1.

1. 2.

(1723-1790) ,,, - ( 1767-1832)-.. .

(1806-1873) . , . (1818-1883)- , . - . . - - .

(1842-1924) . , , . . .

(1818-1883)- . - , , , . . . . - - . . . . . .,( ) - . , . -. , . .

1. , , .2. .

1. (1964) - .2. (1975)- , .3. ( 1980)- .4. (1985) - ,, , , ,(, ) 5. - .

1.- ,2.- ,3. - .. 4. - .

80- . . , (,, ). . , , .

-

, , . -

(,, ), .

- : , , , , , ,,

1. - ,2. - ,3. - ,4. - 5. - , 6. -

, . , , ,

, . . 1.1.Op{ti uslovi za otpo~nuvawe so pretpriema~ka aktivnost Dene{nite uslovi za stopanisuvavawe se karakteriziraat so izrazeni ekonomsko-razvojni dimenzii vo koi golemo zna~ewe ima pretpriem aktivnost ne samo od aspekt na zgolemuvawe na proizvodstvoto tuku i od aspekt na zadovoluvawe na potrebite od potro{ni dobra i uslugi. Silnite pazarni odnosi, noviot na~in na ekonomsko razmisluvawe, razvojot na inicijativata i pottiknuvaweto na pretpriemni{tvoto pretstavuvaat najdobar znak deka ne{to se menuva vo ekonomskite odnosi vo nacionalnata ekonomija. Pretpriemni{tvoto zaedno so trudot, kapitalot i prirodnite resursi pretstavuvaat ~etvrtiot faktor na proizvodtsvo a istovremeno pretstavuva faktor koj gi kominira ostanatite faktori na proizvodstvo zaradi ostvaruvawe na profit. Pretpriemni{tvoto se karakterizira so postojano: barawe na novi mo`nosti za rabota ; organizirawe na razli~ni kombinacii vo rabotata; prezemawe na rizik vo otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost; i visok stepen na motiviranost zaradi mo`nosta za ostvaruvawe na profit koj pretstavuva nagrada za prezemaniot rizik.1 Kako poim pretpriemni{tvoto prv go upotrebil angliskiot ekonomist Ri~ard Kantilon kon krajot na 17-ti i po~etokot na 18-ti vek. Pretpriema~ot kako ~ovek pretstavuva inicijator i organizator na rabotata, mnogu energi~en deloven ~ovek koj raboti vo nepredvidlivi uslovi odnosno uslovi na umeren rizik i golema odgovornost kon rabotata. Od druga strana pak pretpriemni{tvoto pretstavuva slo`en proces na sozdavawe na ne{to novo odnosno nova vrednost a pretpriema~ot e ~ovek koj za da sozdade ne{to novo ja vlo`uva svojata sila, znaewe i vreme, prezema rizik-finansiski, materijalen, psiholo{ki i socijalen rizik, poradi {to o~ekuva da bide finansiski nagraden no i zadovolen so postignatiot uspeh iska`an preku ugledot i statusot koj go u`iva vo svoeto okru`uvawe. Otpo~nuvaweto so pretpriemni~ka aktivnost bara zadovoluvawe na odredeni neophodni uslovi. Kako neophodni uslovi za otpo~nuvawe na pretpriemni~kata aktivnost se naveduvaat slednive: poseduvawe na pretpriemni~ki duh; zgolemuvawe na brojot na malite pretprijatija; motivite na pretpriema~ot za otpo~nuvawe za sopstven biznis; poseduvawe na odredeni li~ni karakteristiki; rizik od pretpriemni~kata aktivnost; i motiviranost od mo`nosta za ostvaruvawe na profit. Poseduvaweto na pretpriemni~kiot duh e opredeleno preku odnesuvaweto na pretprijatieto, odnosno pretprijatieto za da bide pretpriemni~ki orientirano potrebno e da bide samostojno i nezavisno vo raboteweto a toa zna~i samostojno i nezavisno vo donesuvaweto na odlukite vo zakonski ramki, a pretpriema~ot motiviran zaradi mo`nosta za ostvaruvawe na visok profit kako nagrada za visoko rizi~nata nagrada. Poseduvaweto na pretpriemni~ki duh ja so~inuva osnovata na pazarno orientiraniot ekonomski sistem vo edna nacionalna ekonomija. Mo`nostite koi gi nudat tradicionalno orientiranite sistemi se sosema razli~ni od mo`nostite koi gi nudat pazarnite sistemi so pretpriemni~ki karakteristiki. Sovremenite pazarni ekonomii postojano sozdavaat uslovi za promocija i razvoj na pretpriemni{tvoto i pretpriemni~kite aktivnosti. So prezemenite aktivnosti od strana na dr`avata se sozdava i odr`uva potrebna i fer konkurencija, se {titat pretprijatijata edni od drugi, se za{tituvaat potro{uva~ite od nefer delovna konkurencija a od druga strana se {titat interesite na pretprijatijata i op{testvenite vrednosti . Zgolemuvawe na brojot na mali pretprijatija ili t.n.mal sektor i zgolemuvaweto na nivnata uloga ima golemo zna~ewe za razvojot na pazarnite dimenzii na stopanisuvawe i pazarnite odnosi vo sekoe pazarno stopanstvo. Malite pretprijatija navistina se mali koga gi analizirame od aspekt na brojot na vrabotenite, obemot na proizvodstvo, potrebniot kapital za otpo~nuvawe so pretpriemni~ aktivnost, profitot koj go sozdavaat i sl., no od druga strana nivniot pridones e mo{ne golem vo re{avaweto na va`ni op{ti stopanski i socijalni zada~i kako na primer: prestruktuirawe na stopanstvoto i zgolemuvawe na asortimanot na proizvodi i uslugi bidej}i malite pretprijatija brzo nastanuvaat i {to e posebno zna~ajno brzo reagiraat na izmenetite pazarni uslovi; namaluvawe na mo`nosta za postignuvawe na monopolska pozicija na odredeni pretprijatija; zgolemuvawe na konkurencijata kako rezultat na sposobnosta na malite pretprijatija za brzo vra}awe na vlo`enite sredstva za otpo~nuvawe so delovnata aktivnost; zgolemuvawe na izvozot na nacionalnata ekonomija; zgolemuvawe na stapkata na vrabotenost; modernizacija na pazarnata ekonomija i mo`nosta za realizirawe na inovaciski proekti. Motivite na pretpriema~ot za otpo~nuvawe so sopstven biznis se pojavuvaat kako rezultat na predizvikot za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka dejnost i primamlivosta od raboteweto vo sopstveno pretprijatie, steknuvawe na podobar standard na `iveewe i status vo sredinata i sl. No ne e s taka ednostavno. Dali }e se uspee ili ne zavisi li~no od poedinecot i od negovite motivi vo otpo~nuvaweto so delovna aktivnost, od negovata inovativnost, talentiranost i sposobnost za rabota ili so drugi zborovi ka`ano od {irok spektar na slu~uvawa od ekonomski aspekt, situacija vo nacionalnata ekonomija ili regionot. Kako li~ni motivi koi gi pottiknuvaat lu|eto za zapo~nuvawe so sopstven biznis spa|aat: visokiot stepen na nezadovolstvo od postojnata rabota i rabotno mesto na koe raboti idniot pretpriema~; mo`nosta za golema zarabotuva~ka; i mo`nosta za sopstvena nezavisnost; Isto taka kako osnovni li~ni motivi za zapo~nuvawe so sopstven biznis se smetaat: razmisluvawata na idniot pretpriema~ deka sopstveniot biznis e ednostavena i lesna rabota vo sporedba so rabotata koja bi ja izvr{uval koga bi bil vraboten kaj drug sopstvenik ili pretpriema~; i kratkiot vremenski period za ostvaruvawe na visoka zarabotuva~ka . Navedenite osnovni li~ni motivi vo su{tina pretstavuvaat opasna zamka vo otpo~nuvaweto so delovna aktivnost bidej}i uspe{en e onoj biznismen koj najprvo treba dobro da ja poznava sopstvenata li~nost.2 Poseduvaweto na odredeni li~ni karakteristiki podrazbira li~nost koja poseduva: sposobnost za izrazuvawe na sopstvenite misli i stavovi; upornost vo izvr{uvawe na rabotata; jasen stav i karakternost; sposobnost za dolgo~asovno rabotewe; sposobnost za sozdavawe na pari vrz osnova na sopstvenoto znaewe; profesionalnost i samodgovornost; golema `elba za ostvaruvawe na uspeh; i golema hrabrost za prezemawe na rizik vo raboteweto.3

Rizikot od pretpriemni~kata aktivnost se sostoi vo toa {to pretpriema~ot ne mo`e da go predvidi rizikot od delovnata aktivnost vo momentot na zapo~nuvawe na istata tuku toj mo`e da gi predvidi samo faktorite koi go vodat do ostvaruvawe na zadovolitelni delovni rezultati. Sekoj deloven potfat e izlo`en na soodvetni rizici odnosno razli~ni opasnosti koi idnite pretpriema~i ne gi posakuvaat no ne mo`at od niv da pobegnat. Kako mo`ni rizici pri zapo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost se izdvojuvaat slednive:

finansiski rizik odnosno finansiska zaguba koja mo`e da nastane dokolku dobro ne se procenat vlo`uvawata vo delovniot potfat; rizik od uni{tuvawe na karierata na delovniot potfat; rizik od psihi~ki zaboluvawa i sl; rizik od zapostavuvawe na familijata i sl. Motiviranosta od mo`nosta za ostvaruvawe na profit e sodr`ana preku postignuvawe : visoko zadovolstvo od rabotata; ostvaruvawe na finansiska nagrada; ~uvstvo na uspeh; po~it od sredinata i okolinata po{iroko i

