6688

6699

ازدواج موقت در قرآن

محمد أکبر محقّق دایکنديمحمد أکبر محقّق دایکندي

::این تحقیق در سه بخش تنظیم شده است این تحقیق در سه بخش تنظیم شده است انواع ازدواج در اسالم را برشمرده با ذکر معانی لغوي و اصطالحی متعه ، دربارة انواع ازدواج در اسالم را برشمرده با ذکر معانی لغوي و اصطالحی متعه ، دربارة : : در بخش اول در بخش اول

و مخالفـت جمعـی از صـحابه و و مخالفـت جمعـی از صـحابه و ) ) عمـر عمـر ((ماهیت و پیشینۀ تاریخی ازدواج موقت ، تحـریم خلیفـه دوم ماهیت و پیشینۀ تاریخی ازدواج موقت ، تحـریم خلیفـه دوم ..تابعین ، بحث صورت گرفته است تابعین ، بحث صورت گرفته است

::در بخش دوم براي اثبات مشروعیت ازدواج موقت ، سه دلیل ذکر گردیده است در بخش دوم براي اثبات مشروعیت ازدواج موقت ، سه دلیل ذکر گردیده است قرآن مجید است که دو آیه ذکر شده است آیه اول صراحت در ازدواج موقت و آیـه قرآن مجید است که دو آیه ذکر شده است آیه اول صراحت در ازدواج موقت و آیـه : : دلیل اول دلیل اول

..ده شده است ده شده است دوم تفسیر به آن شده است و از شش آیه دیگر قرآن مجید ، نیز در زمینه ، استفادوم تفسیر به آن شده است و از شش آیه دیگر قرآن مجید ، نیز در زمینه ، استفا..هشت روایت از منابع اهل سنت و دوازده روایت از منابع شیعه ارائه شده است هشت روایت از منابع اهل سنت و دوازده روایت از منابع شیعه ارائه شده است : : دلیل دوم دلیل دوم اجماع فقهاء بر مشروعیت ازدواج موقت ذکر شده و این ازدواج از ضرورت مـذهب اجماع فقهاء بر مشروعیت ازدواج موقت ذکر شده و این ازدواج از ضرورت مـذهب : : دلیل سوم دلیل سوم

..شیعه دانسته شده استشیعه دانسته شده است..دیده است دیده است ادله اي اهل سنت بر تحریم ازدواج موقت بررسی گرادله اي اهل سنت بر تحریم ازدواج موقت بررسی گر: : در بخش سوم در بخش سوم

تحریم خلیفه دوم یاد شده و در عین حال توجیه طرفداران خلیفه از این حکم و نقد تحریم خلیفه دوم یاد شده و در عین حال توجیه طرفداران خلیفه از این حکم و نقد : : دلیل اول دلیل اول ..فقهاء شیعه بر این توجیه ، نیز بازگو گردیده است فقهاء شیعه بر این توجیه ، نیز بازگو گردیده است

. . وجود روایاتی است که در منابع اهل سنت بر تحریم ازدواج موقت ذکر شده اسـت وجود روایاتی است که در منابع اهل سنت بر تحریم ازدواج موقت ذکر شده اسـت : : دلیل دوم دلیل دوم ..فقهاء شیعه از روایات مذکوره ، مورد بحث قرار گرفته استفقهاء شیعه از روایات مذکوره ، مورد بحث قرار گرفته استبا ذکر سه روایت تحریم ، پاسخبا ذکر سه روایت تحریم ، پاسخ

اجماع صحابه بر تحریم ازدواج موقت ادعا شدهخ ، اما با استناد به مدارك موجود ، اجماع صحابه بر تحریم ازدواج موقت ادعا شدهخ ، اما با استناد به مدارك موجود ، : : دلیل سوم دلیل سوم ..این ادعا باطل دانسته شده است این ادعا باطل دانسته شده است

..استناد به برخی از آیات قرآن مجید بر نسخ ازدواج موقت شده است استناد به برخی از آیات قرآن مجید بر نسخ ازدواج موقت شده است : : دلیل چهارم دلیل چهارم ..ه پاسخ به این دلیل ، نظر برگزیده و ذکر دلیل بر آن پایان بخش این پژوهش می باشده پاسخ به این دلیل ، نظر برگزیده و ذکر دلیل بر آن پایان بخش این پژوهش می باشدبا ارائبا ارائ

کلیاتکلیات..ازدواج موقت در قرآن ازدواج موقت در قرآن : : تعریف مسأله تعریف مسأله : : الف الف مشروعیت دارد ؟مشروعیت دارد ؟) ) ازدواج موقتازدواج موقت((آیا از دیدگاه قرآن ، متعه آیا از دیدگاه قرآن ، متعه ::سوال اصلی تحقیق سوال اصلی تحقیق : : ب ب

7700

::سوال هاي فرعی سوال هاي فرعی ست ؟ست ؟انواع ازدواج در اسالم چند گونه اانواع ازدواج در اسالم چند گونه ا––11چیست ؟چیست ؟) ) ازدواج موقتازدواج موقت((معناي متعه معناي متعه ––22ماهیت متعه چیست ؟ماهیت متعه چیست ؟––33دالیل مشروعیت ازدواج موقت چیست ؟دالیل مشروعیت ازدواج موقت چیست ؟––44از دیدگاه اهل سنت درباره ازدواج موقت چیست ؟از دیدگاه اهل سنت درباره ازدواج موقت چیست ؟––55دالیل مدعیان نسخ و تحریم متعه چیست ؟دالیل مدعیان نسخ و تحریم متعه چیست ؟––66ن در جامعه جهت ن در جامعه جهت اثبات مشروعیت ازدواج موقت و تأکید بر ضرورت آاثبات مشروعیت ازدواج موقت و تأکید بر ضرورت آ: : هدف از طرح مسأله هدف از طرح مسأله : : د د

..جلوگیري از نا هنجاري هاي اخالقی و اجتماعی در میان آنان جلوگیري از نا هنجاري هاي اخالقی و اجتماعی در میان آنان ::ضرورت طرح مسأله ضرورت طرح مسأله ––ه ه

ادامه تحصیل ، نداشتن شغل و ادامه تحصیل ، نداشتن شغل و : : بدون شک ، تأخیر در امر ازدواج جوانان به علل مختلفی چون بدون شک ، تأخیر در امر ازدواج جوانان به علل مختلفی چون ه ازدواج موقت ه ازدواج موقت پیامد هاي منفی را در جامعه بدنبال خواهد داشت از این رو ، طرح مسألپیامد هاي منفی را در جامعه بدنبال خواهد داشت از این رو ، طرح مسأل. . . . . . مسکن و مسکن و

..در جامعه و ترویج آن به عنوان یک سنت اسالمی ضرورت دارددر جامعه و ترویج آن به عنوان یک سنت اسالمی ضرورت دارد) ) صص((ازدواج موقت از صدر اسالم در میان مسلمانان و اصحاب رسول خدا ازدواج موقت از صدر اسالم در میان مسلمانان و اصحاب رسول خدا : : پیشینه مسأله پیشینه مسأله ––و و

رواج داشت اما پس از حکم خلیفه دوم در جلوگیري از آن ، ازدواج موقت ، معرکه آراء در میان فقهاء رواج داشت اما پس از حکم خلیفه دوم در جلوگیري از آن ، ازدواج موقت ، معرکه آراء در میان فقهاء وجود آورده و دو طرف مقاله ها و رساله ها نوشته و در منابع تفسیري و روائی و فقهی وجود آورده و دو طرف مقاله ها و رساله ها نوشته و در منابع تفسیري و روائی و فقهی شیعه و سنی بشیعه و سنی ب

فقهاء شیعه از جمله سید مرتضی ، شیخ مفید ، شیخ طوسی ، عالمه امینی فقهاء شیعه از جمله سید مرتضی ، شیخ مفید ، شیخ طوسی ، عالمه امینی . . شان از آن بحث کرده اندشان از آن بحث کرده اند..از خود آثاري گرانقدري در این باره به جا گذاشته اند از خود آثاري گرانقدري در این باره به جا گذاشته اند . . . . . . ، عالمه مجلسی و ، عالمه مجلسی و

کتب مهم و معتبر تفسیري ، روائی و فقهی اهل سنت بوده و از منابع معتبر کتب مهم و معتبر تفسیري ، روائی و فقهی اهل سنت بوده و از منابع معتبر : : یق یق منابع تحقمنابع تحق––ز ز ..شیعه نیز استفاده کامل صورت گرفته است شیعه نیز استفاده کامل صورت گرفته است

اسناد و مدارکی و از نوع پژوهش دینی است نظر واقعـی اسـالم را دربـاره اسناد و مدارکی و از نوع پژوهش دینی است نظر واقعـی اسـالم را دربـاره : : شیوه تحقیق شیوه تحقیق ––ح ح ..و سنی می باشد و سنی می باشد ازدواج موقت بدست آوریم و هدف آن مقایسه بین دیدگاه دو مذهب شیعهازدواج موقت بدست آوریم و هدف آن مقایسه بین دیدگاه دو مذهب شیعه

..اجماع،روایات، مشروعیت، تحریم ونسخ اجماع،روایات، مشروعیت، تحریم ونسخ ))ازدواج موقتازدواج موقت((قرآن ،متعه، قرآن ،متعه، ::کلید واژگان کلید واژگان ––ط ط

7711

مقدمهمقدمهازدواج از سنت هاي مقدس ، اصیل و ریشه دار اسالمی است که پیشینه آن ، همراه با خلقـت ازدواج از سنت هاي مقدس ، اصیل و ریشه دار اسالمی است که پیشینه آن ، همراه با خلقـت

..آغازین بشر بوده استآغازین بشر بوده استر مستحب مؤکد می باشد اما گاهی ر مستحب مؤکد می باشد اما گاهی ازدواج و همسر گزینی گرچه از دیدگاه مکتب اسالم یک امازدواج و همسر گزینی گرچه از دیدگاه مکتب اسالم یک ام

..سالم ماندن افراد از آلوده شدن به ناهنجاري هاي اخالقی واجب می گرددسالم ماندن افراد از آلوده شدن به ناهنجاري هاي اخالقی واجب می گردد: : به عللی همچون به عللی همچون ازدواج و پیمان مقدس زناشویی ، رشته اي آسمانی و الهی است کـه در سـایه ي آن بـه دلهـا ازدواج و پیمان مقدس زناشویی ، رشته اي آسمانی و الهی است کـه در سـایه ي آن بـه دلهـا

..روانی را آرامش می بخشدروانی را آرامش می بخشدپیوند به وجود می آید و پریشانیها ، ناآرامیها و دغدغه هاي روحی وپیوند به وجود می آید و پریشانیها ، ناآرامیها و دغدغه هاي روحی وازدواج و پیوند زندگی میان زن و شوهر ، از بهترین و شیرین ترین پیونـدها در روابـط انسـانها ازدواج و پیوند زندگی میان زن و شوهر ، از بهترین و شیرین ترین پیونـدها در روابـط انسـانها است و کانون خانواده ، در زندگی بشر ، عالی ترین کانون براي هر زن و مرد و شایسته تـرین مرکـز است و کانون خانواده ، در زندگی بشر ، عالی ترین کانون براي هر زن و مرد و شایسته تـرین مرکـز

..براي امنیت ، محبت و آسایش استبراي امنیت ، محبت و آسایش استدگی در مکتب اسالم ، آنچنان اهمیـت دارد کـه خداونـد متعـال از دگی در مکتب اسالم ، آنچنان اهمیـت دارد کـه خداونـد متعـال از ازدواج وتشکیل کانون خانواازدواج وتشکیل کانون خانوا

لحظات آغازین این پیوند مقدس ، دید و نظر رحمت به سوي آن دارد ، چنانچه در سوره روم آیـه ي لحظات آغازین این پیوند مقدس ، دید و نظر رحمت به سوي آن دارد ، چنانچه در سوره روم آیـه ي ::خداوند متعال می فرمایدخداوند متعال می فرماید3030

))))إن يف ذلك إن يف ذلك

.)).))آلیات لقوم یتفكرونآلیات لقوم یتفكروناز نشانه هاي خداوند این است که براي شما از نوع خودتان ، همسرانی خلق نمود تا به وسـیله از نشانه هاي خداوند این است که براي شما از نوع خودتان ، همسرانی خلق نمود تا به وسـیله ي آنان آرامش پیدا کنید و میان شما دوستی و محبت قرار داد و همانا ایـن امـر بـراي مردمـی کـه ي آنان آرامش پیدا کنید و میان شما دوستی و محبت قرار داد و همانا ایـن امـر بـراي مردمـی کـه

..اندیشه می کنند نشانه هایی استاندیشه می کنند نشانه هایی استاهللا علیه و آلـه و سـلم دربـاره اهمیـت و جایگـاه إزدواج در اسـالم اهللا علیه و آلـه و سـلم دربـاره اهمیـت و جایگـاه إزدواج در اسـالم حضرت رسول أکرم صلی حضرت رسول أکرم صلی

: ((: ((میفرمایدمیفرماید((.((.

11. . ز تزویج در پیشگاه خداوند نیست ز تزویج در پیشگاه خداوند نیست در اسالم هیچ بنایی محبوب تر و گرامی تر ادر اسالم هیچ بنایی محبوب تر و گرامی تر ا

::در حدیثی دیگر از آن حضرت نقل شده است که فرمودند در حدیثی دیگر از آن حضرت نقل شده است که فرمودند وو(( ((

(( ((22

..هیچ چیز محبوب تر در پیشگاه خداوند از آن خانه اي در اسالم نیست که با ازدواج آباد گردد هیچ چیز محبوب تر در پیشگاه خداوند از آن خانه اي در اسالم نیست که با ازدواج آباد گردد ::می باشد چنانچه آن حضرت فرموده است می باشد چنانچه آن حضرت فرموده است ) ) صص((ازدواج از سنت پیامبر أکرمازدواج از سنت پیامبر أکرم

7722

) ) ( (33

..ازدواج سنت من است و هر کس از سنت من اعراض نماید از من نیست ازدواج سنت من است و هر کس از سنت من اعراض نماید از من نیست از این رو ، ازدواج در زندگی انسان یک امر ضروري و الزم اسـت و تشـکیل خـانواده ، اولـین از این رو ، ازدواج در زندگی انسان یک امر ضروري و الزم اسـت و تشـکیل خـانواده ، اولـین واحد و ساختمان اجتماع بشري می باشد که در سایه ي آن جامعه و انسان رشد کـرده و بـه کمـال واحد و ساختمان اجتماع بشري می باشد که در سایه ي آن جامعه و انسان رشد کـرده و بـه کمـال

که براي انجام و سرعت دادن به امر ازدواج جوانان در قرآن و روایـات که براي انجام و سرعت دادن به امر ازدواج جوانان در قرآن و روایـات و با این دیدگاه استو با این دیدگاه است. . میرسد میرسد ..تأکید فراوان صورت گرفته است تأکید فراوان صورت گرفته است

ازدواج ازدواج ((امروزه نه تنها در راه تحقق این سنت مقـدس امروزه نه تنها در راه تحقق این سنت مقـدس : : در چنین شرایطی مع األسف باید گفت در چنین شرایطی مع األسف باید گفت ادامه ادامه : : ون ون تالش صورت نمی گیرد بلکه جوانان و خانواده هاي آنان به بهانه هاي مختلف همچتالش صورت نمی گیرد بلکه جوانان و خانواده هاي آنان به بهانه هاي مختلف همچ) ) دائمدائم

از زیر بار مسئولیت شانه خـالی از زیر بار مسئولیت شانه خـالی . . . . . . ي تحصیل ، نداشتن شغل مناسب ، مسکن ، هزینه ي ازدواج وي تحصیل ، نداشتن شغل مناسب ، مسکن ، هزینه ي ازدواج ومی کنند ، غافل از اینکه بهاه جویی ها و تأخیر در انجام ازدواج ، پیامدهاي ناگوار جسمی و روانـی ، می کنند ، غافل از اینکه بهاه جویی ها و تأخیر در انجام ازدواج ، پیامدهاي ناگوار جسمی و روانـی ،

..واهد داشت واهد داشت فردي و اجتماعی ، دینی و اخالقی را نسبت به فرد و جامعه در پی خفردي و اجتماعی ، دینی و اخالقی را نسبت به فرد و جامعه در پی خبا این وصف ، ازدواج موقت که خود نوعی از ازدواج مشروع در اسالم می باشد نه تنها در حال با این وصف ، ازدواج موقت که خود نوعی از ازدواج مشروع در اسالم می باشد نه تنها در حال فراموش شدن است که حتی در میان اکثریت افراد جامعه ، یک پدیده ي ضد دینی قلمداد گردیـده ، فراموش شدن است که حتی در میان اکثریت افراد جامعه ، یک پدیده ي ضد دینی قلمداد گردیـده ،

مکتب شیعه و از مکتب شیعه و از که ازدواج موقت در که ازدواج موقت در و هر گونه سخن از آن جرم و گناه محسوب می شود ؛ در حالیو هر گونه سخن از آن جرم و گناه محسوب می شود ؛ در حالی..دیدگاه أئمه معصومین علیهم السالم از ضروریات مذهب جعفري می باشددیدگاه أئمه معصومین علیهم السالم از ضروریات مذهب جعفري می باشد

به نظر می رسد ، دشمنی آشکار برخی از مسلمانان و نیز مخالفت پنهان برخـی از شـیعیان بـا به نظر می رسد ، دشمنی آشکار برخی از مسلمانان و نیز مخالفت پنهان برخـی از شـیعیان بـا ازدواج موقت ، نیز به سلیقه هاي شخصی و ضعف ایمان آنان باز می گردد ، و چه بسیارند کسانی که ازدواج موقت ، نیز به سلیقه هاي شخصی و ضعف ایمان آنان باز می گردد ، و چه بسیارند کسانی که

ازدواج هاي بی شمار براي مردان و زنان را فساد می پندارند و در سایه ي برداشت نادرسـت از ازدواج هاي بی شمار براي مردان و زنان را فساد می پندارند و در سایه ي برداشت نادرسـت از توان توان فساد می کوشند ازدواج موقت را ، حتی در جامعه ي شیعیان ، دست کم متوقف نگاه دارند و مسـایل فساد می کوشند ازدواج موقت را ، حتی در جامعه ي شیعیان ، دست کم متوقف نگاه دارند و مسـایل

گرانقـدر را بحـث هـاي نظـري و غیـر مـرتبط بـا نیازهـاي جامعـه گرانقـدر را بحـث هـاي نظـري و غیـر مـرتبط بـا نیازهـاي جامعـه مطرح شده در کتابهـاي فقهـاء مطرح شده در کتابهـاي فقهـاء ..دهند دهند جلوهجلوه

دسته اي دیگر نیز از تصور ازدواج موقت در محدوده ي خانواده خویش مـی پرهیزنـد و بـراي دسته اي دیگر نیز از تصور ازدواج موقت در محدوده ي خانواده خویش مـی پرهیزنـد و بـراي از از : : گریز از چنان آینده اي ، نبردي پنهان با ازدواج موقت را سامان داده با مطرح کردن مسایلی چون گریز از چنان آینده اي ، نبردي پنهان با ازدواج موقت را سامان داده با مطرح کردن مسایلی چون

و گسـترش و گسـترش هم پاشیده شدن نظام خانواده ، افزایش کودکان بی سرپرست ، پایمال شدن حقـوق زن هم پاشیده شدن نظام خانواده ، افزایش کودکان بی سرپرست ، پایمال شدن حقـوق زن فرهنـگ أصـیل اسـالمی و سـنّت فرهنـگ أصـیل اسـالمی و سـنّت ) ) یا حد أقلّ کم رنگ سـاختن یا حد أقلّ کم رنگ سـاختن ((فساد در جامعه ، اندیشه ي نابودي فساد در جامعه ، اندیشه ي نابودي

..را در سر می پرورانندرا در سر می پرورانند) ) صص((پیغمبر أکرم پیغمبر أکرم در حالی که اینگونه برخورد با أحکام قرآنی و سنّت نبوي زیبنده ي یک فرد مسلمان و مـؤمن در حالی که اینگونه برخورد با أحکام قرآنی و سنّت نبوي زیبنده ي یک فرد مسلمان و مـؤمن

رسولش و أهل بیت علیهم السالم به شـمار مـی رسولش و أهل بیت علیهم السالم به شـمار مـی نیست و نوعی إهانت به محضر مقدس پروردگار ونیست و نوعی إهانت به محضر مقدس پروردگار و

7733

آید ؛ گویا خداوند و فرشتگانش بی آنکه به پیامدهاي منفی ازدواج موقت را در نظر بگیرند مشروعیت آید ؛ گویا خداوند و فرشتگانش بی آنکه به پیامدهاي منفی ازدواج موقت را در نظر بگیرند مشروعیت به اندازه ي اینان خردمند و دور اندیش نبوده ناسنجیده کـرداري به اندازه ي اینان خردمند و دور اندیش نبوده ناسنجیده کـرداري --یا نعوذ باهللایا نعوذ باهللا––آن را إمضا کرده اند آن را إمضا کرده اند

..شایسته و سودمند خوانده اندشایسته و سودمند خوانده اندناشایست و زیان بار را درست وناشایست و زیان بار را درست ودر حالیکه چنین نیست و ایمان حقیقی اجازه چنین واکنشی بـه مؤمنـان نمـی دهـد و احکـام در حالیکه چنین نیست و ایمان حقیقی اجازه چنین واکنشی بـه مؤمنـان نمـی دهـد و احکـام

44. . فراوانی در اسالم وجود دارند که ما از مصالح و سودهاي نهفته در آن آگاه نیستیمفراوانی در اسالم وجود دارند که ما از مصالح و سودهاي نهفته در آن آگاه نیستیم

جامعـه از جامعـه از بدون شک ، نقش و جایگاه ازدواج در جلوگیري از فسلد و فحشاء و تـأمین سـالمت بدون شک ، نقش و جایگاه ازدواج در جلوگیري از فسلد و فحشاء و تـأمین سـالمت آن چنان مهم است که در روایـات اهـل آن چنان مهم است که در روایـات اهـل .... .... بیماري هاي جسمی و روانی و تقویت پایه هاي ایمان و بیماري هاي جسمی و روانی و تقویت پایه هاي ایمان و

بیت علیهم السالم علت تشریع ازدواج موقت ، جلوگیري افراد از ابتالء به گناه و لذت بردن حـالل و بیت علیهم السالم علت تشریع ازدواج موقت ، جلوگیري افراد از ابتالء به گناه و لذت بردن حـالل و یـاتی را در ایـن بـاره یـاتی را در ایـن بـاره و مـا در ادامـه روا و مـا در ادامـه روا 55مت خداوند براي آنان ذکر شـده اسـت مت خداوند براي آنان ذکر شـده اسـت آسان مؤمنین و رحآسان مؤمنین و رح

..انشاءاهللا ذکر خواهیم نمودانشاءاهللا ذکر خواهیم نمودالم الم در تحقیق حاضر سعی شده است با استناد به آیات قرآن و روایـات اهـل بیـت علـیهم السـ در تحقیق حاضر سعی شده است با استناد به آیات قرآن و روایـات اهـل بیـت علـیهم السـ

..مشروعیت ازدواج موقت به عنوان یک حکم ثابت از صدر اسالم تا کنون ثابت گرددمشروعیت ازدواج موقت به عنوان یک حکم ثابت از صدر اسالم تا کنون ثابت گردددواج موقت می باشند به طور دواج موقت می باشند به طور در بخش دیگر ، دیدگاه کسانی که قابل به نسخ حکم و تحریم ازدر بخش دیگر ، دیدگاه کسانی که قابل به نسخ حکم و تحریم از

مفصل بررسی شده است و ضمن مراجعه به منابع معتبر اهل سنت و شـیعه و اسـتدالل بـه آیـات و مفصل بررسی شده است و ضمن مراجعه به منابع معتبر اهل سنت و شـیعه و اسـتدالل بـه آیـات و ..روایات ، پاسخ الزم از این دیدگاه نیز ارائه گردیده استروایات ، پاسخ الزم از این دیدگاه نیز ارائه گردیده است

ضمناً در بخش پایانی ، نظر برگزیده درباره ي ازدواج موقت و دالیل آن با توجه به منابع مهـم ضمناً در بخش پایانی ، نظر برگزیده درباره ي ازدواج موقت و دالیل آن با توجه به منابع مهـم ..رائه خواهد شدرائه خواهد شدشیعی اشیعی ا

به امید روزي که قوانین حیات بخش اسالم و احکـام نـورانی آن در سراسـر جهـان بـویژه در به امید روزي که قوانین حیات بخش اسالم و احکـام نـورانی آن در سراسـر جهـان بـویژه در جامعــه اســالمی فراگیــر گردیــده و مــا شــاهد گســترش باورهــاي دینــی و ارزشــهاي اســالمی در جامعــه اســالمی فراگیــر گردیــده و مــا شــاهد گســترش باورهــاي دینــی و ارزشــهاي اســالمی در

..گوشه گوشه ي زندگی آنان باشیم گوشه گوشه ي زندگی آنان باشیم

بخش اوکلیاتکلیات: : للبخش اوانواع ازدواج در اسالم انواع ازدواج در اسالم

..ازدواج دائم و ازدواج موقتازدواج دائم و ازدواج موقت: : سالم ازدواج دو گونه است سالم ازدواج دو گونه است از نظر مکتب ااز نظر مکتب امـی باشـد مـی باشـد )) )) ازدواج موقت در قـرآن ازدواج موقت در قـرآن ((((از آنجایی که هدف اساسی ما در این تحقیق ، بررسی از آنجایی که هدف اساسی ما در این تحقیق ، بررسی

بحث را به این مسأله اختصاص داده و با استناد به آیات شریفه قرآن مجید و روایات ، ازدواج موقـت بحث را به این مسأله اختصاص داده و با استناد به آیات شریفه قرآن مجید و روایات ، ازدواج موقـت ..بررسی قرار خواهیم دادبررسی قرار خواهیم دادرا از زوایاي مختلف ، مورد بحث را از زوایاي مختلف ، مورد بحث

7744

::معناي متعه معناي متعه --11خاص اطالق خاص اطالق ) ) معنیمعنی((متعه در لغت به معناي بهره بردن است و در اصطالح شرعی در سه بهره متعه در لغت به معناي بهره بردن است و در اصطالح شرعی در سه بهره

::شده استشده استکـه کـه ) ) قبـل از دخـول قبـل از دخـول ( ( مالی که انسان ، هنگام طالق زن دائمی مالی که انسان ، هنگام طالق زن دائمی --33حج تمتع حج تمتع --22نکاح موقت نکاح موقت --11

66. . و مهري معین نشده باشد می پردازد و مهري معین نشده باشد می پردازد براي ابراي ا

––قاموس قرآن ، در ذیل آیه ي شریفه قاموس قرآن ، در ذیل آیه ي شریفه دردر::آمده است آمده است ––

استمتاع به معناي انتفاع است و متعه ي زنان را از آن جهت متعه می نامند که آن مورد انتفـاع استمتاع به معناي انتفاع است و متعه ي زنان را از آن جهت متعه می نامند که آن مورد انتفـاع 77..ف نکاح دائم که مدت معلوم ندارد ف نکاح دائم که مدت معلوم ندارد است تا مدت معلوم ، بر خالاست تا مدت معلوم ، بر خال

::ه ، ذیل لغت متاع چنین گفته است ه ، ذیل لغت متاع چنین گفته است چنانکه إبن أثیر در نهایچنانکه إبن أثیر در نهای ...... ......

