52697060 slobodan maldini srpska arhitektura u xx veku tom 1 radni materijal

8/11/2019 52697060 Slobodan Maldini Srpska Arhitektura u XX Veku Tom 1 Radni Materijal

1/821

Slobodan Maldini Arhitektura u Srbiji u XX veku 1

slobodan

maldini

ARHI

TEKTURA U

SRBIJI

U XX

VEKU


2/821


EDICIJA "MALDINI UNPACKED"


3/821



4/821


UVOD

Arhitektura zauzima znaajno mesto u svim periodima

istorije srpske kulture. Predstavljala je odraz ovekovih

potreba i vremena u kojem je nastala i razvijala se. Ovo

podruje umetnikog stvaranja i delanja zauzima najiri

prostor kulturnog razvoja na teritorijama na kojima je iveo

srpski narod. Na osnovu danas sauvanih artefakata na

polju arhitekture, izgradjena je verodostojna slika koja

govori o nainu ivota i rada, kao i o obiajima, kulturi i

tokovima razvoja ljudskog drutva tokom svih perioda

njegovog razvoja do danas. Istovremeno, savremena

arhitektura u Srbiji nam daj jasnu predstavu o umetnikim i

kulturnim tokovima sredine, nivou i stepenu razvoja


5/821


drutva kao i pravcima kojima se ono kree u svom

razvoju. Budui da je arhitektura najire podruje ljudskog

kulturnog bavljenja, ona u sebi istovremeno sadri obilje

drugih informacija o stanju razvoja kulture, tehnike,

tehnologije jednog drutva, ukljuujui najire aspekte, kao

to su nivo socijalnog i ekonomskog razvoja, pa sve do

informacija vezano za pojedina specifina polja, kao to su

na primer: tehniike gradnje ili stepen razvoja tehnologije

drutva u celini.

Razvoj arhitekture na naim prostorima moemo da

pratimo ve od perioda praistorije. Arheoloka istraivanja

na podruju Srbije ukazuju na injenice da je ovek na

ovim prostorima jo u paleolitu za potrebe stanovanja

upotrebljavao zaklone koje su mu pruale peine. Medju


6/821


ouvanim primerima nalaze se peine na Gradcu kod

Kragujevca i Risovaa kod Arandjelovca. Medjutim, zaeci

autonomnog arhitektonskog stvaranja nastaju tek u

periodu neolita. U tom periodu, arheoloki nalazi ukazuju

na postojanje arhitektonskih oblika koliba i poluzemunica,

podignute u jednoj vrsti urbanizovanih naselja uglavnom

zbijenog tipa. Ovi arhitektonski oblici bili su sagradjeni od

vertikalno pobijenih kolja, koja su medjusobno bila

povezana prepletom od prua zamazanog blatom. Uosnovi, ovi arhitektonski objekti su obino pravougaoni i

obuhvataju jednu do dve prostorije koje su koriene za

dnevni i noni boravak, dok se priprema hrane vrila

napolju. U jednoj od prostorija, a ponekad u obema,

postojala je i ozidana pe. Primere ovih pei pronalazimo u

Vini, Ploniku kod Prokuplja, u Gradcu kod Zlokuana ili

Malom Drumu kod Popovia. Ouvane primere takodje


7/821


pronalazimo u Pavlovcu kod Nia i arkovu. Izuzetno

znaajne su gradjevine sa romboidnom osnovom koje su

podignute u naselju u Lepenskom Viru. U kasnijem periodu

razvoja, nakon otkria mogunosti upotrebe metala, pre

svega bronze i eleza, gradjena su i karakteristina mala

utvrdjenja, takozvana gradita, sa osnovom krunog

oblika. Ova utvrdjenja nastajala su upotrebom materijala i

tehnike gradnje zemljanog naboja, koji je ojaavan

takozvanom palisadom. Primere ovih utvrdjenja nalazimokod Kikinde, a slina utvrdjenja nalazila su se u okolini

Valjeva.

U toku perioda razvoja Rimske imperije i prisustva

rimskih uticaja na podruju Balkanskog poluostrva, u

arhitekturu su unete mnogobrojne tehnoloke novine, a u


8/821


urbanistikom pogledu, nastaju sasvim nove razvojne

forme. U oblastima Limesa Rimskog carstva, kao i u

podrujima okolo znaajnijih rudnika i ukrsnicama vanih

rimskih puteva, gradjeni su utvrdjeni kastrumi i kasteli, u

ijem sastavu su bila ukljuena i manja ili vea naselja.

Period u kojem su najintenzivnije gradjeni kastrumi

obuhvata vreme od kraja III do sredine VI vekaq. Posebno

je znaajna urbanistiko gradjevinska aktivnos u periodu

vladavine Justinijana (527-565), perioda razvoja raneVizantije.

Materijalni dokazi koji potvrdjuju i upotpunjuju nae

znanje o urbanistikom razvoju i arhitekturi i graditeljstvu

ovog perioda prisutni su na nekolicini znaajnih

arheolokih nalazita. Arheoloka istraivanja koja su


9/821


vrena u Cariinom gradu kod Lebana i Duklji, iznela su na

videlo i postojeu urbanistiku strukturu ovih gradova.

Rimski gradovi tipa kastruma bili su ortogonalnom

strukturom saobraajnica magistralama cardo i

decumanispodeljeni na posebne urbane etvrti, kvartove,

koji su dalje bili deljeni pravougaonom matricom ulica. U

sreditu grada, gradjen je kruni ili pravougaoni trg

forum, koji je sadrao peristil i na kojem su se nalazile

znaajne i monumentalne gradske, javne ili privatnepalate. Ovi gradovi su po pravilu sadrali javna kupatila

(terme). U kasnoantikom, odnosno, ranovizantijskom

periodu grade se u gradovima paleohrianske bazilike,

koje se po svojoj lepoti i arhitektonskoj profinjenosti

razlikuju od sakralnih gradjevina podignutih na pereiferiji

gradova, a koje su sluile za verske obrede siromanije

stanovnitva koje je ivelo izvan centralnih gradskih


10/821


prostora. U nekim sluajevima, gradovi su sadravali i

svoju administrativnu i crkvenu akropolu, koja je bila

sagradjena kao izdvojena urbanistika celina. Ova

akropola bila je opasana odbrambenim zidovima, koji su u

svom sastavu sadrali kule kvadratne ili krune osnove. U

nekim sluajevima, usled poveanja stanovnitva, ovaj

sistem odbrambenih zidova je proirivan, na koji nain bi

obuhvatio nove, ire granice grada koji se razvija.

Karakteristini gradovi koji su sadrali odbrambenegradske zidove su u Gamzigradu i Duklji.

Nakon dolaska slovenskih plemena na podruje

Balkanskog poluostrva, dolo je do procesa formiranja i

organizovanja njihovog drutva, koje je ukljuilo i tokove

polarizacije stanovnitva, primanje hrianstva, a potom i


11/821


stvaranje prvih feudalnih malih drava. Ove dravice

nastale su u periodu IX veka, a njihovim razvojem, nastala

je klima koja je pogodovala nastanku novog tipa

arhitekture, koja je imala osnovne karakteristike

zasnovane na feudalno religioznom drutvenom

uredjenju. Medju podruja koja su u to vreme definisana u

urbanistiko arhitektonskom pogledu istiu se Duklja i

Zahumlje; ove dve teritorije se u kasnijem periodu

ujedinjuju i ine Zetu sa Pomorjem, koje se prostire nateritoriju na kojoj se danas nalazi Crna Gora. Pomorje je

geografski i klimatski bilo orijentisano prema Sredozemlju,

iz kojeg je preuzelo osnovne karakteristike, kako u

geografsko- klimatskom, tako i u graditeljsko

tradicionalnom pogledu. U zaledju ove teritorije razvija se

Raka, koja e predstavljati jezgro kasnije nastale Srbije.

Zajedno sa Zetom, ona e biti poprite unutranjih


12/821


proimanja vizantijsko-istonjakih i zapadnjakih

arhitektonskih koncepcija, koje e stvoriti karakteristine

arhitektonske oblike, postavivi ih za modele i uzore

razvoja graditeljstva na ovim prostorima.

Literatura:

G. Millet, L Ancien art serbe, Les eglises, Paris, 1917

Djurdje Bokovi Osnovi srednjovekovne arhitekture,

Beograd, 1947

Aleksandar Deroko Monumentalna i dekorativna

arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd,

1953

Djurdje Bokovi Arhitektura srednjeg veka, Beograd,

1957


13/821


VAROKA KUA xix VEK

VAROKA KUA

ORIJENTALNOG TIPA NA

BALKANU

Tokom XIX veka Srbija je prola put kulturne

transformacije. Iz statusa udaljene Otomanske provincije,

koju je predstavljala poetkom veka, ve tokom druge

polovini stolea, Srbija je doivela znaajan razvojni

pomak koji se ogledao u okretanju drutva prema svojim


14/821


zapadnim evropskim susedima. Na polju arhitekture, Srbija

je polako naputala orijentalne uzore i okretala se

evropskim vrednostima. Medjutim, postojalo je snano

kulturno nasledje koje je na tlu Srbije ostavila civilizacija

Istoka i ono nije moglo da bude izbrisano sa kulturne

scene, uprkos pridolim promenama sa Zapada. Na polju

arhitekture, Srbija je dugi niz godina bila podruje

orijentalnog uticaja, koji je bio sveprisutan i koji je ostavio

neizbrisiv trag.

Na polju urbanizma, gradovi su nastajali na osnovu

turskih uzora. Svaki grad imao je svoj duhovni, poslovni i

trgovaki centar ariju. Uporedo sa izgradnjom

ekonomskog sredita grada, po njegovom obodu niu

stambene etvrti mahale. arija, a sa njom i cela varo,


15/821


konstantno se iri, kako ekonomskim jaanjem, tako i

posredstvom pisanog turskog zakona po kome je svaki

vladar duan da za svoje vladavine izgradi korisnu javnu

gradjevinu. Mahale su gradjene po principu organizovanja

susedstva, koje je brojalo ne vie od etrdeset jedinica,

saglasno sa islamskim kultnim brojem 40. Svako

susedstvo koje je sadravalo preko 40 stambenih jedinica,

smatrano je za nehumano i preveliko. Orijentalni nain

ivota bio je pre svega uslovljen verom i tradicijom,potrebom za oputenou, mirom i lepotom, to je bio

presudan faktor ne samo u organizaciji kue i mahalskog

sklopa, ve i itavog grada.