OP[TI USLOVI ZA ZAPO^NUVAWE SO PRETPRIEMNI^KA AKTIVNOST

postignuvawe na odreden status vo okru`uvawet

1. 2. Poim za pretpriemni{tvo Poimot za pretpriemni{tvo vo pretprijatijata e predmet na kontinuirani istra`uvawa i prou~uvawa. Interesot na ekonomistite za pretpriemni{tvoto najmnogu doa|a do izraz vo periodot na sedumdesetite i osumdesetitte godini. Mo`e da se ka`e deka po~etokot na osumdesettite godini za zemjite so razvieno pazarno stopanstvo se karakterizira so nova pojava nare~ena pretpriemni{tvo. Vo ekonomskata literatura se sre}avaat najrazli~ni objasnuvawa za samiot poim pretpriemni{tvo i li~nosta koja ja realizira pretpriemni~kata aktivnost-pretpriema~ot. Terminot pretpriema~ mo`e da se identifikuva so poimite: stopanstvenik, biznismen, inicijator, menaxer, odlu~uva~, li~nost orientirana kon profitot i sl, a pretpriemni{tvoto mo`e da se identifikuva kako kontinuiran proces na opredeluvawe na mo`nostite za delovna aktivnost i opredeluvawe na li~nite vrednosti kako i proces na planirawe, izvr{uvawe i ocenuvawe na potrebite od voveduvawe i realizirawe na potrebnata promena. Vo su{tina samiot poim pretpriemni{tvoto mo`e da se razjasni dokolku se poznati odredeni predznaewa za osnovnite karakteristiki na pretpriemni{tvoto i dokolku mo`e da se pravi razlika pome|u ona {to e pretpriema~ i ona {to pretstavuva pretpriemni{tvoto. Na najednostaven na~in, su{tinata na pretpriema{tvoto mo`e da se objasni preku koncepciskiot i sodr`inskiot priod.4 Spored koncepciskiot priod, pretpriemni{tvoto se objasnuva preku sogleduvawe na razlikite pome|u procesot na pretpriemni{tvoto i samiot pretpriema~ kako li~nost. Spored sodr`inskiot priod, pretpriemni{tvoto se objasnuva preku negovite osnovni karakteristiki i li~nite karakteristiki na pretpriema~ot. Koncepciskiot priod su{tinata na pretpriemni{tvoto ja sogleduva preku analiza na osnovnite karakteristiki na pretpriema~ot. Vo su{tina pretpriemni{tvoto mo`e da se objasni preku objasnuvawe na ona {to zna~i inovacija, hrabrost za prezemawe na rizik i slobodniot izbor i nezavisnosta vo delovnoto rabotewe. Preku inovacijata se sogleduva vo mo`nosta za voveduvawe i koristewe na novini vo raboteweto kako na primer voveduvawe na nova, sovremena oprema vo procesot na proizvodstvo, voveduvawe na novi vidovi surovini vo procesot na rabota, otkrivawe na novi pazari za plasman na proizvodite, voveduvawe na novi na~ini na pakuvawe na proizvodite, voveduvawe na novi organizaciskini strukturi vo pretprijatieto i sl. Stepenot na inovativnost na maloto pretprijatie zavisi od obemot na inovacija koj go primenuva pretpriema~ot. Hrabrosta za prezemaweto na rizik vo raboteweto vo procesot na pretpriema{tvoto e vodi~ za pretpriema~ot bidej}i postoi visok stepenot na neizvesnost vo raboteweto. Pretpriemni{tvoto se karakterizira so golem stepen na neizvesnost. Golemata neizvesnost vo izvr{uvaweto na pretpriemni~kata aktivnost proizleguva od faktot {to ostvaruvaweto na profitot od izvr{uvaweto na pretpriema~kata aktivnost e nepoznata varijabla koja nikoga{ ne mo`e da se predvidi. Poradi toa mo`e da se ka`e deka odlukite doneseni od strana na pretpriema~ot se visoko rizi~ni i neizvesni. Slobodniot izbor i nezavisnosta vo delovnoto rabotewe mu ovozmo`uvaat na pretpriema~ot da bide inicijator-voveduva~ na promenite vo raboteweto i nositel na inicijativi. Pretpriema~ot poseduva golema sloboda vo donesuvaweto na odlukite-odlu~uva samostojno i samiot gi opredeluva celite na raboteweto na svoeto pretprijatie. Pretpriema~ot e onoj koj e odgovoren za obezbeduvawe na osnovnite resursi za delovnite aktivnosti i za relizacija na istiot. Slobodata vo donesuvaweto na odlukite mu ovozmo`uva na pretpriema~ot da gi kontrolira vkupnite delovni aktivnosti. Stepenot na zastapenosta na inovacijata, prezemaweto na rizik, slobodata i nezavisnosta vo dejstvuvaweto od strana na pretpriema~ot ja opredeluva pretpriemni~kata aktivnost na pretprijatijata. Navedenite karakteristiki ja opredeluvaat su{tinata na pretpriemni{tvoto i ovozmo`uvaat da se razlikuvaaat pretprijatijata koi se odnesuvaatrabotat pretpriemni~ki od pretprijatijata koi se odnesuvaat nepretpriemni~ki i kaj koi nedostasuva inovativnosta, hrabrosta za prezemawe na rizik i postoi zavisnost vo donesuvawe na odlukite. Pretprijatijata dokolku sakaat da se odnesuvaat pretpriemni~ki neophodno e da prezemaat rizik vo raboteweto, da voveduvaat inovativacii vo raboteweto i da donesuvaat nezavisni odluki. Mal broj pretprijatija imaat privilegija da bidat nare~eni pretpriemni~ki pretprijatija bidej}i samo mal broj pretprijatija primenuvaat inovacii vo delovnite aktivnosti i prezemaat rizik vo raboteweto {to zna~i deka i mo`nostite za dolgoro~en uspeh kaj niv se pomali sporedbeno so pretpriemni~kite pretprijatija. 1.3 Pretpriemni{tvoto vo ekonomskata nauka Vo sovremenata ekonomska teorija evidentni se golem broj na sfa}awa i razmisluvawa za pretpriemni{tvoto i pretpriema~ot. [irokiot spektar od razli~ni opredelbi za poimot pretpriemni{tvo osobeno dominira vo periodot pome|u sedumdesettite i osumdesettite godini od minatiot vek. Razmisluvawata i sfa}awata za pretpriemni{tvoto mnogu te{ko se sintetiziraat i grupiraat. No promenite vo ekonomskata nauka koi se pojavuvaat kako rezultat na istaknuvaweto na neoliberalnata ekonomska {kola koja kako filozofija ja istaknuva ulogata na pazarot i pazarnata ekonomija a pred se li~nata-individualna inicijativa vo ekonomskiot razvoj na nacionalnata ekonomija pridonesuvaat za generalizirawe i sublimirawe na sfa}awata za toa {to pretstavuva pretpriemni{tvoto. Mo`e da se ka`e deka mo{ne te{ko se voop{tuvaat i sublimirat sfa}awata na sovremenata ekonomska misla za pretpriema{tvoto. Generalno poimot pretpriemni{tvo se povrzuva so inovacijata i malite i sredni pretprijatija. Inovacijata pretstavuva aktivnost koja gi promenuva postoe~kite resursi. Vo su{ina pretpriemni{tvoto e sodr`ano vo inovaciite.5 Pretpriema~ite donesuvaat inovacii. Preku inovaciite pretpriema~ot gleda mo`nost za uspeh i prodor na negovoto pretprijatie i mo`nost za realizacija na sopstvenite idei. Voobi~aeno pretpriemni{tvoto se poistovetuva so inovacijata sfatena kako ekonomski i socijalen poim a toa zna~i poistovetuvawe na pretpriemni{tvoto so postojano voveduvawe na ne{to novo vo raboteweto pa makar toa da bide i minimalno otstapuvawe od op{to prifatenite standardi na rabotewe. Razvojnata dimenzija i ostvaruvaweto na profit vo raboteweto se sodr`ani vo postojano voveduvawe na novini vo raboteweto. Pretpriemni{tvoto e karakteristi~no za golemiot broj na novi mali i sredni pretprijatija koi masovno se pojavija vo osumdesetitte godini vo zemjite so razvieni pazarni stopanstva. Zgolemeniot broj na mali i sredni pretprijatija e rezultat na merkite koi gi prezemala dr`avata za podr`uvawe na sektorot na mali i sredni pretprijatija. Malite i sredni pretprijatija odigrale zna~ajna uloga vo oblasta na vrabotuvaweto bidej}i apsorbirale del od golemiot broj nevraboteni, vo zgolemuvaweto na ponudata, razvojot na konkurencijata, inovaciite i pretpriemni{tvoto. Preku pretpriemni{tvoto i inovaciite visoko razvienite pazarni stopanstva na SAD, Japonija i Evropa vo periodot na osumdesettite godini izvr{ija prestruktuirawe na nivnite pazarni ekonomii. Vo sovremenata ekonomska literatura se pove}e se istaknuva zna~eweto na malite i sredni pretprijatija za razvojot na nacionalnata ekonomija. Pred s ogromen e pridonesot na malite i sredni pretprijatija vo delot na vrabotuvaweto na nekvalikuvana rabotna sila i iskoristuvawe na prirodnite bogatstva. Vo poslednite godini vo ekonomskata teorija dominiraat razmisluvawata za povrzanosta na pretpriemni{tvoto odnosno pomestuvaweto na pretpriemni{tvoto od malite i sredni pretprijatija kon menaxerskite timovi vo golemite pretprijatija. Denes vo golemite pretprijatija menxerite stanuvaat sopstvenici nasproti tendencijata na razdvojuvawe na kapital funkcijata od kapital sopstvenosta. No toa ne zna~i deka pretpriema~ite se poistovetuvaat so menaxerite, tuku naprotiv, pome|u menaxerite i pretpriema~ite postojat golemi razliki. Za da se sogledat dobro karakteristikite, sli~nostite i razlikite pome|u pretpriema~ot i menaxerot napravena e sporedba pomeu pretpriema~ot i menaxer vo edno pretprijatie. Karakteristikite na pretpriema~ot i menaxerot se prka`ani na slika 1-1. Slika 1-1 Karakteristiki na pretpriema~ i menaxer Kako {to mo`e da se zabele`i od tabelata karakteristikite na pretpriema~ot se dijametralno sprotivni od karakteristikite na menaxerot. Vaka prika`anite razliki uka`uvaat na toa deka pretpriema~ot so svoeto odnesuvawe i rabotewe se pribli`uva do liderot, a menaxerot do tradicionalniot {ef . 1.4. Pretpriemni{tvoto i malite pretprijatija Podra~jeto na malite i sredni pretprijatija a posebno podra~jeto na t.n. mal sektor e predmet na postojano izu~uvawe i istra`uvawe.Toa e podra~je koe predizvikuva golem interes na istra`uva~ite na ekonomskata nauka. Interesot za izu~uvawe na ova oblast se javuva kako rezultat na pove}e pri~ini me|u koi spa|aat zabele`livoto zglemuvawe na brojot na malite pretprijatija, mo`nostite za novi vrabotuvawa ili samovrabotuvawe, vrabotuvawe na ~lenovi od svojata familija, podr{kata od strana na dr`avnite institucii za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost kako i pozitivnite iskustva od strana na uspe{nite mali pretprijatijata. Po definicija malite pretprijatija pretstavuvaat pretprijatija koi se vo sopstvenost na edno lice ili individua. Maliot biznis mo`e da se opredeli kako biznis koj e vo racete na edna induvidua koja dejstvuva nezavisno.6 Za malite pretprijatija mo`e da se ka`e deka pretstavuvaat pretprijatija vo koi: sopstvenosta i menaxmentot se nezavisni; ne se dominantni vo podra~jeto vo koe dejstvuvaat; i voobi~aeno ne vrabotuvaat pove}e od 50 lu|e. Od edna strana malite pretprijatija se mali no od druga strana golemi. Po nivnite fizi~ki karakteristiki tie se mali sporedbeno so golemite pretprijatija. Tokmu nivnata golemina gi pravi specifi~ni odnosno im ovozmo`uva da se razlikuvaat od ostanatite pretprijatija vo okru`uvaweto. Kako osnovni karakteristiki, obele`ja po koi malite pretprijatija se razlikuvaat od ostanatite mo`e da se izdvojat slednite: broj na vraboteni; maliot obem na rabota; maliot obem na potro{uva~i koi gi opslu`uvaat; podra~jeto na dejstvuvawe i obemot na promet. Navedenite obele`ja se osnovni karakteristiki po koi malite pretprijatija se razlikuvaat od ostanatite pretprijatija. Isto taka malite pretprijatija se razlikuvaat od golemite i od aspekt na organizacijata na nivnata rabota. Od aspekt na organizaciskata postavenost, malite pretprijatija imaat ednostavna struktura iska`ana preku ednostavniot na~in na planirawe, brzata i efikasna koordinacija na delovnite aktivnosti. Perspektivata na malite pretprijatija se poka`uva preku povrzanosta na malite pretprijatija so pretpriemni{tvoto odnosno ulogata na sopstvenikot, osnova~ na maloto pretprijatie kako pretpriema~. Pretpriema~ot kako nositel na maliot biznis e nezavisen vo raboteweto. Toj e ubeden deka negovata delovna aktivnost }e uspee. Ubeduvawata na pretpriema~ot pridonesuvaat za ostvaruvawe na ekonomska nezavisnost na malite pretprijatija. Na toj na~in sopstvenikot na maloto pretprijatie vlijae vrz sopstvenata ekonomska blagosostojba. Malite pretprijatija za da opstanat vo turbulentnoto okru`uvawe treba da se odnesuvaat pretpriemni~ki. Toa zna~i deka malite pretprijatija treba da poseduvaat golem stepen na fleksibilnost vo raboteweto. Fleksibilnosta pretstavuva sposobnost na maloto pretprijatie da gi menuva aktivnostite i brzo da reagira na promenite vo lokalnoto okru`uvawe i po{iroko. Fleksibilnosta isto taka se povrzuva so sposobnosta koja ja poseduvaat malite pretprijatija za brzo dejstvuvawe i prezemawe na korektivni akcii na predhodno doneseni odluki. Pretpriemni~koto odnesuvawe na malite pretprijatija se sogleduva preku nivnata sposobnost za menuvawe i prilagoduvaweto na delovnite aktivnosti kon promenite vo pazarnite uslovi i brzo prilagoduvawe kon potrebite na pobaruva~kata. Zastapenosta na pretpriemni{tvoto vo malite pretprijatija se sogleduva preku izvr{uvaweto na slednite delovni aktivnosti: kontinuirano sledewe i primena na novi mo`nosti za razvoj; primena na novi mo`nosti za razvoj vo zavisnost od stepenot na pretpriemni~ko odnesuvawe; pravilen izbor na ~ove~ki resursi i nivno rasporeduvawe na soodvetni mesta ; minimizirawe na posledicite od eventualniot neuspeh na delovniot potfat; izrazena sposobnost na ~ove~kite resursi za iskoristuvawe na raspolo`livite mo`nosti za razvoj; i sposobnost za alokacija i kombinacija na raspolo`livite resursi vo uslovi koga za toa }e odlu~i sopstvenikot; 7 Pretpriemni~koto odnesuvawe na malite pretprijatija im pomaga na sopstvenicite-pretpriema~ite da prezemat odgovornost od voveduvaweto na inovaciite vo raboteweto. Voveduvaweto na inovaciite vo raboteweto podrazbira kreirawe na idea, ocenuvawe na li~nite sposobnosti i prezemawe na akcii. Prezemaweto na odgovornost za delovnite aktivnosti zna~i deka pretpriema~ot prezema rizik od realizirawe na delovnite aktivnosti no istovremeno uspe{no realiziraniot deloven potfat podrazbira i dobivawe na nagrada. Povrzanosta na maliot biznis so pretpriemni{tvoto se sogleduva preku tri-dimenzionalniot model na pretpriemni{tvo. Tridimenzionalniot model na pretpriemni{tvo ovozmo`uva ocenuvawe na aktivnostite odnosno ovozmo`uva ocenuvawe na nivoto na pretpriemni~ko odnesuvawe na maloto pretprijatie. Tri-dimenzionalniot model na pretpriemni{tvo se sostoi od slednive tri komponenti: ekonomska inovacija, kreirawe na organizacija i barawe profit na pazarot.8 Ekonomskata inovacija podrazbira primena na nova tehnologija ili pak novi na~ini na koristewe na postojnata tehnologija, pri {to se zgolemuva postojnata vrednost ili se sozdava nova ekonomska vrednost. Preku sozdavaweto, kreiraweto na organizacijata se realizira ekonomskata inovacija. Vo procesot na sozdavawe na ekonomskata vrednost vklu~eni se site ~ove~ki resursi vo pretprijatieto a toa bara voveduvawe na soodvetna organizaciska postavenost na maloto pretprijatie. Organizaciskata postavenost go poka`uva na~inot na koj }e se realizira inovacijata. Baraweto profit na pazarot ja locira oblasta vo koja preku pretpriemni~koto odnesuvawe }e se realizira profitot odnosno podra~jeto kade }e se realizira ekonomskata inovacija. 1.5.Pri~ini za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost Otpo~nuvaweto so pretpriemni~ka aktivnost e kompleksna rabota koja vo su{tina pretstavuva realizirawe na ideja preku odgovor na pove}e kompleksni pra{awa me|u koi i pra{aweto za toa {to e ona {to ja pottiknuva individuata na pretpriemni~ka aktivnost. Golemiot broj istra`uvawa sprovedeni vo ovaa oblast poka`uvaat deka pretpriema~ite donesuvaat odluka da otpo~nat so izvr{uvawe na pretpriemni~ka aktivnost poradi : `elbata za zarabotuvawe na pove}e pari; `elbata da se bide sopstvenik i samostojno da se odlu~uva; `elbata da se prodol`i familijarniot biznis; `elbata da se bide gazda.9 Otpo~nuvaweto so pretpriemni~ka aktivnost podrazbira prezemawe na golem rizik. I pokraj toa {to zapo~nuvaweto so sopstven biznis samo po sebe nosi opredeleni slabosti, sepak ne mal broj individui se opredeluvaat za zapo~nuvawe so sopstven mal biznis. Vo postapkata za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost, idniot pretpriema~ ja definira delovnata politika na pretprijatieto i obezbeduva finansiski sredstva za zapo~nuvawe so rabota na sopstvenoto pretprijatie. Voden od `elbata da bide sopstvenik i nezavisen gazda i mo`nosta za zarabotuvawe na pove}e pari, pretpriema~ot samostojno odlu~uva da zapo~ne svoj biznis so cel da gi zadovoli materijalnite potrebi i da sozdade profit. Idniot pretpriema~ donesuva odluka da otpo~ne so pretpriemni~ka aktivnost poradi: samostojnosta vo donesuvaweto na odlukite ili ka`ano so drugi zborovi gazda na samiot sebe; finansiskite benefiti od raboteweto za samiot sebe i mo`nosta za ostvaruvawe na pogolema zarabotuva~ka odnosno ostvaruvawe na pogolem profit koj mu pripa|a na pretpriema~ot; spokojstvo zaradi sigurnosta vo rabotata bidej}i pretpriema~ot, individuata mo`e da raboti kolku saka a opasnosta od gubewe na rabotata i napu{tawe od rabota e svedena na minimum; mo`nosta za vrabotuvawe na ostanatite ~lenovi od familijata odnosno se sozdava mo`nost za samovrabotuvawe; Pri~inite za osnovawe na sopstveno malo pretprijatie se mnogubrojni. Zaradi toa sprovedeni se golem broj na istra`uvawa a so cel utvrduvawe na osnovnite pri~inite za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost. Zaradi sogleduvawe na pri~inite za osnovawe na malo pretprijatie, sprovedena e anketa pome|u 250 nevraboteni lica od podra~jeto na op{tina Gevgelija so cel prakti~no sogleduvawe na pri~inite koi bi gi pottiknale nevrabotenite lica da zapo~nat so pretpriemni~ka aktivnost. Dobienite rezultati od sprovedenoto istra`uvawe poka`uvaat deka postojat golem broj pri~ini koi vlijaat na idniot pretpriema~ da donese odluka za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost i istite se prika`ani vo tabela 1-1. Tabela 1-1 Pri~ini za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost Pri~ini Broj na povtoruvawa na odgovori