املتعه كان ینتفـع املتعه كان ینتفـع : : واإلسم واإلسم ...... ...... 88... ... هبا ايل أمد معلومهبا ايل أمد معلوم

متعه متعه : : مرحوم راغب اصفهانی ، پس از ذکر معانی متعدد در لغت براي ماده ي متع می گویدمرحوم راغب اصفهانی ، پس از ذکر معانی متعدد در لغت براي ماده ي متع می گویدیشـارط املـرأه مبـال یشـارط املـرأه مبـال أن الرجـل كـان أن الرجـل كـان : : النكاح هي النكاح هي

معلوم یعطیها إيل أجل معلوم فـإذا انقـض األجـل ، معلوم یعطیها إيل أجل معلوم فـإذا انقـض األجـل ، 99. . فارقها من غري طالق فارقها من غري طالق

::صاحب کتاب البستان در ذیل کلمه متَع ، این معانی را ذکر کرده است صاحب کتاب البستان در ذیل کلمه متَع ، این معانی را ذکر کرده است بهـره بهـره ((به ضم میم ، مصدر است و به معناي طناب چاه و معناي دلو و اسم براي تمتیع به ضم میم ، مصدر است و به معناي طناب چاه و معناي دلو و اسم براي تمتیع : : المتعه المتعه

دان وسیله از زاد و توشه استفاده می شود و به مقصد می رسد و آنچه از صید مورد دان وسیله از زاد و توشه استفاده می شود و به مقصد می رسد و آنچه از صید مورد و آنچه که بو آنچه که ب) ) دادندادن..بهره برداري قرار می گیرد بهره برداري قرار می گیرد

جامه هایی که بعد از طالق زن ، از مرد میگیرد که به آنها متعه الطالقجامه هایی که بعد از طالق زن ، از مرد میگیرد که به آنها متعه الطالق: : متعه المرأه متعه المرأه ..نیز می گویند نیز می گویند

..ضم میم به معناي عمره ي حج ضم میم به معناي عمره ي حج به کسر میم، اسم براي تمتیع ، مانند خود متعه ، به به کسر میم، اسم براي تمتیع ، مانند خود متعه ، به : : المتعه المتعه نداشته نداشته ) ) ازدواج ازدواج ( ( ادامه ادامه به ضم میم استفاده بردن و بهره بردن از زن در صورتیکه قصد به ضم میم استفاده بردن و بهره بردن از زن در صورتیکه قصد : : المتعه المتعه

1010. . باشد باشد

ملـه ایـن معـانی را ملـه ایـن معـانی را در کتاب اقرب الموارد ، نیز ضمن ارائه معانی مختلف براي ماده متَع ، از جدر کتاب اقرب الموارد ، نیز ضمن ارائه معانی مختلف براي ماده متَع ، از ج1111. . ذکر کرده است ذکر کرده است

7755

::در منابع در منابع عناوین ازدواج موقت عناوین ازدواج موقت ––22درباره ي ازدواج موقت در منابع کتب فقهی و روائی عناوین مختلف وجود دارد که هر یـک از درباره ي ازدواج موقت در منابع کتب فقهی و روائی عناوین مختلف وجود دارد که هر یـک از

..آنها به مناسبت موضوع خاص که در این ازدواج وجود دارد بر آن إطالق میگردد آنها به مناسبت موضوع خاص که در این ازدواج وجود دارد بر آن إطالق میگردد در کتب حدیث و روایاتی که در این باره نقل شده است به طور کلی متعه به کار رفته اسـت و در کتب حدیث و روایاتی که در این باره نقل شده است به طور کلی متعه به کار رفته اسـت و

زیـرا در زیـرا در . . مـی باشـد مـی باشـد ) ) 2424سوره ي نساء آیهسوره ي نساء آیه((علت آن ذکرکلمه متعه در قرآن مجید علت آن ذکرکلمه متعه در قرآن مجید : : گفت که گفت که میتوانمیتواناین آیه ي شریفه کلمه استمتاع ذکر شده است ؛این آیه ي شریفه کلمه استمتاع ذکر شده است ؛

و واژه ي و واژه ي . . . . . . متعه از این آیه ي مبارکه استفاده شده است متعه از این آیه ي مبارکه استفاده شده است صومین علیهم السالم نقل شده است کلمه متعـه ، مـورد صومین علیهم السالم نقل شده است کلمه متعـه ، مـورد از این رو در روایاتی که از أئمه ي معاز این رو در روایاتی که از أئمه ي مع

استفاده قرار گرفته است و همچنین در جمله معروف خلیفه ي دوم که ازدواج موقت را تحریم نمود ، استفاده قرار گرفته است و همچنین در جمله معروف خلیفه ي دوم که ازدواج موقت را تحریم نمود ، أنـا أنهـی عنهمـا و أنـا أنهـی عنهمـا و و و ) ) صص((متعتان کانتا فی عهد رسول اهللا متعتان کانتا فی عهد رسول اهللا : : نیز از کلمه ي متعه استفاده شده است نیز از کلمه ي متعه استفاده شده است

1212. . أعاقب علیهماأعاقب علیهما

واژه ي متعه در نزد مسلمین چه در زمان پیـامبر اکـرم واژه ي متعه در نزد مسلمین چه در زمان پیـامبر اکـرم : : ندي می توان گفت که ندي می توان گفت که در یک جمع بدر یک جمع بحتـی حتـی . . و چه در زمان سایر ائمه ي معصومین علیهم السالم از عناوین دیگر رایج تر بوده است و چه در زمان سایر ائمه ي معصومین علیهم السالم از عناوین دیگر رایج تر بوده است ) ) صص((

..در میان مخالفین آن بیشتر همین کلمه و مشتقات آن که تمتع و استمتاع باشد بکار رفته استدر میان مخالفین آن بیشتر همین کلمه و مشتقات آن که تمتع و استمتاع باشد بکار رفته است..م از کلمه ي متعه و هم از نکاح منقطع استفاده شده استم از کلمه ي متعه و هم از نکاح منقطع استفاده شده استدر کتب فقهی هدر کتب فقهی ه

، ، 1616، شـیخ طوسـی ، شـیخ طوسـی 1515فیـد فیـد ، شیخ م، شیخ م1414، شیخ کلینی ، شیخ کلینی 1313شیخ صدوقشیخ صدوق: : قهاء بزرگواري همانند قهاء بزرگواري همانند ففستفاده کرده انـد ستفاده کرده انـد ، از کلمه متعه در کتب و آثارشان ا، از کلمه متعه در کتب و آثارشان ا1919، و شیخ أنصاري ، و شیخ أنصاري 1818، عالمه حلی ، عالمه حلی 1717شهید اول شهید اول

..لمه ي نکاح منقطع در این زمینه نام برده اند لمه ي نکاح منقطع در این زمینه نام برده اند از کاز ک2121و محقق حلی و محقق حلی 2020أما شهید ثانی أما شهید ثانی کسانی که کلمه متعه را استفاده کرده اند نظر به هدف آن داشته انـد کـه نوعـاً در ایـن گونـه کسانی که کلمه متعه را استفاده کرده اند نظر به هدف آن داشته انـد کـه نوعـاً در ایـن گونـه

از زن است و از این جهت به آن متعه گفته از زن است و از این جهت به آن متعه گفته ) ) بهره بردن و بهره جستن بهره بردن و بهره جستن ( ( ازدواج ، بهره برداري جنسی ازدواج ، بهره برداري جنسی وقت را بکار برده اند نظر به زمان و مدت ایـن ازدواج داشـته وقت را بکار برده اند نظر به زمان و مدت ایـن ازدواج داشـته کسانی که کلمه منقطع و یا نکاح مکسانی که کلمه منقطع و یا نکاح م..اند اند

..اند و چون ذکر مدت در آن شرط است از این جهت کلمه منقطع را استفاده کرده اند اند و چون ذکر مدت در آن شرط است از این جهت کلمه منقطع را استفاده کرده اند البته در برخی روایات ، به زنهایی که متعه می شوند عنوان مستأجره نیز ذکر شده است چنانچه البته در برخی روایات ، به زنهایی که متعه می شوند عنوان مستأجره نیز ذکر شده است چنانچه

آیا بیش از چهار زن موقت آیا بیش از چهار زن موقت : : در پاسخ به این سؤال که در پاسخ به این سؤال که ) ) عع((قر قر و امام باو امام با) ) عع((در دو روایت از إمام صادق در دو روایت از إمام صادق بیش از چهار زن جایز است و علـت آن ایـن بیش از چهار زن جایز است و علـت آن ایـن : : فرموده است فرموده است ) ) عع((جایز است یا نه ؟ آمده است که امام جایز است یا نه ؟ آمده است که امام

2222. . و إنما هي مستأجرهو إنما هي مستأجره. . . . . . : : است که است که

7766

همان نکاح موقت است یـا همان نکاح موقت است یـا آیا نکاح متعه ،آیا نکاح متعه ،: : در کتب فقهی أهل سنت این بحث وجود دارد که در کتب فقهی أهل سنت این بحث وجود دارد که 2323. . د ندارد د ندارد اینکه فرق دارد؟ تقریباٌ میان آنها اتفاق نظر است که فرقی بین این دو نکاح وجواینکه فرق دارد؟ تقریباٌ میان آنها اتفاق نظر است که فرقی بین این دو نکاح وجو

::پیشینه ي تاریخی ازدواج موقت پیشینه ي تاریخی ازدواج موقت ––33از بقایـاي نکـاح از بقایـاي نکـاح ) ) ازدواج موقـت ازدواج موقـت ((نکـاح متعـه نکـاح متعـه : : می گویـد می گویـد ) ) از فقهاي اهل سنتاز فقهاي اهل سنت((موسی جاراهللا موسی جاراهللا

به نظر وي این ازدواج یک امر تاریخی قلمداد شـده و به نظر وي این ازدواج یک امر تاریخی قلمداد شـده و . . داشته استداشته استجاهلی بوده و قبل از اسالم رواججاهلی بوده و قبل از اسالم رواج2424. . حکم شرعی از جانب شارع نمی باشدحکم شرعی از جانب شارع نمی باشدبه عنوان به عنوان

مـورد مـورد ) ) رهره((گر چه این نظر ، از جهات گوناکون ، توسط علماء و فقهاء شیعه بویژه عالمه امینی گر چه این نظر ، از جهات گوناکون ، توسط علماء و فقهاء شیعه بویژه عالمه امینی ، شکی نیست که اسالم ، ، شکی نیست که اسالم ، أما در هر حالأما در هر حال2525. . ده است ده است نقد قرار گرفته و جواب مفصل بر رد آن ارائه شنقد قرار گرفته و جواب مفصل بر رد آن ارائه ش

در آغاز ، ازدواج موقت را با اصالحاتی پذیرفته است تا جائی کـه اولـین مولـود از مهـاجران بـه نـام در آغاز ، ازدواج موقت را با اصالحاتی پذیرفته است تا جائی کـه اولـین مولـود از مهـاجران بـه نـام ..عبداهللا بن زبیر بن عوام نتیجه ي این نکاح استعبداهللا بن زبیر بن عوام نتیجه ي این نکاح است

در تفسیر کبیر فخر رازي آمده است که امت بر جواز ازدواج موقـت ، در صـدر اسـالم ، اتفـاق در تفسیر کبیر فخر رازي آمده است که امت بر جواز ازدواج موقـت ، در صـدر اسـالم ، اتفـاق 2626. . جهت ، اختالفی نیست جهت ، اختالفی نیست و در این و در این دارنددارند

ازدواج موقـت ، در صـدر اسـالم اتفـاق ازدواج موقـت ، در صـدر اسـالم اتفـاق ) ) مشروعیتمشروعیت((جمع کثیري از علماي اهل سنت با حلّیت جمع کثیري از علماي اهل سنت با حلّیت ..دارند دارند

بعضی از این گروه پذیرفته اند که حلّیت متعه ، در زمان رسول خدا صلی اهللا علیه و آله و ایـام بعضی از این گروه پذیرفته اند که حلّیت متعه ، در زمان رسول خدا صلی اهللا علیه و آله و ایـام داشته است و خلیفه ي دوم ، پـس از داشته است و خلیفه ي دوم ، پـس از استمرار استمرار ) ) عمرعمر((ابوبکر و چند سال پس از خالفت خلیفه ي دوم ابوبکر و چند سال پس از خالفت خلیفه ي دوم

گذشت چند سال از خالفت خود ، در اثر برخورد با بعضی از جریانات ، دچار احساسات شد و آن را بـا گذشت چند سال از خالفت خود ، در اثر برخورد با بعضی از جریانات ، دچار احساسات شد و آن را بـا و أنـا و أنـا ) ) صص((متعتان كانتا يف عهد رسول اهللامتعتان كانتا يف عهد رسول اهللا: : حکم معروف خود حکم معروف خود

..تحریم نمودتحریم نمود.. .. أی عنهما و اعاقب علیهماأی عنهما و اعاقب علیهماموقت ، اصرار می ورزید ، عالوه بر رجـال شـیعی،جمع موقت ، اصرار می ورزید ، عالوه بر رجـال شـیعی،جمع با اینکه خلیفه ي دوم بر تحریم ازدواجبا اینکه خلیفه ي دوم بر تحریم ازدواج

کثیري از صحابه و تابعین ، تسلیم منع خلیفه نشدند و هم بر مشروعیت آن عقیده داشتند تا جائی که کثیري از صحابه و تابعین ، تسلیم منع خلیفه نشدند و هم بر مشروعیت آن عقیده داشتند تا جائی که که خود از فقهاي معروف تابعین است به گفتـه ي که خود از فقهاي معروف تابعین است به گفتـه ي ))قق. . هه150150یا یا 149149متوفاي متوفاي ((عبد الملک بن جریح عبد الملک بن جریح

..ا به نکاح موقت خود در آورده بودا به نکاح موقت خود در آورده بودزن رزن ر9090و به نقل ذهبی و به نقل ذهبی 7070شافعی شافعی شخصیت صحابی و تابعی را که طرفدار نظر امامیه بوده و شخصیت صحابی و تابعی را که طرفدار نظر امامیه بوده و ) ) 2020((عالمه امینی ، متجاوز از بیست عالمه امینی ، متجاوز از بیست

مشروعیت ازدواج موقت را قبول دارند از کتب اعالم اهل سنت ، استخراج و با آدرس دقیـق معرفـی مشروعیت ازدواج موقت را قبول دارند از کتب اعالم اهل سنت ، استخراج و با آدرس دقیـق معرفـی ::نموده است که در میان آنان شخصیت هایی مانند نموده است که در میان آنان شخصیت هایی مانند

..ان بن حصینان بن حصینعمرعمر––11

7777

..جابر بن عبداهللا أنصاريجابر بن عبداهللا أنصاري––22..عبداهللا بن مسعودعبداهللا بن مسعود––33..عبداهللا بن عمرعبداهللا بن عمر––44..معاویه بن سفیانمعاویه بن سفیان––55..عمرو بن حریثعمرو بن حریث––66..أبی بن کعبأبی بن کعب––77..ابیعه بن امیهابیعه بن امیه––88ابو سعید خدريابو سعید خدري––99

..عطاي مکیعطاي مکی––1010..مجاهدمجاهد––1111مذهب مـالکی بـه نقـل از مذهب مـالکی بـه نقـل از می باشند و هم چنین مالک ابن انس ، مؤسسمی باشند و هم چنین مالک ابن انس ، مؤسس. . . . . . سدي و سدي و ––1212

مشـروعیت ازدواج مشـروعیت ازدواج 436436مسند صفحه مسند صفحه 44و ظاهر کالم احمد بن حنبل در جلد و ظاهر کالم احمد بن حنبل در جلد . . . . . . فخر الدین رفیعی و فخر الدین رفیعی و با ذکر اسامی اشـخاص معـروف از صـحابه و با ذکر اسامی اشـخاص معـروف از صـحابه و ) ) رهره((از طرف دیگر ، عالمه امینی از طرف دیگر ، عالمه امینی . . موقت را پذیرفته اندموقت را پذیرفته اند

اند و همچنین اسـامی تعـدادي از اند و همچنین اسـامی تعـدادي از تابعین که اصل مشروعیت ازدواج موقت را در صدر اسالم پذیرفته تابعین که اصل مشروعیت ازدواج موقت را در صدر اسالم پذیرفته سوره ي نساء را درباره ي ازدواج موقت دانسته اند ذکر سوره ي نساء را درباره ي ازدواج موقت دانسته اند ذکر 2424فقهاء اهل سنت که در منابع شان آیه ي فقهاء اهل سنت که در منابع شان آیه ي

رار رار نموده و قول موسی جاراهللا ، که ازدواج موقت را حکم شرعی نمی داند به طور مفصل مورد نقد قنموده و قول موسی جاراهللا ، که ازدواج موقت را حکم شرعی نمی داند به طور مفصل مورد نقد ق2727. . داده و آن را رد نموده است داده و آن را رد نموده است

سنت در اینکـه ازدواج موقـت در صـدر اسـالم حـالل بـوده اسـت شـکی سنت در اینکـه ازدواج موقـت در صـدر اسـالم حـالل بـوده اسـت شـکی بدین ترتیب ، اهل بدین ترتیب ، اهل و به زبان آنحضرت نسخ و تحـریم و به زبان آنحضرت نسخ و تحـریم ) ) صص((اما ادعا کرده اند که این حکم در زمان رسول خدا اما ادعا کرده اند که این حکم در زمان رسول خدا ) ) 22((ندارندندارند

ازدواج موقـت ازدواج موقـت ) ) مشروعیتمشروعیت((عقیده دارند که این حکم عقیده دارند که این حکم ) ) عع((اما شیعه به پیروي از اهل بیت اما شیعه به پیروي از اهل بیت . . شده است شده است ..ت ادامه داردت ادامه دارد،نسخ نشده و تا روز قیام،نسخ نشده و تا روز قیام

بـی اسـاس اسـت عـالوه بـر بـی اسـاس اسـت عـالوه بـر ) ) صص((از این رو ، حکم به تحریم و نسخ آن از جانب رسول خدا از این رو ، حکم به تحریم و نسخ آن از جانب رسول خدا و فتواي فقهاء شیعه و فتواي فقهاء شیعه ) ) عع((سوره ي نساء ، روایات در حد تواتر از أئمه ي معصومین سوره ي نساء ، روایات در حد تواتر از أئمه ي معصومین 2424صراحت آیه ي صراحت آیه ي

..در طول تاریخ مبنی بر مشروعیت ازدواج موقت ، بیانگر این واقعیت می باشددر طول تاریخ مبنی بر مشروعیت ازدواج موقت ، بیانگر این واقعیت می باشدبخش دوم با استناد به آیات قرآن مجیـد ، روایـات و إجمـاع فقهـاء ، مشـروعیت ازدواج بخش دوم با استناد به آیات قرآن مجیـد ، روایـات و إجمـاع فقهـاء ، مشـروعیت ازدواج ما درما در

..موقت و استمرار این حکم را تا دامنه ي قیامت ثابت خواهیم نمودموقت و استمرار این حکم را تا دامنه ي قیامت ثابت خواهیم نمود

::رکان ازدواج موقت رکان ازدواج موقت اا--44

7788

::از عقود است أرکان آن چهار چیز می باشد از عقود است أرکان آن چهار چیز می باشد ) ) متعهمتعه((از آنجایی که ازدواج موقت از آنجایی که ازدواج موقت ).).عقدعقد((صیغه صیغه ––11).).محل متعهمحل متعه. (. (رفین عقد رفین عقد طط––22..مهرمهر––33..مدتمدت––44

::ما در این جا بطور فشرده ، در مورد آنها بحث خواهیم نمود ما در این جا بطور فشرده ، در مورد آنها بحث خواهیم نمود

::صیغه صیغه : : رکن اول رکن اول است و منظور از آن لفـظ مخصوصـی اسـت کـه شـرع است و منظور از آن لفـظ مخصوصـی اسـت کـه شـرع ) ) عقدعقد((اولین رکن ازدواج موقت ، صیغهاولین رکن ازدواج موقت ، صیغه

..می باشد می باشد مقدس آن را براي انعقاد عقد در نظر گرفته است که همان ایجاب و قبول مقدس آن را براي انعقاد عقد در نظر گرفته است که همان ایجاب و قبول در مورد صیغه عقد ازدواج موقت ، بین فقها این بحث وجـود دارد کـه در ایـن ازدواج ، اصـوالً در مورد صیغه عقد ازدواج موقت ، بین فقها این بحث وجـود دارد کـه در ایـن ازدواج ، اصـوالً نیازي به خواندن الفاظ مخصوص است یا اینکه مجرد رضایت قبلی طرفین و هر لفظی که داللت بر نیازي به خواندن الفاظ مخصوص است یا اینکه مجرد رضایت قبلی طرفین و هر لفظی که داللت بر

وقوع نکاح داشته باشد کفایت می کند ؟وقوع نکاح داشته باشد کفایت می کند ؟لی طرفین و وقوع هر لفظی که داللت بـر لی طرفین و وقوع هر لفظی که داللت بـر حصول رضایت قبحصول رضایت قب: : مرحوم فیض کاشانی گفته است مرحوم فیض کاشانی گفته است

. . صه به نام ایجاب و قبـول نیسـت صه به نام ایجاب و قبـول نیسـت وقوع نکاح نماید در انعقاد عقد کافی است و نیازي به الفاظ مخصووقوع نکاح نماید در انعقاد عقد کافی است و نیازي به الفاظ مخصو2828

خطبه ي عقد بایـد بـا الفـاظ مخصوصـی خوانـده شـود و الفـاظ خطبه ي عقد بایـد بـا الفـاظ مخصوصـی خوانـده شـود و الفـاظ : : اما مشهور فقهاء می گویند اما مشهور فقهاء می گویند نکحتک و در طـرف قبـول عبارتنـد از نکحتک و در طـرف قبـول عبارتنـد از زوجتک ، متعتک و ازوجتک ، متعتک و ا: : مخصوص ، در طرف ایجاب عبارتند از مخصوص ، در طرف ایجاب عبارتند از

فقط بـه عبـارت قبلـت اکتفـا فقط بـه عبـارت قبلـت اکتفـا و در طرف قبول می توان و در طرف قبول می توان . . قبلت النکاح ، قبلت المتعه و قبلت التزویج قبلت النکاح ، قبلت المتعه و قبلت التزویج 2929. . نمود نمود

خواندن عقد به زبان عربی ، ماضی بودن صیغه ، قصد خواندن عقد به زبان عربی ، ماضی بودن صیغه ، قصد : : در مسأله ي عقد شرایط دیگري چون در مسأله ي عقد شرایط دیگري چون ، تعیین زن و شوهر در عقد و رضایت قبلی طرفین ، تعیین زن و شوهر در عقد و رضایت قبلی طرفین انشاء ، عاقل،بالغ و ممیز بودن عاقد و طرفین عقد انشاء ، عاقل،بالغ و ممیز بودن عاقد و طرفین عقد