Osnovnu urbanistiku jedinicu ini kua sa dvoritem i

batom, okruena zidovima koji tite porodinu intimnost.


16/821


Kue su niske, jednostavne, razvijene forme, smetene u

prostranim batama, organizovane na taj nain da u isti

mah ispunjavaju uslove intime sa jedne strane i kontakata

sa svetom sa druge strane.

Po Cvijievoj klasifikaciji, na podruju Balkana postoje

etiri gradska tipa kua, koji u sebi sadre i podrazumevaju

i tipine arhitektonske objekte. To su: dalmatinski-mletaki,

grko-mediteranski, vizantijsko-turski i arbanaki tip. Ova

podela je znaajna stoga to i mnogi drugi autori (Soldo,

Deroko i dr.) polaze od vrstog stava da je stara varoka

kua na podruju kontinentalnog dela Balkana nastala

direktno pod uticajem bliskog Orijenta, preko Vizantije, jo

pre dolaska Turaka i da je sa njihovim dolaskom pretrpela

samo manje izmene u elementima, kao posledice verskih


17/821


propisa. Tako na primer, muepci prozori sa drvenim

reetkama - predstavljaju uticaj arapskog islama na Turke,

a ardak preputeni sprat je autohtona turska

karakteristika. Medjutim, osnovni elementi prostorne

organizacije, kao to je grupisanje prostorija oko centralne

sobe (adekvatno atrijumu Vavilona, Asirije, Egipta, Grke i

Vizantije), sistem divanhana, koje izazivaju reminescenciju

na vizantijske (i antike) tremove, bondruna gradjevinska

tehnika, su isto vizantijsko orijentalnog porekla.

Kao polunomadski narod i osvajai, Turci nisu mogli

sami da izgrade zaokruen autohtoni arhitektonsko

gradjevinski stil. U svom prodiranju oni su pokorili

Vizantiju, stupili u kontakt sa arapsko-islamskom

civilizacijom, a elemente tih civilizacija su usvojili i


18/821


prilagodili svojim verskim nazorima i drutvenim

potrebama.

Tipina gradska kua na Balkanu je, dolaskom Turaka

na vlast, doivela samo dalji razvoj i usavravanje ve

proverene orijentalne koncepcije, sa naglaskom na

specifinostima koje nastaju u pojedinim krajevima, a koje

su razradjene pod lokalnim prostornim, klimatskim,

drutvenim, graditeljskim, etnikim i drugim uslovima. Iz

putopisa Katarina Zena, iz XVI veka, saznajemo da su

kue gradjene od drveta, kamena i zemlje, da svaka

kua u gradu ima svoj vrt i ardak. Da se kue grade

preteno od drveta, potvrdjuju jo i Poullet, 1658, te Evlija

elebija, godinu dana kasnije. elebija govori da su

gradovi na Balkanu, posebno u kontinentalnim krajevima,


19/821


gradjeni od drveta i zemlje, sa krovovima od daske i

eramide.

Svi ovi podaci upuuju na poredjenje sa seoskom

drvenom kuom; medjutim, prvobitna gradska kua je

takodje u zaetku imala prostornu strukturu seoske kue,

jer je bila izgradjena oko jezgra jedne prostorije, u kojoj

se obavljao dnevni i noni ivot familije. Kasnijom

diferencijacijom, osnovno jezgro e se podeliti na dve

prostorije, hajat predsoblje i halvat sobu, oko kojih se,

vremenom, niu i prstenasto grupiu ostali potrebni

prostori. Sa druge strane hajata se, kasnije, razvija jo

jedan halvat, za potrebe porodice koja se iri. Deljenjem

jednog halvata na dva, osnova prizemlja se razigrava,


20/821


izlazi iz okvira do tada strogog kvadrata, a odnos

eksterijera i enterijera dobija razliite varijetete.

Iz higijenskih razloga, kuhinjska baterija u shemi

balkanske orijentalne kue bila je uvek izdvojena izvan

stambenog prostora. Medjutim, u predelima sa otrom

klimom, javlja se potreba za njenim smetanjem u kuu,

to se i ini, na raun hajata.

U daljem razvoju, javlja se i hudera ostava,

aglomeriranje prostora je veoma raznovrsno, s tim da hajat

uvek ostaje centralni deo kue.


21/821


Danas nema mnogo ouvanih primera kua kod kojih je

izrazita podela na muko poslovni deo selamluk, koji j

smeten uz ulicu, i enski porodini deo haremluk,

smeten na batenskoj strani. Ova praktina podela vodi

svoje poreklo iz antikih vremena, sa orijentalnog podruja

Bliskog istoka. Diferencijacija prostorija nastavlja se

razvijanjem osnove kue na ugao, tako da se intima

zadrava u dvorinom delu, dok je ulazni prostor namenjen

kontaktima sa spoljnim svetom. Dalji razvoj se jo uvekzadrava u okviru dvorita, s tim to se ono deli na muki i

enski deo, zidom. U mukom delu dvorita se prizidjuje

soba za goste. Kasnije, kua se upotpunosti deli na muku

i ensku, a u svakom delu se razvijaju kompletni tlocrti, sa

nekoliko halvata.


22/821


Sasvim je osnovana pretpostavka da su se spratne kue

razvijale zajedno sa prizemnim. Kod spratnog tipa kue,

hajatu iz prizemlja odgovara divanhana sa drvenim

stepenitem na spratu, halvatu korespondiraju ardaci,

halvatiu (maloj sobi) ardai; mutvaku odgovara dimluk

otvoreni prostor iznad kuhinje koji slui za odvodjenje

dima, suenje mesa, skupljanje pepela itd.; hiderama

odgovaraju sandukhane, ostave na spratu.

Sam razvoj sprata je nastao dodavanjem prostorija oko

divanhane, adekvatno halvatu u prizemlju. Divanhanu, kao

prostor za odmor i uivanje, nalazimo i kod prizemnog,

sasvim jednostavno organizovanog stana. Od takve,

embrionalne prostorije do njenog potpunog razvitka na

spratu postoji nekoliko paralelnih oblika. Zaetke


23/821


divanhane sa kamerijom vidimo u, za nekoliko stepenika,

uzdignutom papuluku, natkrivenom prostoru ispred kue

za odlaganje obue. Od papuluka se odvaja poseban

prostor na koji se dolazi jednokrakim stepenicama i koji

natkriljuje avliju dvorite. U organizaciji prostora

divanhane, veoma vanu ulogu imaju i stepenice

basamaci, koji fiziki i vizuelno dele prostor. Ispod

divanhane, u prizemlju se nalazi natkriveni trem, boluk,

koji esto slui kao letnja kuhinja. Iz divanhane se izdvajakamerija, obino uzdignuta na nekoliko stepenika ili u

medjuspratu, kao prostor letnjeg dnevnog boravka,

zatvoren muepcima, obloen jastucima i seijama za

sedenje. Kamerija je otvorena prema avliji, bati ili prirodi,

sa nje se prua najlepi vidik. Shodno tome, njen poloaj

ne mora vrsto da bude vezan za divanhanu, ona moe da


24/821


nastane na bilo kojem delu kue, a sa divanhanom da

bude povezana razgranatim hodnicima.

Bogati ljudi visokog stalea i standarda su gradili letnje

kue van grada. Ti letnjikovci su obino jednospratni

objekti, gde su u prizemlju kuhinje, ostave i dnevni

boravak, a na spratu ardaci sa divanhanom i kamerijama.

Orijentalna kua balkanskog tipa se retko razvija preko

jednog sprata. Takodje, nikad se ne prave podrumske

prostorije. Ekonomske zgrade se grade odvojeno, u

dvoritu, ponekad ukopane u kosinu zemlje, ako nagib to

dozvoljava.


25/821


26/821


Spava se u ardacima; na ulazu u svaki ardak nalaze se

musandre drvene pregrade u kojima su smeteni:

banjica tu, duekluk ostava posteljine i pe za

grejanje prostorije i banjice. Sandukhana je prostorija

garderobe, a ardai soba kune pomonice. Dnevni

boravak se odvija na divanhanii kameriji.

U sobi nema nikakvog pokrertnog mobilijara. Prosti

drveni podovi (sklapani bez pera i ljeba) su zastrti

ilimima, na kojima se sedi podvijenih nogu. Du zidova za

sedenje mogu biti ugradjene seijesa jastucima. Negde je

i ispod prozora umetnuta klupa. U zidu se nalaze ugradjeni

ormari za sitnice dolafi.


27/821


U vreme obedovanja iz mutvaka ili hajata (gde visi na

zidu) se unosi sinija ili sofra. Sinija je niski, drveni, okrugli

sto, dok je sofra sto od bakarne tepsije, bogato

ornamentisane - demirlije na niskim nogarima od

gvodja demirima. Visina ovog stola je 20cm. Na sofru

se iznosi sahan, velika posuda sa jelom, ase, ibrici i

drugo, sa kaikama kojima se jede. Tu su i magale sa

atelukomkoje greju prostor i slue za podgrejavanje kafe.

U sastavu svake sobe za noni boravak se nalazi

musandra drvena kosturna pregrada smetena na

ulaznom zidu u okviru koje se nalaze: duekluk ugradjeni

plakar za posteljinu, koja se nou razastre po podu,

banjica korito u podu sa ibrikomvode sa kojim se poliva

tuira, pe u kojoj je ugradjen mali kotao penjak,


28/821


okrenut banjici, koji slui za grejanje vode za kupanje i mali

sanduk za drva koji ujedno slui za sedenje u banjici.

Instalacije svih mokrih baterija skoncentrisane su oko

dimlukai ine jedinstveni instalacioni vor.

