

• Ka tapaina anō te ripa ‘My details’ ko te ‘Names and addresses’ kia mārama ai ki ngā kiritaki me whakahou ā rātau taipitopito whakapā ki hea.

Ka tonoa te kaituku mahi ki te kohi mōhiohio

atu anō mai i te kaimahi pērā i ngā haora i utua, ki te āwhina i te whakahaerenga o ngā kaupapahere pāpori pērā i ngā whiwhinga tāke Working for Families. He kōwhiringa noa te pūrongo i ēnei mōhiohio, ā, ka tukuna anake mā Gateway Services me myIR.

He tūmomo kōnae e taea ai te tukuatu ināianei ki te kaute kaituku mahi. Ka taea e te kaituku mahi te whakamahi hono, 'File transfer' i raro i 'I want to' hei tīpako i te kōnae hei tukuatu. I raro i te whakawhitinga kōnae, e wātea ana te rārangi e whai ake o ngā momo kōnae, ā, me tīpako te momo kōnae hei tukuatu, ā, kua

tāpirihia ngā momo e 8 kei runga mata. Atu i te Paengawhāwhā 2020, ka whakaritea te wāhi kotahi mō ngā kōnae CSV katoa e pā ana ki tētahi pūkete kotahi kia tukuna atu. Ka taea e te kiritaki te tukuatu tētahi kōnae CSV kotahi, engari me hāngai ki te kaute EMP, he kōnae zip

o ngā kōnae CSV rānei e hāngai ana ki te kaute EMP i roto i te horopaki. Ka whakatahia ēnei kōnae katoa mā tēnā āpure, mā tēnā āpure, ā, ka tukuna whakaaro e mātau mō ngā hapa i kitea i roto i te kōnae.

• Kei te mahia ngā whakapaitanga ki ngā

whakamanatanga onāianei mō ngā tāpaetanga kōrero tuihono o ngā mōhiohio whiwhi mahi. Ka taea tonu e te kaituku mahi te tuku Mōhiohio Whiwhi Mahi, engari ka whakamōhio aunoatia mō ngā raruraru e kitea ai. He nui ake ngā mōhiohio hou rawa mā te kaituku mahi mō ā rātau kaimahi ina tuku ana i ā rātau EI.

• Ka tāpirihia ngā āpure hou ki te puka Mōhiohio Whiwhi Mahi

• Moni Whiwhi Hea Kaimahi (ESS), • ngā tangohanga whakahauanga

tāpiri mō ngā pūtea taurewa ākonga (SLCIR),

• me ngā tangohanga kōwhiringa tāpiri mō ngā pūtea taurewa ākonga (SLBOR).

Page 13: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

Mēnā e hāngai ana, ka whakaotihia kētia ēnei āpure kaua te whakamahi i tētahi tohu tāke motuhake i tētahi tūemi rārangi tāpiri.

• Ka tukuna he reta ki te kaituku mahi mēnā e tūmanakohia ana kia utua te pūtea taurewa ākonga i roto i te 3 marama e ai ki tana hītori utu.

• Ina heke iho te toenga pūtea taurewa ākonga a tētahi kiritaki ki raro i te $1,000, ka tukuna he reta ki te kiritaki.

Ka tukuna pea he reta ki te kiritaki me te kaituku mahi i ngā wā rerekē.

E whakaatu ana tēnei tirohangamata i te mea e kitea ana i tēnei wā ina tirohia tuihonotia e koe ō mōhiohio kaituku mahi.

• I tēnei wā, ka takiuru, ka kitea tētahi

kara karaka nui e whakamaumahara ana i a koe he 15 rā te roa mō te putanga ake o ngā utunga katoa - i te mea kei te mahi mātau i waenga i ngā pūnaha e rua. Kua kore tēnei kara hei te Paengawhāwhā 2020

• I ētahi wā kāore e puta ake ngā

tauwhitinga mai i ngā puka tāke ki tēnei mata hei muri rā anō i te rā utu.