..نیز وجود دارد نیز وجود دارد . . . . . . به ازدواج و به ازدواج و

::رکن دوم ، طرف عقد رکن دوم ، طرف عقد رکن دوم ازدواج موقت می باشد ، بنـابر قـول مشـهور در ازدواج موقـت ، رکن دوم ازدواج موقت می باشد ، بنـابر قـول مشـهور در ازدواج موقـت ، ) ) متعه متعه ( ( طرفین عقد طرفین عقد

..هرگاه زوج مسلمان باشد زوجه مسلمان و یا کتابی باشد هرگاه زوج مسلمان باشد زوجه مسلمان و یا کتابی باشد : : شرط است که شرط است که

7799

ازدواج مرد مسلمان با زن یهودي و نصرانی و مجوسـی ازدواج مرد مسلمان با زن یهودي و نصرانی و مجوسـی : : در این باره می نویسد در این باره می نویسد صاحب جواهرصاحب جواهرحالل است اما کراهت دارد و این کراهت در مجوسی بیشتر است و در چنین قرابتی ، مـرد مسـلمان حالل است اما کراهت دارد و این کراهت در مجوسی بیشتر است و در چنین قرابتی ، مـرد مسـلمان باید زن کتابی خویش را از نوشیدن شراب و خوردن گوشت خوك و انجام سایر محرمات که ممکـن باید زن کتابی خویش را از نوشیدن شراب و خوردن گوشت خوك و انجام سایر محرمات که ممکـن

3030. . غیر این مسایل حق نهی ندارد غیر این مسایل حق نهی ندارد ود متنفر سازد نهی کند ولی درود متنفر سازد نهی کند ولی دراست مرد را از زن خاست مرد را از زن خ

ازدواج مرد مسلمان بـا ازدواج مرد مسلمان بـا . . . . . . و و 3232و سید مرتضی و سید مرتضی 3131حال بعضی از فقهاء مثل شیخ مفید حال بعضی از فقهاء مثل شیخ مفید در عین در عین زن کتابی را جایز نمی داند و توجیه شان این است کـه زن عـالوه بـر ایـن کـه از لحـاظ فکـري و زن کتابی را جایز نمی داند و توجیه شان این است کـه زن عـالوه بـر ایـن کـه از لحـاظ فکـري و

ند به شوهر خود تأثیر بگذارد به عنوان مادر ، نیز نقش عمده اي در ند به شوهر خود تأثیر بگذارد به عنوان مادر ، نیز نقش عمده اي در اعتقادي ، عملی و اخالقی می توااعتقادي ، عملی و اخالقی می توات . . پرورش فکري کودك و اعتقادات و رفتار را دارد پرورش فکري کودك و اعتقادات و رفتار را دارد ت زیـرا شخصـیت انسـان بیشـتر در دوران طفولیـ زیـرا شخصـیت انسـان بیشـتر در دوران طفولیـ

..تکون می یابد و این مادر است که بیشترین تأثیر گذاري در سنین طفولیت را در فرزند دارد تکون می یابد و این مادر است که بیشترین تأثیر گذاري در سنین طفولیت را در فرزند دارد 3333. . ؤمنه و عفیفه را به متعه بگیرد ؤمنه و عفیفه را به متعه بگیرد است انسان زن ماست انسان زن مبر اساس روایات مستحب بر اساس روایات مستحب

::رکن سوم ، مهررکن سوم ، مهررکن سوم ازدواج موقت ، مهر است و وجود مهر در نکاح موقت شرط است چنانچـه ، مهـر در رکن سوم ازدواج موقت ، مهر است و وجود مهر در نکاح موقت شرط است چنانچـه ، مهـر در

3434. . أله فقهاء شیعه اتفاق نظر دارندأله فقهاء شیعه اتفاق نظر دارنداین ازدواج نباشد عقد باطل است و در این مساین ازدواج نباشد عقد باطل است و در این مس

و زوج مالک آن باشد و در عین حال ، آن شئ و زوج مالک آن باشد و در عین حال ، آن شئ چیزي باشد که مرد چیزي باشد که مرد ) ) عینعین((و در مهر شرط است و در مهر شرط است اعم از اعم از ((مالیت داشته باشد و قابل تسلیم باشد و یا حقی از حقوق مالی و یا منفعت اعیان خارجی باشد مالیت داشته باشد و قابل تسلیم باشد و یا حقی از حقوق مالی و یا منفعت اعیان خارجی باشد

و مقدار آن بستگی به توافق طرفین دارد و میزان خاصی در نظـر گرفتـه و مقدار آن بستگی به توافق طرفین دارد و میزان خاصی در نظـر گرفتـه ) ) اموال منقول و غیر منقولاموال منقول و غیر منقول..نشده است نشده است

ست اینکه مقدار آن معلوم باشد یا از طریق کیل ، وزن و عدد و یا ست اینکه مقدار آن معلوم باشد یا از طریق کیل ، وزن و عدد و یا آنچه که در مهر شرط شده اآنچه که در مهر شرط شده ادر صـورتی کـه شـئ در صـورتی کـه شـئ ((یا به وصف یا به وصف ))در صورتی که شئ حاضر مهر زوجه قرار بگیرددر صورتی که شئ حاضر مهر زوجه قرار بگیرد((از طریق مشاهده از طریق مشاهده

3535). ). غیر حاضر مهر در نظر گرفته شودغیر حاضر مهر در نظر گرفته شود

::رکن چهارم ، مدت رکن چهارم ، مدت م ترین وجه تمایزي کـه م ترین وجه تمایزي کـه رکن چهارم ازدواج موقت ، تعیین مدت در متن عقد است و اصوالً مهرکن چهارم ازدواج موقت ، تعیین مدت در متن عقد است و اصوالً مه

ازدواج موقت با ازدواج دائم دارد همین نکته است که ازدواج موقـت ، مـوقتی اسـت و ازدواج دائـم ، ازدواج موقت با ازدواج دائم دارد همین نکته است که ازدواج موقـت ، مـوقتی اسـت و ازدواج دائـم ، دائمی است ؛ یعنی در ازدواج موقت ، زن و مرد تصمیم می گیرند که به طـور موقـت بـا هـم ازدواج دائمی است ؛ یعنی در ازدواج موقت ، زن و مرد تصمیم می گیرند که به طـور موقـت بـا هـم ازدواج

عقد دائم تبدیل مـی نماینـد و اگـر عقد دائم تبدیل مـی نماینـد و اگـر کنند و پس از پایان مدت اگر تمایل داشتند تمدید میکنند و یا بهکنند و پس از پایان مدت اگر تمایل داشتند تمدید میکنند و یا بهمایل نبودند بدون طالق از یکدیگر جدا می شوند ، در حالی کـه در ازدواج دائـم زن و شـوهر قصـد مایل نبودند بدون طالق از یکدیگر جدا می شوند ، در حالی کـه در ازدواج دائـم زن و شـوهر قصـد

8800

دارند که تا پایان عمر زندگی مشترك داشته باشند و در صورت اخـتالف و بـروز مشـکل در زنـدگی دارند که تا پایان عمر زندگی مشترك داشته باشند و در صورت اخـتالف و بـروز مشـکل در زنـدگی ..خانوادگی از طریق طالق از هم جدا می گردند خانوادگی از طریق طالق از هم جدا می گردند

ر ازدواج موقت ، باید طوري باشد که از نظر کمیت هیچ نکتـه ي ابهـامی وجـود ر ازدواج موقت ، باید طوري باشد که از نظر کمیت هیچ نکتـه ي ابهـامی وجـود تعیین مدت دتعیین مدت ده عقـد دائـم ه عقـد دائـم نداشته باشدو اگر مدت ازدواج در عقد ذکر نشود بنا بر قول مشهور ، عقد مذکور تبدیل بنداشته باشدو اگر مدت ازدواج در عقد ذکر نشود بنا بر قول مشهور ، عقد مذکور تبدیل ب

3636. . می گردد می گردد

سـال سـال البته مقدار مدت ، مثل میزان مهر در اختیار طرفین است کم باشد یا زیاد مثل روز ، ماه ، البته مقدار مدت ، مثل میزان مهر در اختیار طرفین است کم باشد یا زیاد مثل روز ، ماه ، زیرا شارع مقدس حدي براي آن تعیین نکرده است و آن را به عهده ي زن و مرد گذاشته تا بر زیرا شارع مقدس حدي براي آن تعیین نکرده است و آن را به عهده ي زن و مرد گذاشته تا بر . . . . . . و و

3737. . ت ازدواج موقت به شمار می آید ت ازدواج موقت به شمار می آید اساس توافق طرفین عمل گردد و این مسأله یکی از امتیازااساس توافق طرفین عمل گردد و این مسأله یکی از امتیازا

::احکام ازدواج موقت احکام ازدواج موقت --55::ز با آنان حرام استز با آنان حرام استکسانی که ازدواج دائم با آنها حرام است ازدواج موقت نیکسانی که ازدواج دائم با آنها حرام است ازدواج موقت نی

::حرمت نکاح در اسالم از چند طریق است حرمت نکاح در اسالم از چند طریق است مثل مادر و هر چه باال رود و دختر هر چـه پـایین آیـد و مثل مادر و هر چه باال رود و دختر هر چـه پـایین آیـد و . . حرمت نکاح از راه نسبت است حرمت نکاح از راه نسبت است ––11

..خواهر و فرزندان او ، دختران برادر ، عمه و خاله خواهر و فرزندان او ، دختران برادر ، عمه و خاله بـه سـبب بـه سـبب حرمت نکاح از جهت شیر خوردن است و هر چه که به سبب نسبت حرام است حرمت نکاح از جهت شیر خوردن است و هر چه که به سبب نسبت حرام است ––22

..شیر خوردن هم حرام استشیر خوردن هم حرام استحرمت نکاح از راه مصاهرت است یعنی به واسطه ي ازدواج بـا فـردي ، ازدواج بـا افـراد حرمت نکاح از راه مصاهرت است یعنی به واسطه ي ازدواج بـا فـردي ، ازدواج بـا افـراد ––33

دیگري حرام می شود مثل زن پدر ، زن پسر و خواهر زن ، دختر خواهر زن و برادر زن ، مگر با اجازه دیگري حرام می شود مثل زن پدر ، زن پسر و خواهر زن ، دختر خواهر زن و برادر زن ، مگر با اجازه برادر او ازدواج صحیح است و در غیر آن برادر او ازدواج صحیح است و در غیر آن همسر که اگر همسر اجازه داد با دختر خواهر خود و یا دخترهمسر که اگر همسر اجازه داد با دختر خواهر خود و یا دختر

..ازدواج صحیح نیستازدواج صحیح نیستحرمت نکاح از راه زنا و لواط ، که مادر و دختر زنی که با او زنا کرده باشد یا مادر و دختـر حرمت نکاح از راه زنا و لواط ، که مادر و دختر زنی که با او زنا کرده باشد یا مادر و دختـر ––44

3838. . با او لواط شده است حرام است با او لواط شده است حرام است و خواهر کسی که و خواهر کسی که

::تفاوت ازدواج موقت با ازدواج دائم تفاوت ازدواج موقت با ازدواج دائم ––66ندارد و با تمام شدن وقت یا عدد زن و مرد بـا هـم نـا محـرم مـی ندارد و با تمام شدن وقت یا عدد زن و مرد بـا هـم نـا محـرم مـی ازدواج موقت ، طالقازدواج موقت ، طالق––11

..شوندشوند..زن و مرد از همدیگر ارث نمی برندزن و مرد از همدیگر ارث نمی برند––22

8811

..زن حق مسکن و نفقه ندارد زن حق مسکن و نفقه ندارد ..محدود به عدد ، مثل ازدواج دائم که از چهار زن بیشتر نباشد نیستمحدود به عدد ، مثل ازدواج دائم که از چهار زن بیشتر نباشد نیست––44ایـد شـب هـا را میـان ایـد شـب هـا را میـان تقسیم ندارد یعنی زوج در صورتی که چند زن دائمی داشته باشد بتقسیم ندارد یعنی زوج در صورتی که چند زن دائمی داشته باشد ب––55

..زنان تقسیم نماید ولی همسران موقت این حق را بر شوهر ندارندزنان تقسیم نماید ولی همسران موقت این حق را بر شوهر ندارنددر ازدواج موقت ، قول خود زن مبنی بر اینکه شوهر ندارد و یا در عده ي دیگري نیسـت در ازدواج موقت ، قول خود زن مبنی بر اینکه شوهر ندارد و یا در عده ي دیگري نیسـت ––66

..قبول است و تفتیش الزم نیستقبول است و تفتیش الزم نیست..شاهد در عقد موقت الزم نمی باشد شاهد در عقد موقت الزم نمی باشد ––77..ده و از پدر است و نفقه فرزند بر عهده ي پدرمیباشدده و از پدر است و نفقه فرزند بر عهده ي پدرمیباشداگر فرزند متولد شود حالل زااگر فرزند متولد شود حالل زا––88را زیاد نماید بلکه در صـورت را زیاد نماید بلکه در صـورت ) ) مهرمهر((در یک عقد نمی شود مدت را زیاد کرد هرچند اجرت در یک عقد نمی شود مدت را زیاد کرد هرچند اجرت ––99

تمایل به ادامه ي آن ، مرد مدت را ببخشد تا زن نامحرم شود و دوباره با تعیین مدت و اجرت ، عقـد تمایل به ادامه ي آن ، مرد مدت را ببخشد تا زن نامحرم شود و دوباره با تعیین مدت و اجرت ، عقـد ..بخواند بخواند

آور نمی باشد یعنی اگر مردي ، همسر داشته باشد و عمل خالف آور نمی باشد یعنی اگر مردي ، همسر داشته باشد و عمل خالف ازدواج موقت ، تحصن ازدواج موقت ، تحصن ––1010انجام دهد او را سنگسار می کند ولی چنانچه زن نداشته باشد او را شالق می زنـد امـا زن موقـت ، انجام دهد او را سنگسار می کند ولی چنانچه زن نداشته باشد او را شالق می زنـد امـا زن موقـت ، باعث تحصن مرد ، نمی شود لذا در صورت ارتکاب عمل خالف ، با زن نا محرم دیگر ، سنگسار نمی باعث تحصن مرد ، نمی شود لذا در صورت ارتکاب عمل خالف ، با زن نا محرم دیگر ، سنگسار نمی

..گردد گردد خالف مبتال باشد ازدواج موقت با او جایز است اما کراهت دارد و باید او خالف مبتال باشد ازدواج موقت با او جایز است اما کراهت دارد و باید او زنی که به عمل زنی که به عمل ––1111

..را نگاه دارد از آب حرام پاك شود را نگاه دارد از آب حرام پاك شود اگر مردي با همسرش عهد کرده باشد که هیچ زنی ، حتی زن موقت نگیرد این عهـد و اگر مردي با همسرش عهد کرده باشد که هیچ زنی ، حتی زن موقت نگیرد این عهـد و ––1212

نـد ازدواج موقـت نـد ازدواج موقـت میتوامیتوا. (. (عمل نمایـد عمل نمایـد ) ) صص((وعده الزم االجرا نمی باشد و مرد باید به سنت پیامبر خدا وعده الزم االجرا نمی باشد و مرد باید به سنت پیامبر خدا ) .) .کند کند

مثل سه طالقه مثل سه طالقه . . زنی که با طالق غیر صحیح طالق گرفته باشد ازدواج با او حرام است زنی که با طالق غیر صحیح طالق گرفته باشد ازدواج با او حرام است ––1313..کردن یک زن در یک مجلس کردن یک زن در یک مجلس

..با دختر خواهر و دختر برادر زن موقت ، نمی شود ازدواج موقت کرد مگر با اجازه اوبا دختر خواهر و دختر برادر زن موقت ، نمی شود ازدواج موقت کرد مگر با اجازه او––1414ایز نیست و در مدت عـده ي یـک خـواهر ، ایز نیست و در مدت عـده ي یـک خـواهر ، با دو خواهر در یک زمان ازدواج موقت ، جبا دو خواهر در یک زمان ازدواج موقت ، ج––1515

..ازدواج موقت با خواهر دیگر او نیز جایز نیست ازدواج موقت با خواهر دیگر او نیز جایز نیست عده ي زن موقت اگر عادت می شود یک پاك شدن کافی است و اگر عادت نمی شـود عده ي زن موقت اگر عادت می شود یک پاك شدن کافی است و اگر عادت نمی شـود ––1616

روز عده نگهدارد بعد همسر موقت کس دیگري شود و اگر در هنگام ازدواج موقـت ، شـوهر روز عده نگهدارد بعد همسر موقت کس دیگري شود و اگر در هنگام ازدواج موقـت ، شـوهر 4545باید باید ).).مثل همسر دائمیمثل همسر دائمی. (. (عده ي وفات نگهدارد عده ي وفات نگهدارد فوت شود زوجه بایدفوت شود زوجه باید

8822

3939. . شود از شهري به شهري برد شود از شهري به شهري برد زن موقت را نمیزن موقت را نمی––1717

. . . .. . . .و و کـه در رسـاله اش ذکـر کـرده اسـت کـه در رسـاله اش ذکـر کـرده اسـت 3838الـی الـی ––11احکام مذکور را از احادیث احکام مذکور را از احادیث ) ) رهره((شیخ مفید شیخ مفید

..باشدباشداستفاده نموده است و ممکن است فتاوي مراجع فعلی کم و بیش با این احکام تفاوت داشته استفاده نموده است و ممکن است فتاوي مراجع فعلی کم و بیش با این احکام تفاوت داشته

::بخش دوم بخش دوم ::ادله ي مشروعیت ازدواج موقت ادله ي مشروعیت ازدواج موقت

, , بیان شد بیان شد , , مطالبی به طور کلی و اجمال درباره ي مشروعیت ازدواج موقت مطالبی به طور کلی و اجمال درباره ي مشروعیت ازدواج موقت , , در بخش پیشین در بخش پیشین روایات و اجماع روایات و اجماع , , ادله ي مشروعیت ازدواج موقت را با استناد به قرآن مجید ادله ي مشروعیت ازدواج موقت را با استناد به قرآن مجید , , به طور مشروح به طور مشروح , , اینک اینک

::فقها بازگو می نمایم فقها بازگو می نمایم

::قرآن مجیدقرآن مجید––11..بر مشروعیت ازدواج موقت قرآن مجید است بر مشروعیت ازدواج موقت قرآن مجید است , , اولین دلیل و گواه اولین دلیل و گواه

خداوند متعال در آیاتی از قرآن مجید به این امر تصریح نموده و برخـی از آداب و احکـام آن را خداوند متعال در آیاتی از قرآن مجید به این امر تصریح نموده و برخـی از آداب و احکـام آن را ::آیۀ اول آیۀ اول : : بازگو فرموده است بازگو فرموده است

فما استمتعتم بـه منـهن فما استمتعتم بـه منـهن « « : : آمده است آمده است 1414در سوره ي نساء آیه ي در سوره ي نساء آیه ي ریضــه فــال جنــاح علــیکم فیمــا ریضــه فــال جنــاح علــیکم فیمــا فــآتوهن اجــورهن ففــآتوهن اجــورهن ف

..««مهر زنانی را که با آنان ازدواج نمودید به عنوان فریضه به آنـان بدهیـد و دربـاره ي آنچـه بـا مهر زنانی را که با آنان ازدواج نمودید به عنوان فریضه به آنـان بدهیـد و دربـاره ي آنچـه بـا

..گناهی بر شما نیست همانا خداوند دانا و حکیم استگناهی بر شما نیست همانا خداوند دانا و حکیم است, , توافق کرده اید بعد از تعیین مهر توافق کرده اید بعد از تعیین مهر , , یکدیگر یکدیگر است چون است چون ) ) ازدواج موقت ازدواج موقت ((نکاح متعه نکاح متعه , , در این آیه شریفه در این آیه شریفه , , مراد از استمتاع مذکور مراد از استمتاع مذکور , , بدون شک بدون شک

از آیات مدنی است زیرا این آیه در سوره ي نساء واقع شده است که در نیمه اول بعـد از از آیات مدنی است زیرا این آیه در سوره ي نساء واقع شده است که در نیمه اول بعـد از , , آیه شریفه آیه شریفه ..وده استوده استبین مسلمانان معمول ببین مسلمانان معمول ب, , هجرت نازل شده است و شکی نیست که نکاح موقت در آن زمان هجرت نازل شده است و شکی نیست که نکاح موقت در آن زمان

چه اینکه اسالم آن را تشریع کرده باشد یا اینکه از تأسیسـات شـارع اسـالم نباشـد بلکـه از اسـالم چه اینکه اسالم آن را تشریع کرده باشد یا اینکه از تأسیسـات شـارع اسـالم نباشـد بلکـه از اسـالم ..معمول بوده استمعمول بوده است

بنابراین اصل چنین نکاحی در زمان رسول خدا صلّی اهللا علیه و آله و در پیش چشـم و گـوش بنابراین اصل چنین نکاحی در زمان رسول خدا صلّی اهللا علیه و آله و در پیش چشـم و گـوش ..آن حضرت جاي تردید نمی باشد آن حضرت جاي تردید نمی باشد

8833

را حمـل بـر را حمـل بـر . . . . . . جمله ي فما استمتعتم به منهنّ فآتوهنّ جمله ي فما استمتعتم به منهنّ فآتوهنّ از این رو چاره اي جز این نیست کهاز این رو چاره اي جز این نیست کههم چنان که سایر رسوم و سنت هایی که در عهد نزول قرآن به اسامی خودش هم چنان که سایر رسوم و سنت هایی که در عهد نزول قرآن به اسامی خودش . . ازدواج موقت نمائیم ازدواج موقت نمائیم

معروف و شناخته می شد ، آیات قرآن بر آن معناي معهود حمل می شد و واژه ي استمتاع در جملـه معروف و شناخته می شد ، آیات قرآن بر آن معناي معهود حمل می شد و واژه ي استمتاع در جملـه حمل نماییم زیرا در زمان نزول آیه ، لفـظ متعـه بـر حمل نماییم زیرا در زمان نزول آیه ، لفـظ متعـه بـر ) ) ازدواج موقت ازدواج موقت ((مورد بحث را باید بر نکاح متعهمورد بحث را باید بر نکاح متعه

4040. . سر زبان ها دوران می یافته است سر زبان ها دوران می یافته است همین معناي ازدواج برهمین معناي ازدواج بر

این حقیقت ، زمانی روشن ترمی شود که آیه هاي قبل و بعد از این آیه را مـورد بررسـی قـرار این حقیقت ، زمانی روشن ترمی شود که آیه هاي قبل و بعد از این آیه را مـورد بررسـی قـرار ::می دهیم می دهیم » »»». .. .ومنات فمن ما ملکت ایمانکم ومنات فمن ما ملکت ایمانکم املامل

و آنها که توان ازدواج با زنان پاکدامن را ندارند می توانند با با زنان پاکدامن که در اختیار دارید و آنها که توان ازدواج با زنان پاکدامن را ندارند می توانند با با زنان پاکدامن که در اختیار دارید ..))2525نساء آیه نساء آیه ((. . . . . . ازدواج کنید ازدواج کنید

» »..««

))2222نساء آیه نساء آیه ((و با زنانی که پدرانتان با آنها ازدواج کرده اند ازدواج نکنید مگر آنهایی که در گذشته انجام شده و با زنانی که پدرانتان با آنها ازدواج کرده اند ازدواج نکنید مگر آنهایی که در گذشته انجام شده

..این کار ، زشت و تنفر آور است و روش نادرست شمرده می شود این کار ، زشت و تنفر آور است و روش نادرست شمرده می شود . . است است حرمت علیکم امهاتکم و بنـاتکم و أخـواتکم و حرمت علیکم امهاتکم و بنـاتکم و أخـواتکم و « «

عـوا عـوا و أن جتمو أن جتم. . . . . . ««

و دختران و خواهران و عمه ها و خاله ها و دختران برادر و و دختران و خواهران و عمه ها و خاله ها و دختران برادر و ننحرام شده است بر شما مادران تاحرام شده است بر شما مادران تادختران خواهر تان و مادرانی که شـیرتان داده انـد و خـواهران شـیري و مـادران همسـر و دختـران دختران خواهر تان و مادرانی که شـیرتان داده انـد و خـواهران شـیري و مـادران همسـر و دختـران

کرده اید اگر با آنان آمیزش نداشته اید باکی بر شما نیسـت و همچنـین کرده اید اگر با آنان آمیزش نداشته اید باکی بر شما نیسـت و همچنـین همسرتان که با آنها آمیزش همسرتان که با آنها آمیزش که از نسل شمایند و نیز حرام است که بین دو خواهر جمع کنید مگـر آنچـه در که از نسل شمایند و نیز حرام است که بین دو خواهر جمع کنید مگـر آنچـه در ننهمسران پسران تاهمسران پسران تا

).).2323نساء آیه ي نساء آیه ي . (. (گذشته واقع شده باشد خداوند آمرزنده و مهربان است گذشته واقع شده باشد خداوند آمرزنده و مهربان است م کتاب م کتاب واحملصنات من النساء إال ما ملکت ایمانکواحملصنات من النساء إال ما ملکت ایمانک««

. . .. . .««

8844

در این آیه ي شریفه ، خداوند متعال پس از بیان کسانی کـه ازدواج بـا آنهـا حـرام اسـت مـی در این آیه ي شریفه ، خداوند متعال پس از بیان کسانی کـه ازدواج بـا آنهـا حـرام اسـت مـی ::فرماید فرماید

