Biyografi (Ya amöyküsü)/ş Oto-biyografi

Kendi alanlarında ünlü olmuş, siyaset adamı, edebiyatçı, sporcu, bilim adamı, ses, sinema,tiyatro sanatçısı, gazeteci, ticaret adamı gibi kişilerin hayatlarını, neler yaptıklarını, ülke vedünya insanlığına neler kazandırdıklarını, hayatlarının önemli başarılarını ve dönüm noktalarını bütünüyle anlatan yazı ve kitaplara biyografi (yaşamöyküsü) denir.

Bir kişinin hayatını ayrıntılı olarak veren kişisel biyografi kitapları olduğu gibi, birden çok kişinin hayat hikâyelerini bir araya getiren genel biyografi eserleri de vardır.

Örneğin antolojilerde, ansiklopedilerde, yıllıklarda birden çok kişinin biyografileri çok kısaolarak ana hatlarıyla verilir. Bu eserlerde ya da yazarın kitabının arka kapağında veya içsayfasında yer alan biyografiler genellikle kısadır. Ayrıntıları atılmış daha çok doğum ölümtarihleri, doğum yerleri, bitirdikleri okullar, çalıştıkları işler, yazdıkları eserler ve önemli başarıları anılmakla yetinilir. Her döneme, her mesleğe ve her millete ait kişilerin biyografilerini veren eserlere evrensel  biyografi, bir millete ait kişilerin biyografilerini verenlereulusal biyografi, bir bölgeye mensup kişilerin biyografilerinin toplandığı eserlere bölgesel biyografi, belli bir mesleğe mensup kişilerin yer aldığı eserlere meslekî biyografi, belli bir dönemde yaşayanların hayat hikâyelerinin verildiği eserlere de dönem biyografisi denir. Dönem biyografisine çağdaş insanların yer aldığı Who's Who? (Kim Kimdir?) adlı eseri gösterebiliriz.

Biyografiler yazım tekniğine göre de farklılıklar arz etmektedir. Bunları kısaca şöylesınıflandırabiliriz:

a. Bilimsel biyografi

Biyografik bilgileri kronolojik bir sıra içerisinde, alt başlıklar halinde, onun dönemi içindekikonumunu, getirdiği yenilikleri, gösterdiği başarıları, eserlerini, eserlerinin değişik özelliklerinieleştirel bir tutumla, belgelere, araştırma ve incelemelere dayalı olarak veren çalışmalarabilimsel biyografi ya da biyografik monografi denir. Bu tür eserlerde kişinin doğumu, yetişmesi,öğrenimi, çalışma hayatı, türlerine göre eserleri, eserlerinin önemi, şekil ve muhteva özellikleri, başarıları, ödülleri ve başka özellikleri bölümler halinde verilir. Bilimsel biyografi türüne şuörnekler verilebilir: Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret Devir-Şahsiyet-Eser (1971); İsmailParlatır,

b. Biyografik roman

Roman, hikâye gibi tahkiye kurgusu içerisinde, olay anlatımı üslûbuyla kişiyi bir romankahramanı gibi olayların içindeki konumlarıyla sunan eserlere de edebî biyografi ya dabiyografik roman denir. Biyografik romanlarda kişinin ruhsal ve fiziksel özellikleri,davranışları, duyguları, düşünceleri, tepkileri, tavır alışları, giyinişi gibi

 pek çok değişik özellikleri ayrıntılı olarak verilip bir anlamda onun portresi çizilir. Hayatıiçerisinde canlı, yaşayan bir kişilik olarak sergilenir. Buna örnek olarak M. Emin Erişirgil'in Mehmet Akif /İslâmcı Bir Şairin Romanı (1956); Tahir Alangu'nun Ömer Seyfettin (1968) adlıeserleri verilebilir. Ayrıca Oğuz Atay'ın Bir Bilim Adamının  Romanı (1975) adlı romanı da butürün en iyi örneklerindendir. Yazar bu romanında hocası Mustafa İnan'ı merkez alarak bir dönemin idealist neslinin hayatını yansıtmıştır.

c. Nekroloji

 

Ölen ünlü bir kişinin hemen ölümünden sonraki günlerde genellikle gazete ve dergilerde yakınçevresinde yer alan kişiler tarafından onun üstün niteliklerinin, erdemlerinin, çalışmalarının vediğer özelliklerinin anı üslûbuyla anlatıldığı yazılara denir. Bu yazılar bir anlamda öleni çok seven birinin ağıtları, duygusal, öznel açıklamalarıdır.

Bu tür yazılara örnek olarak Yahya Kemal'in ölümü dolayısıyla kaleme alınmış şu yazılarıverebiliriz: Vehbi Cem Aşkun, "İstanbul Aşığını Kaybetti" (Dün-ya, 5 Kasım 1958); NimetBehsuz, "Büyük Şairin Arkasından" (Yeni Gün, 3 Kasım 1958); Cenap Gedikoğlu, "Bir DevŞair Göçtü" (Yeni Gün, 5 Kasım 1958).

Oto-biyografi:

Bazı ünlü kişiler hayattayken kendi hayat hikâyelerini yazmışlardır. Bunlara da oto-

biyografi (özyaşamöyküsü) denir.

Önceleri biyografiler, genellikle kralların, büyük din adamlarının ya da olağanüstükahramanlıklar göstermiş kişilerin hayatıyla sınırlıydı. Bunların biyografilerinde genellikleonların gerçek özelliklerinin ve niteliklerinin yanında efsanevî, menkıbevî özellikleri devurgulanırdı. Kahramanların yüceltilmiş kişilikleri o topluma bir özgüven aşılıyor, ayrıca modelkişilikleri sunularak onlar gibi olunması salık veriliyor ve bazı hikmetli davranışlarıyla daibretli dersler verilmesi amaçlanıyordu.

Örneğin Tanzimat’tan önce klâsik Türk edebiyatında yazılan menakıpnameler, tarikat büyüklerinin kerametlerle dolu olağanüstü hayatları verilir.

Türk edebiyatında ilk biyografik eser, Malik Bahşi 'nin Feridüddin-i Attar 'dan çevirmişolduğu Tezkiretü'l-Evliya'dır.

Daha çok mesleklerine göre düzenlenmiş ve birden fazla kişinin biyografisinin yeraldığıtezkire, menakıb, vefeyat, devha, sefine, tuhfe, hadika, fihrist, silsilename, şairname,gazavatname, sicil gibi adlar altında birçok eser kaleme alınmıştır. Menakıpname ya davelâyetname denilen eserlerde tarikat büyüklerinin, evliyaların, pir ve şeyhlerin olağanüstühalleri, kerametleri ve diğer kişisel özellikleri anlatılır.

Yayımlanmış bazı menakıpnamelere şu örnekler gösterilebilir:  Hacımsultan

Velâyetnamesi (Rudolp Tschudi); Hacı Bektaş Velâyetnamesi (Erich Gross).Vakayinamelerdede birçok devlet adamının biyografilerine ait malzemelerbulmak mümkündür.

Şuara Tezkireleri: 

Şairlerin biyografilerine, eserlerine yer veren, şiirleri hakkında değerlendirmelerin bulunduğueserlere şuara tezkiresi denir.

Türk şairlerinin biyografilerinin toplandığı ilk Türkçe şuara tezkiresi XV. Yüzyıldakaleme alınan Ali Şir Nevayî 'nin Mecâlisü'n-Nefâis adlı eseridir.

BAHRİ PEKTAŞ