• Kua whakaritea ngā kaute katoa hei kaute motuhake

• Ko te nuinga o ngā tāngata ka tū ki tēnei whārangi, ā, kua rahi mō te neke

atu i te 90% o ngā tāngata engari mā te pāwhiri pātene taipitopito tauwhitinga porowhita whero, e whiwhi mōhiohio anō.

Ka kitea ngā mea pēnei. Ahakoa ka tukuna e koe tētahi puka tāke

kotahi, ko te whakaatu anō ki a koe he kaute wehe hei whakarite takitahi māu – pērā i ngā whakawhiti mai i tētahi ki tētahi, ngā whiu motuhake, aha atu, aha atu Ka whakapaihia ake tēnei wheako i muri i te Paengawhāwhā 2020.

Page 14: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

Koinei te whārangi hou tuatahi. • I konei kitea ai ngā utunga ka tukuna

me te whakamahi i tēnei hei whakatairite i ō whakaaturanga.

• Ahakoa ka rata te nuinga o ngā tāngata ki tēnei whārangi, e mōhio ana mātau kei te hiahia ētahi kiritaki i ētahi atu mōhiohio.

Ina pāwhiria te pouaka kua tohua e te porowhita whero:

• Kitea ai ngā utunga kua tukuna. • Ka wawe te puta ake o ngā tauwhitinga

i te tukatukatanga o ngā puka tāke. • Ka whakaaturia anake ngā whiu hei

kaute hoahoa kotahi, kotahi te tatau o ngā whiu

• He hono ngā tuhituhi kikorangi ki ētahi mōhiohio taipitopito anō.

• Ka taea te āta tirotiro haere ki ia tauwhitinga me te kite i ngā puka tāke kua whakaurua ki taua tauwhitinga

• Kitea ai ia puka tāke takitahi, e taea ai te kite, te tā, te whakatika rānei

• Kua honoa ngā tauwhitinga ināianei ki te puka tāke

Ina pāwhiria te porowhita whero kei te "view return link" ka kitea ngā taipitopito mō taua tauwhitinga – i roto i tēnei tauira he taipitopito

atu anō mō te tangohanga pūtea taurewa ākonga.

Page 15: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

E whakaatu ana tēnei i ngā taipitopito mō ngā tangohanga pūtea taurewa ākonga e rua i tukuna i roto i te wā puka tāke.

Nā, kia whakarāpopotohia anō ngā mea kāore i te whakarerekētia?

• Ka noho ōrite ngā rā utu • He ōrite te āhua o te whakawhitiwhiti a

te kaituku mahi me te IR mā ngā ara reo, pepa, tāhiko rānei.

• Ā, kāore i te rerekē ake te āhua o te tuku mā te pepa.

Atu i te Paengawhāwhā 2020, ka nekehia ngā pūtea taurewa ākonga ki te pūnaha hou. Ka tere ake te tukatuka i ngā utunga, ā, ka taea e te kiritaki te whai i ngā āhuatanga pūtea taurewa ākonga i myIR. Kei reira anō ētahi atu huringa e ai ki te whakataunga o te ture, kei te whakaoti haere tonu mātau i ngā taipitopito i te wā e whiriwhirihia ana e te pāremata, ā, tērā pea ka rerekē pea ēnei:

• Kua kore mātau e whakahau utu me te whakakore huamoni mō ngā kiritaki o Aotearoa. Ka āwhina tēnei kia māmā te

pānui i tauākī. • Ina tata te ea a tētahi kiritaki i tana

toenga pūtea taurewa ākonga, ka whakamōhiotia atu ia. Ina taea, ka whakamōhio atu anō mātau ki tōna kaituku mahi mō te rahinga

whakamutunga hei tango mai i tana utu ā-tau, utu ā-wiki rānei. Ka whakamōhiotia atu anō rātau he aha te tohu tāke me whakamahi i muri i te tango i te rahinga whakamutu.