ههاي مشروعیت دستیابی به زنان را بـر مـی ههاي مشروعیت دستیابی به زنان را بـر مـی غیر از آنان بر شما حالل شده است آنگاه انواع راغیر از آنان بر شما حالل شده است آنگاه انواع رادر چنین جایگاهی نمـی توانـد جـز مشـروعیت ازدواج در چنین جایگاهی نمـی توانـد جـز مشـروعیت ازدواج » » . . . . فما استمتعتم به منهنّ فما استمتعتم به منهنّ ««شمارد و آیه ي شمارد و آیه ي

..موقت ، معنایی داشته باشد موقت ، معنایی داشته باشد به معناي لغوي گرفته شود این اشکال بـه وجـود به معناي لغوي گرفته شود این اشکال بـه وجـود » » مااستمتعتممااستمتعتم««و از طرفی چنانچه و از طرفی چنانچه

مثل کراهت از همسر ، در مقاربـت ، احسـاس التـذاذ ، در مـرد مثل کراهت از همسر ، در مقاربـت ، احسـاس التـذاذ ، در مـرد می آید که اگر بر فرض به هر علتی می آید که اگر بر فرض به هر علتی حاصل نشود پرداخت مهریه بر او واجب نباشد در حالی که چنین حکمی در شریعت اسـالم نیسـت و حاصل نشود پرداخت مهریه بر او واجب نباشد در حالی که چنین حکمی در شریعت اسـالم نیسـت و

م آن را قبـل از مقاربـت م آن را قبـل از مقاربـت مرد باید براي هم بستر شدن با همسرش کل مهریه را بعد از مقاربت ، و نیمرد باید براي هم بستر شدن با همسرش کل مهریه را بعد از مقاربت ، و نی4141. . بپردازد بپردازد

در جمله ي مورد بحث ، استمتاع ، شرط دادن اجرت ، قرار گرفته و خداوند در جمله ي مورد بحث ، استمتاع ، شرط دادن اجرت ، قرار گرفته و خداوند از این مهم تر آنکهاز این مهم تر آنکهاگر از زنی استمتاع بردید واجـب اسـت اجـرت وي را بدهیـد در حـالی کـه در عقـد ، اگر از زنی استمتاع بردید واجـب اسـت اجـرت وي را بدهیـد در حـالی کـه در عقـد ، : : فرموده است فرموده است

..استمتاع شرط نیست استمتاع شرط نیست وقتی مردي ، زن دائمی را براي خود عقد می کند به محض تمام شدن عقد ، بر ذمـه ي زوج وقتی مردي ، زن دائمی را براي خود عقد می کند به محض تمام شدن عقد ، بر ذمـه ي زوج

. . وگرنه نصف آن را پرداخت کند وگرنه نصف آن را پرداخت کند ست اگر دخولی صورت بگیرد تمام مهر را بدهدست اگر دخولی صورت بگیرد تمام مهر را بدهدواجب اواجب افما استمتعتم به منهن فما استمتعتم به منهن ««در یک جمع بندي در داللت آیه ي شـریفه ي در یک جمع بندي در داللت آیه ي شـریفه ي

بر مشروعیت ازدواج موقت می توان قراین ذیل را ذکر نمودبر مشروعیت ازدواج موقت می توان قراین ذیل را ذکر نمود» » فآتوهن اجورهنفآتوهن اجورهناسالم به معناي ازدواج موقت است اسالم به معناي ازدواج موقت است از آن گرفته شده است در از آن گرفته شده است در » » استمتعتماستمتعتم««کلمه متعه که کلمه متعه که : : اوالً اوالً

با همین معنا با همین معنا ) ) متعهمتعه((و به اصطالح در این باره حقیقت شرعیه می باشد گواه بر این است که این کلمه و به اصطالح در این باره حقیقت شرعیه می باشد گواه بر این است که این کلمه ..و کلمات صحابه مکرر به کار برده شده استو کلمات صحابه مکرر به کار برده شده است) ) صص((در روایات پیامبر در روایات پیامبر

ـ تفیبر شود نتیجـه معنـ » » بهره گیريبهره گیري««اگر کلمه متعه به معناي لغوي خود اگر کلمه متعه به معناي لغوي خود : : ثانیاً ثانیاً اي آیـه چنـین اي آیـه چنـین تفیبر شود نتیجـه معنخواهد شد اگر از زنان دائم بهره گرفتید مهر آنان را بپردازید در حالی که پرداختن مهـر مشـروط بـه خواهد شد اگر از زنان دائم بهره گرفتید مهر آنان را بپردازید در حالی که پرداختن مهـر مشـروط بـه بهره گیري از زنان نیست بلکه تمام مهر بنا بر مشهور یا حدأقل نیمی از مهر بـه مجـرد عقـد ازدواج بهره گیري از زنان نیست بلکه تمام مهر بنا بر مشهور یا حدأقل نیمی از مهر بـه مجـرد عقـد ازدواج

..دائم واجب می شوددائم واجب می شوددانشمند و مفسر معروف اسالم و أبی بن کعب دانشمند و مفسر معروف اسالم و أبی بن کعب بزرگان اصحاب و تابعین مانند ابن عباسبزرگان اصحاب و تابعین مانند ابن عباس: : ثالثاً ثالثاً

و جابر بن عبداهللا أنصاري و عمران بن حصین و سعیدبن جبیـر و مجاهـد و قتـاده و سـدي و گـروه و جابر بن عبداهللا أنصاري و عمران بن حصین و سعیدبن جبیـر و مجاهـد و قتـاده و سـدي و گـروه از آیـه ي فـوق حکـم ازدواج از آیـه ي فـوق حکـم ازدواج ) ) علیهم السالمعلیهم السالم((زیادي از مفسران اهل سنت و تمام مفسران اهل بیت زیادي از مفسران اهل سنت و تمام مفسران اهل بیت

ما بحـث نـداریم ما بحـث نـداریم : : مشروحی درباره ي آیه می گوید مشروحی درباره ي آیه می گوید موقت را فهمیده اند تا آنجا که فخر رازي بعد از موقت را فهمیده اند تا آنجا که فخر رازي بعد از

8855

حکم مـذکور ، بعـد از مـدتی حکم مـذکور ، بعـد از مـدتی : : که از آیه ي فوق حکم بجواز متعه ، استفاده می شود بلکه می گوییم که از آیه ي فوق حکم بجواز متعه ، استفاده می شود بلکه می گوییم ..نسخ شده استنسخ شده است

أئمه اهل بیت علیهم السالم که به أسرار وحی از همه آگاه تر بودند متفقاً آیه ي شـریفه أئمه اهل بیت علیهم السالم که به أسرار وحی از همه آگاه تر بودند متفقاً آیه ي شـریفه : : رابعاً رابعاً کـه در بحـث کـه در بحـث ((ر فرموده اند و روایات فراوانی در این زمینـه نقـل شـده اسـت ر فرموده اند و روایات فراوانی در این زمینـه نقـل شـده اسـت را به همین معنی تفسیرا به همین معنی تفسیالمتعه نزل بها القـرآن و المتعه نزل بها القـرآن و : : نقل شده است که فرمودنقل شده است که فرمود) ) عع((از جمله از امام صادق از جمله از امام صادق ) ) روایات ذکر خواهد شدروایات ذکر خواهد شد

بـر طبـق آن جـاري شـده بـر طبـق آن جـاري شـده ) ) صص((حکم متعه در قرآن نازل شده است و سنت پیامبر حکم متعه در قرآن نازل شده است و سنت پیامبر __جرت به السنّه جرت به السنّه ..استاست

أحلّهـا أحلّهـا : : ر نیز نقل شده است که در پاسخ عبداهللا بن عمیر لیثی در مورد متعه فرمـود ر نیز نقل شده است که در پاسخ عبداهللا بن عمیر لیثی در مورد متعه فرمـود از إمام باقاز إمام باق..اهللا فی کتابه و علی لسان نبیه فهی حالل إلی یوم القیامهاهللا فی کتابه و علی لسان نبیه فهی حالل إلی یوم القیامه

4242..ت و تا روز قیامت حالل می باشد ت و تا روز قیامت حالل می باشد حالل کرده اسحالل کرده اسششخداوند متعه را در قرآن وبر زبان پیامبرخداوند متعه را در قرآن وبر زبان پیامبر

::آیه ي دوم آیه ي دوم سوره مائده است که خداونـد سوره مائده است که خداونـد 8787ازدواج موقت داللت دارد آیه ي ازدواج موقت داللت دارد آیه ي آیه ي دیگر که بر مشروعیتآیه ي دیگر که بر مشروعیت

یا أیها الّذین آمنوا ال تحرّموا طیبات ما أحلّ اهللا لکم و ال تعتدوا إنّ اهللا ال یحب یا أیها الّذین آمنوا ال تحرّموا طیبات ما أحلّ اهللا لکم و ال تعتدوا إنّ اهللا ال یحب ««: : متعال می فرماید متعال می فرماید ..»»المعتدینالمعتدین

اي کسانی که ایمان آورده اید چیزهاي پاکیزه اي که خداوند براي شما حالل کرده است حراماي کسانی که ایمان آورده اید چیزهاي پاکیزه اي که خداوند براي شما حالل کرده است حرام..مشمارید و از حد تجاوز نکنید همانا خداوند تجاوزگران از حد را دوست نداردمشمارید و از حد تجاوز نکنید همانا خداوند تجاوزگران از حد را دوست ندارد

مرحوم محقّق کرکی از کتاب متعه اي شیخ مفید بهره برده و این آیه ي شریفه را براي اثبات مرحوم محقّق کرکی از کتاب متعه اي شیخ مفید بهره برده و این آیه ي شریفه را براي اثبات 4343. . ، مورد استفاده قرار داده است، مورد استفاده قرار داده استمشروعیت ازدواج موقت مشروعیت ازدواج موقت

بن مسعود نقل شده است که وي آیه شریفه را بن مسعود نقل شده است که وي آیه شریفه را در منابع متعدد اهل سنت ، در روایتی از عبداهللادر منابع متعدد اهل سنت ، در روایتی از عبداهللا..قرائت کرده استقرائت کرده است) ) متعهمتعه((برمشروع بودن ازدواج موقت برمشروع بودن ازدواج موقت

أال أال : : لیس لنا نسـاء فقلنـا لیس لنا نسـاء فقلنـا ) ) صص((کنّا نغزوا مع رسول اهللا کنّا نغزوا مع رسول اهللا : : سمعت عبداهللا یقول سمعت عبداهللا یقول : : عن قیس قال عن قیس قال یاأیهـا یاأیهـا : : نستخصی ؟ فنهانا عن ذلک ثم رخّص لنا أن تنکح المرأه بالثّوب إلی أجـل ثـم قـرأ عبـداهللا نستخصی ؟ فنهانا عن ذلک ثم رخّص لنا أن تنکح المرأه بالثّوب إلی أجـل ثـم قـرأ عبـداهللا

4444. . . . اطیبات ما أحلّ اهللا لکم اطیبات ما أحلّ اهللا لکم الذین آمنوا ال تحرّموالذین آمنوا ال تحرّمو

در جنـگ در جنـگ ) ) صص((ما با رسول خـدا ما با رسول خـدا : : از قیس روایت شده است که از عبداهللا شنیدم که می گفت از قیس روایت شده است که از عبداهللا شنیدم که می گفت نماییم ؟نماییم ؟) ) اختهاخته((می توانیم خود را خصی می توانیم خود را خصی : : بودیم و زنان همراه ما نبودند خدمت حضرت آمدیم گفتیم بودیم و زنان همراه ما نبودند خدمت حضرت آمدیم گفتیم

نهی فرمود و اجازه داد که در برابر لباس و جامه اي با زنی تـا زمـان نهی فرمود و اجازه داد که در برابر لباس و جامه اي با زنی تـا زمـان حضرت ما را از این عمل حضرت ما را از این عمل ::معین ازدواج موقت نماییم و عبداهللا این آیه را تالوت نمود معین ازدواج موقت نماییم و عبداهللا این آیه را تالوت نمود

8866

»»4545» » . . .. . .اهللا لکم اهللا لکم

الل شـده اسـت الل شـده اسـت از آیات شریفه ي دیگر قرآن مجید که بر جواز مشروعیت ازدواج موقت اسـتد از آیات شریفه ي دیگر قرآن مجید که بر جواز مشروعیت ازدواج موقت اسـتد ::آیات ذیل می باشد آیات ذیل می باشد

««: : آیه سـی و دوم أعـراف آیه سـی و دوم أعـراف ––11

»». . .. . .احلیوه الدنیا و خالصه یوم القیامه احلیوه الدنیا و خالصه یوم القیامه ««: : آیه دهم سوره ممتحنه آیه دهم سوره ممتحنه ––22

املومنات مهاجرات املومنات مهاجرات . . .. . .««

««: : آیات سوم تا پنجم سوره تحریم آیات سوم تا پنجم سوره تحریم ––33 . . . . . ...««

« « : : آیــات پــنجم تــا هفــتم ســوره مومنــون آیــات پــنجم تــا هفــتم ســوره مومنــون ––44ملکـت أیمـام ملکـت أیمـام

»»..هم العادون هم العادون « « : : آیه ي دوم سوره ي فـاطر آیه ي دوم سوره ي فـاطر ––55

ممسک هلا و ما یمسک فال مرسـل لـه مـن بعـده و هـو ممسک هلا و ما یمسک فال مرسـل لـه مـن بعـده و هـو »»..العزیز احلکیم العزیز احلکیم

لک لک ««: : آیه پنجاهم سوره أحـزاب آیه پنجاهم سوره أحـزاب ––66

4646» » . . .. . .أفاء اهللا علیک أفاء اهللا علیک

ما در این جا از باب اختصار ، به ذکر آیات شریفه اکتفا نمودیم و مرحوم مجلسی بعضی از ایـن ما در این جا از باب اختصار ، به ذکر آیات شریفه اکتفا نمودیم و مرحوم مجلسی بعضی از ایـن 4747. . زدواج موقت ، ذکر نموده است زدواج موقت ، ذکر نموده است آیات شریفه را بر مشروعیت اآیات شریفه را بر مشروعیت ا

شریفه اي دیگري که بر مشـروعیت ازدواج دایـم از آنهـا شریفه اي دیگري که بر مشـروعیت ازدواج دایـم از آنهـا عالوه بر آیات شریفه فوق ، از آیات عالوه بر آیات شریفه فوق ، از آیات استفاده می گردد براي مشروعیت ازدواج موقت ، نیز می توان استفاده کرد زیرا ازدواج موقت یکی از استفاده می گردد براي مشروعیت ازدواج موقت ، نیز می توان استفاده کرد زیرا ازدواج موقت یکی از

..انواع ازدواج در اسالم می باشدانواع ازدواج در اسالم می باشد

::روایات روایات ––22

8877

ات موجود را ات موجود را روایروای. . یکی از دلیل هاي متقن و محکم مشروعیت ازدواج موقت ، روایات می باشد یکی از دلیل هاي متقن و محکم مشروعیت ازدواج موقت ، روایات می باشد ::می توان به دو دسته جمع بندي نمود می توان به دو دسته جمع بندي نمود

روایاتی است که از طریق منابع اهل سنت ، بدست ما رسیده اسـت و بـه طـور روایاتی است که از طریق منابع اهل سنت ، بدست ما رسیده اسـت و بـه طـور ::دسته ي أول دسته ي أول ..مستقیم داللت بر جواز ازدواج موقت داردمستقیم داللت بر جواز ازدواج موقت دارد

احادیثی که از طریق اهلبیت علیهم السالم در قالب منابع شیعه ، در اختیـار مـا احادیثی که از طریق اهلبیت علیهم السالم در قالب منابع شیعه ، در اختیـار مـا : : دسته ي دوم دسته ي دوم ..ار دارد و بیانگر مشروعیت این ازدواج می باشد ار دارد و بیانگر مشروعیت این ازدواج می باشد قرقر

اینک ما بطور جداگانه ، این روایات را به عنوان دلیل بر جواز مشروعیت ازدواج موقت ارائه می اینک ما بطور جداگانه ، این روایات را به عنوان دلیل بر جواز مشروعیت ازدواج موقت ارائه می ::نماییم نماییم

::روایات اهل سنّت روایات اهل سنّت ––الف الف روایاتی که داللت بر مشروعیت ازدواج موقت دارد در اکثر منابع مهم و معتبر اهل سـنت ذکـر روایاتی که داللت بر مشروعیت ازدواج موقت دارد در اکثر منابع مهم و معتبر اهل سـنت ذکـر

..ت ت شده اسشده اسروایت از اعالم اهـل روایت از اعالم اهـل ) ) 3131((جالل الدین سیوطی در کتاب تفسیر الدر المنثور ، حدود سی و یک جالل الدین سیوطی در کتاب تفسیر الدر المنثور ، حدود سی و یک

4848. . ور بر مشروعیت این ازدواج دارد ور بر مشروعیت این ازدواج دارد سنّت ، ذکر نموده است که تمام آنها صراحت و یا ظهسنّت ، ذکر نموده است که تمام آنها صراحت و یا ظه

روایت درباره روایت درباره ) ) 2424((در حدود بیست و چهار در حدود بیست و چهار » » باب المتعهباب المتعه««در کتاب صحیح مسلم در بخش نکاح در کتاب صحیح مسلم در بخش نکاح ، آورده است که اکثر این روایات داللت بر مشروعیت ازدواج موقـت در صـدر اسـالم دارد و ، آورده است که اکثر این روایات داللت بر مشروعیت ازدواج موقـت در صـدر اسـالم دارد و ي متعه ي متعه

4949. . ت خلیفه ي دوم صراحت دارد ت خلیفه ي دوم صراحت دارد تعدادي دیگر از آنها بر بقاي جواز آن تا نیمی از حکومتعدادي دیگر از آنها بر بقاي جواز آن تا نیمی از حکوم

آمار روایات اهل سنت حـدوداً بـه آمار روایات اهل سنت حـدوداً بـه : : عالمه ي امینی در کتاب الغدیر ، جلد ششم گفته است که عالمه ي امینی در کتاب الغدیر ، جلد ششم گفته است که می رسد و ایشان حدود سی روایت را به تفصیل از منابع متعدد و معتبر آنهـا بیـان می رسد و ایشان حدود سی روایت را به تفصیل از منابع متعدد و معتبر آنهـا بیـان حدیثحدیث) ) 4040((چهل چهل

::ما در این جا برخی از آن روایات را ذکر مینماییمما در این جا برخی از آن روایات را ذکر مینماییم5050. . کرده استکرده است

::روایت اول روایت اول کنا نغزو مـع رسـول کنا نغزو مـع رسـول : : عن عبداهللا بن مسعود قال عن عبداهللا بن مسعود قال

لیس لنا فقلنا أال نستخصی ؟لیس لنا فقلنا أال نستخصی ؟) ) صص((اهللا اهللا ن تـنکح املـرأه ن تـنکح املـرأه

::بالثوب إلی أجل مث قرأ عبداهللا بالثوب إلی أجل مث قرأ عبداهللا ..

که ما با حضرت رسول در جنگ حاضر بودیم و زنان با ما که ما با حضرت رسول در جنگ حاضر بودیم و زنان با ما : : از عبداهللا بن مسعود نقل شده است از عبداهللا بن مسعود نقل شده است کنیم ؟کنیم ؟) ) اختهاخته((آیا اجازه می دهید که خود را خصی آیا اجازه می دهید که خود را خصی همراه نبودند به ایشان عرض کردیمهمراه نبودند به ایشان عرض کردیم

8888

حضرت رسول خدا ما را از این عمل نهی فرمود و اجازه داد که با دادن لباسی زنی را تـا زمـان حضرت رسول خدا ما را از این عمل نهی فرمود و اجازه داد که با دادن لباسی زنی را تـا زمـان ::پس از آن عبداهللا این آیه ي شریفه را تالوت نمود پس از آن عبداهللا این آیه ي شریفه را تالوت نمود . . معین به عقد خود در آوریم معین به عقد خود در آوریم

..8787مائده آیه ي مائده آیه ي 5151. . .. . .لکم لکم اهللاهللادر صحیح مسلم آمده است که جریر از اسماعیل ابن أبی خالد به همین سند ، مثل این حدیث در صحیح مسلم آمده است که جریر از اسماعیل ابن أبی خالد به همین سند ، مثل این حدیث

و جمله ي قرء عبداهللا و جمله ي قرء عبداهللا را نقل کرده است و پس از آن این آیه ي مبارکه را بر حلّیت متعه تالوت نمود را نقل کرده است و پس از آن این آیه ي مبارکه را بر حلّیت متعه تالوت نمود 5252. . را ندارد را ندارد

::روایت دوم روایت دوم خرج خرج : : لمه بن االکوع قاال لمه بن االکوع قاال عن جابر بن عبداهللا و سعن جابر بن عبداهللا و س

قـد قـد ) ) صص((إن رسول اهللا إن رسول اهللا : : علینا منادی رسول اهللا فقال علینا منادی رسول اهللا فقال ))یعنی متعه النّساءیعنی متعه النّساء. (. (أّذن لکم أن تستمتعواأّذن لکم أن تستمتعوا

براي ما براي ما ) ) صص((رسول خدا رسول خدا ) ) جارچیجارچی((جابر بن عبداهللا و سلمه بن األکوع با هم گفته اند که منادي جابر بن عبداهللا و سلمه بن األکوع با هم گفته اند که منادي 5353. . اع و متعه زنان را داده است اع و متعه زنان را داده است تتبراي شما اجازه ي استمبراي شما اجازه ي استم) ) صص((رسول خدا رسول خدا : : اعالم نموده گفت اعالم نموده گفت

::روایت سوم روایت سوم إن رسول إن رسول : : عن سلمه بن األکوع و جابر بن عبداهللا عن سلمه بن األکوع و جابر بن عبداهللا

..أتانا فأّذن لنا فی املتعه أتانا فأّذن لنا فی املتعه ) ) صص((اهللا اهللا مـا شـرفیاب خـدمت مـا شـرفیاب خـدمت ((بر ما وارد شـد بر ما وارد شـد ) ) صص((رسول خدا رسول خدا : : از سلمه بن األکوع و جابر آمده است از سلمه بن األکوع و جابر آمده است

5454. . ما ازدواج موقت را اجازه دادما ازدواج موقت را اجازه دادبرايبراي) ) شدیمشدیم

::یت چهارم یت چهارم رواروامعتمرا فجئناه معتمرا فجئناه : : قال عطاء قدم جابر بن عبداهللا قال عطاء قدم جابر بن عبداهللا

مبنزله فسأله القوم عن أشیاء ّمث ذکروا املتعه فقال مبنزله فسأله القوم عن أشیاء ّمث ذکروا املتعه فقال و أبـی بکـر و و أبـی بکـر و ) ) صص((استمتعنا علی عهد رسـول اهللا استمتعنا علی عهد رسـول اهللا : :

..عمر عمر

8899

عطا روایت کرده است که جابر بن عبداهللا براي انجام مناسک عمره به مکه آمده بـود و مـا در عطا روایت کرده است که جابر بن عبداهللا براي انجام مناسک عمره به مکه آمده بـود و مـا در ازدواج ازدواج ((سوال می نمودند تا اینکـه از متعـه سوال می نمودند تا اینکـه از متعـه ) ) مختلفمختلف((ارش رفتیم و مردم از چیزهایی ارش رفتیم و مردم از چیزهایی منزل وي به دیدمنزل وي به دید

خلفـاي اول و خلفـاي اول و ((و ابـوبکر و عمـر و ابـوبکر و عمـر ) ) صص((ما در زمان رسول خدا ما در زمان رسول خدا : : سخن به میان آمد جابر گفت سخن به میان آمد جابر گفت ) ) موقتموقت5555. . از متعه بهره مند بودیماز متعه بهره مند بودیم) ) دومدوم

::روایت پنجم روایت پنجم متع بالقبضه من التّمر و الدقیق األیام علی متع بالقبضه من التّمر و الدقیق األیام علی سمعت جابر بن عبداهللا یقول کنا نستسمعت جابر بن عبداهللا یقول کنا نست: : ابو الزبیر قال ابو الزبیر قال

..و ابی بکر حتی نهی عنه عمر فی شأن عمروبن حریثو ابی بکر حتی نهی عنه عمر فی شأن عمروبن حریث) ) صص((عهد رسول اهللا عهد رسول اهللا ما در برابر مشتی از خرما وآرد ، در زمان حضرت ما در برابر مشتی از خرما وآرد ، در زمان حضرت : : از جابر شنیدم که می گفت از جابر شنیدم که می گفت ::ابوزبیر می گویدابوزبیر می گوید

ن حریـث ن حریـث دوم آنرا در شأن عمـروب دوم آنرا در شأن عمـروب خالفت ابوبکر ،زنان زا متعه می کردیم تا اینکه خلیفهخالفت ابوبکر ،زنان زا متعه می کردیم تا اینکه خلیفه) ) صص((پیامبر پیامبر 5656. . منع نمودمنع نمود

::روایت ششم روایت ششم ) ) صص((قال عمـران بـن حصـین ، أمرنـا رسـول اهللا قال عمـران بـن حصـین ، أمرنـا رسـول اهللا

باملتعه و مات بعد ما أمرنا هبـا و مل ینـهنا عنـه باملتعه و مات بعد ما أمرنا هبـا و مل ینـهنا عنـه ..قال رجل برأیه ما شاءقال رجل برأیه ما شاء