Mo`nosta za egzistencija 48

Nezavisnost i sloboda vo raboteweto 18

Rabotewe za sebe - da se bide gazda 37

Da se zarabotat pove}e pari 69

Pogolema sigurnost 15

Nasleduvawe na familijaren biznis 8

Pro{iruvawe na familijaren biznis 6

Nemo`nost za vrabotuvawe na drugo mesto 49

Pri~inite za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost se grupirani vo tri grupi i toa: materijalno-ekonomski pri~ini semejni pri~ini i li~ni karakteristiki Vo grupata na materijalno-ekonomski pri~ini za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost spa|aat: mo`nosta za pogolema zarabotuva~ka; sozdavaweto na pove}e pari; pogolema sigurnost; `elbata za brzo unapreduvawe; i `elbata za samostojno rabotewe. Vo grupata na semejni pri~ini za zapo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost spa|aat: `elbata da se bide sam gazda; mo`nosta za nasleduvawe na semejniot biznis; mo`nosta za koristewe na znaeweto i iskustvoto od povozrasnite ~lenovi na familijata koi go vodat biznisot. Vo grupata na li~ni karakteristiki za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost spa|aat: poseduvaweto na znaewe i sposobnost za donesuvawe na odluki; poseduvawe na znaewe i sposobnost za upravuvawe so finansiite; poseduvawe sposobnost za dolgo~asovno i naporno rabotewe ; sposobnost i podgotvenost za prezemawe rizik vo raboteweto. Otpo~nuvaweto so pretpriemni~ka aktivnost se javuva kako rezultat na vlijanieto na trite grupi faktori. No iako semejnite pri~ini se vode~ki za zapo~nuvawe so delovna aktivnost, rezultatite od sprovedenoto prakti~no istra`uvawe poka`uvaat deka mo`nosta za zarabotuvawe na pove}e pari pretstavuva glaven odlu~uva~ki faktor za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost. 1.6. Programi za edukacija i obuka na pretpriema~ite Uspe{noto izvr{uvawe na pretpriemni~kata aktivnost so cel promovirawe na pretpriemni{tvoto i sozdavawe na finansiska dobivka bara malite pretprijatija da bidat upravuvani od lica-pretpriema~i koi poseduvaat odredeni znaewa, ve{tini i sposobnosti. Toa ja nametnuva potrebata od voveduvawe na pretpriemni{tvoto vo dr`avnite institucii, organizirawe i odr`uvawe na stru~ni obuki i predavawa za pretpriema~ite, implementirawe na specijalizirani stru~ni programi za obuka za pretpriema~ite, organizirawe i odr`uvawe na redovni stru~ni seminari kako na~ini za zgolemuvawe na sposobnosta na pretpriema~ite za uspe{no upravuvawe so delovnite aktivnosti koi gi izvr{uvaat. Zaradi unapreduvawe na raboteweto na malite pretprijatija, postignuvawe na pobrz obrt na kapitalot, namaluvawe na tro{ocite na rabota i namaluvawe na rizikot vo raboteweto, se voveduvaat programite za obuka na pretpriema~ite. Vo su{tina, programite za obuka na pretpriema~ite im pomagaat na pretpriema~ite da : gi steknat potrebnite znaewa za da mo`at uspe{no da upravuvaat so finansiskite tekovi na pretprijatieto; izgotvuvaat kratkoro~ni planovi za voveduvawe na novi delovni potfati; voveduvaat novi na~ini na rabota; izrabotuvaat specifi~ni vidovi planovi za unapreduvawe na pretpriemni~kata aktivnost; ja zgolemat sopstvenata kompetencija, znaewe i ve{tini za menaxirawe so pretprijatieto; steknat novi znaewa; gi promenat na~inite na razmisluvawe za sopstvenata uloga- uloga na pretpriema~ i lider; steknat znaewa za sogleduvawe i upotreba na informaciite koi ovozmo`uvaat donesuvawe na kvalitetni odluki; i steknat znaewa za donesuvawe na odluki koi }e pridonesat za namaluvawe na rizikot vo donesuvawe na pogre{ni delovni odluki. Zaradi promovirawe na pretpriemni{tvoto i donesuvawe na odluka za zapo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost, potrebno e malite pretprijatija da bidat upravuvani od pretpriema~i koi }e poseduvaat odredeni ve{tini i znaewa. Razvojot na pretpriemni{tvoto i pottiknuvaweto na razvojot na odredeni li~ni karakteristiki kaj pretpriema~ite kako {to se kreativnosta, inicijativnosta, samostojnosta i odgovornosta pretstavuvaat osnova na konceptot za pottiknuvawe na lu|eto za otpo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost. . . . . , . . . , , , , , , , . . . . , , , , . . .1 , , , . . : 1. ? 2. , ? 3. ? 4. ? 5. ? . . . 2.2. , . . . , , , . . . . : : , , . . . , . , . . , , , . , . . . . . 2-1 .

++ ++ -, ,

++ ++ 2-1 , , , , , . . , , , . : - . . , , , , . . . . , . , . , . . , , , , . 2.3. (SWOT ) , . . , . SWOT . SWOT : S-Strengths- W-Weaknesses- O-Opportunities-, T-Threats-, SWOT . . . SWOT . . , , , , . SWOT , , . . SWOT . SWOT SWOT . 2-2 SWOT .