Garderoba enske odee je sandukhana. U nju se

smetaju sanduci i sehari sa rubljem i odeom. Mukarci

nemaju mnogo odee i stoga je prebacuju preko serga,

ograde na divanhani, koja im slui kao garderoba.

Glavni prostor za razonodu i merak sprata je kamerija. U

njoj se nalazi i abdesthana mokri vor u vidu lavaboa za

umivanje.


29/821


Pripremanje hrane je vezano uz bateriju kuhinjskih

uredjaja zimski mutvaki odumluk - sanitarna baterija za

zraenje i odvodjenje dima. U zaetku, u originalnoj

orijentalnoj kui mutvak nije postojao, da bi se izbeglivruina, dim i prljavtina. Kuvalo se samo pod tremom u

avliji, takozvanim bolukom. U kontinentalnim krajevima,

razvijala se i zimska baterija, u prizemlju kue, u koju se

direktno ulazi iz hajata. Takav prostor nema tavanicu, ve

se otvara u potkrovlje, gde se dim odvodi kroz badu na

krovu. Vremenom se razvio dimluk kanal za odvodjenje

dima sa malom galerijom na spratu koja slui za suenje

voa i mesa, te skupljanje pepela za pranje rublja. Po tome

je ovaj prostor dobio ime ulhana. U dimluk se moe ui

basamacima iz mutvaka. Sa njim su sulundarima


30/821


povezane i sve sobne pei, tako da je dimnjaka instalacija

objedinjena u jedan vor.

Leti, iz higijenskih razloga, kuvanje se odvija u letnjem

mutvaku na avliji. baterija letnjeg mutvaka se sastoji od

samog mutvaka, odimluka drvarnice, kotla za pranje

rublja, te ekonomske zgrade ostave i magaze.

U gospodarskoj kui, u kojoj se gaji stoka i postoji vrt,

bata i vonjak, ekonomsko podruje je strogo izdvojeno

od stambenog. Osim baterije letnjeg mutvaka,

karakteristinog za ensku avliju, ovde se javlja i kompleks

prostora oko ahara- staja u mukoj avliji, ili pak u posebnoj

gospodarskoj avliji sara-hani. Takvi prostori se nalaze

uz ulaz sa ulice i sastoje se iz ahara sa samamlukom


31/821


senikom, remizeza ostavu kola, drvenih ambara, ponekad

pekare i djubrita smetenog u bati. Na samom ulazu u

avliju je mala prostorija za vrtlara.

Unutar mutvaka, svo kuhinjsko posudje nalazi se na

rafovima ugradjenim zidnim policama i klupama. Tu je i

hambar sanduk za ito ili brano, nave korito za

meenje hleba, tekne za pranje rublja, mangala za

zagrevanje kafe, tu se na zid odlae sinija ili sofra.

Reprezentativno posudje je izloeno na tahtapou, drvenoj

ploi iznad basamaka u divanhani. Uz mutvak se

obavezno nalazi i banjica.

U komunikacionom pogledu kue, osnovni zahtev koji pri

kretanju treba da se zadovolji sastoji se u mogunosti


32/821


potpunog izdvajanja pojedinih delova kompleksa s jedne, i

njihovog povezivanja s druge strane. To se postie

kapijama. Postoje: muka, enska, gospodarska kapija

izmedju avlije i ulice, srednja kapija, kapidik i komipka.

Srednja kapija se nalazi izmedju enske avlije i bate,

kapidik su malena vrata izmedju enske avlije i bate, a

komipka je kapija u ogradi izmedju avlija ili vrtova

susednih kua.

U konstruktivnom pogledu, kua sadri karakteristine

arhitektonsko gradjevinske elemente. Zidovi su debeli

oko 50cm i grade se u erpiu i glinenom malteru

vezanom drvenim gredicama hatulama. Zid sprata

birkatica sastavljen je od gredinog skeleta ispunjenog

jednim redom erpia ili lepom od ilovae na oplati od


33/821


prikovanih letvica. Ispuna takodje moe da se radi od

oblica okovanih letvama i omalterisanih. Tavanica je

sastavljena od unakrsno postavljenih i uvrenih greda i

pragova, sa prikovanim drvenim plafonom odozdo.

Tavanice izned prizemlja i sprata mogu da se kree belo ili

se u bogatijim domovima radi u vidu ukrasne drvene

mree letvica i zove se ie na potkov. Sprat konzolno

ispada u polje preko ravni zida prizemlja. U unutranjem

prostoru taj se deo ardaka naziva okom. Sa spoljnestrane okovi su poduhvaeni drvenim kosnicima koji se

esto maskiraju oplatom od tankih dasaka i letava koje se

kuju horizontalno na kosnike i obrazuju luni prelaz

izmedju dva sprata. Krov se radi iz rogova na ronjae,

slemenjai i venanicama. Rogovi su u temenu

medjusobno spojeni kletima. Sa gornje strane rogova su

prikovane daske imle, koje slue kao osnova za krovni


34/821


35/821


36/821


Lit.

Deroko, Aleksandar: Narodna arhitektura II, folklorna

arhitektura u Jugoslaviji, Beograd, 1974,

Bejti, Alija: Orijentalne strukture u Bosni i

Hercegovini, Sarajevo, 1968

Grabrijan, Duan: Orijentalna hia u Sarajevu (sa

slikama), Arhitektura br. 23-24, 1949

Deroko, Aleksandar: Narodno neimarstvo II stara

varoka kua, (Spomenik 118., Odeljenje drutvenih

nauka. Nova serija 20), Beograd, 1968,

Petrovi, Djordje: Narodna arhitektura, Beograd,

1955,


37/821


Cviji, Jovan Antropogeografski problemi Balkanskog

poluostrva, XXII-XXIV, 1902

elebija, Evlija: Iz Sejahatname Evlija elebija,

Glasnik Zemaljskog muzeja, 1908


38/821


SLOBODAN MALDINI:

ARHITEKTURA U SRBIJI U

XX VEKU

Doba prelaza XIX u XX vek predstavljao je

znaajan prelom u razvoju srpske arhitekture, koji se

posebno video na polju promena i razvoja stilova. Ovaj

period je trajao sve do Prvog svetskog rata. Pored razvoja

novih arhitektonskih stilova, promene su se odvijale i na

planu razvoja arhitekture kao profesije, ali i na polju


39/821


razvoja arhitekture unutar likovnih umetnosti i nacionalne

kulture u celini. Godine 1896. osnovan je Arhitektonski

odsek na Tehnikom fakultetu u Beogradu, ime je

arhitektonska delatnost dobila akademski okvir, a srpska

arhitektura se pribliila evropskim razvijenim sredinama.

Sledstveno tome, ve poetkom XX veka pojavljuju se prvi

kolovani arhitekti u Srbiji, koji su potekli iz srpske

obrazovne institucije. Medju njima, bila je i prva kolovana

ena arhitekta, Jelisaveta Nai (1878-1955), koja jediplomirala 1900.-te godine. Iste, 1896. godine, u Srbiji su

doneti novi, detaljniji i stroi zakoni koji se vezuju

prvenstveno za urbanistiku regulativu, a potom i

arhitektonsku praksu. Dana 11. decembra 1896. godine,

objavljen je Gradjevinski zakon za varo Beograd. Tri

meseca kasnije, 1. marta 1897. godine, donet je i

Gradjevinski pravilnik za varo Beograd. Vezano za ove


40/821


propise radilo se i na organizovanju uvanja gradjevinske

dokumentacije, te je osnovana Arhiva Gradjevinskog

odbora Optine grada Beograda. Ova arhiva je delimino

sauvana i danas i predstavlja vaan izvor informacija o

graditeljskoj delatnosti tog vremena.

Na prelazu XIX u XX vek prisutne su nove

tendencije u shvatanju i razvoju arhitektonskih stilova, a

arhitektonska praksa raskida vezu sa dotadanjim vrstim

pravilima i principima izrade projekata pojedinih vrsta

gradjevina. U arhitekturi Srbije tog perioda prisutni su

uticaji nekoliko stilova koji su u to vreme dominirali

centralnom Evropom. Medju arhitektonskim stilovima,

najsnanije uticaje su ostvarili stilovi beke secesije,

minhenskog jugendstila i francuskog Art Nuvoa (Art


41/821


Nouveau). Secesija i jugendstil doli su u Srbiju preko

srpskih arhitekata koji su se kolovali u inostranstvu, dok je

francuska dekorativistika arhitektura postala prisutna i

uticajna neposredno nakon Pariske izlobe koja je odrana

1900. godine, a iji se duh snano osetio u Srbiji.

Paralelno sa ovim evropskim kretanjima i uticajima, u

okviru arhitektonske teorije i prakse buja i snaan pokret

obnove nacionalnog, srpsko-vizantijskog stila i njegove

primene na domaem tlu. U Evropi i svetu to je vremekada se istrauju i usvajaju nove metode gradnje i novi

gradjevinski materijali, a medju njima znaajno mesto

dobija armirani beton, koji polako, ali sigurno postaje

najvie primenjivan materijal u izgradnji objekata od toga

doba. Te tehnologije polako prodiru i u Srbiju.


42/821


Kako je ve reeno, beku secesiju, a u

manjem obimu i minhenski jugend-stil, uneli su u srpsku

arhitekturu predstavnici koji su se kolovali u inostranstvu.

Medjutim, sama beka secesija nije direktno preneta u

srpsku arhitekturu, ve je uglavnom koriena u

prenosnom smislu, putem upotrebe dekoracija koje su bile

izradjene u stilu beke secesije. Ova arhitekturalna

dekoracija je primenjivana na klasino - akademski

koncipiranim gradjevinama, pa se u tom smislu i ne moegovoriti o potpunoj primeni stila beke secesije u srpskoj

arhitekturi.

Nekoliko objekata sagradjenih u Beogradu

u ovom stilu predstavljali su izvanredne primere. Medju

njima su bili: robni magacin Benciona Bulija u ulici Kralja


43/821


44/821


Danila Vladisavljevia (1871-1923), iz 1913.

godine.