ما را به متعه امر نمود و از آن نهی نکرد تـا زمـانی ما را به متعه امر نمود و از آن نهی نکرد تـا زمـانی ) ) صص((رسول خدا رسول خدا : : عمران بن حصین گفت عمران بن حصین گفت 5757. . آنچه که می خواستآنچه که می خواستمردي به رأي خود گفتمردي به رأي خود گفت. . که رحلت نمودکه رحلت نمود

::روایت هفتم روایت هفتم مسعت ابـن مسعت ابـن : : اخربنی عطا قال اخربنی عطا قال : : عن ابن جریح قال عن ابن جریح قال

رحم اهللا عمر ما کانت املتعـه إال رمحـه رحم اهللا عمر ما کانت املتعـه إال رمحـه : : و لو ال یه ملـا و لو ال یه ملـا ) ) صص((

..خداوند عمـر را رحمـت کنـد متعـه خداوند عمـر را رحمـت کنـد متعـه : : ه است که ابن عباس می گفت ه است که ابن عباس می گفت ابن جریح از عطا نقل کردابن جریح از عطا نقل کرد

مرحمت کرده بود اگر نهی خلیفه نبـود غیـر از مرحمت کرده بود اگر نهی خلیفه نبـود غیـر از ) ) صص((رحمتی از جانب خداوند بود که براي امت محمدرحمتی از جانب خداوند بود که براي امت محمد5858. . عمل خالف عفّت انجام نمی داد عمل خالف عفّت انجام نمی داد آدم هاي شقی و بدبخت ، آدم هاي شقی و بدبخت ،

::روایت هشتم روایت هشتم

9900

عن عبد الرمحن ، سأل رجل عـن ابـن عمـر ، عـن عن عبد الرمحن ، سأل رجل عـن ابـن عمـر ، عـن واهللا واهللا : : ه و أنا عنده ، متعه النسـاء ؟ فقـال ه و أنا عنده ، متعه النسـاء ؟ فقـال املتعاملتع

..زانین و ال مسافحینزانین و ال مسافحین) ) صص((ما کنا علی عهد رسول اهللا ما کنا علی عهد رسول اهللا از متعه زنها سوال نمـود ؟ و از متعه زنها سوال نمـود ؟ و ) ) خلیفه دومخلیفه دوم((مردي از پسر عمر مردي از پسر عمر : : عبدالرحمن روایت کرده است که عبدالرحمن روایت کرده است که

فّـت فّـت زناکـار وبـی ع زناکـار وبـی ع ) ) صص((ا ا بخدا قسم ما در زمـان رسـول خـد بخدا قسم ما در زمـان رسـول خـد : : پسر عمر گفت پسر عمر گفت . . من در پیش او بودم من در پیش او بودم 5959. . نبودیمنبودیم

احادیثی را که ما در این جا ذکر نمودیم در اکثر منابع معتبر اهل سـنت احادیثی را که ما در این جا ذکر نمودیم در اکثر منابع معتبر اهل سـنت : : الزم به یادآوري است الزم به یادآوري است احکام القرآن جصاص ، الدر المنثور سیوطی ، تفسیر کبیر فخر رازي، تفسییر قرآن ابن کثیر ، احکام القرآن جصاص ، الدر المنثور سیوطی ، تفسیر کبیر فخر رازي، تفسییر قرآن ابن کثیر ، : : ، مثل ، مثل

فراوان دیگري که به طـور صـریح و فراوان دیگري که به طـور صـریح و وجود دارد و روایاتوجود دارد و روایات. . . . . . جامع البیان فی تفسیر القرآن قرطبی و جامع البیان فی تفسیر القرآن قرطبی و ..ضمنی داللت بر جواز ازدواج موقت دارد و ما به عنوان نمونه به بیان روایات مذکور اکتفا نمودیمضمنی داللت بر جواز ازدواج موقت دارد و ما به عنوان نمونه به بیان روایات مذکور اکتفا نمودیم

9911

::روایات شیعه روایات شیعه --ب ب روایاتی که از طریق اهل البیت علیهم السالم پیرامون مشروعیت ازدواج موقت در منابع شـیعه روایاتی که از طریق اهل البیت علیهم السالم پیرامون مشروعیت ازدواج موقت در منابع شـیعه

و از این رو ، مشروعیت این ازدواج از ضروریات مذهب شیعه شمرده و از این رو ، مشروعیت این ازدواج از ضروریات مذهب شیعه شمرده وجود دارد در حد تواتر می باشدوجود دارد در حد تواتر می باشد..بر حلّیت آن اجماع دارندبر حلّیت آن اجماع دارند) ) امامیهامامیه((شده است و علماي شیعه شده است و علماي شیعه

) ) 200200((بیش از دویسـت بیش از دویسـت » » وسایل الشّیعهوسایل الشّیعه««روایات شیعه ، درباره ي ازدواج موقت ، تنها در کتاب روایات شیعه ، درباره ي ازدواج موقت ، تنها در کتاب روایـت و در روایـت و در 9090هر یک حـدود هر یک حـدود 6262»»مستدرك الوسایلمستدرك الوسایل««و و 6161» » فروع کافیفروع کافی««و در کتابهاي و در کتابهاي 6060ث ث حدیحدی

بـیش از سـی بـیش از سـی » » یحضـره الفقیـه یحضـره الفقیـه مـن ال مـن ال ««و در و در 6363روایت روایت 100100روي هم رفته ، نزدیک روي هم رفته ، نزدیک »»بحار األنواربحار األنوار««درباره ي متعه وجود دارد که همگـی آنهـا صـراحت در درباره ي متعه وجود دارد که همگـی آنهـا صـراحت در 6565روایت روایت 8989و در تهذیب األحکام و در تهذیب األحکام 6464روایتروایت

انجام آن بـه عنـوان یـک سـنت انجام آن بـه عنـوان یـک سـنت بر بر ) ) عع((مشروعیت آن دارد از طرفی بیانگر تأکید أئمه ي معصومین مشروعیت آن دارد از طرفی بیانگر تأکید أئمه ي معصومین ..مسلّم اسالمی در جامعه می باشد مسلّم اسالمی در جامعه می باشد

::ما در اینجا به عنوان تبرك ، برخی از آن روایات را ذکر می نماییم ما در اینجا به عنوان تبرك ، برخی از آن روایات را ذکر می نماییم : : پذیرش ازدواج موقت را از نشانه هاي شیعه بـودن دانسـته مـی فرمایـد پذیرش ازدواج موقت را از نشانه هاي شیعه بـودن دانسـته مـی فرمایـد ) ) عع((امام صادق امام صادق ––11

..دانیم حالل نداند از مـا دانیم حالل نداند از مـا به رجعت ما ایمان نداشته باشد و ازدواج موقت که حالل می به رجعت ما ایمان نداشته باشد و ازدواج موقت که حالل می کسی کهکسی که

6666. . نیست نیست

سوال نمـود و حضـرت در سوال نمـود و حضـرت در ) ) عع((بکر بن محمد درباره ي جایگاه ازدواج موقت از امام صادق بکر بن محمد درباره ي جایگاه ازدواج موقت از امام صادق ––22نی الکره للرجل أن یخرج عن الدنیا و قـد نی الکره للرجل أن یخرج عن الدنیا و قـد اا::جوابش فرمـود جوابش فرمـود

..مل یقضها مل یقضها ) ) صص((را انجام نـداده را انجام نـداده ) ) صص((ول خدا ول خدا خوش ندارم مردي مسلمان از دنیا برود و خصلتی از خصلتهاي رسخوش ندارم مردي مسلمان از دنیا برود و خصلتی از خصلتهاي رس

6767. . باشدباشد

: : سـوال نمـود سـوال نمـود ) ) عع((شیخ صدوق نقل می کند کـه راوي حـدیث در ادامـه از امـام صـادق شیخ صدوق نقل می کند کـه راوي حـدیث در ادامـه از امـام صـادق ––33نعـم و قـرأ نعـم و قـرأ : : ؟ قال ؟ قال ) ) صص((هل متتع رسول اهللا هل متتع رسول اهللا : : فقلت فقلت

::هذه اآلیه هذه اآلیه . . . . . .

..نیز ازدواج موقت انجام می داد ؟ حضـرت نیز ازدواج موقت انجام می داد ؟ حضـرت ) ) صص((آیا رسول خدا آیا رسول خدا : : عرض کردم عرض کردم ) ) عع((به امام صادق به امام صادق

::بلی و آیه ي بلی و آیه ي : : فرمود فرمود 6868. . را تالوت نمودرا تالوت نمود) ) وره ي تحریموره ي تحریمآیات سوم چهارم و پنجم سآیات سوم چهارم و پنجم س((

9922

قـال قـال : : نقـل مـی کنـد نقـل مـی کنـد ) ) عع((شیخ صدوق به اسناد خود از عبداهللا بن سـنان از امـام صـادق شیخ صدوق به اسناد خود از عبداهللا بن سـنان از امـام صـادق ––44..إنّ اهللا تبارك و تعالی ، حرّم شیعتنا المسکر من کل شراب و عوضهم عن ذالک المتعه إنّ اهللا تبارك و تعالی ، حرّم شیعتنا المسکر من کل شراب و عوضهم عن ذالک المتعه ) : ) : عع((الصادق الصادق

قت را قت را زدواج موزدواج موخداوند شراب را بر شیعیان ما حرام نموده و عوض آن ، اخداوند شراب را بر شیعیان ما حرام نموده و عوض آن ، ا: : فرمود فرمود ) ) عع((امام صادق امام صادق 6969. . حالل نموده است حالل نموده است

::شیخ مفید روایت کرده است که امام صادق فرمود شیخ مفید روایت کرده است که امام صادق فرمود ––55

منکم أن یخرج من الدنیا حتی یتزوج املتعـه و لـو منکم أن یخرج من الدنیا حتی یتزوج املتعـه و لـو ..مرهمره

براي مرد مسلمان مستحب است که ازدواج موقت نماید و من دوست ندارم که مردي از شما از براي مرد مسلمان مستحب است که ازدواج موقت نماید و من دوست ندارم که مردي از شما از 7070. . وقت کرده باشد و لو یک مرتبه وقت کرده باشد و لو یک مرتبه ا برود مگر اینکه ازدواج ما برود مگر اینکه ازدواج مدنیدنی

درباره ثواب و پاداش ازدواج موقت روایت درباره ثواب و پاداش ازدواج موقت روایت ) ) عع((صالح بن عقبه به نقل از پدرش از امام باقر صالح بن عقبه به نقل از پدرش از امام باقر ––66إن کان یریـد بـذالک إن کان یریـد بـذالک : : قلت للمتمتع ثواب ؟ قالقلت للمتمتع ثواب ؟ قال::کند کند

..بعدد الّشعربعدد الّشعر: : بعدد الّشعر ؟ قال بعدد الّشعر ؟ قال : : قلت قلت . . شعره شعره ارد ؟ ارد ؟ ددآیا براي کسی که ازدواج موقت کند ثواب و پاداشـی آیا براي کسی که ازدواج موقت کند ثواب و پاداشـی : : عرض کردم عرض کردم ) ) عع((خدمت امام باقر خدمت امام باقر

اگر به واسطه این امر رضایت خدا و مخالفت با منکـران ازدواج موقـت را اراده کنـد اگر به واسطه این امر رضایت خدا و مخالفت با منکـران ازدواج موقـت را اراده کنـد : : حضرت فرمود حضرت فرمود دراز دراز ) ) زنزن((هیچ حرفی نمی گوید مگر اینکه خداوند براي او حسنه می نویسد و دست خود را سوي آن هیچ حرفی نمی گوید مگر اینکه خداوند براي او حسنه می نویسد و دست خود را سوي آن ) ) آمیـزش آمیـزش ((نمی کند مگر اینکه از طرف خداوند براي وي حسنه می نویسد و هـر گـاه بـا آن نزدیکـی نمی کند مگر اینکه از طرف خداوند براي وي حسنه می نویسد و هـر گـاه بـا آن نزدیکـی

می بخشد و هر گاه غسل کند خداوند به اندازه ي موهایی کـه می بخشد و هر گاه غسل کند خداوند به اندازه ي موهایی کـه نماید با این امر ، خداوند گناهان او رانماید با این امر ، خداوند گناهان او رابـه بـه ::عرض کردم به عدد موهاي بدن او ؟ حضـرت فرمـود عرض کردم به عدد موهاي بدن او ؟ حضـرت فرمـود . . آب بر آن میریزد گناهانش را می آمرزد آب بر آن میریزد گناهانش را می آمرزد

7171. . عدد موهاي اوعدد موهاي او

ما ما : : ند این چنین می فرمایـد ند این چنین می فرمایـد در پاداش الهی به مردي که ازدواج موقت کدر پاداش الهی به مردي که ازدواج موقت ک))عع((امام صادق امام صادق --77

..

9933

هیچ مرد متعه کننده اي نیست پس از آن غسل نماید مگر اینکه خداوند از هر قطره آبی که از هیچ مرد متعه کننده اي نیست پس از آن غسل نماید مگر اینکه خداوند از هر قطره آبی که از هفتاد فرشته می آفریند که تا روز قیامت براي او استغفار و براي کسی که جلوگیري کرده هفتاد فرشته می آفریند که تا روز قیامت براي او استغفار و براي کسی که جلوگیري کرده او می ریزداو می ریزد

7272. . تا روز قیامت ، لعنت می نمایدتا روز قیامت ، لعنت می نماید))ددیا مانع شویا مانع شو((است است

::این چنین روایت می کند این چنین روایت می کند ) ) عع((محمد بن مسلم از امام صادق محمد بن مسلم از امام صادق ––88ال ال : : ال ، قـال ال ، قـال : : متتعـت ؟ قلـت متتعـت ؟ قلـت : : قال لی قال لی : : قال قال

..خترج من الدنیا حتی حتیی اخترج من الدنیا حتی حتیی ااز از : : آیا تاکنون متعه کرده اي ؟ عرض کردم نه ، امام فرمود آیا تاکنون متعه کرده اي ؟ عرض کردم نه ، امام فرمود : : حضرات امام صادق به من فرمود حضرات امام صادق به من فرمود

7373..را زنده کرده باشیرا زنده کرده باشی) ) صص((رسول خدارسول خدادنیا نروي تا اینکه سنّتدنیا نروي تا اینکه سنّت

املتعه واهللا افضل املتعه واهللا افضل : : نقل میکند که حضرت فرمودنقل میکند که حضرت فرمود) ) عع((زراره از امام جعفر صادق زراره از امام جعفر صادق --99..

) ) صص((مبر مبر قسم به خدا ازدواج موقت ، بهتر است و حکم آن در قرآن نازل شده است و سنت پیاقسم به خدا ازدواج موقت ، بهتر است و حکم آن در قرآن نازل شده است و سنت پیا7474. . بر طبق آن جاري شده است بر طبق آن جاري شده است

»»::می فرماید می فرماید ) ) عع((در حدیثی از امام باقر در حدیثی از امام باقر --1010یــا یــا : : حلقنــی جربئیــل فقــال حلقنــی جربئیــل فقــال ) ) صص((قــال رســول اهللا قــال رســول اهللا

: : إن اهللا یقول إن اهللا یقول ) ) صص((حممدحممد..من النساءمن النساء

وقتی که خداوند مرا به آسمان باال برد جبرئیل با مـن بـود و بـه مـن وقتی که خداوند مرا به آسمان باال برد جبرئیل با مـن بـود و بـه مـن : : فرمود فرمود ) ) صص((رسول خدارسول خدا7575..ت تو ازدواج موقت کنند می بخشم ت تو ازدواج موقت کنند می بخشم من گناهان زن هایی که از أممن گناهان زن هایی که از أم: : خداوند میفرماید خداوند میفرماید : : گفت گفت

::روایت کرده است که روایت کرده است که ) ) عع((اسماعیل بن فضل هاشمی از امام صادق اسماعیل بن فضل هاشمی از امام صادق ––1111: : ) : ) : عع((قال لی ابوعبداهللا قال لی ابوعبداهللا

: : لکثره ما معی من الطروقه أغنا فی اهللا عنهما قاللکثره ما معی من الطروقه أغنا فی اهللا عنهما قال..

زمانی که از همسرت دور شده اي متعه کرده اي؟زمانی که از همسرت دور شده اي متعه کرده اي؟: : به من فرمود به من فرمود ) ) عع((امام صادق امام صادق گرفتـاري گرفتـاري ((رگرم با آنها میباشم رگرم با آنها میباشم در کنار من همراهرن بسیاري وجود دارد و من سدر کنار من همراهرن بسیاري وجود دارد و من س: : عرض کردم عرض کردم

اگر چـه بـی نیـاز هسـتی ، امـا مـن اگر چـه بـی نیـاز هسـتی ، امـا مـن : : حضرت فرمود حضرت فرمود . . نیازي در خود احساس نکرده ام نیازي در خود احساس نکرده ام ) ) فراوانی دارمفراوانی دارم7676. . را زنده بدارید را زنده بدارید ) ) صص((ت پیامبر ت پیامبر دوست دارم که سندوست دارم که سن

::رسیدم ، فرمودرسیدم ، فرمود) ) عع((روزي خدمت امام صادق روزي خدمت امام صادق : : ابو بصیر میگوید ابو بصیر میگوید ––1212هلـک بشـئ مـن هلـک بشـئ مـن

مـا معـی مـن مـا معـی مـن : : ال قال و مل ؟ قلـت ال قال و مل ؟ قلـت ::النساء ؟ قلت النساء ؟ قلت : : : : النفقه یقصر عن ذالک قال النفقه یقصر عن ذالک قال

9944

: :..فعلتفعلت

نـه نـه ::اي ابومحمد از روزي که از همسرت دور شده اي با زنـی لـزدواج موقـت کـرده اي؟گفـتم اي ابومحمد از روزي که از همسرت دور شده اي با زنـی لـزدواج موقـت کـرده اي؟گفـتم حضـرت امـر حضـرت امـر . . مالی و پولی در اختیارم نبود که بتوانم ازدواج موقت کنم مالی و پولی در اختیارم نبود که بتوانم ازدواج موقت کنم : : چرا؟ گفتمچرا؟ گفتم: : حضرت فرمود حضرت فرمود

سوگندت میدهم همین که به استراحتگاه خود رفتـی حتمـاً آنـرا سوگندت میدهم همین که به استراحتگاه خود رفتـی حتمـاً آنـرا : : کرد یک دینار برایم دادند و فرمود کرد یک دینار برایم دادند و فرمود 7777. . ادم ادم انجام دانجام د) ) فرمودفرمود) ) عع((آنچه امام آنچه امام ((من من . . انجام بده انجام بده

تصار و إطاله کالم به ذکر این روایات اکتفـا تصار و إطاله کالم به ذکر این روایات اکتفـا ما از باب اخما از باب اخ: : در اینجا ذکر این نکته ضروري است در اینجا ذکر این نکته ضروري است ه معصـومین ه معصـومین کردیم امید است در فرصت دیگر ، در بخش جداگانه ، از کلمـات گهربـار أئمـ علـیهم علـیهم ««کردیم امید است در فرصت دیگر ، در بخش جداگانه ، از کلمـات گهربـار أئمـ

..در این باره استفاده نماییم در این باره استفاده نماییم » » السالمالسالم

::إجماع فقهاء شیعه إجماع فقهاء شیعه ––33در در : : اشـند کـه اشـند کـه دلیل سوم بر اثبات مشروعیت ازدواج موقت ، اجماع و اتفاق فقهاء شـیعه مـی ب دلیل سوم بر اثبات مشروعیت ازدواج موقت ، اجماع و اتفاق فقهاء شـیعه مـی ب

..طول تاریخ ، حتی یک نفر فقیه شیعه ، بر خالف آن فتوا نداده اند طول تاریخ ، حتی یک نفر فقیه شیعه ، بر خالف آن فتوا نداده اند اجماع فقهاء شیعه بر مشروعیت ازدواج موقت به حدي است که جواز و حلّیت آن از ضـروریات اجماع فقهاء شیعه بر مشروعیت ازدواج موقت به حدي است که جواز و حلّیت آن از ضـروریات

علیهم علیهم ««مذهب شیعه شمرده شده است و بدون شک ، اجماع فقهاء شیعه ، ناشی از اجماع اهل البیت مذهب شیعه شمرده شده است و بدون شک ، اجماع فقهاء شیعه ، ناشی از اجماع اهل البیت » » صـلّی اهللا علیـه و آلـه صـلّی اهللا علیـه و آلـه ««است که مشروعیت ازدواج موقت را احیاي سنّت پیامبر اکرم است که مشروعیت ازدواج موقت را احیاي سنّت پیامبر اکرم بودهبوده» » السالمالسالم

امنـه ي امنـه ي دانسته ضمن تأکید بر ترویج آن بقاء و استمرار مشروعیت ازدواج موقت را تا فرجام تاریخ و ددانسته ضمن تأکید بر ترویج آن بقاء و استمرار مشروعیت ازدواج موقت را تا فرجام تاریخ و د7878. . قیامت اعالم نموده است قیامت اعالم نموده است

م بخوبی روشن خواهد شـد م بخوبی روشن خواهد شـد چنانچه به منابع تفسیري ، روایی و فقهی فقهاء شیعه مراجعه نماییچنانچه به منابع تفسیري ، روایی و فقهی فقهاء شیعه مراجعه نمایی..میباشد میباشد ) ) عع((اجماع فقهاء شیعه بر مشروعیت ازدواج موقت به تبعیت و پیروي از اجماع اهل بیت اجماع فقهاء شیعه بر مشروعیت ازدواج موقت به تبعیت و پیروي از اجماع اهل بیت : : که که

««: : در این باره میفرماید در این باره میفرماید ) ) رهره((مرحوم شهید ثانی مرحوم شهید ثانی

بـه فـی اصـل شـرعیته و ان بـه فـی اصـل شـرعیته و ان خالف بین املسـلمین قاط خالف بین املسـلمین قاط و مـن املعلـوم و مـن املعلـوم . . . . . . اختلفوا بعد ذالک فی نسـخه اختلفوا بعد ذالک فی نسـخه

7979. . .. . .وانکار حتریمها بالغایه وانکار حتریمها بالغایه

::و شیعیان شان این چنین میفرماید و شیعیان شان این چنین میفرماید ) ) عع((صاحب حدایق النّاضره درباره ي اجماع اهل بیت صاحب حدایق النّاضره درباره ي اجماع اهل بیت

9955

اء شـرعیتها اء شـرعیتها وامجع اهل البیت و شیعتهم علی بقوامجع اهل البیت و شیعتهم علی بق««و انــه مل ینســخ و وافقهــم علــی ذالــک مجاعــه مــن و انــه مل ینســخ و وافقهــم علــی ذالــک مجاعــه مــن

٨٠٨٠الصحابهالصحابه

9966

بخش سوم بخش سوم حرمت ازدواج موقتحرمت ازدواج موقت

اجماع اهل بیت علـیهم اجماع اهل بیت علـیهم ((در بخش دوم با استدالل به قرآن مجید ، روایات و اجماع فقهاء شیعه در بخش دوم با استدالل به قرآن مجید ، روایات و اجماع فقهاء شیعه ..مشروعیت ازدواج موقت را ثابت کردیم مشروعیت ازدواج موقت را ثابت کردیم ) ) السالمالسالم

موقت را حالل ندانسته و ادعا دارند که مشـروعیت موقت را حالل ندانسته و ادعا دارند که مشـروعیت در این بخش ، دیدگاه کسانی را که ازدواجدر این بخش ، دیدگاه کسانی را که ازدواج..آن نسخ و تحریم شده است را بررسی خواهیم نمودآن نسخ و تحریم شده است را بررسی خواهیم نمود

::ادلّه اي حرمت ازدواج موقت ادلّه اي حرمت ازدواج موقت ک د ، تمسـک اهل سنت براي اثبات حرمت ازدواج موقت و نسخ آن به دالیـل گونـاگون و متعـد د ، تمسـاهل سنت براي اثبات حرمت ازدواج موقت و نسخ آن به دالیـل گونـاگون و متعـد

::کر و بررسی می نماییم کر و بررسی می نماییم ما در اینجا ادلّه اي آنها را یکی پس از دیگري ذما در اینجا ادلّه اي آنها را یکی پس از دیگري ذ. . کرده اندکرده اند::تحریم خلیفه دومتحریم خلیفه دوم––11

اکثر دانشمندان علوم اسالمی عقیده دارند که ممنوعیت و جلوگیري از ازدواج موقت در مذهب اکثر دانشمندان علوم اسالمی عقیده دارند که ممنوعیت و جلوگیري از ازدواج موقت در مذهب وي در جمـع مسـلمین ، حکـم وي در جمـع مسـلمین ، حکـم . . صـورت گرفتـه اسـت صـورت گرفتـه اسـت ) ) عمرعمر((اهل سنت ، بر اساس نهی خلیفه دوم اهل سنت ، بر اساس نهی خلیفه دوم

::معروف و تاریخی خود را صریحاً این چنین اعالم نمود معروف و تاریخی خود را صریحاً این چنین اعالم نمود و أنا أـی و أنا أـی ) ) صص((متعتان کانتا فی عهد رسول اهللامتعتان کانتا فی عهد رسول اهللا««