1. E marohi ana mātau ki te whakaingoa anō i te hararei utu ki te "temporary

repayment suspension". Ko te tikanga o tēnei kia mārama ake ko o ō rātau herenga utu hei kaimino e noho ana i tāwāhi ka whakatārewahia mō tētahi wā noa iho, ka haere tāpirihia tonu te huamoni mō taua wā. Me te aha,

Page 16: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

2. Mēnā kei tāwāhi koe, ā, nā te mate kua kore koe e kaha ki te mahi/tiaki i a koe anō, ka āhei koe ki te tono kia whakaritea ānō nei kei tāwāhi koe – kore huamoni. Ko te tikanga o tēnei kāore koe e mate ki te utu huamoni, ā, kāore he herenga utu ā-tau.

He nui ake ngā mea ka taea e te kiritaki te mahi ā-tuihono,

• Ka māmā te uru ki ngā

kōwhiringa utu maha, ā, ka taea hoki te utu mā myIR me te whakatū utu hāngai mai i Ahitereiria, UK, Uropi, USA me Kānata

• Ka māmā ake te whakamahi i te tātaitai utu pūtea taurewa

ākonga, ā, ka whiwhi tātaitai hou kia māmā ake ai ki te kiritaki te whiriwhiri āhea pā ai te haerēre ki te nama huamoni o te pūtea taurewa

• Ka taea e te kiritaki te tono i ngā pāpātanga uauatanga me ngā

tangohanga iti iho - He māmā ake te whiriwhiri me te tono mō tētahi pāpātanga iti ake, utunga kore rānei, aweretanga rānei mai i te huamoni mēnā kei tāwāhi koe.

• Ka taea hoki te whakarato moni ao whānui mā myIR.

I roto i tā mātau tirohanga taumata teitei i tukuna ētahi mōhiohio mō ngā rerekētanga mō ngā whiwhinga tāke Working for Families. E whā ngā huringa matua, ā, kei te kiriata whai ake ka āta tirohia tēnā me tēnā. Ina tono he kiritaki mō te Working for Families, ka taea e ia te tono kia utua tōpūtia tētahi āheinga utu mai i te wā i rēhita ia, kaua te tatari mō te mutunga o te tau tāke i tonoa ai. I te mutunga o te tau, mēnā he whiwhinga tāke moni whiwhi Working for Families tā te hoa makau, ka whakatautika noa ki te utu tuhene o te kaitiaki matua mō taua tau kotahi. Mēnā he moni tāke whakahoki tā te kaitiaki matua, ka whakatautika haere noa tēnei. Ina tārewa ana te aromatawai i te WfFTC a tētahi kiritaki nā te kore i wātea mai o ngā

taipitopito moni whiwhi a te kaitiaki matua, makau rānei, he 30 rā ka tukuna ki te kiritaki ki te utu, mēnā ka hipa te rahinga hei utu i te rā kati Mēnā he nama, he utu tuhene Working for Families rānei tā tētahi kiritaki hei utu, ka āhei ki te whakarite i tētahi whakaritenga āheinga

Page 17: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

Working for Families, me te whakamahi i tana āheinga ā-wiki, rua wiki rānei hei utu i tēnei.

• Nā te neke o te KiwiSaver ki te pūnaha hou ka pai ake te kite a te mema i ngā tangohanga me ngā tohanga. Ka taea e ngā mema tā rātau kaute KiwiSaver te kite i myIR, kaua te tuku ki te paetukutuku KiwiSaver.

• I te mea ka tukuna tonu atu ngā tohanga kaituku mahi ki Ngā Kaiwhakarato Kaupapa, ka tere ake te whakawhiti i ngā pūtea ki ngā kaiwhakarato.

• Ko ngā whakawhitinga i waenga i Ngā Kaiwhakarato Kaupapa kua ahua 10 rā mahi ināīanei, ehara i te 35 rā.

• Ko te wā pupuri mō te mema hou i aunoa te rēhita ka whakahekea mai i te toru marama ki te rua marama.

• Ka tīmata ngā huamoni o ngā tohanga KiwiSaver mai i te rā utu i pūrongohia te tohanga a tētahi mema e tōna kaituku mahi ki Te Tari Taake.