Kraj XIX veka takodje je znaajan po

jednom specifinom procesu koji se odvijao unutar opteg

razvoja tipova arhitektonskih objekata. Bio je to izraeni

proces preporoda beogradske palate. Proces se odvijao

u smislu stilskog arhitektonskog i kompozicionog

preobraaja palata koje su gradjene u Beogradu u to

vreme u palate evropskog tipa. Ovu transformaciju i

evropeizaciju arhitektonskog stila pratila je snana i

izraajna primena stilskih karakteristika

lokalnog tradicionalnog srpskog graditeljstva. Jedna od

prvih znaajnih beogradskih palata evropskog tipa je

palata Mie Anastasijevia, iji je graditelj bio akademski


45/821


46/821


kolu u Cirihu i bio djak Gotfrida Zempera (1803-1879),

gde je i diplomirao 1870. godine. Nakon zavrenih studija,

proveo je nekoliko godina u Italiji gde je prouavao

klasina i renesansna arhitektonskih dela. Osnovao je

sopstveni arhitektonski atelje u Beu, gde je i izveo najvei

broj objekata, koji su, medjutim, danas malo poznati. U

Beogradu je sagradio nekoliko stambenih objekata, a

projektovao je u stilu koji je bio inspirisan italijanskom

arhitekturom inkveenta. Znaajan je njegov projekat zakuu Marka Stojanovia, danas Fakultet likovnih umetnosti

u Knez Mihailovoj ulici u Beogradu (datirana oko 1889.,

medjutim, pretpostavlja se da je starija, iz 1886.), kao i

projekat kue Dimitrija ivadinovia u Knez Mihailovoj 41.

Njegovo najznaajnije delo je projekat Narodne banke u

Beogradu (zapoeta 1889.), u ulici Kralja Petra 12. Zgrada

je dogradjena kasnije, prema Jovanovievim projektima,


47/821


pred samu njegovu smrt. Ovaj objekat predstavlja jedan od

najlepih arhitektonskih spomenika Beograda s kraja XIX

veka. Jovanovi je takodje gradio i izvan granica Srbije, a

medju znaajnim objektima su: Narodno sobranje u Sofiji

(Bugarska), Gimnazija u Lom Palanci (Bugarska) i crkva

Uspenja Presvete Bogorodice u Fenju (Rumunija).

Nekoliko generacija srpskih arhitekata,

koje su bile aktivne krajem XIX veka, kolovale su se kako

na beogradskoj Velikoj koli, tako i izvan Srbije, na

evropskim univerzitetima. Medju starijim predstavnicima

ovih generacija koje su studirale u inostranstvu istiu se

Svetozar Ivakovi (1844-1924), Jovan Ilki (1857-1917) i

Duan ivanovi (1853-1937). Sva trojica su studirali na

Akademiji za likovne umetnosti, u Beu, na Odseku za


48/821


49/821


Medjutim, njihova arhitektura nije bila puko prenoenje i

preslikavanje arhitektonskih uzora sredina u kojima su se

kolovali. Njihova dela, naprotiv, odlikuje romantina

raznolikost, karakteristina za podneblje sa koga su

potekli, pre nego akademska strogost, koju su sobom

poneli sa studija arhitekture izvan Srbije.

Sledstveno raznolikosti u obrazovanju

arhitekata, ovaj period u razvoju srpske arhitektonske

prakse, (kraj XIX-og veka), karakteriu specifinosti koje

se ogledaju u velikim razlikama u stilovima u

projektovanju pojedinih arhitekata, kao i u znaajnim

stilskim razlikama pojedinanih dela u okviru

opusa jednog projektanta. Na arhitektonskoj sceni Srbije

prisutan je iroki raspon stilova: od akademskog


50/821


neoklasicizma, do romantikog srpsko-vizantijskog stila i

beke secesije, i to, esto, i u medjusobnom proimanju,

kao izrazu traenja samosvojnog stila.

Poetkom XX-og veka u Srbiji je dolo do

nasilne smene vladajuih dinastija i smene u politikom i

drutvenom sistemu. Autokratski sistem vladavine

Aleksandra Obrenovia smenjen je parlamentarnom

demokratijom vladavine Petra I Karadjordjevia.

Istovremeno sa dubokim promenama u upravljanju

dravom, dolo je i do znaajnih promena u

spoljnopolitikoj orijentaciji Srbije. Vezanost Srbije za

Austro-Ugarsku je oslabila, a nju je

zamenilo okretanje Srbije prema drugim znaajnim

zemljama: Francuskoj, Rusiji i Engleskoj. Takodje,


51/821


52/821


53/821


vre medjusobno povezuju i istupaju u kulturnoj i

strunoj javnosti na organizovan nain. To je, 1890.

godine, rezultovalo osnivanjem Udruenja srpskih

inenjera, a ve 1896. Udruenje prerasta u Udruenje

inenjera i arhitekata. Prvo glasilo Udruenja bio je

Srpski tehniki list, koji je okupljao tadanju elitu medju

inenjerima i arhitektima i obavetavao predstavnike

struke o najnovijim dogadjajima i tendencijama na polju

gradnje. U Srpskom tehnikom listu, objavljen je i vaanprogramski tekst Andre Stevanovia (1859-1929) pod

naslovom Umetnost i arhitektura, koji sadri analizu i

anticipaciju elemenata budue arhitekture novog doba,

koja je u Srbiji bila u zaetku. Objavljujui svoje tekstove,

Andra Stevanovi je postao svojevrstan arbitar za oblast

arhitekture svoga vremena; za sve to se deavalo na

ovome planu traeno je njegovo miljenje, a ono je uvek


54/821


bilo jasno definisano i lepo iskazano. Znaajnije strune

tekstove pisali su takodje i Dimitrije T. Leko i Branko

Tanazevi (1876-1948), a u kasnijem periodu Milutin

Borisavljevi (1889-1969).

Godine 1882. osnovana je jo jedna vana

strukovna institucija - Arhitektonsko odeljenje Ministarstva

gradjevina. U njemu su u poetku radili budimpetanski

student Aleksandar Bugarski, beki student Svetozar

Ivakovi i Dragutin Milutinovi (1840-1900), sin

romantiarskog pesnika Sime Milutinovia Sarajlije, jedan

od prvih profesora arhitekture na beogradskoj Velikoj koli.

Krajem 90-tih godina XIX veka u arhitektonskom odelenju

poinju da rade Jovan Ilki, koji je iz Bea u Beograd

doao po pozivu kralja Milana i Duan ivanovi, koji je u


55/821


56/821


57/821


Arhitektonska dela koja su nastala u tom

periodu, posebno ona koja su projektovali profesori

Univerziteta, nisu znaajna po osobenostima

arhitektonskog plana ili gradjevinske konstrukcije, ve po

izvanrednim likovnim dometima postignutim u obradi

njihovih fasada. Frontovi zgrada projektovanih u to vreme,

izvodjeni su u najveoj meri u duhu evropskog

eklekticizma. Estetika, koja je prisutna na

njima, zasnovana je na elementima istorijskih stilova ianalizama istorijskih stilskih uzoraka, koje su razradjivane i

prouavane na beogradskom Univerzitetu. Karakteristike

arhitektonskih dela ukazuju na stilsku bliskost

arhitektonskim uzorima preuzetim iz evropskog

eklekticizma. Medju znaajnijim gradjevinama ovog

perioda istiu se kolsko obrazovni objekti Dragutina

Djordjevia, pre svega objekat Tree muke gimnazije u


58/821


Njegoevoj ulici u Beogradu, koju je projektovao zajedno

sa Duanom ivanoviem, a koja je sagradjena 1906. i

objekat Druge gimnazije u Makedonskoj ulici, iz 1905., koji

je, na alost, poruen u Drugom Svetskom ratu, kao

i zgrada Osnovne kole kod Saborne crkve, iz 1906., rad

Jelisavete Nai. Zgrade su projektovane u duhu

eklekticizma, prema akademskim postulatima. Takodje,

bliski akademskim eklektikim modelima su i javni objekti

Nikole Nestorovia: zgrade Suda u Kragujevcu i Kruevcu iOkruna naelstva u Kruevcu, Kragujevcu i

Valjevu.

U istoriji srpske arhitekture poetak XX

veka je takodje i period pokuaja njene emancipacije od

srednjoevropskih uzora i standarda, i to prevashodno


59/821


putem unoenja arhitektonskih inovacija i ostvarenja

drugaijeg koncepta kao i estetike arhitektonskih

gradjevina, ali i dalje u okvirima stilova secesije ili tada

aktuelnog srpsko-vizantijskog stila. U tom duhu, koji u

osnovi ipak bazira na eklektici, gradi svoje objekte i

Dimitrije T. Leko, obogaujui ih karakteristinim,

inovativnim arhitektonskim motivima.

Arhitektonska scena Srbije se bogati,

prisutno je sve vie arhitekata individualnih pristupa

arhitektonskom projektovanju, vlada pluralizam stilova i

arhitektonskih motiva. Tako, na primer, jedna pokraj druge

izgradjene su u gotovo istom periodu Lekova palata

Atina Djordja Vua na Terazijama br. 28, iz 1902.

godine koja ima ipkastu fasadnu strukturu, sa dva krajnja


60/821


rizalita iznad kojih su kubeta, i palata osiguravajueg

drutva Anker na Terazijama br. 26, sagradjena 1899.

po projektu Milana Antonovia, stroga u svojoj kompoziciji

masa i primenjenim arhitektonskim motivima. Fasada

zgrade porodice Vuo u Karadjordjevoj ulici br. 61 u

Beogradu, Dimitrija T. Leka, predstavlja domau

interpretaciju Art Nouveau-a, a kao celina, pripada

eklektikom akademizmu. Kua porodice Vuo u

Deligradskoj ulici, koju je takodje projektovao Leko, jeprizemna zgrada projektovana u duhu eklekticizma, sa

istaknutim renesansnim stilskim motivima. Sline stilske

karakteristike sadri palata Uprave fondova iz 1905. i

1907., koju su izgradili Nikola Nestorovi i Andra

Stevanovi u eklektinom neorenesansnom duhu. U zgradi

je danas Narodni muzej, a nalazi se na Trgu republike br.