++ ++ ++ Strenght ++ Weaknesses ++ Threats ++ ++ Opportunities 2-2 SWOT (Strenghts) . . , . . : ? ? ? (Weaknesses) . . . . : ? , ? ? : , , .2 (Opportunitis) . , , , , , . . . , . : - ? ? ? , (Threats) . . . . . . , . : ? ? ? ? ? SWOT . . 2.3.1. SWOT SWOT . . SWOT . , , , SWOT . (S-strengths) (S-strengths) : 1. ? 2. ? 3. ? 4. ? 5. ? 6. ? 7. ? 8. ? ( W-weaknesses) (W-weaknesses) : 1. ? 2. ? 3. ? 4. ? 5. ? 6. ? 7. ? 8. ? ( Opportunities ) (Opportunities) : 1. ? 2. ? 3. ? 4. ? 5. ? 6. ? 7. ? 8. ? ( T-threats ) (T-threats) : 1. ? 2. ? 3. - ? 4. ? 5. ? 6. , ? 7. ? 8. ? 2-3 SWOT .

2-3 SWOT 2.4. , SWOT , . . . : ? , . . . . - - . : , . . , . . , , . . . .3 . : , , . . . . . , . . . , , . , . . .4 . , . . , . : . . , . , . . . . : . 2-4 . 2-4 ++ ++ ++ ++ ------ , . , . , , . , . . . . . : ? , ? . , . . . . . . : , , , . , . . . , , . , , . . . . . , . . , , . : ? ( , ? ? , : ? ? ? ? ? . . . . , . . , . : , , . . . , . . , . , . : , , , . 3.2. , : , , . . . .. , . . : , , , . . , . 50 . . - , , , . . . , . . , . , . 3.3. . . , . , : 3-1. 3-1 - a - - - - - - - - - - - . , . . . . . ( ) . : ? ( ) ? ( , ) ? ( ) ? ( ). . , , . , , , . . . , . : ( ) ? ? ? ( - .) ?(, , , ) ? ( ) , ( ) ? ? ? . . .2 . , . . . . : O ? ? ? ? ? (, ) . . . . . : ? - , ? , . ? , ? ? . , , , . . . . . . , , . : ? ( ) ? ? ( , , , , .? ? ( , , , , ) ? . , : ? ? , , . , . ( , , .3 , , , , . . . . . . : ? - ? - , , - , , ? . .. .4 . , , . . . , . , . . . () . , . - . . . , . . , . , - . . , . . . : , , , 3.4. . . . , . , , . . . . : , , , , , . , , . . . . , . . , , . : ? ? . , . . . . . . 3-2 .

++ ++ 3-2 3.5. () , . , . . . . , .5 . . . . . . . : . , . . , 15 , . . . . . , . , . . . , , . . . . . . , . . . . . , . . . , . . . . . . 3.1. Fizibiliti studija za osnovawe na novo pretprijatie Osnovaweto na novo pretrpijatie pretstavuva eden od na~inite za zapo~nuvawe so mal biznis ili otpo~nuvawe na pretpriemni~ka aktivnost. Izrabotkata na fizibiliti studija za osnovawe na malo pretprijatie e postapka koja predhodi na procesot na donesuvawe na odluka za osnovawe na novo pretprijatie. Fizibiliti studijata za osnovawe na malo pretrpijatie ja poka`uva opravdanosta od osnovaweto na maloto pretprijatie. Sopstvenikot mo`e da ima `elba da bide samiot gazda i da ima svoe pretprijatie vo koe }e ima sloboda da gi pravi rabotite onaka kako {to saka, no opravdanosta od negovata odluka ja poka`uva fizibiliti studijata. Fizibiliti studijata za osnovawe na malo pretprijatie pretstavuva analiza na faktorite koi bi imale vlijanie vrz raboteweto na pretprijatieto. Analizata na faktorite koi imaat vlijanie na raboteweto na pretprijatieto pretstavuva analiza na slednite faktori: pazarot na proizvodite i uslugite koi }e gi nudi novoto pretprijatie; lokacijata na novoto pretprijatie; finansiskite potrebi za zapo~nuvawe so rabota na maloto pretprijatie; i pravnite barawa za rabotewe na pretprijatieto. 3.1.1. Analiza na pazarot na proizvodite i uslugite koi }e gi nudi novoto pretprijatie Analizata na pazarot na proizvodite i uslugite koi }e gi nudi novoto pretrpijatie vsu{nost pretstavuva izrabotka na pazarna studija odnosno podrazbira sproveduvawe na istra`uvawe na pazarot. Pokonkretno ka`ano, fizibiliti studijata preku koja se sproveduva analiza na pazarot na proizvodite i uslugite koi }e gi nudi novoto pretprijatie se sproveduva za da se dobijat podatoci i informacii za proizvodot koj }e se nudi na pazarot, za samiot pazar na koj }e se nudat proizvodite i za konkurencijata odnosno informacii za pretprijatijata koi proizveduvaat i nudat isti ili sli~ni proizvodi. Analizata na proizvodot koj planira da se vovede na pazarot treba da poka`e kolku i vo {to se sostoi razlikata na noviot proizvod od sli~nite proizvodi koi gi nudi konkurencijata i koi se prednostite i slabostite na novoto pretprijatie. Preku ova analiza se sogleduvaat site mo`nosti za iskoristuvawe na prednostite i kolku {to e mo`no namaluvawe odnosno nadminuvawe na pojavenite slabosti i nivno minimizirawe. Isto taka ova analiza gi poka`uva mo`nostite za toa noviot proizvod da se stavi vo funkcija na istra`uvawe na pazrot no pri toa imaj}i gi vo predvid ograni~uva~kite faktori za proizvodstvo na istite (surovini,tehnologija i sl.) Analizata na pazarot treba da odgovori na pra{awata povrzani so segmentiraweto na pazarot, naselenieto, kako na primer opredeluvawe na konkretna grupa potro{uva~ite, koja celna grupa }e gi so~inuva najgolemite potro{uva~i vo smisla na nivoto na obrazovanie, starosta, goleminata na prihodite koi gi ostvaruvaat, brojot na ~lenovite na familijata, nivnata profesionalna struka, `elbite, nivnite naviki, obi~aite, {to tro{at, zo{to odreden proizod ne go tro{at, zo{to odredeni proizvodi preferiiraat pove}e da gi tro{at i sl. Pazarot e mesto kade se transformiraat vrednosti i toj gi poka`uva nasokite kon koi treba pretprijatieto da go naso~i svoeto dvi`ewe. Isto taka pazarot mu pomaga na pretprijatieto da se osposobi vo sekoj moment da gi sogleduva potrebite i `elbite na potro{uva~ite kako i osposobuvawe za predviduvawe na idnite promeni vo potrebite na potro{uva~ite. Preku analiza na konkurencijata se sogleduvaat: mo`nostite i ograni~uvawata na proizvodot koj se planira da se vovede na pazarot odnosno karakteristikite na proizvodite koi gi nudi konkurencijata; asortimanot na proizvodite koi gi nudi pretprijatieto; obemot koj se nudi i cenite po koi se prodavaat proizvodite na pazarot. Identifikuvaweto na karakteristikite na konkurencijata pridonesuva novoto pretrijatie da se podgotvi za sozdavawe na potro{uva~i a ne za proizvodstvo na odnapred opredelen proizvod.1 3.1.2. Analiza na lokacijata na novoto pretprijatie Donesuvaweto na odluka za lokacijata na novoto pretprijatie ne e ni malku ednostavna rabota. Pravilniot izbor na lokacijata na pretprijatieto pretstavuva klu~ za uspehot na pretprijatieto i klu~en faktor za prifitabilnosta na pretprijatieto. Pogre{no opredelenata lokacija na novoto pretprijatie ja namaluva ekonomi~nosta i profitabilnosta vo raboteweto. Izborot na dobra lokacija zavisi od analizata na podra~jeto na rabota i vidot na potro{uva~ite koi }e gi koristat uslugite koi }e gi nudi novoto pretprijatie. Pri analizata na lokacijata na novoto pretrpijatie treba da se zemat predvid faktorite koi vlijaat na izborot na lokacija. Postojat pove}e klasifikacii za faktorite koi imaat vlijanie na odlukata za lokacija na pretprijatieto. Voobi~aeno, faktorite koi imaat vlijanie na odlukata za lokacija na pretprijatieto se podeleni na: op{ti faktori pri izbor na lokacijata i posebni faktori pri izbor na lokacijata.2 Vo grupata na op{ti faktori koi treba da se analiziraat pred da se donese odluka za lokacijata na novoto pretprijatie spa|aat: a) li~nite faktori-pretpriema~ot, sopstvenikot na novoto pretprijatie sam ja izbira mestopolo`bata na pretprijatieto; b) ekonomski faktori-vkupniot prihod na familijata, mo}ta na naselenieto, brojot na vrabotenite vo nacionalnata ekonomija i zastapenosta na finansiskite institucii vo nacionalnata ekonomija ; v) konkurencijata i nejzinoto vlijanieto za unapreduvaweto i prestanok na rabotata na novoto pretprijatie; i g) zakonskite akti i propisi so koi se ograni~uva odnosno se opredeluva zadovoluvaweto na posebni uslovi kako osnoven uslov za otpo~nuvawe so rabota na maloto pretprijatie. Vo grupata na posebni faktori koi treba da se analiziraat pred da se donese odluka za izbor na lokacijata na novoto pretprijatie spa|aat onie faktori koi proizleguvaat od karakteristikite na poodelnite podra~ja na rabota : maloproda`ba, golemoproda`ba, trgovija, uslugi, proizvodstvo, turizmot i sl. Analizata na faktorite koi imaat vlijanie za izborot na lokacijata na novoto pretprijatie ima za cel da gi otkrie onie faktori koi imaat presudno vlijanie vo donesuvaweto na odluka za opredeluvawe na lokacijata na novoto pretprijatie, pri {to treba da se ima vo predvid podra~jeto na rabota kako faktor koj bitno vlijae na lokacijata na koja }e raboti novoto pretprijatie. Na primer, dokolku se osnova novo pretprijatie koe }e deluva vo podra~jeto na trgovijata ili uslugite toga{ treba da se izbere lokacija koja }e bide vo neposredna blizina do potro{uva~ite i pokraj toa {to takvata lokacija sozdava pogolem tro{koven efekt odnosno e poskapa.(ima povisoka kirija sporedbeno so drug prostor na druga lokacija ili cenata za kupuvawe na prostorot e povisoka sporedbeno so cenata za kupuvawe na deloven prostor na druga lokacija). Dokolku pak se osnova novo pretprijatie koe }e deluva vo proizvodstveno podra~je toga{ potrebno e da se izbere lokacija vo blizina na industriska zona so sodvetni soobra}ajnici i soodvetna infrastruktura. Dokolku zapo~nuva so rabota novo pretprijatie ~ija {to osnovna dejnost }e bide ugostitelstvoto, potrebno e da se odbere lokacija vo blizina na centralnoto gradsko podra~je koja bi bila vo neposredna blizina na pogolemiot broj potro{uva~i. 3.1.3. Finansiskite potrebi za zapo~nuvawe so rabota na malo pretprijatie Finansiite pretstavuvaat eden od najzna~ajnite faktori koj treba da se obezbedi i koj ovozmo`uva pretprijatieto da zapo~ne da raboti. Poradi toa poseben del od fizibiliti studijata e posveten na analiziraweto i utvrduvaweto na finansiskite potrebi odnosno tro{ocite koi }e bidat napraveni za da mo`e maloto pretprijatie da zapo~ne so rabota. Ovaa analiza gi opfa}a site finansiski potrebi koi gi ima pretprijatieto i preku nea se opredeluvaat vkupnite finansiski sredstva koi treba da se vlo`at za da mo`e da zapo~ne so rabota novoto pretprijatie. Bez obezbedeni finansiski sredstva ne mo`e da se zapo~ne so delovni aktivnosti a seto toa go onevozmo`uva vlezot na pazarot na novoto pretprijatie. Zadovoluvaweto na finansiskite potrebi na maloto pretprijatie vsu{nost podrazbira prezemawe na soodveten stepen na rizik vo raboteweto.3 poka`uva podgotvenosta za prezemawe na investiciona aktivnost i u~estvo na pazarot so sodveten vid na proizvod. Zapo~nuvaweto so rabota na novoto pretrpijatie isto taka podrazbira obezbeduvawe na soodvetni izvori na finansiski sredstva koi mo`e da bidat sopstveni, li~ni sredstva na sopstvenikot na novoto pretprijatie ili pak mo`no e finansiskite sredstva da bidat obezbedeni od soodvetni finansiski institucii (sredstva od kreditni linii na bankarski institucii, banki za podr{ka i razvoj na mali pretprijatija, specijalizirani fondovi za finansirawe na mali pretprijatija i sl.), goleminata na sredstvata, namenata i strukturata na sredstvata. Nedostigot na soodvetni finansiski sredstva go onevozmo`uva zapo~nuvaweto so rabota na maloto pretprijatie. No isto taka obezbeduvaweto na odreden iznos na finansiski sredstva za zapo~nuvawe so rabota na novo pretprijatie ne pretstavuva garancija za uspe{no zapo~nuvawe na delovnata aktivnost. Nesoodvetnata raspredelba na raspolo`livite finansiski sredstva vo ramki na pretprijatieto, odnosno pogre{nata raspredelba na fiksni i varijabilni sredstva pretstavuva pre~ka vo raboteweto na pretprijatieto. Toa zna~i deka dokolku pretprijatieto ima investirano premnogu sredstva vo fiksen kapital toga{ iznosot nad vistinski potrebnite sredstva e zemen od varijabilnite sredstva koi sredstva ne se dovolni za rabotewe na pretprijatieto a toa pretstavuva vistinska pre~ka za natamo{no rabotewe. Vistinski problem stanuva toga{ koga ne se dovolno analizirani i sogledani vkupnite finansiskite aspekti vo raboteweto. 3.1.4. Pravni barawa za rabotewe na pretprijatieto Postojat golem broj na pravni propisi, zakonska regulativa, podzakonski akti i pravilnici so koi se regulira oblasta na osnovaweto i raboteweto na malite prtprijatija. Idniot pretpriema~, sopstvenik treba da ja poznava celokupnata pravna regulativa koja ima vlijanie na rabotata na malite pretprijatija. Osnovaweto i planiraweto na rabotata na maloto pretprijatie treba da bide vo soglasnost so pravnata regulativa a toa zna~i deka novoto pretrpijatie treba da odgovori na site pravni barawa za zapo~nuvawe so delovna aktivnost.4 Pokonkretno ka`ano, pred zapo~nuvaweto so rabota, sopstvenikot-menaxer treba da gi obezbedi site neophodni dozvoli za rabota na svoeto pretprijatie koi se predvideni so zakonska regulativa ne pravej}i razlika zatoa dali se raboti za dozvola za gradba na objektot koja treba da bide obezbedena u{te vo fazata na zapo~nuvawe so gradba na objektot, ili pak dozvola za rabota na objektot koja se obezbeduva so samiot proces na otpo~nuvawe so rabota na pretprijatieto kako na primer dozvola za obezbedeni soodvetni sanitarnopazarni uslovi za rabota i sl. Analizata na pravnite barawa za zapo~nuvawe so rabota na pretprijatieto gi sodr`i i soodvetnite propisi koi ja reguliraat oblasta na rabotni odnosi. Preku analiza na pravnite propisi koi ja reguliraat oblasta na rabotnite odnosi, sopstvenikot na pretprijatieto se steknuva so informacii koi se neophodni vo postapkata za anga`irawe na ~ove~ki resursi. Faktorite koi pretstavuvaat predmet na analiza pri izrabotkata na fizibiliti studija za osnovawe na novo pretprijatie se prika`ani na slika 3-1.