»»..عنهما و أعاقب علیهماعنهما و أعاقب علیهمارواج داشـته آنهـا را حـرام رواج داشـته آنهـا را حـرام ) ) صص((در زمـان رسـول خـدا در زمـان رسـول خـدا ) ) متعه اي حج و ازدواج موقتمتعه اي حج و ازدواج موقت((دو متعه دو متعه

8181. . م و مرتکبانش را کیفر می دهم م و مرتکبانش را کیفر می دهم میکنمیکن

ت حـاکی از آن ت حـاکی از آن این جمله خلیفه و نهی از انجام ازدواج موقت که به تواتر به دست ما رسیده اساین جمله خلیفه و نهی از انجام ازدواج موقت که به تواتر به دست ما رسیده استا زمان تحریم خـود قبـول تا زمان تحریم خـود قبـول ) ) صص((است که وي جواز ازدواج موقت و استمرار آن را از زمان رسول خدااست که وي جواز ازدواج موقت و استمرار آن را از زمان رسول خدا

. . . . . . زیرا در این حکم ، تحریم را بـه خـودش نسـبت داده اسـت زیرا در این حکم ، تحریم را بـه خـودش نسـبت داده اسـت . . داشته و به آن اعتراف کرده است داشته و به آن اعتراف کرده است ..أنا أی عنهما اعاقب علیهماأنا أی عنهما اعاقب علیهما

ه ازدواج موقت را تحریم نموده است و اهل سـنت ، ه ازدواج موقت را تحریم نموده است و اهل سـنت ، از این رو ، خلیفه دوم ، اولین کسی بوده کاز این رو ، خلیفه دوم ، اولین کسی بوده کدر حالی که گروه دیگـري در حالی که گروه دیگـري . . نیز ، با استناد به این حکم ، ازدواج موقت را غیر مشروع و حرام می دانندنیز ، با استناد به این حکم ، ازدواج موقت را غیر مشروع و حرام می دانند

در اواخر عمر خویش ممنوع کرده بـود و منـع در اواخر عمر خویش ممنوع کرده بـود و منـع ) ) صص((از آنان ادعا دارند که ازدواج موقت را پیامبر اکرم از آنان ادعا دارند که ازدواج موقت را پیامبر اکرم ..ز جانب رسول خدا بوده است ز جانب رسول خدا بوده است خلیفه ، اعالم ممنوعیت آن اخلیفه ، اعالم ممنوعیت آن ا

9977

تحـریم و تحـریم و ) ) صص((اگر ازدواج موقت در زمـان رسـول خـدا اگر ازدواج موقت در زمـان رسـول خـدا : : ولی این ادعا صحیح نیست چون که ولی این ادعا صحیح نیست چون که ..حکم آن نسخ شده بود باید خلیفه دوم ، تحریم را به حضرت پیامبر اکرم نسبت می داد حکم آن نسخ شده بود باید خلیفه دوم ، تحریم را به حضرت پیامبر اکرم نسبت می داد

::مخالفت صحابه و تابعین مخالفت صحابه و تابعین وي بر عملی شدن این حکم از همان آغاز ، وي بر عملی شدن این حکم از همان آغاز ، با اعالم تحریم متعه ، از جانب خلیفه دوم و اصرار با اعالم تحریم متعه ، از جانب خلیفه دوم و اصرار

..رو برو گردید رو برو گردید ) ) صص((حکم مذکور ، با مخالفت شدید اصحاب و یاران رسول خدا حکم مذکور ، با مخالفت شدید اصحاب و یاران رسول خدا ت ازدواج موقـت عقیـده ت ازدواج موقـت عقیـده جمع کثیري از آنان تسلیم منع خلیفه نشده و هم چنان بر جواز و حلّیـ جمع کثیري از آنان تسلیم منع خلیفه نشده و هم چنان بر جواز و حلّیـ

..داشتند داشتند ه اند که ازدواج موقت در زمـان ه اند که ازدواج موقت در زمـان چنانچه قبالً اشاره شد گروه کثیري از علماي اهل سنت پذیرفتچنانچه قبالً اشاره شد گروه کثیري از علماي اهل سنت پذیرفت

و ایام خالفت خلیفه اول و چند سال از خالفت خلیفه دوم ، مشروع بوده اسـت و از و ایام خالفت خلیفه اول و چند سال از خالفت خلیفه دوم ، مشروع بوده اسـت و از ) ) صص((رسول خدا رسول خدا ..حکم خلیفه ، نیز این واقعیت دانسته می شود حکم خلیفه ، نیز این واقعیت دانسته می شود

م معـروف م معـروف اما خلیفه ، در اثر برخورد ، با بعضی از جریانات موجود ، دچار احساسات شد و با حکاما خلیفه ، در اثر برخورد ، با بعضی از جریانات موجود ، دچار احساسات شد و با حک8282..تحریم نمود تحریم نمود خود آن را خود آن را

رأي و حکـم رأي و حکـم ) ) عع((در رأس آنهـا حضـرت علـی در رأس آنهـا حضـرت علـی ) ) صص((با این وصف ، جمعی از یاران پیامبر اکرم با این وصف ، جمعی از یاران پیامبر اکرم ::خلیفه را مورد اعتراض قرار داده و نپذیرفته اند ما در اینجا اسامی آنها را ذیالً بر می شماریم خلیفه را مورد اعتراض قرار داده و نپذیرفته اند ما در اینجا اسامی آنها را ذیالً بر می شماریم

) .) .مفسر بزرگ قرآن مجیدمفسر بزرگ قرآن مجید) ) صص((پسر عموي پیامبر اکرم پسر عموي پیامبر اکرم ((عبداهللا بن عباس عبداهللا بن عباس ––11..جابر بن عبداهللا أنصاريجابر بن عبداهللا أنصاري––22..عبداهللا بن مسعودعبداهللا بن مسعود––33

سوره سوره 2424در اکثر منابع معتبر اهل سنت گفته شده است که عبداهللا بن عباس وابن مسعود ، آیه در اکثر منابع معتبر اهل سنت گفته شده است که عبداهللا بن عباس وابن مسعود ، آیه و این گونه تالوت و این گونه تالوت 8383تالوت می کرده اند تالوت می کرده اند » » . . . . . . سمی سمی فما استمتعتم به منهن إلی أجل مفما استمتعتم به منهن إلی أجل م««ي نساء را ي نساء را

..انسته اندانسته اندرا دلیل جواز ازدواج موقت می درا دلیل جواز ازدواج موقت می د::آیه اي آیه اي ) ) صص((هم چنین از عبداهللا بن مسعود روایت شده است که رسول خدا هم چنین از عبداهللا بن مسعود روایت شده است که رسول خدا

»»را را ) ) 7878مائـده مائـده ((» »

..براي اثبات جواز ازدواج موقت تالوت می نمودبراي اثبات جواز ازدواج موقت تالوت می نمود::عمران بن حصین عمران بن حصین ––44

این این . . سورة نساء دربارة ازدواج موقت نازل شده و نسخ نشده است سورة نساء دربارة ازدواج موقت نازل شده و نسخ نشده است 2424یده داشت که آیۀ یده داشت که آیۀ وي عقوي عق::روایت از وي در اکثر منابع اهل سنت ، نقل گردیده است که روایت از وي در اکثر منابع اهل سنت ، نقل گردیده است که

9988

»»باملتعه و ما انا عنه ّمث قـال باملتعه و ما انا عنه ّمث قـال ) ) صص((أمرنا رسول اهللا أمرنا رسول اهللا

8484» » ..رجل برأیهرجل برأیه

..قبالً حدیثی از وي دربارة مشروعیت ازدواج موقت نقل کردیم قبالً حدیثی از وي دربارة مشروعیت ازدواج موقت نقل کردیم : : بن عمر بن عمر عبداهللاعبداهللا––55معاویه بـن أبـی معاویه بـن أبـی ––99. . زبیر بن عوام زبیر بن عوام ––88. . سلمه بن أمیه بن خلف سلمه بن أمیه بن خلف ––77. . ابو سعید خدري ابو سعید خدري ––66..ابـی بـن کعـب ابـی بـن کعـب ––1313. . عمـرو بـن حریـث عمـرو بـن حریـث ––1212. . خالد بن مخزومی خالد بن مخزومی ––1111. . سمیر سمیر ––1010. . سفیان سفیان

. . عطا ابـو محمـد یمـانی عطا ابـو محمـد یمـانی ––1717. . طاووس یمانی طاووس یمانی ––1616. . سعید بن جبیر سعید بن جبیر ––1515. . ربیعه بن امیه ربیعه بن امیه ––14142121. . زفـر بـن أوس مـدنی زفـر بـن أوس مـدنی ––2020مجاهد مجاهد ––1919. . سدي دانشمند و مفسر و محدث اهل سنت سدي دانشمند و مفسر و محدث اهل سنت ––18188585. . . . . . . . مالک و مالک و ––2424. . سرخسی سرخسی ––2323. . أبو حیان أبو حیان ––2222. . ابن جریح ابن جریح ––

::چنین می گوید چنین می گوید شهید مطهري دربارة منع خلیفۀ دوم از ازدواج موقت شهید مطهري دربارة منع خلیفۀ دوم از ازدواج موقت ::توجیه صحیح این مطلب همان است که عالمه کاشف الغطاء بیان کرده است توجیه صحیح این مطلب همان است که عالمه کاشف الغطاء بیان کرده است . . . . . .

خلیفۀ ، از آن جهت به خود حقّ داد این موضوع را قدغن کند که تصور می کرد این مسـأله در خلیفۀ ، از آن جهت به خود حقّ داد این موضوع را قدغن کند که تصور می کرد این مسـأله در هر حاکم و ولی امري میتوانـد از اختیـارات خـود بـه حسـب هر حاکم و ولی امري میتوانـد از اختیـارات خـود بـه حسـب . . حوزة اختیارات ولی امر مسلمین است حوزة اختیارات ولی امر مسلمین است

..مقتضاي عصر و زمان خود در این گونه امور استفاده کند مقتضاي عصر و زمان خود در این گونه امور استفاده کند ..نهی خلیفه ، نهی سیاسی بود نه شرعی و قانونی نهی خلیفه ، نهی سیاسی بود نه شرعی و قانونی : : به عبارت دیگر به عبارت دیگر

طبق آنچه از تاریخ استفاده می شود ، خلیفه در دورة زعامت ، نگرانی خود را از پراکنـده شـدن طبق آنچه از تاریخ استفاده می شود ، خلیفه در دورة زعامت ، نگرانی خود را از پراکنـده شـدن ملل تازه مسلمان پنهان نمی کـرد و تـا ملل تازه مسلمان پنهان نمی کـرد و تـا صحابه در اقطار کشور تازه وسعت یافتۀ اسالمی و اختالط با صحابه در اقطار کشور تازه وسعت یافتۀ اسالمی و اختالط با

به طریق اولی از امتزاج خونی آنها با تازه مسلمان ، قبل به طریق اولی از امتزاج خونی آنها با تازه مسلمان ، قبل ..زنده بود مانع پراکنده شدن آنها از مدینه بودزنده بود مانع پراکنده شدن آنها از مدینه بوداز آنکه تربیت اسالمی عمیقاً در آنها اثر کند ناراضی بود و آن را خطري براي نسل آینده به شمار می از آنکه تربیت اسالمی عمیقاً در آنها اثر کند ناراضی بود و آن را خطري براي نسل آینده به شمار می

امر موقتی بیش نبود و علت اینکه مسلمین آنوقـت زیـر بـار ایـن امر موقتی بیش نبود و علت اینکه مسلمین آنوقـت زیـر بـار ایـن آورد و بدیهی است که این علت ،آورد و بدیهی است که این علت ،تحریم خلیفه رفتند این بود که فرمان خلیفه را به عنوان یک مصلحت سیاسی و موقتی تلقّی کردنـد تحریم خلیفه رفتند این بود که فرمان خلیفه را به عنوان یک مصلحت سیاسی و موقتی تلقّی کردنـد نه به عنوان یک قانون دائم و اال ممکن بود خلیفۀ وقت بگوید پیغمبر ، چنان دستور داده است و من نه به عنوان یک قانون دائم و اال ممکن بود خلیفۀ وقت بگوید پیغمبر ، چنان دستور داده است و من

..مردم هم سخن او را بپذیرند مردم هم سخن او را بپذیرند چنین دستور می دهم و چنین دستور می دهم و خلفاي پیشین باألخص دو خلیفۀ اول یک برنامۀ خلفاي پیشین باألخص دو خلیفۀ اول یک برنامۀ » » سیرهسیره««ولی بعدها در اثر جریانات بخصوصی ولی بعدها در اثر جریانات بخصوصی

..ثابت تلقّی شد و کار تعصب به آنجا کشید که شکل یک قانون اصلی به خود گرفت ثابت تلقّی شد و کار تعصب به آنجا کشید که شکل یک قانون اصلی به خود گرفت . . ه وارد اسـت ه وارد اسـت لذا ایرادي که بر برادران اهل سنت ما وارد است بیش از آن است که بر خود خلیفلذا ایرادي که بر برادران اهل سنت ما وارد است بیش از آن است که بر خود خلیف

نکاح منقطع را تحـریم نکاح منقطع را تحـریم ––نظیر تحریم تنباکو در قرن ما نظیر تحریم تنباکو در قرن ما ––خلیفه به عنوان یک نهی سیاسی و موقّت خلیفه به عنوان یک نهی سیاسی و موقّت . . .. . .نمی بایست به آن شکل ابدیت بدهندنمی بایست به آن شکل ابدیت بدهند––کرد کرد

9999

بهر حال نفوذ و شخصیت خلیفه و تعصب مـردم در پیـروي از سـیرت و ورش کشـور داري او بهر حال نفوذ و شخصیت خلیفه و تعصب مـردم در پیـروي از سـیرت و ورش کشـور داري او اموشی قرار گیرد که مکمل ازدواج دائم است و تعطیـل اموشی قرار گیرد که مکمل ازدواج دائم است و تعطیـل سبب شد که این قانون در محاق نسیان و فرسبب شد که این قانون در محاق نسیان و فر

..آن ، ناراحتی ها را به وجود می آورد براي همیشه متروك بماند آن ، ناراحتی ها را به وجود می آورد براي همیشه متروك بماند به خاطر اینکه ایـن به خاطر اینکه ایـن ––که پاسداران دین مبین هستند که پاسداران دین مبین هستند ––اینجا بود که أئمۀ أطهار علیهم السالم اینجا بود که أئمۀ أطهار علیهم السالم

) ) عع((امام جعفر صـادق امام جعفر صـادق . . دند دند سنت اسالمی متروك و فراموش نشود آن را ترغیب و تشویق فراوان نموسنت اسالمی متروك و فراموش نشود آن را ترغیب و تشویق فراوان نمو..یکی از موضوعاتی که من هرگز در بیان آن تقیه نخواهم کرد موضوع متعه استیکی از موضوعاتی که من هرگز در بیان آن تقیه نخواهم کرد موضوع متعه است: : می فرمود می فرمود

واینجا بود که یک مصلحت و حکمت ثانوي با حکمت اولی تشریع نکاح منقطع توأم شد و آن واینجا بود که یک مصلحت و حکمت ثانوي با حکمت اولی تشریع نکاح منقطع توأم شد و آن 8686. . . . . . احیاء یک سنت متروکه است احیاء یک سنت متروکه است کوشش درکوشش در

))م خلیفهم خلیفهتوجیه حکتوجیه حک: (: (دفاع از حکم خلیفه دفاع از حکم خلیفه حکم تحریم ازدواج موقت توسط خلیفۀ دوم ، عکس العملهایی را در جامعۀ اسـالمی آن روز در حکم تحریم ازدواج موقت توسط خلیفۀ دوم ، عکس العملهایی را در جامعۀ اسـالمی آن روز در

در مقابل این حکم ، موضع مخالف اتخاذ کرده در مقابل این حکم ، موضع مخالف اتخاذ کرده ) ) صص((پی داشت ، برخی از یاران و اصحاب رسول خدا پی داشت ، برخی از یاران و اصحاب رسول خدا کیل مـی کیل مـی این گروه افراد معروف و سرشناس بوده و جمعیت قابـل تـوجهی را تشـ این گروه افراد معروف و سرشناس بوده و جمعیت قابـل تـوجهی را تشـ . . و آن را نپذیرفتند و آن را نپذیرفتند

..دادند دادند ..دستۀ دوم ، سکوت اختیار کرده و حالت بیطرفی را ترجیح دادند دستۀ دوم ، سکوت اختیار کرده و حالت بیطرفی را ترجیح دادند

دستۀ سوم ، موافقان و طرفدارران حکم خلیفه بوده اند و ازدواج موقت را غیر شرعی تلقی مـی دستۀ سوم ، موافقان و طرفدارران حکم خلیفه بوده اند و ازدواج موقت را غیر شرعی تلقی مـی کردند و در زمان هاي بعدي این گروه در قالب فقهاي اهل سنت در آثار و کتب روایـی ، تفسـیري و کردند و در زمان هاي بعدي این گروه در قالب فقهاي اهل سنت در آثار و کتب روایـی ، تفسـیري و

..صدر توجیه کنندگان حکم خلیفه بر آمدند و از آن دفاع کرده اند صدر توجیه کنندگان حکم خلیفه بر آمدند و از آن دفاع کرده اند فقهی شان درفقهی شان درما در این قسمت ، با نگاه گذرا ، گفتار برخی از مدافعان حکم خلیفه را ذکر کرده و سپس پاسخ ما در این قسمت ، با نگاه گذرا ، گفتار برخی از مدافعان حکم خلیفه را ذکر کرده و سپس پاسخ

::الزم را ارائه خواهیم نمود الزم را ارائه خواهیم نمود

::گفتار فخر رازي گفتار فخر رازي ––11متعتان کانتا متعتان کانتا ««: : د د خلیفۀ دوم با این جملۀ خوخلیفۀ دوم با این جملۀ خو: : فخر رازي در تفسیر کبیر می گوید فخر رازي در تفسیر کبیر می گوید

و أنا أـی عنـهما و اعاقـب و أنا أـی عنـهما و اعاقـب ) ) صص((فی عهد رسول اهللا فی عهد رسول اهللا نهی خلیفه و عـدم نهی خلیفه و عـدم . . ازدواج موقت را حرام اعالم نمود و کسی این حکم را انکار نکرد ازدواج موقت را حرام اعالم نمود و کسی این حکم را انکار نکرد » » علیهماعلیهما

::از سه راه بیرون نیست از سه راه بیرون نیست ) ) وصحابهوصحابه((انکار مردم انکار مردم ..اند اند علم به حرمت ازدواج موقت داشته ولی سکوت کردهعلم به حرمت ازدواج موقت داشته ولی سکوت کرده) ) ومردمومردم((همه صحابههمه صحابه––11

110000

همه آنها علم به مشروعیت ازدواج موقت داشته و از روي سازش با خلیفه ، در برابـر ایـن همه آنها علم به مشروعیت ازدواج موقت داشته و از روي سازش با خلیفه ، در برابـر ایـن ––22..حکم ، اعتراض نکرده اند حکم ، اعتراض نکرده اند

همه از مشروعیت و عدم مشروعیت ازدواج موقت آگاه نبودند و با بیطرفی در ایـن بـاره ، همه از مشروعیت و عدم مشروعیت ازدواج موقت آگاه نبودند و با بیطرفی در ایـن بـاره ، ––33..ساکت مانده اند ساکت مانده اند

امـا بنـا بـر امـا بنـا بـر . . می شود که ازدواج موقت ، حرام اسـت می شود که ازدواج موقت ، حرام اسـت بنا بر احتمال اول ، عقیده و رأي ما ثابت بنا بر احتمال اول ، عقیده و رأي ما ثابت باشد این کـار سـبب کفـر خلیفـه و باشد این کـار سـبب کفـر خلیفـه و ) ) صص((احتمال دوم که سازش و عدم اعتراض اصحاب رسول خدا احتمال دوم که سازش و عدم اعتراض اصحاب رسول خدا

بدون اینکـه ایـن بدون اینکـه ایـن ) ) صص((زیرا خلیفه با آگاهی از جواز ازدواج موقت در زمان پیامبر اکرم زیرا خلیفه با آگاهی از جواز ازدواج موقت در زمان پیامبر اکرم ..آنان می گردد آنان می گردد ده باشد حرامده باشد حرامنسخ شنسخ ش) ) صص((حکم از جانب خدا و یا پیامبر حکم از جانب خدا و یا پیامبر

نموده است باعث کفر خلیفه می شود و کسانی که سخن خلیفه را شنیده و تصدیق نموده انـد نموده است باعث کفر خلیفه می شود و کسانی که سخن خلیفه را شنیده و تصدیق نموده انـد می شود و با گفتار خداوند متعـال در قـرآن می شود و با گفتار خداوند متعـال در قـرآن ) ) صص((نیز کافر شده اند و این امر سبب تکفیر امت پیامبر نیز کافر شده اند و این امر سبب تکفیر امت پیامبر

: : کریم نمی سازد که فرمـود کریم نمی سازد که فرمـود ــاملعروف و ت ــاملعروف و تبــ ــر بــ ــن املنکــ ــهون عــ ــر نــ ــن املنکــ ــهون عــ . . .. . .نــ

).).110110آل عمران آل عمران ((احتمال سوم هم باطل است چون که اگر متعه ، مثل ازدواج دائم ، حالل می بود از موارد مهم احتمال سوم هم باطل است چون که اگر متعه ، مثل ازدواج دائم ، حالل می بود از موارد مهم

..زندگی و احتیاج مردم بود و امکان ندارد بر مردم پوشیده باشد و کسی در بارة آن چیزي نداند زندگی و احتیاج مردم بود و امکان ندارد بر مردم پوشیده باشد و کسی در بارة آن چیزي نداند و ملا بطل هذان القسمان ، ثبت ان الصحابه امنا

سکتوا علی االنکار علی عمر رضی اهللا عنه الم کانوا سکتوا علی االنکار علی عمر رضی اهللا عنه الم کانوا ..عاملین بان املتعه ، صارت منسوخه فی اإلسالمعاملین بان املتعه ، صارت منسوخه فی اإلسالم

از این رو ، با اثبات نادرستی احتمال دوم و سوم ، صحت و درستی عمل خلیفه و منسوخ بودن از این رو ، با اثبات نادرستی احتمال دوم و سوم ، صحت و درستی عمل خلیفه و منسوخ بودن 8787. . ان فرموده بود ثابت می گردد ان فرموده بود ثابت می گردد بیبی) ) صص((حکم مشروعیت ازدواج موقت که پیامبر اکرم حکم مشروعیت ازدواج موقت که پیامبر اکرم

::نقد شیخ طوسی بر استدالل فخر رازي نقد شیخ طوسی بر استدالل فخر رازي ::استدالل فخر رازي را مورد نقد قرار داده این چنین می فرماید استدالل فخر رازي را مورد نقد قرار داده این چنین می فرماید ) ) رهره((شیخ طوسی شیخ طوسی

و و . . نسخ نشده است نسخ نشده است ) ) صص((شیوة گفتار خلیفه نشان می دهد که جواز ازدواج از جانب پیامبر اکرم شیوة گفتار خلیفه نشان می دهد که جواز ازدواج از جانب پیامبر اکرم نسـبت مـی داد نـه نسـبت مـی داد نـه ) ) صص((ا ا اگر در زمان آن حضرت نسخ شده بود باید خلیفه ، نسخ را به رسـول خـد اگر در زمان آن حضرت نسخ شده بود باید خلیفه ، نسخ را به رسـول خـد

از سـوي از سـوي . . 8888من آنرا حرام اعالم می کنم من آنرا حرام اعالم می کنم » » . . . .. .أنا أی عنهما أنا أی عنهما « « : : اینکه بگوید اینکه بگوید دیگر ، استدالل فخر رازي با مشکل اساسی دیگر روبرو اسـت ؛ زیـرا در تحـریم عمـر خلیفـۀ دوم و دیگر ، استدالل فخر رازي با مشکل اساسی دیگر روبرو اسـت ؛ زیـرا در تحـریم عمـر خلیفـۀ دوم و

..چهار احتمال وجود دارد چهار احتمال وجود دارد ) ) صص((سکوت یاران رسول خدا سکوت یاران رسول خدا ::احتمال چهارم این است که احتمال چهارم این است که

110011

ازدواج موقت را چنان قطعی و تردید ناپذیر مـی دانسـتند کـه مطمـئن ازدواج موقت را چنان قطعی و تردید ناپذیر مـی دانسـتند کـه مطمـئن ) ) صص((اران پیامبر اکرم اران پیامبر اکرم یی8989. . ار وي ضرورت نداردار وي ضرورت نداردبودند خلیفه در این اقدام خود ، توفیق نمی یابد و هیچ واکنشی در برابر کردبودند خلیفه در این اقدام خود ، توفیق نمی یابد و هیچ واکنشی در برابر کرد

::گفتار رشید رضا گفتار رشید رضا ––22قت دارد اما در عین حال نا قت دارد اما در عین حال نا صاحب المنار در تفسیر خود ، مطالب مطالب متعدد درباره ازدواج موصاحب المنار در تفسیر خود ، مطالب مطالب متعدد درباره ازدواج مو

..هماهنگ هماهنگ ::وي در بخشی از مطالب خود ، قول خلیفۀ دوم را توجیه و تأویل کرده می گوید وي در بخشی از مطالب خود ، قول خلیفۀ دوم را توجیه و تأویل کرده می گوید