1. Sagradjena je 1903. godine, i to samo deo prema Trgu,


61/821


dok su ostali delovi zgrade zavreni mnogo kasnije, 1930.

godine.

Dok je takozvani srpsko-vizantijski stil,

koji postepeno preovladjuje u arhitekturi Srbije toga

perioda, odraavao tenje pojedinih arhitekata prema

iznalaenju i ekspresiji nacionalnog identiteta, to je,

konsekventno, vodilo prema retrogradnom razvoju

arhitekture, stil secesije je, medjutim, bio taj koji je

povezivao srpsku arhitekturu sa aktuelnim tendencijama u

Evropi. Iako sve vie okrenuti evropskim primerima u

arhitekturi, srpski arhitekti su se ipak prvenstveno oslanjali

na nacionalne uzore, u poetku preuzete iz arhitektonske

istorijske tradicije, a kasnije su i sami gradili u nacionalnom

stilu, ime su sve matovitije razvijali arhitektonske


62/821


63/821


br. 1, autora Milana Antonovia, iz 1901.-02. Na fasadi se

secesija ogleda u plitkoj plastinoj dekoraciji, a objekat

predstavlja jedan od prvih primera primene ovog stila. Na

Antonovievoj zgradi Grand hotel u ika Ljubinoj ulici u

Beogradu, podignutoj 1900., prema Nikoli Nestoroviu, prvi

put je u Beogradu konsekventno primenjen novi stil

secesije. Na zgradi su takodje prvi put upotrebljeni

armiranobetonski nosai za medjuspratne konstrukcije tipa

Monier, a hotel je imao elektrino osvetljenje, lift ikupatila, to je za to vreme predstavljalo novinu i visok

funkcionalni standard.

Sredinom prve decenije XX veka, 1906.

Jovan Ilki osvaja drugu nagradu na konkursu za projekat

zgrade osiguravajueg drutva Rosija Fonsier iz


64/821


Petrograda, kasnije hotel Moskva, dok je prvu nagradu

dobio zagrebaki arhitekt Viktor Kovai (1874-1924).

Medjutim, direkcija drutva Rosija Fonsier, usvojila je za

realizaciju Ilkievu skicu, pri emu je osnova zgrade

izmenjena. Na zahtev investitora, u Petrogradu su ruski

arhitekti izmenili fasadu projektujui je u duhu secesije,

upotrebivi fasadnu oblogu od keramikih i granitnih ploa.

Ovom zgradom u potpunosti je prekinuto sa klasinom

dekoracijom fasade, na kojoj nema horizontalnih venacaniti dekoracije oko prozora. Na zgradi se, moda prvi put u

srpskoj arhitekturi, osea dolazak neornamentisane

arhitekture i prvi put je u punoj meri izraena polihromija

na fasadi.


65/821


Viktor David Azrijel (oko 1875-1942) je

projektovao ve pomenuti Robni magazin Benciona Bulija

u ulici Kralja Petra br. 16 (1907.), mada Bogdan Nestorovi

(1901-1975), kao i Momir Korunovi (1883-1969) tvrde, ne

navodei pri tom izvore, da su ovu zgradu projektovali

beki arhitekti, da je Azrijel bio gradjevinski inenjer, koji

se kolovao u Beu i radio u Ministarstvu gradjevina i u

tom svojstvu je projekat samo potpisao. Ovaj objekat

karakterie veliki broj arhitektonskih inovacija: korieni sumaterijali koji su za to doba predstavljali proizvod visoke

tehnologije, kao to su staklo i elik. Prvi put se pojavljuje

na fasadi staklena zid zavesa uokvirena mermernim

pilastrima koji su dekorisani enskim glavama. Unutranja

dispozicija prostora takodje je neuobiajena, jer se tri nivoa

reavaju kao jedinstveni prostor sa galerijama i jednim

mostom. Ova zgrada predstavlja izuzetan, ali usamljen


66/821


primer reenja objekta po novim arhitektonskim principima,

otvorenog projektnog plana i sa zid zavesom, koji se

radikalno razlikuje od do tada preovladjujueg

akademskog pristupa eklektine arhitekture.

Stilskoj grupi secesije pripada i mali

stambeni objekat vlasnika Mijajla Popovia u Kursulinoj

ulici br. 35 u Beogradu, sa interesantnim centralnim

floralnim motivom. Objekat je sagradjen 1904., a autor je

bio praki djak, eh Stojan Titelbah (1877-1916). Ova

kua ima upeatljivo modelovanu secesijsku fasadu

u obliku velikog cveta, u koji su ukomponovana dva

prozora. Zgrada Prometne banke na uglu Knez Mihajlove

26 i Zmaj Jovine ulice delo je Danila Vladisavljevia i

pripada kasnom, ekspresivnom periodu secesije.


67/821


Zgrada je sagradjena 1913. godine prema

Vladisavljevievim projektima, na kojima je saradjivao i

inenjer Milo Savi (1865-1941). Zgrada Smederevske

kreditne banke na Terazijama (1910.), autora Milorada

Ruvidia i Isaila Fidanovia, takodje nosi elemente kasnog

perioda secesije. Ovo je jedan medju retkim primerima

objekata projektovanim u stilu secesije, gde ona nije

primenjena samo formalno, u dekoraciji fasada, ve je

prostornim raslanjavanjem ostvareno reenje koje je bilopotpuno suprotno dotadanjem akademskom eklektikom

postupku. Dekorativna plastika secesije ovde je potisnuta

u drugi plan, ona izvire iz i prati zaobljene linije balkona i

naglaene vertikale na fasadi.


68/821


69/821


Parizu, koji je zamiljen i izgradjen u obliku crkvenog

objekta. Autori paviljona su bili Milan Kapetanovi (1859-

1934), koji je inae bio pobornik akademskog oblikovanja,

a na ovom projektu je jedini put u svojoj praksi primenio

srpsko-vizantijski stil, i Milorad Ruvidi. Paviljon je

projektovan po ugledu na srpske pravoslavne hramove s

kraja XIII veka, ime je dobio siluetu koja je podseala na

istorijski sakralni objekat. Kapetanovi je izradio idejni

projekat, a Ruvidiu pripadaju zasluge za izradu glavnogprojekta i detalja.

Stara telefonska centrala autora Branka

Tanazevia u Kosovskoj ulici u Beogradu predstavlja spoj

secesije i srpsko-vizantijskog stila. Projekat je izradjen

1906. godine, a izgradnja je trajala tokom 1908. godine.


70/821


Tanazevi je prilikom projektovanja eksplicitno koristio

renik nacionalne istorijske stilske grupe u arhitekturi -

Moravske graditeljske kole, koji je kombinovao sa

elementima secesije. Slian stil koristio je prilikom

rekonstrukcije fasade Ministarstva prosvete na Terazijama,

kao i na stambenoj zgradi brae Nikoli u Njegoevoj ulici

11, u Beogradu, iz 1912. godine. Zgrada Ministarstva

prosvete na Terazijama predstavlja antologijski primer

srpsko-vizantijskog stila, posebno naglaenogna kompoziciono-dekorativnim elementima fasade.

Zajedno sa Telefonskom centralom, ova zgrada

predstavlja najznaajniji primer pokuaja stvaranja

specifinog srpskog stila, koji se razvijao kao jedna od

posledica napora, koje su u srpskoj arhitekturi inili

pojedini arhitekti u nameri da odbace akademizam i unesu

u svoja dela elemente secesije. Tanazevi je, takodje sa


71/821


uspehom, primenio svoju interpretaciju srpsko-vizantijskog

stila i na projektu objekta Srpskog paviljona na

Medjunarodnoj izlobi u Torinu 1911. godine.

Godine 1906. raspisan je prvi konkurs za

izgradnju Hrama sv. Save na Vraaru, u Beogradu.

Konkurs je otvorio nova pitanja vezano za razvoj stila u

srpskoj arhitekturi, a tim povodom pisali su Dimitrije T.

Leko 1908. i Branko Tanazevi 1909. godine. Teme oko

kojih su se suprotstavljala miljenja strunjaka u periodu

gotovo cele prve polovine XX veka bile su vezane za

potovanje arhitektonskog nasledja srpske arhitekture iz

perioda srednjeg veka, zatim, za principe projektovanja

gradjevine koji u sebi sadre nacionalne elemente, te za

nain itanja, tumaenja i primene ovih principa u


72/821


arhitekturi. Oni arhitekti koji su bili iskljuivi u zalaganju za

primenu istorijskih arhitektonskih uzora na celokupnom

planu projektovanja, u svojoj tenji ka kristalizaciji srpskog

nacionalnog stila i njegovoj primeni na

sveobuhvatno podruje arhitektonskog projektovanja,

ukljuujui i profane objekte, izgubili su iz vida injenicu da

je poreklo tog stila bilo vezano iskljuivo za objekte

sakralne arhitekture.

U periodu od poetka pa do sredine prve

dekade XX veka, dakle, srpski arhitekti u svojim projektima

postepeno naputaju do tada prisutnu beku verziju

neovizantijskog stila, koja je bila bliska njihovoj estetici

zbog povezanosti ovog stila sa istorijskim nacionalnim

arhitektonskim uzorima u Srbiji. Ova, beka verzija


73/821


neovizantijskog stila, u sutini je kompoziciono

predstavljala neoromansku arhitekturalnu strukturu, na

koju su pridodavani razliiti vizantijski i ranohrianski

citati. Umesto neovizantijskog stila, domai arhitekti se sve

vie opredeljuju za strukturalne i dekorativne sklopove

istorijskih srpskih graditeljskih uzora iz perioda srednjeg

veka, koji su po njima predstavljali autentian

srpski arhitektonski izraz, odnosno, predstavljali su izvore

srpskog nacionalnog stila. Medju prvim primerimanacionalnog srpskog stila u arhitekturi bile su Crkva svetog

Nikole u Trsteniku, koju je projektovao Duan ivanovi

(1853-1937) iz 1903. i Crkva svetog Djordja na Oplencu,

koju je projektovao Kosta J. Jovanovi (1884-1934), nakon

to je pobedio na konkursu, 1909. godine. Duan

ivanovi se opredelio za nacionalnu varijantu stila

obzirom na injenicu da je studirao kod fon Hansena


74/821


(Teofilus Edvard) u Beu vizantijsku arhitekturu, te da je

najvie radio na projektima crkvenih gradjevina u srpsko-

vizantijskom stilu, na kom polju je postigao i najvie

uspeha. Crkva na Oplencu Jovanovia je, pak,

projektovana da bude mauzolej dinastije

Karadjordjevi. Stilski znaajan sakralni objekat izgradjen

u srpskom nacionalnom stilu je jo i Crkva svete Petke u

Lapovu Jovana Stanojevia, iz 1907. godine.