Analiza i istra`uvawa od sopstvenikot -Pazar na proizvodot -Lokacija na pretprijatieto -Finanskiski potrebi -Pravni barawa -Donesuvawe odluka za osnovawe na novo pretprijatie Slika 3 -1 Faktori na analiza pri izrabotka na fizibiliti studija Kako {to se gleda od slikata, vo postapkata za izrabotaka na fizibiliti studija za donesuvawe na odluka za osnovawe na novo pretprijatie najprvo se definira pazarot na koj }e se prodavaat proizvodite i uslugite koi }e gi nudi novoto pretprijatie preku utvrduvawe na kapacitetot na pazarot, vkupnata ponuda i pobaruva~ka, konkurencijata, brojot na konkurentite i nivnata lokacija. Po izvr{enata analiza na pazarot se utvrduva soodvetnata lokacija na pretprijatieto, finansiskite sredstva potrebni za osnovawe i zapo~nuvawe so rabota na pretprijatieto a na kraj se sproveduva analizata na pravnata regulativa. 3.2. Dogovor za osnovawe na malo pretprijatie Dogovorot za osnovawe navidum pretstavuva ednostaven dokument no negovato zna~ewe se sostoi vo toa {to so nego se ureduvaat vkupnite odnosi vo pretprijatieto. Maloto pretprijatie pretstavuva celosen i samostoen praven subjekt koj mo`e da bide vo promet.5 Osnovawe na novo malo pretprijatie vo su{tina pretstavuva zbir od prava, predmeti i fakti~ki odnosi koi imaat imotna vrednost i koi pripa|aaat kon trgovskata dejnost na trgovecot, pri {to ovie elementi ja so~inuvaat aktivata na pretpriema~ot no isto taka gi opfa}aat i negovite obvrski. Dogovorot za osnovawe na malo pretrpijatie e pismen dokument-akt so koj {to se osnova maloto pretprijatie i istovremeno pretstavuva osnoven op{t akt so koj{to se ureduvaat odnosite, organizacijata i funkcioniraweto na pretprijatieto po negovoto osnovawe. Dogovorot za osnovawe na malo pretprijatie e pismen dokument so koj se opredeluvaat : firmata i sedi{teto na maloto pretprijatie; imeto i mestoto na `iveewe na osnova~ot ili osnova~ite dokolku maloto pretprijatie se osnova od pove}e lica; imeto i prezimeto na upravitelot odnosno upravitelite i EMBG; predmet na rabotewe na maloto pretprijatie; vremetraeweto na pretprijatieto; iznosot na osnovnata glavnina i iznosot na vlogot na sekoj osniva~sodru`nik oddelno i opis i nazna~uvawe na nepari~nite vlogovi ; na~inot i merilata na raspredelba na dobivkata i na~inot na pokrivawe na zagubata na maloto pretprijatie; pravata i obvrskite {to osnova~ite-sodru`nici gi imaat kon pretprijatieto, kako i pravata i obvrskite koi {to gi ima pretprijatieto sprema osnova~ite; upravuvaweto,zastapuvaweto i prestanuvawe so rabota na pretprijatieto; Vo dogovorot za osnovawe na pretprijatieto firmata i sedi{teto na pretprijatieto se nazna~uvaat so celosen i skraten naziv. Firmata na pretprijatieto go pretstavuva imeto pod koe{to novoto pretprijatie }e raboti i pod koe ime toa }e raboti vo pravniot promet. Firmata na novoto pretprijatie se zapi{uva vo trgovskiot registar. Vo svoeto rabotewe, pretprijatieto mora da ja upotrebuva firmata onaka kako {to e zapi{ana vo trgovskiot registar. Sedi{teto na pretprijatieto se nazna~uva so to~en naziv odnosno celosna adresa. Nazivot na firmata i sedi{teto na pretprijatieto se ispi{ani na pe~atot na pretprijatieto koj ima kru`na forma. [tembilot na pretprijatieto e vo pravoagolna forma. Vo dogovorot za osnovawe na pretprijatieto se regulira na~inot na upotreba na pe~atot i {tembilot. Spored toa, pe~atot i {tembilot na pretprijatieto se upotrebuvaat na site pismeni op{ti i poedine~ni akti koi proizleguvaat od sekojdnevnoto rabotewe na pretprijatieto. Vo dogovorot za osnovawe na pretprijatieto se opredeleni imeto i mestoto na `iveewe na osnova~ot ili osniva~ite. Dokolku novoto pretprijatie se osnova od pove}e lica-osnova~i vo dogovorot za osnovawe se nazna~uvaat podatoci od site osnova~i so celosni podatoci koi soodvestuvaat so podatocite od dokumentite za li~na identifikacija (li~na karta ili patna isprava). Kako osnova~ na malo pretprijatie mo`e da bide sekoe lice koe zaradi osnovawe na maloto pretprijtie ima potpi{ano dogovor za osnovawe ili pak ima podneseno izjava za osnovawe na malo pretprijatie. Izjavata za osnovawe na malo pretprijatie e pismen dokument so koj{to se osnova pretprijatieto od strana na edno lice. Li~nite podatoci za identifikacija na upravitelot odnosno upravitelite -imeto i prezimeto na upravitelot odnosno upravitelite so podatok za EMBG i to~na adresa na `iveewe vo dogovorot za osnovawe se nazna~uvaat posebno. Upravitelot e lice koe mu e dovereno upravuvaweto so pretprijatieto. Voobi~aeno, kaj malite pretprijatija sopstvenikot e istovremeno i upravitel na pretprijatieto. So dogovorot za osnovawe na maloto pretprijatie se opredeluva predmetot na rabotewe na maloto pretprijatie. Predmetot na rabotewe na maloto pretprijatie vsu{ost ja pretstavuva osnovnata dejnost na pretprijatieto, odnosno dejnostite ili pak dejnosta koja e opredelena vo izjavata za osnovawe na pretprijatieto od edno lice, klasificirani spored dejnostite utvrdeni vo Nacionalnata klasifikacija na dejnostite. Predmetot na rabota se zapi{uva vo trgovskiot registar so nazna~uvawe na {ifrata i nazivot na oddelot i na grupata na dejnosta, utvrden so Nacionalnata klasifikacija na dejnosti. So dogovorot za osnovawe na malo pretprijatie se definira predmetot na rabota odnosno dejnosta a isto taka se opredeluva i osnovnata dejnost koja }e ja izvr{uva pretprijatieto. Pretprijatieto mo`e da gi vr{i site dejnosti koi ne se zabraneti so zakon i mo`e da gi prezema onie pravni raboti i dejstvija koi se opfateni vo predmetot na rabota. Vremenskiot period na rabota na novoto pretprijatie ili vremetraeweto na pretprijatieto zadol`itelno se predviduva so dogovorot za osnovawe. Voobi~aeno maloto pretprijatie se osnova na neopredeleno vreme, no ponekoga{ mo`e da se slu~i opredelen vid na pretprijatie da se osnova za odreden vremenski period, odnosno do postignuvawe na odredena cel a potoa da prestane so rabota. Iznosot na osnovnata glavnina i iznosot na vlogot na sekoj osniva~-sodru`nik oddelno go pretstavuva imotot ili vlogot na sekoj osnova~-sodru`nik oddelno vo maloto pretprijatie koj se izrazuva vo pari. Vo postapkata na osnovawe na maloto pretprijatie, sopstvenikot-osnova~ot na pretprijatieto vlo`uva po~eten kapital ili postojni i dopolnitelno vlo`eni materijalni sredstva ~ija {to vrednost e iska`ana vo pari preku izvr{ena procenka od strana ovlasten procenitel. Vlogot vo osnovnata glavnina na maloto pretprijatie vsu{nost go pretstavuvaat udelot na osnova~ot odnosno sodru`incite. Osnovnata glavnina na malo pretprijatie ne mo`e da bide pomala od 5.000 EVRA vo denarska protivvrednost, spored sredniot kurs na Narodnata banka na Republika Makedonija na denot na uplatata, osven ako osnova~ite ne se dogovorile toa da bide denot na potpi{uvawe na dogovorot za dru{tvoto,odnosno na izjavata za osnovawe na dru{tvoto.6 Poedine~niot vlog na sekoj osnova~-sodru`nik ne mo`e da bide pomal od 100 EVRA vo denarska protivvrednost. Vlogot vo pretprijatieto mo`e da bidat pari, stvari i prava koi {to sodru`nikot gi otstapuva i prenesuva na pretprijatieto vo postapkata za osnovawe na pretprijatieto. Udelot vo pretprijatieto pretstavuva sevkupnost na prava i obvrski koi{to sodru`nikot gi steknuva vrz osnova na vlogot vo pretprijatieto pri {to sekoj sodru`nik ima eden udel koj mo`e da bide pari~en i nepari~en. Nepari~en vlog vo dogovorot za osnovawe odnosno vo izjavata za osnovawe na maloto pretprijatie se nazna~uvaat detalno. Vo dogovorot za osnovawe na pretprijatieto se opredluva na~inot na raspredelba na dobivkata i na~inot na pokrivawe na zagubata na maloto pretprijatie. Osnovna cel zaradi koja se osnova pretprijatieto e sozdavawe na profit-dobivka. Profitot-dobivkata pretstavuvaat pozitiven finansiski rezultat sozdaden vo soglasnost so propisite za finansisko smetkovodstveno rabotewe za {to pretpriema~ot-soptvenikot e zadol`en da vodi posebna finansisko-smetkovodstvena evidencija vo soglasnost so zakonskata regulativa koja ja regulira oblasta na finansiskoto rabotewe. Dogovorot za osnovawe na novo pretprijatie go regulira na~inot na raspredelba na dobivkata po reguliraweto na zakonskite obvrski kon dr`avata odnosno na~inot na rspredelba na neto dobivkata. Soglasno zakonskata regulativa, neto dobivkata mo`e da se raspredeli za pokrivawe na zaguba od minati godini, za isplata na dividenda, vnesuvawe na del od dobivkata vo zakonski predvidenite fondovi, za zgolemuvawe na osnovniot kapital i sl. So dogovorot za osnovawe na malo pretprijatie se preciziraat i mo`nite na~ini odnosno izvori na pokrivawe na eventualno pojavenata zaguba kako na primer, nadomestuvawe na zadol`itelnata rezerva na pretprijatieto, otpis na pobaruvawa na doveritelite, nadomestuvawe od osnova~kiot kapital na pretprijatieto, odnosno namaluvawe na kapitalot za iznosot na evidentiranata zaguba i sl. Vo dogovorot za osnovawe na pretprijatieto se opredleni pravata i obvrskite na osnova~ite-sodru`nici koi gi imaat vo pretprijatieto, a koi se iska`ani vo mo`nosta koja ja imaat osnova~ite : da u~estvuvaat vo upravuvaweto so pretprijatieto; da u~estvuvat vo raspredelba na ostvarenata dobivka; da bidat informirani za raboteweto na pretprijatieto; i da vr{at uvid vo knigite i drugata delovna dokumentacija na pretprijatieto;7 So dogovorot za osnovawe na malo pretprijatie mo`e da se predvidat i drugi pravi na osnova~ite-sopstvenicite na pretprijatieto. Od aspekt na obvrskite koi gi imaat osnova~ite, so dogovorot za osnovawe na novo pretprijatie se iska`uva obvrskata na osnova~itesodru`nici za obezbeduvawe odnosno vlo`uvawe-celosno pla}awe na prezemeniot vlog. Osnova~ite odnosno sodru`incite prezemaat odgovornost vo raboteweto : ako go zloupotrebat pretprijatieto kako pravno lice za da postignat celi {to za niv kako li~nost-poedinec se zabraneti; go zloupotrebile pretprijatieto kako pravno lice za da im nanesat {teta na svoite doveriteli; i dokolku sprotivno na zakon, raspolagale so imotot na pretprijatieto. Upravuvaweto so pretprijatieto se izvr{uva od strana na upravitelot. Toj e ovlasten da go upravuva pretprijatieto. Ako pretrpijatieto ima pove}e od eden upravitel,nego go zastapuvaat site upraviteli. Upravitelot prezema odgovornost: li~no sprema pretprijatieto i sprema treti lica za rabotewe na pretprijatieto sprotivno na zakonskite odredbi i drugi propisi,; za nepo~ituvawe na ona {to e predvideno so Dogovorot za osnovawe; za eventualnite gre{ki koi gi napravil vo upravuvawe so pretprijatieto. Zastapuvaweto na pretprijatieto e dovereno na fizi~ko lice koe e opredeleno da go zastapuva pretprijatieto. Voobi~aeno vo pravniot promet upravitelot na pretprijatieto go zastapuva istoto ili pak osniva~otsodru`nik li~no. Vo toj slu~aj edinstveniot sodru`nik go zastapuva pretprijatieto na na~in za koj {to smeta deka e najdobar za ostvaruvawe na interesot na pretprijatieto. So dogovorot za osnovawe na malo pretprijatie e reguliran na~inot na prestanuvawe na rabota na maloto pretprijatie. Prestanuvaweto so rabota na maloto pretprijatie mo`e da se slu~i dokolku: iste~e vremeto za koe e osnovano pretprijatieto; osnova~ot ili dokolku postojat pove}e osnova~i-sodru`nici donesat odluka za prestanok so rabota na pretprijatieto; osnova~ot ili dokolku postojat pove}e osnova~i-sodru`nici donesat odluka za pripojuvawe kon drugo pretprijatie ili podelba na postoe~koto pretprijatie; sproveduvawe na ste~ajna postapka; odluka na nadle`en sud i sl. Za da mo`e prestanokot na vr{ewe na dejnosta da se evidentira vo nalde`nite institucii-Uprava za javni prihodi, Fond za PIOM, Fond za zdravstevno osiguruvawe, Agencija za vrabotuvawe i drugi, pretprijatieto ima obvrska prestanokot na vr{ewe na dejnosta da go prijavi vo navedenite institucii so podnesuvawe na soodvetna dokumentacija-re{enie za prestanok na vr{ewe na dejnosta izdadeno od nadle`na institucijaCentralniot registar na RM. 3.3. Pravna regulativa za osnovawe na pretprijatie vo Republika Makedonija Osnovaweto na pretprijatijata vo Republika Makedonija e regulirano so Zakonot za trgovski dru{tva. Zakonot za trgovski dru{tva se primenuva na slednite organizacioni formi : trgovec-poedinec, trgovsko dru{tvo, podru`nici organizirani od stranski trgovski dru{tva, stranski trgovecpoedinec i tajno dru{tvo. So Zakonot za trgovski dru{tva objaven vo Slu`ben vesnik na RM broj 28/2004 i donesenite izmeni vo Slu`ben vesnik broj 84/2005 25/2007,87/2008,42/10,48/10 i 24/2011 godina se ureduvaat odnosno opredeluvaat : trgovecot spored dejnosta koja ja izvr{uva i formata na osnovawe na pretprijatieto; prirodata i obemot na dejnosta; osnovnata glavnina, udelite i akciite; dogovorot za dru{tvoto odnosno statutot na dru{tvoto ili pretprijatieto; preddru{tvoto; vremetraewe na dru{tvoto; svojstvoto na pravno lice na dru{tvoto ili pravniot subjektivitet podru`incite; odgovornosta za obvrskite na pretprijatieto; posebnata odgovornost na osniva~ite-sodru`nici, odnosno na akcionerite; licata koi mo`at odnosno licata koi ne mo`at da osnovat pretprijatie; uslovite pod koi stransko lice mo`e da bide sodru`nik odnosno akcioner; pravata na stranskite lica; ni{tovnosta na dru{tvoto; vlogovite na dru{tvoto(pari~ni i nepari~ni); zabranata za osloboduvawe od obvrskta za uplata, odnosno vnesuvawe na vlog; u~estvoto vo dobivkata; pravata za informiranost na osniva~ite-sodu`nici odnosno na akcionerot; prvniot re`im na imotot na dru{tvoto; za{tita na pravata na sodru`incite, odnosno na akcionerite pred sudot; ocenka na zakonitosta; belezite na trgovskoto dru{tvo (firmata,sedi{teto,predmetot na rabotewe); zastapuvaweto na trgovskoto dru{tvo(zastapnik po zakon,zastapnik po polnomo{tvo i polnomo{nik po vrabotuvawe),trgovski polnomo{nik i trgovski patnik; trgovskiot registar,postapkata,upisite vo trgovskiot registar i nivnoto objavuvawe; uslovite za osnovawe, upravuvaweto, nadzorot, namaluvaweto i zgolemuvaweto na osnovnata glavnina; odnosite me|u osniva~ite-sodru`nici, odnosno akcionerite; drugi pra{wa koi se od zna~ewe za razli~nite formi na trgovski dru{tva-javno trgovsko dru{tvo,komanditno dru{tvo, dru{tvo so ograni~ena odgovornost, akcionersko dru{tvo i komanditno dru{tvo so akcii; golemite zdelki i zdelkite na dru{tvoto so zainteresirana strana; trgovskite knigi; godi{nite smetki i finansiski izve{tai nivnata revizija; dividendata; u~estvoto vo drugi trgovski dru{tva(povrzani dru{tva); konsolidiranite godi{ni smetki i konsolidiranite finansiski izve{tai; preobrazba na dru{tvoto od edna vo druga forma na dru{tvo; prisoedinuvaweto, spojuvaweto i podelbata na dru{tvata; likvidacijata na dru{tvoto; tajnoto dru{tvo; stransko trgovsko dru{tvo i stranskiot trgovec-poedinec; podru`incite na stranskoto dru{tvo odnosno na stranski trgovec poedinec i pretstavni{tva na stranski dru{tva; na~inot na vospostavuvawe na edinstveniot trgovski registar vo materijalna i vo elektronska forma i na edno{alterskiot sistem; kontrola i nadzor i kaznenite odredbi. Spored Zakonot za trgovski dru{tva, trgovec odnosno nositel na dejnost vo mal obem pretstavuva sekoe lice koe samostojno trajno vo vid na zanimawe vr{i trgovska dejnost zaradi ostvaruvawe na dobivka so proizvodstvo, trgovija i davawe uslugi na pazarot so slednive izvr{uvawe na slednive aktivnosti: kupuvawe na podvi`ni stvari so cel da se prodadat vo prvobiten,preraboten ili obraboten vid; proda`ba na podvi`ni stvari vo preraboten ili obraboten vid od sopstveno proizvodstvo; trguvawe so hartii od vrednost i upravuvawe so fondovi; bankarski,menuva~ki i drugi finansiski dejnosti; dejnosti na osiguruvawe; prevoz na lica i stoka; komisioni raboti,{pediterski uslugi,skladi{ni(magacinski)uslugi i lizing; trgovsko zastapuvawe i posreduvawe; ugostitelsko turisti~ka dejnost, informativna dejnost, marketing i drugi intelektualni uslugi; proizvodstvo na filmovi, videokaseti, audiovizuelni zapisi, softver kako i drugi sli~ni dejnosti; izdava~ka i pe~atarska dejnost i drugi raboti povrzani so trgovija so knigi i umetniki tvorbi i kupuvawe, izgradba i ureduvawe na nedvi`ni stvari