Ko te whakataunga tukanga poto te tikanga hou mā ngā tāngata me ngā whakahaere, neke atu i te $20 miriona te moni whiwhi peke ā-tau, iti iho rānei, e taea ai te tono mō tētahi whakataunga paihere mō te hāngai o tētahi

ture tāke ki tētahi āhuatanga. I mana te Whakataunga Tukanga Poto i te 1 o Whiringa-ā-nuku 2019, ā, ka taea e te kiritaki te whakamahi tēnei tukanga māmā ake, iti iho te utu, tere ake kia tino mōhio ai ki te taha tāke. E wātea mai ana ngā mōhiohio ki te

paetukutuku hei āwhina i te kiritaki ki te whakarite mēnā e āhei ana ia. Mēnā e āhei ana, ka āhei te kiritaki ki te tono tuihono me te whakauru tāpiritanga ki tana tono. Hei māngai tāke ka āhei koe ki te tono mā ō kiritaki i roto i te ripa kaiwhakarite tāke. Ka āhei anō ki te utu ā-tuihono i te utu $2000. Ka whakaūngia kua tae mai te tono me te utu, ā, ka taea te whai e pēhea ana te tono i myIR, ko te tikanga he 6 wiki te roa. Mā ngā whakataunga tukanga poto, ka tino mōhio ō kiritaki, he māmā te whakamahi, ā, he tōtika ake te utu tēnā i te tukanga

whakataunga paihere.

Page 18: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

E mōhio ana te nuinga atu i te 1 o Poutūterangi 2020, kua kore e whakaaetia ngā haki mai i te kiritaki mēnā e taea ana ētahi atu kōwhiringa utu kē. Kei roto i tēnei ko ngā haki kua tuhia kētia te rā (te rā i muri i te 1 o Poutūterangi 2020). Me whakapā atu te kiritaki ki tana pēke ki te kōrero mō ētahi atu kōwhiringa utu, me kōrero rānei ki tōna māngai tāke. Ka taea te utu tuihono i myIR

Ka taea mā myIR te whakahaere haumaru ō take tāke, ā, ka taea te whakamahi hei utu mā tētahi kāri moni, kāri nama rānei. Ka taea hoki te whakarite tētahi utu nama hāngai. He tikanga pai tēnei mō te utu i ngā pire tāke auau, rerekē hoki. Ka taea te utu mā tā mātau paetukutuku

utu haumaru ka kitea mā te haere ki www.ird.govt.nz ka rapu i “make a payment”. Kei konei ka taea te utu mā tētahi kāri moni, kāri nama rānei. Ko te kōwhiringa utu tuatoru ko te mahi pēke ipurangi Ka taea te whakamana tō pēke ki te tuku i ngā

utunga kotahi noa, auau rānei. Ka taea tētahi utunga kotahi, te whakatū rānei i ngā utunga mō ā muri ake, mēnā rānei e māmā ake ana, ka taea te whakarite te utunga auau mō tētahi rahinga ake.

Anei ētahi atu kōwhiringa utu: Ka taea te utu mā Westpac, mā te EFTPOS, mā te moni rānei i tētahi peka Westpac, mā tētahi ATM Atamai rānei. Mēnā kei te whakamahi i tētahi ATM Atamai, me heri mai i te waeherepae kei tō whakaaturanga pūtea – me heri te paewaehere mai i te 1 o Hōngongoi 2020. Me tino mōhio ehara i te mea me kiritaki koe nō Westpac hei whakamahi i ēnei ratonga. Ka taea e te katoa te utu mā Westpac. Ka taea te utu mā tō pēke Me waea, me haere rānei ki tō pēke ki te kōrero he aha ngā kōwhiringa utu e wātea ana ki a koe, pērā i te utu hāngai, ngā utunga aunoa me te pēke ā-waea. Mō ngā kiritaki he pai ake ki a rātau te whakamahi ā-pepa, he kōwhiringa pai te IR586 - Te puka utunga aunoa. Ka taea ēnei te whakamahi AHAKOA te pēke. Mā taua puka ka whakaaetia kia waitohua e ngā tāngata e 2 te

waitohu, whakamana rānei i tētahi utunga, ka taea te whakarite mō tētahi rā ā muri ake, ka taea hoki te whakarite hei utunga kotahi noa iho, utunga auau rānei. Ka taea tēnei puka te tikiake mai i tā mātau paetukutuku, me tono mai i tā mātau wāhanga pukapuka, ka taea rānei te tuku ki a koe.