U narednim godinama i decenijama, srpski

nacionalni stil se sa podruja sakralne arhitekture prenosi i

na profanu, odnosno utilitarnu arhitekturu. U ovom stilu,

projektuju se razliiti tipovi arhitektonskih objekata, kao to

su stambene zgrade, pote, telefonske centrale, sportske

dvorane, vojni objekti, kole, administrativne zgrade,


75/821


mostovi, bolnice, groblja i dr. Estetski dometi mnogih dela

su u znaajnom broju pod znakom pitanja bili jo u

ondanje vreme, kritikovani od strane strune javnosti, a

samo su se pojedinci medju arhitektima vinuli iznad

povrno shvaene i uobliene ideje o nacionalnom stilu,

izgradivi dela koja su mogla da postanu etalon novog,

samosvojnog stila.

Istaknuti primer razvijenog srpsko-

vizantijskog stila, gde su strukturalni elementi moravske

graditeljske kole veto ukomponovani u celinu objekta, je

zgrada Okrunog naelstva u Vranju iz

1908.godine,autora Petra Popovia (1873-1945), koji je

bio akademik i naelnik u Arhitektonskom

odeljenju Ministarstva gradjevina, honorarni profesor


76/821


vizantijske arhitekture i propagator srpsko-vizantijskog

stila. Medju predstavnicima srpskog nacionalnog stila

vano mesto zauzima ime Dragutina Inkiostri-Medenjaka

(1866-1942), koji je takodje bio slikar, dekorater i dizajner

u savremenom smislu te rei.

Nasuprot stavovima za ouvanje

nacionalnog identiteta u arhitekturi, postojala su u to vreme

u Srbiji i drugaija miljenja, koja su kritikovala tada esto

prisutan nacionalni predznak u srpskoj kulturi uopte i

smatrala da je upotreba nacionalnih istorijskih

karakteristika srpske arhitekture u svakodnevnoj

arhitektonskoj praksi neprimerena, a esto i neprihvatljiva.

Predstavnici ovih stavova smatrali su da srpsko-vizantijski


77/821


stil predstavlja iskljuivo ornamentika, koja se moe

aplikovati na bilo koju arhitektonsku strukturu, bez obzira

na njene stilske karakteristike. Po njima, predmet

arhitektonskog istraivanja, analize i realizacije jednog

arhitektonskog dela nije trebalo da bude samo formalni stil,

ve u mnogo veoj meri njegova funkcija i konstruktivne

karakteristike. Ovakvi stavovi su dalje vodili poslenike

arhitekture ka upotrebi savremenih materijala i novih

konstruktivnih sistema gradjenja, koji bez ogranienjaodgovaraju na savremene zahteve projektovanja.

Treba napomenuti jo jednu injenicu

vezanu za razvoj arhitekture u Srbiji toga vremena. Naime,

godine 1912. odrana je etvrta jugoslovenska

umetnika izloba u Beogradu, na kojoj dela iz oblasti


78/821


arhitekture privlae posebnu panju. Taj dogadjaj na

simbolian nain predstavlja prekretnicu, kada poinje novi

period u razvoju srpske arhitekture, kada arhitekte izlaze iz

strogih okvira prakse i sve ee uzimaju uee u pisanju

tekstova u strunim asopisima, kao u tada naprednom

Srpskom knjievnom glasniku. Primetno je okretanje i

povezivanje arhitekata u svom radu sa sferom likovnih

umetnosti, bez obzira na injenicu da je arhitektura u to

vreme u osnovi bila inenjerska delatnost.

Posebno znaajan za kulturnu istoriju Srba

je rad vajara i arhitekte Ivana Metrovia (1883 1962).

Iako nije iveo u Srbiji, ostavio je nesumnjivog traga u

njenoj umetnosti. Posle pripreme kod bekog vajara O.

Keniga, Metrovi se upisuje na beku Akademiju likovnih


79/821


umetnosti gde radi u klasi E. Helmera, H. Biterlica i

arhitekte Ota Vagnera (1901.-04.). Istie se na izlobi

beke Secesije (1902.) mermernom fontanom za palatu

industrijalca Vitgentaijna. Za vreme njegovog prvog

boravka u Beogradu (1906.) njemu je, kao ve priznatom

umetniku, iskazana naroita poast da portretie kralja.

ivei u Parizu (1907.-09.), izlae u Salon des artistes

Franais. 1910. godine izlae u Zagrebu, u drutvu sa

Mirkom Rakim, prvi put svoj Vidovdanski ciklus, da bi uPaviljonu Kneevine Srbije, na Rimskoj izlobi 1911.,

kosovskom simbolikom privukao interes evropske

umetnike javnosti. U Beogradu 1913. godine modeluje

grupu Alegorija na temu pobede srpskog oruja 1912., u

obliku Terazijske fontane. Od itave kompozicije, unitene

za vreme Prvog svetskog rata, preostala je samo figura

Pobednika, postavljena na Kalemegdanskoj tvrdjavi u


80/821


Beogradu, godine 1924. Dan posle atentata u Sarajevu,

Metrovi se vraa u Italiju i ostaje u emigraciji sve do

1919. godine, kada se ponovo vraa u zemlju.

Tokom perioda Prvog svetskog rata, prva

generacija srpskih arhitekata se ugasila, odnosno, povukla

sa arhitektonske scene. U vihoru rata, izgubljeni su njeni

znaajni predstavnici, medju kojima su bili Stojan Titelbah,

koji je izvrio samoubistvo u srpskom vojnom logoru na

Krfu, Dimitrije T. Leko, zatim Jovan Ilki, koji je umro u

logoru u Neideru (Madjarska), u kome je bila i Jelisaveta

Nai, te Milorad Ruvidi, koji je nakon uestvovanja u

Srpsko-bugarskom ratu, umro u godini kada je Prvi svetski

rat poeo.


81/821


Nakon rata, Beograd je postao glavni grad

nove drave, a uslovi razvoja tog grada kao i razvoja

arhitekture u Srbiji uopte bili su bitno drugaiji od onih,

koji su vladali u periodu pre Prvog svetskog rata.

Najznaajniji pomak dogodio se na polju estetike

gradjenja, koja se promenila iz osnova. Takodje, taj period

karakterie i veliki manjak obrazovanog kadra i

intelektualaca uopte, pa su znaajna mesta srpskih

arhitekata na strukovnoj sceni zauzeli ruski emigranti, kojisu se naselili u Srbiji neposredno posle Oktobarske

revolucije. Osnovno obeleje tog perioda u Srbiji, a

posebno u Beogradu, moe se posmatrati kao stanje

intenzivne izgradnje, jer su gradjevinske, kao i druge opte

potrebe u ratom opustoenoj zemlji bile velike. Medjutim,

generalno je, uz izuzetke, estetski kvalitet arhitekture

izvedenih objekata u Srbiji tada bio vrlo nizak.


82/821


Karakteristino je, takodje, da su arhitekti, odbacujui stare

uzore traili nove pravce, usmerene prema modernoj i

funkcionalistikoj arhitekturi, koja je tada bila u povoju u

Evropi.

Za vee projekte i kompleksnija

arhitektonska zdanja angaovani su sve ee ruski

arhitekti, emigranti. Prema podacima iz 1923. godine

poznato je da je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca

prihvatila oko 30.000 ruskih emigranata, koji su se u veini

nastanili u pravoslavnoj Srbiji, a u Beogradu je u to vreme

stvaralo ak oko 50 ruskih arhitekata, koji su dominirali

arhitektonskom scenom. Oni su sagradili na stotine

objekata irom Srbije, a sam Beograd su razvili do nivoa

monumentalne prestonice.


83/821


Medju znaajnim objektima u

Beogradu, na kojima su radili ruski emigranti, bila je

zgrada Narodne skuptine (zapoeta 1907. a zavrena

1936.), delo koje je zapoeo Jovan Ilki, nastavio njegovsin Pavle Ilki, a dovrio ruski akademik, arhitekta Nikolaj

Nikolajevi Krasnov (1864-1939). Zgradu Ministarstva

uma i ruda (danas zgrada Ministarstva inostranih

poslova) zapoeo je Dragia Braovan (1887-1965), a

zavrio krajem 30-tih takodje Nikolaj Nikolajevi Krasnov

(gradjena od 1928.-38.). Ovaj ruski arhitekta je izgradio i

palate Ministarstva finansija na suprotnim uglovima ulica

Miloa Velikog i Nemanjine (1928.). Vilhelm Baumgarten

(rusko ime: Vasilij Fjodorovi) (1879 - posle 1945, Buenos

Aires) je 30-tih godina, u neposrednoj blizini prethodnih


84/821


objekata, u ulici Miloa Velikog, podigao zgradu

Generaltaba (1928.), monumentalnu palatu za to doba, a

projektovao je i zgradu Ruskog doma (1933.). Zgradu

Patrijarije je projektovao 1934.-35. na mestu stare

Mitropolije iz XVIII i XIX veka Viktor Viktorovi Lukomski

(1884-1947), koji je takodje projektovao i zgradu Starog

dvora (1934.). Vasilij(e) Mihajlovi Androsov (1872-1944)

je preprojektovao fasadu Glavne pote u

Takovskoj (1938.).