so cel proda`ba i izdavawe.8 So Zakonot za trgovski dru{tva regulirano e deka nositel na dejnost odnosno trgovsko dru{tvo ili pretprijatie pretstavuva sekoe pravno lice vo koe{to edno ili pove}e lica vlo`uvaat pari, stvari ili prava vo imot {to go koristat za zaedni~ko rabotewe i zaedni~ki ja delat dobivkata i zagubata od raboteweto.9 Soglasno navedeniot zakon trgovcite se klasificiraat vo golemi, sredni, mali i mikro trgovci, vo zavisnost od brojot na vrabotenite, godi{niot prihod i prose~nata vrednost na vkupnite sredstva po godi{nite smetki vo poslednite dve godini(presmetkovni godini). Za mikro trgovec se smeta trgovecot koj vo sekoja od poslednite dve presmetkovni godini, odnosno vo prvata godina od raboteweto go zadovolil prviot kriterium i najmalku eden od vtoriot i tretiot od slednive kriteriumi: prose~niot broj na vraboteni vrz osnova na ~asovi na rabota da e do deset rabotnici i bruto prihod ostvaren od trgovecot od koj bilo izvor da ne nadminuva 50.000 EVRA vo denarska protivvrednost i najmnogu 80% od bruto prihodot na trgovecot da e ostvaren od eden klient/potro{uva~ od lice koe e povrzano so ovoj klient /potro{uva~ i site prava na u~estvo vo mikropretprijatieto da se vo sopstvenost na najmalku dve fizi~ki lica. Spored Zakonot za trgovski dru{tva, mal trgovec e trgovecot koj vo sekoja od poslednite dve presmetkovni godini, odnosno vo prvata godina od raboteweto go zadovolil prviot kriterium i najmalku eden od vtoriot i tretiot od slednive kriteriumi: prose~niot broj na vraboteni vrz osnova na ~asovi na rabota da e do pedeset vraboteni i godi{niot prihod da e pomal od 2.000.000 EVRA vo denarska protivvrednost, vkupniot obrt da e pomal od 2.000.000 EVRA vo denarska protivvrednost ili prose~nata vrednost (na po~etokot i na krajot na presmetkovnata godina) na vkupnite sredstva (vo aktivata) da e pomala od 2.000.000 EVRA vo denarska protivvrednost. Rasporeduvaweto na pretprijatijata spored pogorenavedenata klasifikacija go vr{i Centarlniot registar na Republika Makedonija vrz osnova na godi{nite smetki i finansiskite izve{tai podneseni od strana na ovlastenite lica na pretprijatijata. Centralniot registar na RM istovremeno vr{i nadzor na podatocite vo rok od 60 dena od rokot propi{an za predavawe na poslednata godi{na smetka vo tekovnata godina koja se odnesuva za izvr{enite transakcii vo predhodnata godina.. Pretprijatieto se zapi{uva vo trgovskiot registar vrz osnova na pismena prijava za koja {to e predviden poseben obrazec koj se podnesuva od strana na ovlasten podnositel koj istovremeno e i odgovoren za vistinitosta i zakonitosta na podatocite sodr`ani vo prijavata za upis. Vo prilog so prijavata za upis vo trgovskiot registar se podnesuvaat i potrebnite prilozi (ispravi i dokazi) koi vo postapkata za osnovawe na pretprijatieto se skeniraat od strana na ovlasteno lice od Centarlniot registar i se ~uvaat kako vo elektronska forma, taka i vo original, prepis ili zavereni kopii, kako sostaven del na prijavata za upis vo trgovskiot registar. 3.4. Specifi~ni karakteristi na novo formirano malo pretprijatie Osnovaweto na novo pretprijatie pretstavuva eden od na~inite za zapo~nuvawe so mal biznis. Na~inot na zapo~nuvawe so mal biznis preku osnovawe na novo pretprijatie se karakterizira so slednite specifi~ni karakteristiki za koi mo`e da se ka`e deka pretstavuvaat edn vid prednost na ovaa organizaciona forma: Samostojno donesuvawe odluka za vidot na pretprijatieto koe }e se osnova - Vidot na organizcionata forma koj }e go izbere sopstvenikot e isklu~ivo negova odluka odnosno samiot odlu~uva dali svoeto pretprijatie }e bide organizirano kako edinstven sopstvenik, partnerstvo ili }e se opredeli za malo pretprijatie organizirano kako korporacija ili pak }e izbere nekoj od drugite organizacioni formi. Samostojno opredeluvawe na podra~jeto na rabota na svoeto pretprijatie - So po~nuvawe na postapkata za osnovawe na novo pretprijatie, sopstvenikot go opredeluva i podra~jeto vo koe toa }e deluva. Pri toa toj gi ima predvid finansiskite aspekti i sopstvenite mo`nosti i sposobnosti. Od druga strana pak, podra~jeto na rabota na pretprijatieto vlijae na izborot na lokacija na istoto.Na primer, za prodavnica na malosupermarket treba da se odbere lokacija vo neposredna blizina na potro{uva~ite; dokolku za podra~jeto na rabota bi se odbralo trgovija na golemo-distributer na golemo treba da se odbere lokacijata koja nudi niski tro{oci za {to sopstvenikot odlu~uva samostojno i nezavisno. Samostojno donesuvawe odluka za lokacijata na svoeto pretprijatie - Lokacijata pretstavuva klu~en element vo opredeluvaweto na profitabilnosta na pretprijatieto. Pri izborot na lokacija za novoto pretprijatie, sopstvenikot samiot odlu~uva za lokacijata koja }e ja izbere. Sopstvenikot treba da ima predvid deka ne postoi edno univerzalno pravilo ili kriteriumi koi bi se primenuvale za da se izbere soodvetna lokacija. Sepak izborot na lokacija na novoto pretprijatie e pod vlijanie na slednive faktori:10 dostapnosta na resursite; dostapnosta na biznisot; uslovite na okru`uvaweto na biznisot; dostapnosta na podra~jeto i tro{ocite; Bidej}i lokacijata podrazbira tro{oci koi tro{oci se pretpostavka za ostvaruvawe na efekti vo idnina se smeta deka lokacijata na maloto pretprijatie ima presudna uloga na ekonomi~nosta i profitabilnosta na pretprijatieto a za toa odgovornosta ja snosi samiot sopstvenik;11 Sopstvenikot samiot odlu~uva za organizacijata na raboteweto i upravuvaweto vo pretprijatieto - Vkupnata organizaciona postavenost na pretprijatieto kako i upravuvaweto so istoto e vo racete na sopstvenikot odnosno edinstveno toj samiot odlu~uva za organiziraweto na pretprijatieto i za negovoto upravuvawe. Sopstvenikot na maloto pretprijatie e nezavisen a toa zna~i deka negovite odluki se samo negovi i za niv ne treba soglasnost od drug. Toj istovremeno e sopstvenik i menaxer. Sopstvenikot sam go organizira raboteweto, samiot ja formulira delovnata politika i site drugi metodi i na~ini za rabota. Sopstvenikot samiot donesuva odluka za vidot na sredstvata koi }e se koristat vo raboteweto na pretprijatieto - Sredstvata so koi novoto pretprijatie }e zapo~ne da raboti gi izbira sopstvenikot. Dali sopstvenikot raboteweto na svoeto pretprijatie }e odlu~i da go finansira samo od sopstveni, li~ni sredstva ili pak }e se odlu~i da koristi sredstva sopstvenost na drugi institucii-krediti, zaemi, pozajmici i sl.zavisi isklu~ivo od nego. Mo`nosta za vrabotuvawe na ~lenovi od familijataZapo~nuvaweto so mal biznis pokraj mo`nosta za samovrabotuvawe na sopstvenikot, sozdava mo`nost za vrabotuvawe na ostanatite ~lenovi od familijata. Visokiot moral i golemiot stepen na doverba koj go imaat ~lenovite od familijata na sopstvenikot gi predizvikuva samite da pretstavuvaat del od pretprijatieto koe uspe{no raboti. Mo`nosta za sozdavawe na pove}e pari - Finansiskite prednosti koi gi poseduva novoto pretprijatie se iska`ani preku mo`nosta sopstvenikot na noviot biznis da zaraboti pove}e pari. Mo`nosta za zarabotuvawe na pove}e pari ne proizleguva od toa {to sopstvenikot raboti sekojdnevno po pove}e ~asovi sporedbeno so drugite, tuku proizleguva od raspredelbata na zarabotuva~ka koja vo celost mu pripa|a na sopstvenikot. Predizvikot koj go poseduva sopstvenikot - Samata ideja za zapo~nuvawe so nov biznis pretstavuva golem predizvik za sopstvenikot. Li~noto zadovolstvo i ~uvstvo na ostvaruvawe pretstavuvaat predizvik za zapo~nuvawe so nov biznis. Predizvikot koj go ima sopstvenikot mu dava psiholo{ka sila za uspe{no rabotewe i toj stanuva ubeden deka rezultatot od raboteweto zavisi od nego.12 Pokraj navedenite karakteristiki koi pretstavuvaat prednost na ova organizaciona forma, postojat i odredeni karakteristiki koi mo`e da se klasificiraat kako slabosti na ovoj na~in za zapo~nuvawe so mal biznis. Negativni karakteristiki na ovaa organizaciona forma se slednite: Visok stepen na rizik so zapo~nuvaweto so mal biznis - Samiot process na zapo~nuvawe so rabota na maloto pretprijatie zna~i prezemawe na soodveten stepen na rizik. Rizikot so koj se soo~uva sopstvenikot na maliot biznis e sodr`an vo neuspehot da gi zagubi investiranite finansiski sredstva. Sekoj deloven potfat sodr`i rizik. Pokraj toa {to sopstvenikot na maloto pretprijatie gi mobilizira sopstvenite sposobnosti i znaewa odnosno maksimalno vlo`uva napor negoviot biznis da uspee, se slu~uva noviot biznis da ne uspee poradi faktori koi ne se pod kontorla na sopstvenikot odnosno poradi nadvore{ni faktori. Ponekoga{ se slu~uva sopstvenikot da donese pogre{na odluka koja odluka }e pretstavuva pri~ina za neuspehot.Taka na primer donesenata odluka za namaluvawe na cenata na proizvodite vo opredeleni situacii mo`e da sozdade pogre{en efekt kaj potro{uva~ite. Mo`e da se slu~i namalenite ceni da predizvikaat ~uvstvo za nesoodveten kvalitet na proizvodot {to vsu{nost zna~i deka namaluvaweto na cenite nema da ja zgolemi pobaruva~ka a seto toa }e predizvika namaluvawe na profitot. Rizikot od neuspeh na novo osnovanoto preptprijatie se sostoi vo gubewe na li~nata investicija vo vreme, vlo`eniot trud i finansiskite sredstva.13 Sopstvenikot na novo osnovanoto malo pretprijatie e odgovoren za finansiskiot neuspeh odnosno za zagubite i dolgovite koi }e proizlezat od raboteweto. Pogolemi sredstva za zapo~nuvawe so mal biznis - Zapo~nuvaweto so mal biznis zna~i investirawe na sopstveni sredstva. Iznosot na finansiski sredstva koi treba da bidat mobilizirani za zapo~nuvaweto so rabota e pogolem od pri~ina {to sopstvenikot treba da go osmisli i realizira celokupnoto rabotewe na pretprijatieto. Toa zna~i deka sopstvenikot treba da investira vo prostorii kade }e se odviva raboteweto, vo oprema,surovini i materijali, investirawe vo ~ove~ki resursi i sl. Pogolemi finansiski sredstva bara samiot na~in na rabota. Sopstvenikot treba kontinuirano da gi sledi negovite konkurenti vo odnos na proizvodite koi gi nudi na pazarot.kapacitetot,vidot na opremata so koja raspolaga i sl. Sledeweto i prilagoduvaweto kon konkurencijata bara vlo`uvawe na pogolemi finansiski sredstva. Pote{kotii vo obezbeduvaweto na dopolnitelni finansiski sredstva - Novoto pretprijatie raspolga so odnapred poznati i ograni~eni finansiski sredstva. Na po~etokot so rabota, pretprijatieto ima potreba od investirawe na finansiski sredstva vo ma{ini i oprema, zalihi na surovini i materijali, sredstva za pokrivawe na tekovnite tro{oci od raboteweto ili ka`ano poinaku sredstva investirani za obezbeduvawe na fiksen i varijabilen kapital. Nedostigot na soodveten po~eten kapital pretstavuva osnovna gri`a na sopstvenikot na novoto pretprijatie. Nedostigot od finansiski sredstva sopstvenikot se obiduva da go nadomesti so krediti i zaemi od soodvetnite finansiski institucii. Ovdeka sopstvenikot naiduva na pote{kotii bidej}i od edna strana toj nema iskustvo vo dobivaweto na kredit a od druga strana postojat mal broj na investicioni fondovi i banki koi im se dostapni na novo osnovanite mali pretprijatija. Pote{kotiite vo obezbeduvaweto na finansiski sredstva se sostoi vo toa {to mal broj banki nudat zaemi i krediti na preprijatijata koi ne poseduvaat referenca za pove}e godi{en uspe{en biznis, odnosno za novo osnovani pretprijatija koi zapo~nuvaat so rabota vo sosema novo podra~je na rabota i koi nudat proizvod koj re~isi i ne e voveden na pazarot ili pak sosema nov proizvod {to zna~i deka novoto pretprijatie nema {to da ponudi kako pokritie za sredstvata {to bi gi dobil kako zaem odnosno kredit. Pove}e vreme za sovladuvawe na po~etnite pote{kotii vo rabotata - Vo raboteweto na novoto pretprijatie se slu~uvaat i odredeni pote{kotii. Pri~inite za pote{kotiite mo`at da bidat najrazli~ni no dokolku saka biznisot da uspee, sopstvenikot mora istite da gi nadmine. Pri toa,vremeto koe mu e potrebno na sopstvenikot da gi nadmine pojavenite pote{kotii vo raboteweto e pogolemo. Novoto pretprijatie nema predhodno iskustvo za re{avawe odnosno eliminirawe na pojavenite pote{kotii vo raboteweto koe bi mu pomognalo vo nadminuvawe na sostojbata. Nedostigot na iskustvo vo raboteweto so pretprijatieto pretstavuva pri~ina {to sopstvenikot treba da investira pove}e vreme vo re{avawe na soodvetniot problem. Toa zna~i deka treba vreme da se sogledat efektite od soodvetnata odluka koja ja nosi sopsvenikot za nadminuvawe na pojavenata pote{kotija. Dokolku se poka`e deka odlukata ne gi nadminuva pote{kotiite, sopstvenikot prezema drugi aktivnosti-nosi druga odluka za koja smeta deka }e bide pravilna. Seto toa tro{i pove}e vreme. Pove}e vreme za vospostavuvawe na dobri delovni odnosi so partnerite - Uspehot vo biznisot zavisi od predhodnoto iskustvo koe go ima sopstvenikot. Novoto pretprijatie koe zapo~nuva so rabota nema voop{to iskustvo vo komunikacijata i nema vospostaveni odnosi so partnerite so koi sekojdnevno sorabotuva kako na primer so dobavuva~ite, potro{uva~ite, vrabotenite i sl. Sopstvenikot na novoto pretprijatie vlo`uva napori da izgradi neposredni kontkti so svoite dobavuva~i i da vospostavi poneformalni odnosi so niv so cel da izgradi efikasni delovni odnosi. Isto taka sopstvenikot se trudi da vospostavi neposredni odnosi so svoite vraboteni odnosno da vospostavi direktna komunikacija pome|u niv koja }e pridonese za zgolemuvawe na komunikaciskta efikasnost i za namaluvawe na komunikaciskite nedorazbirawa. Neposredni odnosi sopstvenikot vospostavuva i so poto{uva~ite. Sopstvenikot se nao|a vo blizina so potro{uva~ite a toa mu ovozmo`uva da ponudi proizvodi i uslugi koi gi zadovoluvaat vo celost nivnite `elbi i potrebi i brzo da odgovori na nivnite barawa. Vakviot odnos gi ohrabruva potro{uva~ite za sorabotka.Tie se podgotveni za davawe na sugestii i prigovori koi se dobredojdeni za sopstvenikot na novoto pretprijatie. Vospostavuvaweto na dobri delovni odnosi bara podolgo vreme odnosno novoto pretprijatie treba da ima imix vo raboteweto. Zapo~nuvaweto so rabota mu ovozmo`uva na sopstvenikot samiot da go gradi imixot na svoeto pretprijatie. Pove}e vreme za steknuvawe na menaxerski sposobnosti - Novoto pretprijatie koe zapo~nuva so rabota e upravuvano od sopstvenikot. Sopstvenikot istovremeno e osnova~ i menaxer na maloto pretprijatie. Sopstvenikot vleguva vo biznisot pove}e slu~ajno otkolku predhodno da bide podgotven za toa. Novoto pretprijatie za da bide uspe{no vo rabotata bara od sopstvenikot-menaxer da ima soodvetni znaewa za menaxmentot. Obi~no sopstvenicite-menxeri pri zapo~nuvaweto so rabota nemaat menaxersko znaewe. Toa zna~i deka pretprijatieto e upravuvano od sopstvenik-menaxer koj poseduva nedovolno znaewe i sposobnosti za biznisot koj zapo~nuva da go raboti. Sopstvenicite-menaxeri imaat potreba od pomo{ vo vid na menaxerska obuka preku koja }e se steknat so neophodnite znaewa za upravuvawe na sopstvenoto pretprijatie. Potrebata od obuka doa|a do izraz vo poodminatata faza na razvoj posebno koga e izrazena potrebata od delegirawe na soodveten stepen na avtoritet i odgovornost na ostanatite vraboteni. Anga`iraweto na specijalisti za izvr{uvawe na odredeni aktivnosti kaj novite pretprijatija e ote`nato bidej}i menaxerot istovremeno e menaxer, prodava~, smetkovoditel, organizator, proizvoditel, finansiski menaxer i sl. Menaxerot vo maloto pretprijatie e generalist koj e orientiran kon momentalnite problemi a specijalizacijata na rabotata pretstavuva uslov za efikasno i efektivno izvr{uvawe na rabotata . Li~ni karakteristiki na sopstvenikot-menaxer - kako li~ni karakteristiki na sopstvenikot-menaxer na maloto pretprijatie koi istovremeno pretstavuvaat negativnost vo raboteweto na novoto pretprijatie se izdvojuvaat slednite : poseduvawe na ograni~eno znaewe za menaxmentot; ograni~eno formalno obrazovanie so istaknuvawe na va`nosta od iskustvoto za uspeh vo rabotata; otsustvo na pretpriemni~ka inicijtiva; primena na sopstvenoto mislewe kako pravilo za odnesuvawe i postapuvawe i intuitivno odlu~uvawe nasproti odlu~uvawe zasnovano na objektivni faktori.