تحریم و جلوگیري عمر از متعه ، از پیش خود نبوده است و حتماً روایتی و سخنی از پیـامبر در تحریم و جلوگیري عمر از متعه ، از پیش خود نبوده است و حتماً روایتی و سخنی از پیـامبر در ت را تحـریم کـرده و بـه ت را تحـریم کـرده و بـه حرمت آن شنیده بوده است و اگر این مطلب ثابت شود که وي ازدواج موقحرمت آن شنیده بوده است و اگر این مطلب ثابت شود که وي ازدواج موق

ست ست خود ، نسبت داده ، منظور وي این بوده که تحریم اول را او بیان کرده و یا به مورد اجرا گذاشته اخود ، نسبت داده ، منظور وي این بوده که تحریم اول را او بیان کرده و یا به مورد اجرا گذاشته ا9090. . نه اینکه تشریع کرده باشد نه اینکه تشریع کرده باشد

ما در جلد سوم و چهارم مجلّۀ المنار در سابق تصریح کرده بـودیم کـه ما در جلد سوم و چهارم مجلّۀ المنار در سابق تصریح کرده بـودیم کـه : : درجاي دیگر می گوید درجاي دیگر می گوید کرده است ولی بعداً به اخباري دست یافتیم کـه نشـان مـی دهـد در کرده است ولی بعداً به اخباري دست یافتیم کـه نشـان مـی دهـد در عمر از متعه ، نهی و جلوگیري عمر از متعه ، نهی و جلوگیري

اصالح و از آن استغفار می اصالح و از آن استغفار می نسخ شده است نه در زمان عمر ، لذا گفتۀ سابق خود رانسخ شده است نه در زمان عمر ، لذا گفتۀ سابق خود را) ) صص((زمان پیامبر زمان پیامبر 9191. . کنمکنم

) :) :رهره((نقد آیت اهللا خویی نقد آیت اهللا خویی نیست زیرا نیست زیرا این تأویل در کالم خلیفه صحیحاین تأویل در کالم خلیفه صحیح: : در پاسخ رشید رضا می گوید در پاسخ رشید رضا می گوید ) ) رهره((آیت اهللا خویی آیت اهللا خویی

::تحریم خلیفه از سه حالت بیرون نخواهد بود تحریم خلیفه از سه حالت بیرون نخواهد بود ..باشدباشد) ) صص((تحریم خلیفه از روي اجتهاد ، بر خالف گفتار رسول خدا تحریم خلیفه از روي اجتهاد ، بر خالف گفتار رسول خدا ––11..استنباط کرده باشداستنباط کرده باشد) ) صص((با اجتهاد خود ، حکم تحریم متعه را از قول رسول خدا با اجتهاد خود ، حکم تحریم متعه را از قول رسول خدا ––22..بر تحریم متعه کرده است بر تحریم متعه کرده است ) ) صص((نقل روایت از پیامبر اکرم نقل روایت از پیامبر اکرم ––33

باشد با ظـاهر کـالم وي باشد با ظـاهر کـالم وي ) ) صص((صورت اخیر که در واقع ، نقل روایت تحریم متعه ، از پیامبر صورت اخیر که در واقع ، نقل روایت تحریم متعه ، از پیامبر امااماو از طرفی و از طرفی » » و أنا أی عنهما و اعاقب علیهماو أنا أی عنهما و اعاقب علیهما««. . . . . . سازگاري ندارد سازگاري ندارد

تـا تـا ) ) صص((با تمام روایات دیگر معارض است که داللت بر مشروعیت این ازدواج از زمـان رسـول خـدا با تمام روایات دیگر معارض است که داللت بر مشروعیت این ازدواج از زمـان رسـول خـدا ..ین ازدواج را تحریم کرد ین ازدواج را تحریم کرد دوران خالفت عمر دارد وي ادوران خالفت عمر دارد وي ا

110022

باشد نیـز صـحیح باشد نیـز صـحیح ) ) صص((که تحریم خلیفه ، استنباط حرمت از گفتار رسول خدا که تحریم خلیفه ، استنباط حرمت از گفتار رسول خدا : : اما صورت دوم اما صورت دوم که مباح بـودن متعـه را تـا که مباح بـودن متعـه را تـا ) ) صص((با شهادت و گفتار گروه کثیري از اصحاب رسول خدا با شهادت و گفتار گروه کثیري از اصحاب رسول خدا : : اوالً اوالً . . نیست نیست

..تأیید میکند سازش ندارد تأیید میکند سازش ندارد ) ) صص((زمان رحلت رسول خدا زمان رحلت رسول خدا دو متعـه وجـود دو متعـه وجـود ) ) صص((در زمان رسول خـدا در زمان رسول خـدا : : فتارِ خود خلیفه نمی سازد که گفته است فتارِ خود خلیفه نمی سازد که گفته است با گبا گ: : ثانیاً ثانیاً

::از این گفتۀ خلیفه استفاده می شود که از این گفتۀ خلیفه استفاده می شود که . . داشت که من آنها را حرام می نمایم داشت که من آنها را حرام می نمایم ندارد نه به عنوان نقل روایت از وي و نه به عنوان ندارد نه به عنوان نقل روایت از وي و نه به عنوان ) ) صص((تحریم متعه هیچ ارتباطی با رسول خداتحریم متعه هیچ ارتباطی با رسول خدا

..ر وي ر وي اجتهاد و استنباط از گفتااجتهاد و استنباط از گفتااز این رو صورت اول باقی می ماند که همان تحریم ابتدایی ، اجتهـاد و اظهـار رأي در مقابـل از این رو صورت اول باقی می ماند که همان تحریم ابتدایی ، اجتهـاد و اظهـار رأي در مقابـل

مـی مـی ) ) صص((قرآن و پیامبر است و این گونه اجتهاد ، اجتهاد در مقابل نص و مخالف با قـرآن و پیـامبر قرآن و پیامبر است و این گونه اجتهاد ، اجتهاد در مقابل نص و مخالف با قـرآن و پیـامبر ..باشد و نمی تواند قابل قبول باشدباشد و نمی تواند قابل قبول باشد

تحـریم متعـه حـج و ثبـوت حـد در ازدواج تحـریم متعـه حـج و ثبـوت حـد در ازدواج در در ) ) اهل سنتاهل سنت((و بر این اساس است که مسلمانان و بر این اساس است که مسلمانان 9292..در این حکم نادیده گرفته اند در این حکم نادیده گرفته اند موقت از خلیفه ي دوم پیروي نکرده و اجتهاد و رأي او را موقت از خلیفه ي دوم پیروي نکرده و اجتهاد و رأي او را

::گفتار موسی جار اهللا گفتار موسی جار اهللا ––33موسی جاراهللا محقق و نویسندة دیگر اهل سنت است که از زاویۀ دیگر از عمـل خلیفـه دفـاع موسی جاراهللا محقق و نویسندة دیگر اهل سنت است که از زاویۀ دیگر از عمـل خلیفـه دفـاع

::ر جاهلی دانسته می نویسد ر جاهلی دانسته می نویسد کرده است و ازدواج موقت را یک امکرده است و ازدواج موقت را یک اماین نوع ازدواج در عصر جاهلیت رواج داشته و مسلمانان بـر این نوع ازدواج در عصر جاهلیت رواج داشته و مسلمانان بـر . . ازدواج موقت امر اسالمی نیست ازدواج موقت امر اسالمی نیست

آنچه در اسالم به این نام مشاهده می شود از ساخته هـاي شـیعیان اسـت آنچه در اسالم به این نام مشاهده می شود از ساخته هـاي شـیعیان اسـت . . حرمتش اجماع کرده اند حرمتش اجماع کرده اند ه سلسلۀ اسنادشان ، سر انجام به امام ه سلسلۀ اسنادشان ، سر انجام به امام سورة نساء ، روایت هاي گوناگونی را کسورة نساء ، روایت هاي گوناگونی را ک2424آنها با استناد به آیۀ آنها با استناد به آیۀ

..صادق و امام محمد باقر علیهم السالم می رسد بدین نظر گرایش یافته اندصادق و امام محمد باقر علیهم السالم می رسد بدین نظر گرایش یافته اندبودن بودن در این ادعاي شیعیان دو احتمال وجود دارد و احتمالی که قابل اعتماد می نماید ساختگیدر این ادعاي شیعیان دو احتمال وجود دارد و احتمالی که قابل اعتماد می نماید ساختگی

9393. . . . . . سند این روایت هاست سند این روایت هاست

) :) :رهره((پاسخ عالمۀ امینی پاسخ عالمۀ امینی ب وي دانشمند بزرگ ادانشمند بزرگ ا ب وي سالم در پاسخ به سخنان جاراهللا ، مطالب وي را ناشی از آگاهی و تعصـ سالم در پاسخ به سخنان جاراهللا ، مطالب وي را ناشی از آگاهی و تعصـ

::دانسته می گوید دانسته می گوید اینکه جاراهللا می نویسد در هیچ آیه اي از قرآن از ازدواج موقت دیده نمی شـود چگونـه قابـل اینکه جاراهللا می نویسد در هیچ آیه اي از قرآن از ازدواج موقت دیده نمی شـود چگونـه قابـل

فمـا اسـتمتعتم بـه منـهن فمـا اسـتمتعتم بـه منـهن ««سورة نساء سورة نساء 2424توجیه است ؟ در حالی که آیۀ توجیه است ؟ در حالی که آیۀ

110033

به اعتقاد شخصیت هاي معتبر اهل سنت دربارة ازدواج به اعتقاد شخصیت هاي معتبر اهل سنت دربارة ازدواج »». . .. . ...موقت سخن می گوید موقت سخن می گوید

سورة نساء را دربارة ازدواج موقت دانسـته اسـت سورة نساء را دربارة ازدواج موقت دانسـته اسـت 2424در اینجا بخشی از منابع اهل سنت که آیۀ در اینجا بخشی از منابع اهل سنت که آیۀ ::ذیالً ذکر می شود ذیالً ذکر می شود

سورة نساء را دربارة ازدواج موقت دانسـته اسـت سورة نساء را دربارة ازدواج موقت دانسـته اسـت 2424در اینجا بخشی از منابع اهل سنت که آیۀ در اینجا بخشی از منابع اهل سنت که آیۀ ::یالً ذکر می شود یالً ذکر می شود ذذ

))436436صص44جج.(.(مسند احمد مسند احمد ––33. . صحیح بخاري صحیح بخاري ––22. . صحیح مسلم صحیح مسلم ––11..در این سه کتاب با سندهایشان از عمران بن حصین روایت نقل کرده انددر این سه کتاب با سندهایشان از عمران بن حصین روایت نقل کرده اند

در این کتاب از ابن عباس ، ابی بن کعب ، سـعید بـن جبیـر ، در این کتاب از ابن عباس ، ابی بن کعب ، سـعید بـن جبیـر ، ) : ) : 99صص55جج((تفسیر طبري تفسیر طبري ––44..طالبی نقل شده استطالبی نقل شده استمجاهد ، قتاده ، شعبه و ابی بن ثابت ممجاهد ، قتاده ، شعبه و ابی بن ثابت م

از افراد گوناگون سـخنانی بـاز از افراد گوناگون سـخنانی بـاز 146146صص22جصاص نویسندة این کتاب در ججصاص نویسندة این کتاب در ج: : احکام القرآن احکام القرآن ––55..گفته استگفته است

..در جلد هفتم کتاب خود از ابن عباس روایتی نقل کرده است در جلد هفتم کتاب خود از ابن عباس روایتی نقل کرده است : : سنن بیهقی سنن بیهقی ––66وقـت وقـت سـورة نسـاء را دربـارة ازدواج م سـورة نسـاء را دربـارة ازدواج م 2424علماء آیۀ علماء آیۀ : : می گوید می گوید 423423صص11جج: : تفسیر نبوي تفسیر نبوي ––77

..منسوخ می دانندمنسوخ می دانند..489489صص11جج: : تفسیر زمخشري تفسیر زمخشري ––88::احکام القرآن احکام القرآن ––99

سـورة سـورة 2424قاضی نویسندة این کتاب در جلد اول از دانشمندان بسیاري نقل کرده است که آیـۀ قاضی نویسندة این کتاب در جلد اول از دانشمندان بسیاري نقل کرده است که آیـۀ ..نساء دربارة ازدواج موقت است نساء دربارة ازدواج موقت است

2424آیـۀ آیـۀ فتوا و آراء بیشتر مسلمانها آن است کـه فتوا و آراء بیشتر مسلمانها آن است کـه : : نویسندة آن می گوید نویسندة آن می گوید : : تفسیر قرطبی تفسیر قرطبی ––1010..سورة نساء دربارة ازدواج موقت است سورة نساء دربارة ازدواج موقت است

نقل می کند که صحیح بخاري و صحیح مسـلم نقل می کند که صحیح بخاري و صحیح مسـلم 4949صص1010فخر رازي در جفخر رازي در ج: : تفسیر کبیر تفسیر کبیر ––1111..را دربارة ازدواج موقت دانسته و روایت عمران بن حصین را نقل کرده اندرا دربارة ازدواج موقت دانسته و روایت عمران بن حصین را نقل کرده اند2424آیۀ آیۀ

نسـاء دربـارة نسـاء دربـارة سـورة سـورة 2424نووي از ابن مسعود نقل می کند کـه آیـۀ نووي از ابن مسعود نقل می کند کـه آیـۀ : : شرح صحیح مسلم شرح صحیح مسلم ––1212..ازدواج موقت می باشدازدواج موقت می باشد

سـورة نسـاء سـورة نسـاء 2424در این کتاب آمده است که جمهور علماء به نسـخ آیـۀ در این کتاب آمده است که جمهور علماء به نسـخ آیـۀ : : تفسیر الخازن تفسیر الخازن ––1313..اعتقاد دارند اعتقاد دارند ) ) ازدواج موقتازدواج موقت((

..225225صص33ابو حیان جابو حیان ج: : تفسیر البحر المحیط تفسیر البحر المحیط ––1414

110044

..408408صص11جج: : تفسیر القرآن الکریم ابن کثیر تفسیر القرآن الکریم ابن کثیر ––1515..139139صص22سیوطی جسیوطی جالدر المنثور ،الدر المنثور ،––1616سورة نساء بیان کـرده انـد سورة نساء بیان کـرده انـد 2424در هر یک از منابع و کتب یاد شده مطالبی را دربارة آیۀ در هر یک از منابع و کتب یاد شده مطالبی را دربارة آیۀ . . . . . . . . و و

9494. . دربارة ازدواج موقت می باشددربارة ازدواج موقت می باشدکهکه

در پایان عالمۀ امینی براي آن که ثابت کند که ازدواج موقت بخشی از آیین اسالم است کتاب در پایان عالمۀ امینی براي آن که ثابت کند که ازدواج موقت بخشی از آیین اسالم است کتاب و معتبـر و معتبـر کتاب از منابع مهمکتاب از منابع مهم1313وقت را بررسی کرده اند در حدود وقت را بررسی کرده اند در حدود هایی را که حدود و احکام ازدواج مهایی را که حدود و احکام ازدواج م

9595. . اهل سنت ذکر کرده است اهل سنت ذکر کرده است

::روایات تحریم روایات تحریم ––22..دلیل دوم که براي حرمت ازدواج موقت به آن استناد شده است روایات است دلیل دوم که براي حرمت ازدواج موقت به آن استناد شده است روایات است

اهل سنت بر اساس روایاتی که در منابعشان ذکر شده است عقیده دارند که حلّیت و مشروعیت اهل سنت بر اساس روایاتی که در منابعشان ذکر شده است عقیده دارند که حلّیت و مشروعیت ..تحریم شده است تحریم شده است ) ) صص((زدواج موقت توسط حضرت پیامبر اکرم زدواج موقت توسط حضرت پیامبر اکرم اا

از مجموع روایاتی که اهل سنت ، حرمت این ازدواج را از آن ها استفاده کرده اند بر اساس یک از مجموع روایاتی که اهل سنت ، حرمت این ازدواج را از آن ها استفاده کرده اند بر اساس یک جمع بندي در کتب صحیح بخاري ، صحیح مسلم ، سنن ابی داوود، نسا ئی و الدر المنثور ، بالغ بـر جمع بندي در کتب صحیح بخاري ، صحیح مسلم ، سنن ابی داوود، نسا ئی و الدر المنثور ، بالغ بـر

9797..نسبت داده است نسبت داده است ) ) عع((به حضرت علی به حضرت علی ح بخاري دو روایت را ح بخاري دو روایت را و در کتاب صحیو در کتاب صحی9696روایت است روایت است 2525

ما در این جا از باب نمونه ، به ذکر سه روایت از روایاتی که بر حرمـت ازدواج موقـت اسـتفاده ما در این جا از باب نمونه ، به ذکر سه روایت از روایاتی که بر حرمـت ازدواج موقـت اسـتفاده ::شده است اکتفا می کنیم شده است اکتفا می کنیم

عن عبداهللا و احلسن بن حممد بن علی عن ابیهمـا عن عبداهللا و احلسن بن حممد بن علی عن ابیهمـا ––11ن ن ) ) صص((ان الرسول ان الرسول ) ) عع((علی علی

9898. . أکل حلوم احلمر االنسیهأکل حلوم احلمر االنسیه

: : روی الربیع بن سربه اجلهنی عـن ابیـه قـال روی الربیع بن سربه اجلهنی عـن ابیـه قـال ––22فإذا هو قائم بین الرکن و فإذا هو قائم بین الرکن و ) ) صص((غدوت علی رسول اهللا غدوت علی رسول اهللا

: : املقام مسند ظهره الی الکعبـه یقـول املقام مسند ظهره الی الکعبـه یقـول من کـان من کـان

9999. . عنده شئ فلیخل سبیلهاعنده شئ فلیخل سبیلها

رخص رسـول رخص رسـول : : عن ایاس بن سلمه بن األکوع قال عن ایاس بن سلمه بن األکوع قال ––33100100. . ) ) صص((اهللا اهللا

110055

بدین ترتیب در اکثر منابع اهل سنت ، از روایات فوق الذّکر ، براي حرمت ازدواج موقت استفاده بدین ترتیب در اکثر منابع اهل سنت ، از روایات فوق الذّکر ، براي حرمت ازدواج موقت استفاده روایـت از روایـت از 66روایـت از سـبره جهنـی و روایـت از سـبره جهنـی و 1414ت متعه ، در حدود ت متعه ، در حدود و در بین روایات دال بر حرمو در بین روایات دال بر حرم. . کرده اند کرده اند

ري ، یک ري ، یک سلمه ، ابن عباس ، سعید بن مسیب ، ابن مسعود ، عمر و حسن بصسلمه ، ابن عباس ، سعید بن مسیب ، ابن مسعود ، عمر و حسن بص: : و از هر یک و از هر یک ) ) عع((علی علی 101101. . روایت نقل شده است روایت نقل شده است

::پاسخ از روایات تحریم پاسخ از روایات تحریم ::اثبات حرمت ازدواج موقت ، با استناد به این روایات صحیح نیست و زیرا اثبات حرمت ازدواج موقت ، با استناد به این روایات صحیح نیست و زیرا

د ، حکـم د ، حکـم بر فرضی که روایات دال بر تحریم را بپذیریم اخبار واحد است و بـا خبـر واحـ بر فرضی که روایات دال بر تحریم را بپذیریم اخبار واحد است و بـا خبـر واحـ : : اوالًاوالً102102. . شرعی ثابت نمی شود شرعی ثابت نمی شود

روایاتی که بر حرمت ازدواج موقت ادعا شده است از نظر اصحاب حدیث قابـل پـذیرش روایاتی که بر حرمت ازدواج موقت ادعا شده است از نظر اصحاب حدیث قابـل پـذیرش : : ثانیاً ثانیاً از دایرة حجیت خـارج از دایرة حجیت خـارج ههبنابراین روایات یاد شدبنابراین روایات یاد شد. . نیست چون که راویان این احادیث ، توثیق نشده اند نیست چون که راویان این احادیث ، توثیق نشده اند

103103. . می گردند می گردند

دیگر می باشـند کـه داللـت بـر دیگر می باشـند کـه داللـت بـر ) ) در حد تواتردر حد تواتر((روایات حرمت ، معارض با روایات فراوان روایات حرمت ، معارض با روایات فراوان : : ثالثاً ثالثاً ..استمرار اباحه ازدواج موقت دارند و اصحاب ، نیز به این روایات عمل کرده اند استمرار اباحه ازدواج موقت دارند و اصحاب ، نیز به این روایات عمل کرده اند

ازدواج موقت عمل مـی ازدواج موقت عمل مـی عیت عیت چنانچه از نهی کردن خلیفه ، فهمیده می شود که مردم به مشروچنانچه از نهی کردن خلیفه ، فهمیده می شود که مردم به مشرو104104. . نمودند نمودند

چنانچه بـه ایـن روایـات ، چنانچه بـه ایـن روایـات ، 105105عالوه بر امور یاد شده ، روایات مورد ادعا ، داراي اضطراب است عالوه بر امور یاد شده ، روایات مورد ادعا ، داراي اضطراب است مراجعه گردد اضطراب شدید در متن آنها روشن خواهد شد و با این وصف ، حجیـت آنهـا بـر اثبـات مراجعه گردد اضطراب شدید در متن آنها روشن خواهد شد و با این وصف ، حجیـت آنهـا بـر اثبـات

..حرمت ازدواج موقت ، قابل پذیرش نمی باشدحرمت ازدواج موقت ، قابل پذیرش نمی باشد

::بر تحریم ازدواج موقت بر تحریم ازدواج موقت اجماع صحابه اجماع صحابه ––33یکی از دلیل هایی که اهل سنت بر حرمت ازدواج موقت بـه آن اسـتدالل نمـوده انـد ادعـاي یکی از دلیل هایی که اهل سنت بر حرمت ازدواج موقت بـه آن اسـتدالل نمـوده انـد ادعـاي

..اجماع صحابه بر حرمت آن می باشد اجماع صحابه بر حرمت آن می باشد پس از آن که خلیفه متعـه را تحـریم نمـود تمـام صـحابه و تـابعین تسـلیم پس از آن که خلیفه متعـه را تحـریم نمـود تمـام صـحابه و تـابعین تسـلیم : : به این معنی که به این معنی که

بن عباس بود که وي هـم در آخـر عمـرش از ایـن بن عباس بود که وي هـم در آخـر عمـرش از ایـن وتنها کسی که مخالف بود اوتنها کسی که مخالف بود ا. . ممنوعیت آن شدند ممنوعیت آن شدند لذا اجماع اصحاب بر حرمت ازدواج موقت ، منعقد شده لذا اجماع اصحاب بر حرمت ازدواج موقت ، منعقد شده ..عقیده توبه کرده و حرمت آن را پذیرفته است عقیده توبه کرده و حرمت آن را پذیرفته است

..است است

110066

::جصاص در این باره می گوید جصاص در این باره می گوید اال تـری اال تـری . . . . . . ««

لوم ان بلواهم باملتعه لو کانت مباحه کبلـواهم لوم ان بلواهم باملتعه لو کانت مباحه کبلـواهم معمع. . . . . . بالنکاح بالنکاح

جترید القول فی اباحته املتعه غیر ابن عباس و قـد جترید القول فی اباحته املتعه غیر ابن عباس و قـد 106106. . جهه الصحابهجهه الصحابه

::نقد اجماع صحابه نقد اجماع صحابه ز حکم معروف خلیفه دربارة ازدواج موقت ، گروهـی از ز حکم معروف خلیفه دربارة ازدواج موقت ، گروهـی از پس اپس ا: : در سابق این نکته ، بیان شد که در سابق این نکته ، بیان شد که

شخصیت هاي معروف و نامدار صحابه و تابعین ، این حکم را رد نموده و نپذیرفته اند و بدون شک ، شخصیت هاي معروف و نامدار صحابه و تابعین ، این حکم را رد نموده و نپذیرفته اند و بدون شک ، 107107. . ج موقت ، اجماعی وجود ندارد ج موقت ، اجماعی وجود ندارد با مخالفت آنها و صدور فتوا بر مشروعیت ازدوابا مخالفت آنها و صدور فتوا بر مشروعیت ازدوا

::شیخ طوسی در این باره می گوید شیخ طوسی در این باره می گوید باحه املتعـه ، امجـاع املسـلمین باحه املتعـه ، امجـاع املسـلمین الذی یدل علی االذی یدل علی ا

کان قد اباحها فی وقت و مل یقم کان قد اباحها فی وقت و مل یقم ) ) صص((علی ان النبی علی ان النبی دلیل قاطع علی حظره هلا بعـد ذالـک ، فینبغـی أن دلیل قاطع علی حظره هلا بعـد ذالـک ، فینبغـی أن تکون مباحه علی ما کانت حتی یقوم دلیل و ال دلیل تکون مباحه علی ما کانت حتی یقوم دلیل و ال دلیل

108108. . فی الّشرع یدل علی ذالکفی الّشرع یدل علی ذالک

::صاحب جواهر در رد ادعاي اجماع این چنین می گوید صاحب جواهر در رد ادعاي اجماع این چنین می گوید بر بقاي جواز است و اجماع شـیعه بر بقاي جواز است و اجماع شـیعه ) ) عع((اعی بر منع نداریم ؛ زیرا اتفاق اهل بیت اعی بر منع نداریم ؛ زیرا اتفاق اهل بیت در مسأله اجمدر مسأله اجم« «