Godine 1919. odran je istorijski Kongres

ujedinjenja, a iste godine srpsko Udruenje inenjera i

arhitekata postalo je konstitutivni element Udruenja

jugoslovenskih inenjera i arhitekata (UJIA). 1923. godine

beogradski arhitekti su osnovali Klub arhitekata u okviru


85/821


UJIA. Tih godina, Udruenje jugoslovenskih inenjera i

arhitekata, na makro planu, i Klub arhitekata, na mikro

planu, aktivno rade na afirmaciji arhitektonske struke. U

formalnom pogledu, arhitekti u to doba nisu bili strukovno

izdvojeni od gradjevinskih inenjera, to je bio izvor

moguih problema, iz razloga to su ove dve struke

predstavljale medjusobnu konkurenciju, bez obzira na

injenicu da su se u praksi esto medjusobno

upotpunjavale i preplitale. Arhitektonska struka je ve bilaprola kroz proces profesionalnog definisanja u periodu

1900-1914. godine. U posleratnom periodu, arhitekti se

organizuju i medjusobno izdvajaju od gradjevinskih

inenjera i okupljaju oko strukovnih udruenja koja

zastupaju iskljuivo njihove interese.


86/821


Po pitanju stila, period u godinama nakon

Prvog svetskog rata donosi nove uticaje i preokrete, kako

na polju likovnih umetnosti uopte, tako i na polju

arhitekture. Stilske osnove likovnog izraza u srpskoj

umetnosti i posebno arhitekturi u periodu 1920.-tih su

raznolike. Internacionalni akademski eklekticizam prisutan

je i u to vreme kod srpskih arhitekata, bez obzira da li su

oni studirali arhitekturu u Srbiji, na beogradskom

Univerzitetu, ili su sticali znanje izvan njega, u evropskimkulturnim i obrazovnim centrima, poto su i tada mnogi

medju njima studirali u Evropi, uglavnom u zemljama

nemakog govornog podruja.

Tih godina, u Evropi dolazi do pune

afirmacije modernog pokreta u arhitekturi, a stilski


87/821


elementi modernizma postaju sastavni deo arhitekture

novog doba. Moderna arhitektura, odnosno arhitektura

oslobodjena ornamenata, pojavila se u Srbiji sa

zakanjenjem u odnosu na ovaj pokret. Stil secesije koji je

predstavljao osnovu pokuaja formiranja nacionalnog,

srpskog stila, i koji je dugo bio prisutan u srpskoj

arhitekturi, polako se gasio u periodu posle Prvog svetskog

rata, a njegovi protagonisti su se postepeno

okretali prema, u to vreme u Evropi ve prevazidjenim,istoricistikim oblicima eklektikog neoklasicizma. Jo uvek

nije stvorena kulturna klima da se na domaem terenu u

veoj meri pojave savremeni arhitektonski tokovi. Od njih

je srpska arhitektura jo izvesno vreme ostajala po

strani.


88/821


Medju znaajnim primerima zgrada koje su

gradjene u istoricistikim oblicima eklektikog

neoklasicizma bile su zgrada Univerzitetske biblioteke i

zgrada Tehnikog fakulteta u Beogradu. Zgradu

Univerzitetske biblioteke na Bulevaru kralja Aleksandra 71

projektovali su profesori Beogradskog univeziteta Nikola

Nestorovi i Dragutin Djordjevi (1866-1933), a gradnja je

trajala u periodu od 1924. do 1926.godine. Gradnju i

opremanje ovog objekta, izuzetno znaajnog zaobrazovanje i kulturu, osim beogradske optine, koja je

dala zemljite i kraljevske vlade, koja je dala 2,5 miliona

dinara dravnog kredita, pomogao je i Karnegijev fond za

medjunarodni mir, sa 100.000 dolara donacije, a na

inicijativu i zalaganje ondanjeg srpskog poslanika u

Vaingtonu Slavka J. Grujia i njegove supruge

Mabel. Zgradu Tehnikog fakulteta, na broju 73 Bulevara


89/821


kralja Aleksandra, projektovao je takodje Nikola

Nestorovi, zajedno sa Brankom Tanazeviem, 1930.

godine.

Medjutim, na arhitektonskoj sceni se

polako javljaju stilski pomaci, koji nastaju kao posledica

irenja savremenih arhitektonskih tokova prisutnih u

Evropi. Na prolenim i jesenjim salonima u novootvorenom

umetnikom paviljonu Cvijeta Zuzori uestvuju i

osnivai avangardne arhitektonske grupe - Grupe

arhitekata modernog pravca: Milan Zlokovi (1898-1965),

Branislav Koji (1899-1987), Jan Dubovi (1892-1969) i

Duan Babi (1894- oko 1948). Sredinom 1929. godine

Grupa arhitekata modernog pravca otvara u Beogradu

veliku arhitektonsku izlobu pod imenom Prvi salon


90/821


arhitekture. Godine 1931., beogradski modernisti, u

saradnji sa modernistima iz Zagreba i Ljubljane, organizuju

Izlobu jugoslovenske savremene arhitekture.

Pioniri modernizma u srpskoj arhitekturi

uglavnom su se kolovali u klasinim i konzervativnim

sredinama, izuzev Nikole Dobrovia (1897-1967) , koji se

kolovao u Pragu, u krugu uenika Ota Vagnera (1841-

1918). U prvoj generaciji srpskih modernista, nalazili su se

Nikola Dobrovi, Milan Zlokovi, Branislav Koji i Dragia

Braovan (1887-1965). Direktnu vezu sa pokretom

modernizma ostvarila je, medjutim, tek druga generacija

znatno mladjih arhitekata, koji su na arhitektonsku scenu

stupili mnogo kasnije od svojih prethodnika. Medju

predstavnicima ove generacije, bili su Milorad Pantovi


91/821


(1910-1986), Branko Petrii (1911-1984) i Jovan Kruni

(1915-2001), koji su svi radili u ateljeu Le Korbizjea (1887-

1966), u periodu pred poetak Drugog svetskog rata. Kako

u Srbiji sredinom 20-tih godina XX veka nisu bili stvoreni

uslovi za pojavu pokreta modernizma, naroito zbog slabih

kontakata sa predstavnicima modernog pokreta toga doba,

to je bio presudan uzrok kanjenja nastanka modernizma u

Srbiji za celu jednu generaciju.

U mnotvu literarnih avangardnih pokreta

u godinama nakon Prvog svetskog rata u Beogradu, centar

umetnikog dogadjanja postao je intelektualni krug

umetnika koji su se okupili oko asopisa Zenit. Ovaj

umetniki asopis je ujedno postao i sredite

nekonvencionalnih dogadjanja na polju umetnosti u Srbiji,


92/821


ali i izvan nje. Krug zenitista je imao odluujui uticaj na

osnivanje i formiranje arhitektonskog modernizma u Srbiji.

Osniva i ideolog pokreta zenitizma i asopisa Zenit bio

je Ljubomir Mici (1882-1942), pesnik, kritiar i polemiar,

koji je ujedno bio stub i predvodnik jugoslovenske

avangarde. Prvi broj Zenita objavljen je u Zagrebu 1921.

godine, a redakcija je ubrzo, 1923. godine bila prisiljena da

se zbog svog nekonvencionalizma, koji je izazivao burne i

otre reakcije u javnosti, preseli u Beograd. Sam Mici jebio kontroverzna linost. Bio je beskrupulozni polemiar na

polju umetnosti, ali i na podruju optih tema drutva i

drutvenih odnosa. Stavovi ovog otrog kritiara su ve u

poetku razvoja zenitizma doveli do raskida njegovog

odnosa sa Miloem Crnjanskim, Rastkom Petroviem,

Duanom Matiem, Stanislavom Vinaverom i Bokom

Tokinom, a potom i sa pesnikom Ivanom Golom,


93/821


94/821


95/821


Hanes Majer, Maks akob, Filipo Tomazo Marineti, El

Lisicki i drugi.

Prvi arhitektonski projekat koji je objavljen

u Zenitu broj 11 iz februara 1922. godine bio je

Spomenik Treoj internacionali Vladimira Tatljina. Slede

u broju 34 Zenita iz novembra 1924. godine tekst pod

naslovom Novi sistem gradjenja potpisan inicijalima

P.T., u broju 35 iz decembra 1924. Jo Klek (Josip Sajsel)

(1904-1987) je objavio planove za Zeniteum I i Zeniteum II,

a u broju 36 Jo Klek je objavio projekat Vile Zenit.

Programski tekst zenitistike arhitekture dat je u broju 37

pod naslovom Beograd bez arhitekture, kojeg je napisao

Ljubomir Mici. U broju 40 iz aprila 1926. objavljen je tekst

Valtera Gropijusa (1883-1969)


96/821


Internacionalna arhitektura i prikaz osam Bauhausovih

knjiga. Posebno je znaajna saradnja zenitista sa

italijanskim futuristima, pre svega sa F.T. Marinetijem

(1876-1944).

Nakon niza skandala, asopis Zenit je

ugaen 1926. godine, a formalni razlog gaenja bile su

osude asopisa i samog Micia zbog boljevike

propagande i pozivanja gradjana na komunistiku

revoluciju. Mici je sudski gonjen i ubrzo je napustio

zemlju i otiao u Pariz, gde se bavio slikarstvom, a

saradjivao je sa urednitvom slovenakog avangardnog

asopisa Tank.


97/821


Paralelno, nasuprot modernistima, koji su

u treoj dekadi veka sve prisutniji na arhitektonskom planu

u Srbiji, neki arhitekti i dalje propagiraju ideje, koje su u

suprotnosti sa stavovima dolazeeg modernog pokreta.