Page 19: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

Ka whakauru mai i tētahi tikanga utu hou ka mana mai hei te tīmatanga o Paengawhāwhā 2020. Mā tēnei ka āhei te kiritaki ki te utu i runga waea mā te waea atu ki Te Tari Taake me te whakahaere whaiaro, arā, kua kore koe e mate ki te tū rārangi. Anei ētahi atu kōrero āwhina utu:

• Hei whakarite kia haere tō utu ki te wāhi tika, me tuku tō tau tāke, te rahinga e utua ana, te marama, te wā rānei o te

tāke e pā ana ki, me te momo tāke. • He 1.42% te utu a ngā pēke mō ngā

utunga mā ngā kāri nama, kāri moni rānei ki Te Tari Taake (engari ia mō ngā utunga pūtea taurewa ākonga me ngā utunga turuki tamariki mai i tāwāhi). He whakahau utu anō pea a te pēke mō

ētahi atu kōwhiringa utu. • He kōwhiringa koreutu anō mā ngā

whakahaere huamoni-kore e āhei ana kia waitohua e ngā tāngata e 2 me ētahi pēke – me kōrero ki tō pēke mēnā e hāngai ana tēnei ki a koe.

Mēnā kei te hiahia koe, he āhuatanga tino

rerekē rānei tōu, me whakapā mai. Ka whai whakaaro anake mātau mō tētahi aweretanga i ngā āhuatanga tino rerekē kāore nei he kōwhiringa utu kē atu.

Koinei noa iho mō tēnei rā.

Kei te mōhio atu he tino nui ēnei kōrero. He nui ngā mōhiohio me ngā rauemi kei tā mātau paetukutuku, nō reira tirohia. Ka taea te kōrero ki tō mātau rōpū Iwi Whānui Tautukunga, rēhita mō tētahi pānui, tūhono mai rānei i runga i te pāpāho pāpori. He mōhio anō, he Kaitakawaenga Māori kei te nuinga o ngā tari a Te Tari Taake e taea ana e te āwhina ngā whakahaere Māori me ngā tāngata me ō rātau herenga tāke pakihi. Ko tā te kaitohutohu he whakamārama:

• ko ēhea ngā tāke e hāngai ana ki a koe • he aha ngā pūkete hei pupuri • me pēhea te whakaoti i ō puka tāke (hei

tauira, GST me ngā puka kaituku mahi), • te wā tika e tuku ai ngā puka tāke, e

tuku ai te utunga.

Page 20: 5 February 2020 Te Reo Webinar Slides with speaker notes · 2020. 3. 4. · te tāke kaiponu kainoho-tāwāhi mō ngā tiringa. Ka whakaturea te nui ake o te pūrongo i ngā moni

IN CONFIDENCE

Nō reira kua tae ki te mutunga o tā tātau whakaaturanga i tēnei rā. Tēnā koutou mō te whai wāhi mai. Kia maumahara ki te haere ki te paetukutuku kei runga i te mata – e taea ai te rēhita mō ngā awheawhe tuihono ā muri ake, te mātakitaki i ngā wāhanga o mua i On Demand, me te tirotiro i Ngā Pātai me Ngā Whakautu o mua atu. Ka wātea mai te whakaaturanga awheawhe tuihono i te wāhanga On Demand

engari ka whakawāteahia mai ki tēnei whārangi ā kō tonu ake nei i mua i tēnei whakaaturanga. Koinei noa iho mō tēnei rā. Noho ora mai