, : .

4.1. Proces na kupuvawe na postojno pretprijatie Eden od na~inite za zapo~nuvawe so mal biznis e kupuvaweto na postojno pretprijatie. Odlukata za kupuvawe na postojno pretprijatie e mnogu slo`ena i kompleksna. Edna od osnovnite pri~ini za neuspehot na malite pretprijatija e nedoslednosta vo postapkata za kupuvawe na postojno pretprijatie a seto toa se sveduva na nesproveduvawe na fazite od procesot na kupuvawe na postojno pretprijatie. Nepo~ituvaweto na postapkata i procesot na kupuvawe na postojno pretrpijatie mo`e da predizvika seriozni problemi vo raboteweto na pretprijatieto. Seto ova pridonesuva procesot na kupuvawe na postojno pretprijatie da pretstavuva visoko rizi~na aktivnost vo postapkata na izbor na na~inot za zapo~nuvawe so pretpriemni~ka aktivnost. Vo prakata pretpriema~i na neadekvaten na~in go zapo~nat sopstveniot biznis preku formata na kupuvawe na postojno pretprijatie, odnosno da gi preskoknat fazite koi pretstavuvaat sostaven del na procesot na kupuvawe na postojno pretprijatie. Procesot na kupuvawe na postojno pretprijatie treba da gi vklu~uva onie aktivnosti koi imaat najgolemo vlijanie za donesuvawe na pravilna odluka. Procesot na kupuvawe na postojno pretprijatie se realizira preku sproveduvawe na slednie faz:1 1. Analiza na eksternoto okru`uvawe vo koe dejstuva postojnoto pretprijatie; 2. Analiza na internoto okru`uvawe vo koe dejstvuva postojnoto pretprijatie; 3. Analiza na pravnata dokumentacija so koja se doka`uva sopstvenosta na postojnoto pretprijatie; 4. Donesuvawe na odluka za kupuvawe na postojnoto pretprijatie; 5. Promena na sopstvenosta na postojnoto pretprijatie; Procesot na kupuvawe na postojnoto pretprijatie e prika`an na slika 4-1. Slika 4-1 Proces na kupuvawe na postojno pretprijatie Kupuvawe na postojno pretprijatie Donesuvawe na odluka za kupuvawe na postojno pretprijatie Analiza na interno okru`uvawe Analiza na pravna dokumentacija Analiza na eksterno okru`uvawe 4.1.1. Analiza na eksternoto okru`uvawe Postapkata na analizata na eksternoto okru`uvawe ja sodr`i analizata na site faktori koi se nao|aat nadvor od granicite na postojnoto pretprijatie a koi imaat vlijanie na rabotata na pretprijatieto. Kako faktori koi imaat potencijalno vlijanie vrz raboteweto na pretprijatieto se izdvojuvaat: ekonomskite faktori; op{testvenite faktori; tehnolo{kite faktori; pravnite faktori; demografskite faktori i razli~nite kulturno socijalni faktori. Ne postoi nitu edno pretprijatie odnosno praven subjekt koj mo`e da funkcionira samo nezavisno od nadvore{noto okru`uvawe. Pretprijatieto vlijae vrz okru`uvaweto i istovremeno e pod vlijanie na okru`uvaweto.2 Pravilnata ocenka na okru`uvaweto vo koe raboti pretprijatieto e od golemo zna~ewe bidej}i pretprijatieto pretstavuva otvoren sistem koj vo tekot na raboteweto vnesuva resursi a autputot od raboteweto go vra}a povtorno vo okru`uvaweto. Analizata na eksternoto okru`uvawe sodr`i: skenirawe; nabluduvawe; predviduvawe i procenuvawe na faktorite koi sozdavat mo`nosti ili ograni~uvawa za pretprijatieto.3 Identifikacijata na eksternoto okru`uvawe ovozmo`uva da se participiraat idnite slu~uvawa koi }e imaat vlijanie vo raboteweto na pretprijatieto. 4.1.2. Analiza na internoto okru`uvawe Preku analizata na internoto okru`uvawe se opredeluvaat internite faktori na pretprijatieto, negovite prednosti i slabosti koi pretstavuvaat sostaven del od raboteweto na pretprijatieto. Preku analizata na internoto okru`uvawe se ovozmo`uva da se sogledat prednostite i slabostite na pretprijatieto vo odnos na konkurentnite pretprijatija vo sega{noto no i vo idnoto okru`uvawe.4 Analizata na internoto okru`uvawe sodr`i sproveduvawe na analiza na slednite resursi so koi raspolaga pretprijatieto a koi pridonesuvaat za ostvaruvawe na celite na raboteweto: ~ove~kite resursi; fizi~kite resursi; materijalnite resursi;