Tako pariski doktorant, arhitekta Milutin Borisavljevi

(1889-1969), u svojim tekstovima objavljenim u periodu

30-tih godina, tvrdi da je arhitektura u sutini samo

kompozicija istorijskih stilova, a da modernisti ne poznaju

prolost arhitekture, te postaju modernisti jedino iz razlogaobrazovno-arhitektonske nepismenosti. Milutin

Borisavljevi se, kao teoretiar i estetiar arhitekture,

pojavljuje pred Drugi svetski rat svojim tekstovima u

Srpskom tehnikom listu. U svojim radovima o estetici,

Borisavljevi zastupa optiko-fizioloku teoriju, kojom

dokazuje da je lepo fenomen vida, a ne prostora i linija, na

taj nain negirajui psiholoka i matematika objanjenja


98/821


lepog. Njegovu doktorsku disertaciju, odbranjenu u Parizu,

objavila je francuska izdavaka kua Payot. Medjutim, i

pored uspeha, koji je njegov rad na teoriji estetike

arhitekture imao izvan granica zemlje, Borisavljevi je u

Srbiji bio ignorisan i zaboravljen. Napustio je domovinu

1949. godine i odselio se u Pariz, gde je i umro.

Momir Korunovi (1883-1969) je, suprotno

Borisavljeviu, iv doekao punu rehabilitaciju. Njegovo

delo esto je u arhitektonskoj istoriji i teoriji povezivano sa

idejama ekspresionista. Njegovo Spomen obeleje srpskoj

vojsci u Kumanovskoj bitci iz Prvog balkanskog rata na

brdu Zebrnjak (gradjeno 1933.-37.), kod Kumanova,

uporedjivana je od strane arhitektonskih kritiara sa

Ajntajnovom kulom Eriha Mendelsona (1887-1953).


99/821


Korunovi je u periodu 1910.-11. uio na Tehnikoj visokoj

koli u Pragu, a potom je iao na studijska putovanja u

Rim i Pariz. On pripada romantinoj, nacionalnoj grani

srpske arhitekture, a razvijao je svoj stil uporedo sa svakim

novim projektom, poevi od projekta za zgradu Pote 1 u

Beogradu (1912.-18.), potom nastavivi na projektima

Pote 2 (1927.-29.), Ministarstva pota (1926.-30.) i

Sokolskog doma Matica (1929.-35). Spomenik na

Zebrnjaku odveo ga je do granica ekspresionizma, koje uto vreme nisu bile dosegnute u srpskoj arhitekturi.

Naalost, gornji deo spomenika je sruen 1942. godine,

tako da je do danas sauvan samo donji deo, spomen-

kosturnica. Teio je da ostvari arhitekturu nacionalnog

stila, sluei se preteno dekorativnim elementima srpske

srednjovekovne sakralne arhitekture. Pokuaji ove vrste

ostali su usamljeni i bez sledbenika u srpskoj arhitekturi.


100/821


Mada, moe se uoiti da ovoj stilskoj grani srpske

arhitekture takodje pripada i Milica Krsti (devojako

olak-Anti, 1887-1964), svojim projektom Druge enske

gimnazije (1933.) u ulici kraljice Natalije u Beogradu.

Znaajan predstavnik arhitekata koji suzastupali nacionalno istorijski stav u arhitekturi, bio je i

Aleksandar Deroko (1894-1988). Nakon uestvovanja u

Prvom svetskom ratu, Deroko je studirao tehniku u Rimu i

Pragu do 1926., a potom na Beogradskom univerzitetu,

zajedno sa Petrom Popoviem, Dragutinom Djordjeviem,

Nikolom Nestoroviem, Brankom Tanazeviem. U periodu

izmedju 1926. i 1928. studira u Parizu vizantijsku

umetnost. U svojim radovima zalae se za razvoj

nacionalnog stila u arhitekturi koji je inspirisan

ranohrianskim, vizantijskim i srpskim arhitektonskim


101/821


spomenicima iz perioda srednjeg veka. Izgradio je vie

crkava, memorijalnih gradjevina i stambenih zgrada u

periodu izmedju dva rata. Na stambenim objektima

predstavio je nove interpretacije srpske tradicionalne

narodne arhitekture, u koje je takodje unosio elemente

nasledja balkanske i mediteranske arhitekture i stilske

arhitektonske elemente secesije. Radei pod uticajem

tadanjeg racionalizma, on je svoje objekte izgradjene

pred Drugi svetski rat prilagodjavao modernom stilu.Njegovo idejno reenje za crkvu Sv. Save u Beogradu iz

1926. bilo je osnova za izradu gradjevinskog projekta

kojeg je izradio Bogdan Nestorovi 1932. U periodu 30-tih,

Deroko je objavio nekoliko studija vizantijske i srpske

srednjovekovne arhitekture. Svoje knjige je sam ilustrovao,

a takodje je izradio veliki broj slika na kojima je

predstavljao arhitektonske motive.


102/821


Kako je ve reeno, modernizam se u

srpskoj likovnoj umetnosti, i, posebno, u srpskoj

arhitekturi, pojavljuje kasno, u periodu kada je ovaj pokret

u Evropi ve bio definisan, razvijen i imao svojepredstavnike kako na polju teorije, tako i na polju

arhitektonske prakse. Proces razvoja moderne arhitekture

u Srbiji odvijao se na nekoliko planova. Ve smo opisali

uticaj koji se razvijao preko pojave zenitizma kao pokreta

na optem likovno umetnikom planu i dometa kojeg je

dostigao zenitizam na podruju kulturne emancipacije.

Medjutim, postojali su i drugi uticaji na razvoj modernog

pokreta u Srbiji. Medju njima su bili znaajni oni uticaji koje

su nainili predstavnici ve pomenute prve posleratne

generadcije srpskih arhitekata, a koji su se vratili u zemlju


103/821


nakon studija i studijskih boravaka u inostranstvu. Takodje

su na nastanak modernog pokreta uticali radovi inostranih

arhitekata koji su u to vreme iveli u Jugoslaviji, posebno

radovi Rusa i eha, jer su oni uneli duh panslavizma

i evropejstva u srpsku kulturnu sredinu. Uticaj na nastanak

i razvoj modernog pokreta u srpskoj arhitektonskoj sredini

vren je istovremeno i putem izlaganja inostranih

stvaralaca, koji su svoje radove predstavljali beogradskoj

publici na izlobama. Slian uticaj na razvoj srpskearhitektonske sredine vrile su i velike medjunarodne

izlobe, koje su u to vreme bile generatori razvoja nauke i

tehnologije u svetu. Posebno znaajno za razvoj

modernizma u srpskoj arhitekturi i urbanizmu bilo je

osnivanje CIAM-a 1928. godine. Ova medjunarodna

institucija moderne arhitekture i urbanizma nainila je veliki

uticaj na shvatanje postojeih i novonastalih urbanistiko-


104/821


arhitektonskih problema u zemlji, kao i na razvoj naunih

modela i postupaka za njihovo reavanje.

Poetkom 1925. godine u Beogradu je

priredjena izloba umetnikog udruenja Manes iz

Praga, iji su lanovi bili: Jozef Goar, Pavel Janak, Jozef

Kalous, Ladislav Mahonj i Otakar Novotni. Tada su po prvi

put u Beogradu izlagana arhitektonska dela koja ne

pripadaju akademskom eklektikom stilu, ve novim

tendencijama moderne arhitekture, a beogradska struna

javnost imala je priliku da se upozna sa novim tokovima

razvoja u ekoj arhitekturi. Ova izloba je nainila

znaajan uticaj na skretanje panje srpske arhitektonske

javnosti prema novim dogadjanjima u arhitekturi koji su se

u to vreme deavali izvan Srbije.


105/821


Period izmedju 1925. i 1927. bio je veoma

znaajan za nastanak i razvoj modernizma u srpskoj

arhitekturi. Istovremeno, bio je povezan sa

transformacijom srpske arhitektonske misli na optemplanu i uvodjenjem drugaijeg, novog naina posmatranja

arhitekture u okviru srpske kulturne sredine. Znaajan

uticaj na razvoj novih ideja u srpskoj arhitekturi imala je

pariska izloba L'Exposition Internationale des Arts

Dcoratifs et Industriels Modernes, koju su posetili srpski

lanovi Kluba arhitekata u organizaciji Branislava Kojia,

tadanjeg sekretara kluba i jednog od osnivaa Grupe

arhitekata modernog pravca. Na ovoj izlobi, srpski

arhitekti su se upoznali sa idejama Konstantina Meljnikova


106/821


(1890-1974) i, posebno, Le Korbizjea (1887-1965), koji je

za tu priliku projektovao paviljon L'Esprit Nouveau.

Medjutim, na razvoj moderne arhitekture

uticale su moda u najveoj meri narastale potrebe, koje

su se razvijale uporedo sa poveanjem opteg nivoa

razvoja i standarda, kao i porastom broja stanovnitva,

posebno u prestonom gradu Beogradu. Poev od perioda

nakon Prvog svetskog rata, kada je Beograd imao 120.000

stanovnika, grad se konstantno irio i razvijao. Pred sam

Drugi svetski rat, grad je gotovo utrostruen po broju

stanovnika i narastao je do cifre od 320.000, ime se

svrstao medju ondanje evropske metropole.


107/821


Krajem 1925. godine Milan Zlokovi je

radio projekte malih eljeznikih stanica na kojima se

naziru elementi nove estetike u arhitekturi. Iste godine,

dobio je nagradu na konkursu za Umetniki paviljon

Cvijeta Zuzori i Jugoslovenski paviljon u Filadelfiji. U

prolee 1927. godine, zavrio je projekt za sopstvenu kuu

na Kote-Neimaru. U jesen iste godine, Zlokovi

neoekivano i radikalno menja svoj projekat porodine

kue. Novi projekat, kojim je zamenio ve izradjenuprojektnu dokumentaciju, predstavlja arhitektonsku

kompoziciju kubinih masa, ravnih krovova i izradjen je u

novom, modernistikom stilu.

Zlokovi je imao velikih zasluga za razvoj

moderne arhitekture u Srbiji. Takodje, on se smatra


108/821


zaslunim za promenu pravca unutar razvoja beogradskog

Arhitektonskog fakulteta - koji je u to vreme jo uvek

negovao tradiciju eklektike klasicistike i srpsko-

vizantijske arhitekture - prema savremenoj, odnosno,

modernoj arhitekturi. Obzirom da je bio odlian

matematiar, on je jo pre Drugog svetskog rata ukazivao

na znaa

52697060 slobodan maldini srpska arhitektura u xx veku tom 1 radni materijal

Documents