KUPUVAWE NA POSTOJNO PRETPRIJATIJE

finansiskite resursi; organizaciskite sredstva i imotnite prava i sposobnosti za ostvaruvawe na profit . Analizata na internoto okru`uvawe mu pomaga na idniot pretpriema~ da dobie objektivni informacii za tekovnata, vnatre{na vrednost na pretprijatieto.5 Dobienite objektivni informacii na idniot sopstvenik mu ovozmo`uvaat dobivawe na realna slika za prednostite i slabostite na internoto okru`uvawe i iskoristuvawe na ona {to pretstavuva prednost. 4.1.3. Analiza na pravnata dokumentacija Analizata na pravnata dokumentacija so koja se potvrduva, doka`uva sopstvenosta na postojnoto pretprijatie opfa}a kompletna analiza na dokumentacijata koja ja poseduva postojnoto pretprijatie a se odnesuva za sopstvenosta na pretprijatieto, razli~nite vidovi na vlogovi na pretprijatieto, sklu~enite dogovori so dobavuva~ite, kupuva~ite i sklu~enite dogovori za finansirawe na raboteweto na postojnoto pretprijatie so razli~ni finansiski institucii. So drugi zborovi ka`ano analizata na pravnata dokumentacija ja otkriva li~nata karta na pretprijatieto koe e predmet na kupuvawe. Preku analizata na pravnata dokumentacija onoj koj ima namera da go kupi postojnoto pretprijatie dobiva objektivni informacii za biznisot koj }e go kupi so {to se pravi ~ekor napred vo donesuvaweto ili nedonesuvaweto na odluka za kupuvawe na postojnoto pretprijatie. Isto taka preku analizata na pravnata dokumentacija so koja raspolaga postojnoto pretprijatie se sogleduva fakti~ki realnata vrednost koja ja ima pretprijatieto kako i pravata i obvrskite koi pretprijatieto gi ima a koi proizle