و پیروان اهل بیت ، نیز بر مشروعیت ازدواج موقت است و عالوه بـر آن جمـع زیـادي از بزرگـان و و پیروان اهل بیت ، نیز بر مشروعیت ازدواج موقت است و عالوه بـر آن جمـع زیـادي از بزرگـان و وي اسـامی سـی نفـر از ایـن وي اسـامی سـی نفـر از ایـن »»شخصیت هاي معروف صحابه و تابعین تسلیم حکم خلیفه نشده انـد شخصیت هاي معروف صحابه و تابعین تسلیم حکم خلیفه نشده انـد

د و هم چنین از فقهاي اهل سنت،د و هم چنین از فقهاي اهل سنت،اشخاص را ذکر می کناشخاص را ذکر می کن109109. . ازدواج موقت را حالل می دانست ازدواج موقت را حالل می دانست امام حنبل را در ردیف افرادي می داند کهامام حنبل را در ردیف افرادي می داند که

مخالفت صـحابه مخالفت صـحابه ««و ما اسامی صحابه و تابعین را که با حکم خلیفه مخالفت نموده اند در بحث و ما اسامی صحابه و تابعین را که با حکم خلیفه مخالفت نموده اند در بحث ..قبالً ذکر نمودیم قبالً ذکر نمودیم » » و تابعینو تابعین

::ویسد ویسد بر رد اجماع مذکور می نبر رد اجماع مذکور می ن) ) رهره((آیت اهللا خویی آیت اهللا خویی زیـرا زیـرا . . در مسألۀ تحریم متعه ، اجماعی وجود ندارد و اساساً نمی تواند اجماع وجود داشته باشـد در مسألۀ تحریم متعه ، اجماعی وجود ندارد و اساساً نمی تواند اجماع وجود داشته باشـد

چگونه می توان به تحریم متعه ادعاي اجماع نمود در حالی که عدة زیـادي از اصـحاب رسـول خـدا چگونه می توان به تحریم متعه ادعاي اجماع نمود در حالی که عدة زیـادي از اصـحاب رسـول خـدا

110077

لفان ، با قول لفان ، با قول و مسلمانان دوران بعد با این تحریم مخالف بودند و مخصوصاً گفتار این عدة مخاو مسلمانان دوران بعد با این تحریم مخالف بودند و مخصوصاً گفتار این عدة مخا) ) صص((موافق بوده است اهل بیتی که خداوند آنان را از هرگونه زشـتی و پلیـدي موافق بوده است اهل بیتی که خداوند آنان را از هرگونه زشـتی و پلیـدي ) ) صص((اهل بیت رسول خدا اهل بیت رسول خدا

..دور نموده و پاکیزه نگه داشته استدور نموده و پاکیزه نگه داشته استبنابراین در تحریم متعه ، علتی جز تحریم خلیفه باقی نمی ماند ، و روشن است که قرآن مجید بنابراین در تحریم متعه ، علتی جز تحریم خلیفه باقی نمی ماند ، و روشن است که قرآن مجید

. . است که از دیگران پیروي شوداست که از دیگران پیروي شودیسته تر و الزم تر از اینیسته تر و الزم تر از اینبه پیروي کردن شابه پیروي کردن شا) ) صص((و سنت پیامبر خدا و سنت پیامبر خدا 110110

::نسخ ازدواج موقت به آیات قرآن نسخ ازدواج موقت به آیات قرآن ––44این ازدواج توسط برخی از آیـات این ازدواج توسط برخی از آیـات : : دلیل چهارم اهل سنت بر حرمت ازدواج موقت این است که دلیل چهارم اهل سنت بر حرمت ازدواج موقت این است که

..قرآن نسخ شده استقرآن نسخ شده استعا کرده اند که ازدواج عا کرده اند که ازدواج ما در این جا آن دسته اي از آیات قرآن را که اهل سنت در منابع شان ادما در این جا آن دسته اي از آیات قرآن را که اهل سنت در منابع شان اد

::موقت را نسخ کرده است ذیالً بر می شماریم موقت را نسخ کرده است ذیالً بر می شماریم

::نسخ ازدواج موقت به آیۀ طالق نسخ ازدواج موقت به آیۀ طالق ––11::خداوند متعال در آیۀ اول سورة طالق می فرماید خداوند متعال در آیۀ اول سورة طالق می فرماید

» » « «::

..آن رعایت کنید آن رعایت کنید هر گاه زنان را طالق دادید قانون عده را درهر گاه زنان را طالق دادید قانون عده را در) ) صص((اي پیامبر اي پیامبر 111111..ین آیه ازدواج را نسخ کرده است ین آیه ازدواج را نسخ کرده است که اکه ا: : از ابن عباس نقل شده است از ابن عباس نقل شده است

) :) :هه((پاسخ آیت اهللا خویی پاسخ آیت اهللا خویی ::این ادعا صحیح نیست زیرا این ادعا صحیح نیست زیرا : : می فرماید می فرماید ) ) رهره((مرحوم آیت اهللا خویی مرحوم آیت اهللا خویی

طرفـداران طرفـداران این نسبت به ابن عباس دروغ است و واقعیت ندارد چون کـه ابـن عبـاس از این نسبت به ابن عباس دروغ است و واقعیت ندارد چون کـه ابـن عبـاس از : : اوالً اوالً اصرار داشـت ؛ لـذا ایـن اصرار داشـت ؛ لـذا ایـن زدواج موقت بوده و در دوران زندگی خود به جواز این نوع ازدواجزدواج موقت بوده و در دوران زندگی خود به جواز این نوع ازدواجسرسخت اسرسخت ا

..نسبت واقعیت نداردنسبت واقعیت ندارداگر اشکال این است که در این آیه براي زنان مطلّقه ، عده واجب گردیده است بـه ایـن اگر اشکال این است که در این آیه براي زنان مطلّقه ، عده واجب گردیده است بـه ایـن : : ثانیاً ثانیاً

این دو با هـم سـازش این دو با هـم سـازش دلیل است که دوران عدة ازدواج موقت ، کوتاه تر از دوران عدة طالق است ودلیل است که دوران عدة ازدواج موقت ، کوتاه تر از دوران عدة طالق است واین آیه این آیه : : جواب ما این است که جواب ما این است که ..ندارند ، لذا باید گفت که حکم متعه ، با آیۀ طالق نسخ گردیده استندارند ، لذا باید گفت که حکم متعه ، با آیۀ طالق نسخ گردیده است

110088

و سایر آیات بر یکنواخت بودن عده هاي زنان داللت ندارد و اصالً دلیلی وجود ندارد کـه اگـر دوران و سایر آیات بر یکنواخت بودن عده هاي زنان داللت ندارد و اصالً دلیلی وجود ندارد کـه اگـر دوران ..ن ازدواج گرددن ازدواج گرددعدة ازدواجی کمتر از دوران عده هاي دیگر باشد دلیل نسخ آعدة ازدواجی کمتر از دوران عده هاي دیگر باشد دلیل نسخ آ

اگر بگویید که در این آیه ، براي زنان حکم طالق تشریع شده است در صـورتی کـه در ازدواج اگر بگویید که در این آیه ، براي زنان حکم طالق تشریع شده است در صـورتی کـه در ازدواج ..موقت ، طالق وجود ندارد لذا آیۀ مذکور ، حکم ازدواج را نسخ نکرده است موقت ، طالق وجود ندارد لذا آیۀ مذکور ، حکم ازدواج را نسخ نکرده است

::جواب جواب گر چه طالق در این آیه آمده است ولی در این آیه به موارد طالق متعرض نگردیده اسـت تـا گر چه طالق در این آیه آمده است ولی در این آیه به موارد طالق متعرض نگردیده اسـت تـا

112112. . دلیل نسخ آن باشددلیل نسخ آن باشد) ) ازدواج موقتازدواج موقت((ودن طالق در یک نوع ازدواج ودن طالق در یک نوع ازدواج نبنب

. . اصالً قایل به عده نمـی باشـد اصالً قایل به عده نمـی باشـد ) ) متعهمتعه((شیعه در نکاح موقت شیعه در نکاح موقت : : از طرفی صاحب المنار می گوید از طرفی صاحب المنار می گوید 113113

اگر زن ، عـادت اگر زن ، عـادت ) ) علیهم السالمعلیهم السالم((در حالی که این ادعا کذب است و بر اساس روایات اهل بیت در حالی که این ادعا کذب است و بر اساس روایات اهل بیت روز عده نگه دارد و ما قبالً در این زمینه نظر فقهاء شیعه روز عده نگه دارد و ما قبالً در این زمینه نظر فقهاء شیعه 4545آن آن می شود یک حیض کامل و در غیر می شود یک حیض کامل و در غیر

..را بیان کردیمرا بیان کردیم

::نسخ ازدواج موقت به آیۀ میراث نسخ ازدواج موقت به آیۀ میراث ––22::اهل سنت بر اثبات نسخ ازدواج موقت به آیۀ میراث این گونه استدالل کرده اند اهل سنت بر اثبات نسخ ازدواج موقت به آیۀ میراث این گونه استدالل کرده اند

ولکـم نصـف مـا تـرک ولکـم نصـف مـا تـرک « « : : می فرمایـد می فرمایـد 1212خداوند متعال در سورة نساء آیۀ خداوند متعال در سورة نساء آیۀ از آنجایی که در این آیه در میان زن و شوهر ، حق تـوارث را ثابـت از آنجایی که در این آیه در میان زن و شوهر ، حق تـوارث را ثابـت » » . . .. . .م م ازواجکازواجک

حکـم حکـم می کند و زن موقت ، از همسرش ارث نمی برد و همسرش از او ارث نمی برد لـذا آیـۀ ارث ، می کند و زن موقت ، از همسرش ارث نمی برد و همسرش از او ارث نمی برد لـذا آیـۀ ارث ، 114114. . آیۀ متعه را نسخ کرده استآیۀ متعه را نسخ کرده است

::پاسخ از ادعاي نسخ به آیۀ میراثپاسخ از ادعاي نسخ به آیۀ میراث::در این باره می فرمایددر این باره می فرماید) ) رهره((آیت اهللا خویی آیت اهللا خویی

ادلۀ نفی توارث در ازدواج موقت ، مخصص آیـۀ ارث اسـت و هـیچ دلیـل و سـند نـداریم کـه ادلۀ نفی توارث در ازدواج موقت ، مخصص آیـۀ ارث اسـت و هـیچ دلیـل و سـند نـداریم کـه زوجیت و همسري بطور مطلق و بهر شکل ، مستلزم توارث در میان زوجین باشد ، زیرا مواردي وجود زوجیت و همسري بطور مطلق و بهر شکل ، مستلزم توارث در میان زوجین باشد ، زیرا مواردي وجود

کـه کـه دارد که از نظر اسالم در آن موارد ، زن و شوهر ، از یکدیگر ارث نمی برند و هیچ مـانعی نـدارد دارد که از نظر اسالم در آن موارد ، زن و شوهر ، از یکدیگر ارث نمی برند و هیچ مـانعی نـدارد ..ازدواج موقت ، یکی از آن موارد باشدازدواج موقت ، یکی از آن موارد باشد

110099

مثالً اگر یکی از زن و مرد ، کافر یا قاتل باشد نمی تواند از همسر مسلمان یا مقتول خـود ارث مثالً اگر یکی از زن و مرد ، کافر یا قاتل باشد نمی تواند از همسر مسلمان یا مقتول خـود ارث ..ببرد ببرد

. . آخرین نتیجه از این آیه این است که توارث در میان همسران ، اختصاص به ازدواج دائم دارد آخرین نتیجه از این آیه این است که توارث در میان همسران ، اختصاص به ازدواج دائم دارد 115115ا این کجا و موضوع نسخ کجا ؟ ا این کجا و موضوع نسخ کجا ؟ امام

::نسخ ازدواج موقت به آیات سورة مومنون نسخ ازدواج موقت به آیات سورة مومنون ––33سورة مومنون ، تحـریم سورة مومنون ، تحـریم 66وو55بعضی از فقهاء اهل سنت ادعا کرده اند که ازدواج موقت به آیات بعضی از فقهاء اهل سنت ادعا کرده اند که ازدواج موقت به آیات

::و نسخ شده است به این بیان و نسخ شده است به این بیان والذین هم لفـروجهم حـافظون إال والذین هم لفـروجهم حـافظون إال « « : : خداوند متعال می فرماید خداوند متعال می فرماید

علی ازواجهم و ما ملکت أیمام فإم غیر ملـومین علی ازواجهم و ما ملکت أیمام فإم غیر ملـومین »»..من ابتغی وراء ذالک فأولئک هم العادونمن ابتغی وراء ذالک فأولئک هم العادون، ف، ف

خداوند بزرگ در این آیه جواز مباشرت با زنها را از طریق نکاح و ملک یمین تعیین کرده است خداوند بزرگ در این آیه جواز مباشرت با زنها را از طریق نکاح و ملک یمین تعیین کرده است ..و خارج از این دو طریق ، مباشرت با زنان مشروع نیست و خارج از این دو طریق ، مباشرت با زنان مشروع نیست

ازدواج ازدواج از این رو ازدواج موقت ، نه نکاح است و نه ملک یمین ، و بر اساس این آیات شـریفه ، از این رو ازدواج موقت ، نه نکاح است و نه ملک یمین ، و بر اساس این آیات شـریفه ، 116116. . ده و حرام اعالم گردیده است ده و حرام اعالم گردیده است موقت نسخ شموقت نسخ ش

) :) :رهره((پاسخ آیت اهللا خویی پاسخ آیت اهللا خویی ازدواج موقـت ، مثـل ازدواج موقـت ، مثـل : : این ادعا بی اساس است زیرا این ادعا بی اساس است زیرا : : در پاسخ می فرماید در پاسخ می فرماید ) ) رهره((آیت اهللا خویی آیت اهللا خویی

ازدواج دائم و همسر موقت ، مثل همسر دائمی است و ازدواج موقت بـا وجـوب حفـظ فـروج از غیـر ازدواج دائم و همسر موقت ، مثل همسر دائمی است و ازدواج موقت بـا وجـوب حفـظ فـروج از غیـر 117117. . ن ایراد و اشکال باقی نمی ماندن ایراد و اشکال باقی نمی ماندندارد لذا جایی که براي ایندارد لذا جایی که براي ایهمسران منافاتهمسران منافات

::به این ایراد بر ازدواج موقت پاسخ داده می نویسد به این ایراد بر ازدواج موقت پاسخ داده می نویسد ) ) رهره((هم چنین شیخ طوسی هم چنین شیخ طوسی ت ، ت ، ما می گوییم که همسر موقت ، زوجه شرعی است و ضرورت ندارد که تمـام احکـام زوجیـ ما می گوییم که همسر موقت ، زوجه شرعی است و ضرورت ندارد که تمـام احکـام زوجیـ

..بر آن مترتب گرددبر آن مترتب گردد. . . . . . مثل میراث و طالق و مثل میراث و طالق و اگر زنـی و مـردي مرتـد شـوند اگر زنـی و مـردي مرتـد شـوند : : ه احکام و آثار زوجیت ، مختلف است به عنوان مثال ه احکام و آثار زوجیت ، مختلف است به عنوان مثال چون کچون ک

118118. . نمی بردنمی برداز شوهر خود ارثاز شوهر خود ارث) ) و یا قاتلو یا قاتل((بدون طالق از همدیگر جدا می شوند و زن کتابیه بدون طالق از همدیگر جدا می شوند و زن کتابیه

هیچ یک از آیات قرآن ، مشروعیت ازدواج موقت را تحریم و یـا نسـخ هیچ یک از آیات قرآن ، مشروعیت ازدواج موقت را تحریم و یـا نسـخ : : بنابراین باید گفت که بنابراین باید گفت که ..ي نسخ آن با آیات قرآن ، یکک پنداري بیش نخواهد بود ي نسخ آن با آیات قرآن ، یکک پنداري بیش نخواهد بود نکرده است و ادعانکرده است و ادعا

::نظر برگزیده نظر برگزیده

111100

از مجموع مباحث گذشته و بررسی ادلّۀ موجود ، دربـارة مشـروعیت و عـدم مشـروعیت ازدواج از مجموع مباحث گذشته و بررسی ادلّۀ موجود ، دربـارة مشـروعیت و عـدم مشـروعیت ازدواج ::موقت ، می توان این نتیجه را بدست آورد موقت ، می توان این نتیجه را بدست آورد

..ازدواج موقت ، نسخ نگردیده و حکم آن تاکنون ثابت و پابرجاستازدواج موقت ، نسخ نگردیده و حکم آن تاکنون ثابت و پابرجاستحالل و مشروع بود حالل و مشروع بود ) ) صص((ازدواج موقت ، همان طوري که در زمان رسول خدا ازدواج موقت ، همان طوري که در زمان رسول خدا : : گر گر به عبارت دیبه عبارت دی

..تاکنون حکم آن باقی است و تا قیامت ، مشروعیت آن ادامه خواهد داشتتاکنون حکم آن باقی است و تا قیامت ، مشروعیت آن ادامه خواهد داشت::دالیل دالیل

براي اثبات مشروعیت ازدواج موقت به عنوان یک حکم ثابت و ماندگار در اسالم در یک جمع براي اثبات مشروعیت ازدواج موقت به عنوان یک حکم ثابت و ماندگار در اسالم در یک جمع ::اد نمود اد نمود بندي ، می توان به دالیل زیر استنبندي ، می توان به دالیل زیر استن

::قرآن مجید قرآن مجید ––11سورة نساء ، بـه صـراحت ، داللـت بـر مشـروعیت ازدواج سورة نساء ، بـه صـراحت ، داللـت بـر مشـروعیت ازدواج 2424از آیات شریفۀ قرآن مجید ، آیۀ از آیات شریفۀ قرآن مجید ، آیۀ

موقت دارد و ما در بحث گذشته نحوة استدالل به آیۀ مبارکه را توضیح دادیم و همچنین آیات دیگـر موقت دارد و ما در بحث گذشته نحوة استدالل به آیۀ مبارکه را توضیح دادیم و همچنین آیات دیگـر ..که براي مشروعیت نکاح دائم به آنها استناد می گرددکه براي مشروعیت نکاح دائم به آنها استناد می گردد

یت ازدواج موقت هم به آنها استدالل می شود زیرا ازدواج موقت از اقسـام ازدواج یت ازدواج موقت هم به آنها استدالل می شود زیرا ازدواج موقت از اقسـام ازدواج براي مشروعبراي مشروع..در اسالم می باشد و ما در اول بحث به آنها اشاره نمودیمدر اسالم می باشد و ما در اول بحث به آنها اشاره نمودیم

::اجماع اهل بیت علیهم السالم اجماع اهل بیت علیهم السالم ––22اهل بیت علیهم السالم که خود به اسرار وحی از همه آگاه تر بوده اند و خداوند متعال آنـان را اهل بیت علیهم السالم که خود به اسرار وحی از همه آگاه تر بوده اند و خداوند متعال آنـان را

سوره ي نسـاء را بـه سوره ي نسـاء را بـه 2424ونه زشتی و پلیدي ، دروغ و اشتباه منزّه ساخته است باإلتفاق آیه ي ونه زشتی و پلیدي ، دروغ و اشتباه منزّه ساخته است باإلتفاق آیه ي از هرگاز هرگ..ازدواج موقت تفسیر ارده اندازدواج موقت تفسیر ارده اند

احیـاي سـنت پیـامبر اکـرم احیـاي سـنت پیـامبر اکـرم ) ) عع((و در عین حال ، مشروعیت این ازدواج از نظر أئمه معصـومین و در عین حال ، مشروعیت این ازدواج از نظر أئمه معصـومین 119119. . اح و حالل اعالم گردیده است اح و حالل اعالم گردیده است دانسته شده و تا قیامت ، مبدانسته شده و تا قیامت ، مب) ) صص((

::اجماع فقهاء شیعه اجماع فقهاء شیعه ––33فقهاء و دانشمندان بزرگ شیعه در ادوار مختلف تاریخ ، بر مباح بودن ازدواج موقت اتفاق داشته فقهاء و دانشمندان بزرگ شیعه در ادوار مختلف تاریخ ، بر مباح بودن ازدواج موقت اتفاق داشته

..اند و حتی یک نفر فقیه ، فتواي خالف در این باره نداده استاند و حتی یک نفر فقیه ، فتواي خالف در این باره نداده استاتفاق فقهاي شیعه ، بر مشروعیت ازدواج موقت به حدي است که اباحه و جواز ازدواج موقت از اتفاق فقهاي شیعه ، بر مشروعیت ازدواج موقت به حدي است که اباحه و جواز ازدواج موقت از

120120. . ت مذهب شیعه می باشدت مذهب شیعه می باشدضرورضرور

111111

111122

::روایات روایات ––44روایات وارده از اهل بیت علیهم السالم دربارة مشروعیت ازدواج موقت در حد تواتر می باشد و روایات وارده از اهل بیت علیهم السالم دربارة مشروعیت ازدواج موقت در حد تواتر می باشد و

اهمیت و جایگاه ازدواج موقت در روایات ائمه معصومین اهمیت و جایگاه ازدواج موقت در روایات ائمه معصومین . . ما روایاتی را در این زمینه قبالً ذکر نمودیمما روایاتی را در این زمینه قبالً ذکر نمودیمازدواج موقـت را از نشـانه هـاي ازدواج موقـت را از نشـانه هـاي ))عع((ر حدیثی از امام صادق ر حدیثی از امام صادق آن چنان فوق العاده و مهم است که دآن چنان فوق العاده و مهم است که د) ) عع((

::شیعه بودن دانسته می فرماید شیعه بودن دانسته می فرماید » »

»»متعتنامتعتنای دانیم حالل ندانـد ی دانیم حالل ندانـد کسی که به رجعت ما ایمان نداشته باشد و ازدواج موقت را که ما حالل مکسی که به رجعت ما ایمان نداشته باشد و ازدواج موقت را که ما حالل م

121121. . از ما نیست از ما نیست

122122. . بودن ازدواج موقت ، داللت دارد بودن ازدواج موقت ، داللت دارد از اهل سنت ، نیز بر حاللاز اهل سنت ، نیز بر حاللعالوه بر آن روایات فراوانیعالوه بر آن روایات فراوانی

::حکم عقل حکم عقل ––55بنا بر مقتضاي دلیل ، هر منفعتی که در حال حاضر یا در آینده ، ضرر نداشته باشد به ضـرورت بنا بر مقتضاي دلیل ، هر منفعتی که در حال حاضر یا در آینده ، ضرر نداشته باشد به ضـرورت

123123. . دواج موقت ، این حکم را دارددواج موقت ، این حکم را داردحکم عقل ، مباح و حالل است و ازحکم عقل ، مباح و حالل است و از

::اصل اباحه اصل اباحه ––66وقت ، مقتضاي اصل است و ممنوع بودن آن ، ضرورت به ارائه دلیل روشن وقت ، مقتضاي اصل است و ممنوع بودن آن ، ضرورت به ارائه دلیل روشن مباح بودن ازدواج ممباح بودن ازدواج م

124124. . و چنین دلیلی ثابت نشده استو چنین دلیلی ثابت نشده استو متقن دارد و متقن دارد

::اعتراف خلیفۀ دوم اعتراف خلیفۀ دوم ––77::خلیفۀ دوم در حکم معروف خود ، در جمع مردم اعالم نمود خلیفۀ دوم در حکم معروف خود ، در جمع مردم اعالم نمود

أنـا أـی أنـا أـی ) ) صص((متعتان کانتا فی عهد رسول اهللا متعتان کانتا فی عهد رسول اهللا « « »»عنهما و اعاقب علیهماعنهما و اعاقب علیهما

بوده و بی تردید هر چـه در بوده و بی تردید هر چـه در ) ) صص((جمله بیانگر مشروعیت ازدواج موقت در زمان رسول خدا جمله بیانگر مشروعیت ازدواج موقت در زمان رسول خدا این این 125125. . دین مبین اسالم شمرده می شوددین مبین اسالم شمرده می شودانجام می شد بخشی ازانجام می شد بخشی از) ) صص((زمان پیامبر اکرم زمان پیامبر اکرم

111133

: : پی نوشت ها پی نوشت ها

قق14021402تهران تهران 44، ابواب مقدمات النّکاح ص ، ح، ابواب مقدمات النّکاح ص ، ح1414وسایل الشّیعه جوسایل الشّیعه ج11..1010حح55، ابواب مقدمات النّکاح ، ص، ابواب مقدمات النّکاح ، ص1414وسایل الشّیعه ، جوسایل الشّیعه ، ج22، تهران ، تهران 1212ص ص 2929جواهر الکالم ، فی شرح شرایع اإلسالم ،شیخ محمد حسن نجفی ججواهر الکالم ، فی شرح شرایع اإلسالم ،شیخ محمد حسن نجفی ج33

..قق13951395ص ص 13801380موج تنها ، کند و کاوهایی پیرامون ازدواج موقت ، محمود ارگانی بهبهانی ، قـم موج تنها ، کند و کاوهایی پیرامون ازدواج موقت ، محمود ارگانی بهبهانی ، قـم 44

..123123..1818حح439439صص1414ی ، جی ، جوسایل الشیعه ، شیخ حر عاملوسایل الشیعه ، شیخ حر عامل55

،قـم ،قـم 2727خیمه عفاف ، بحث هاي تحلیلی دربـاه ي ازدواج موقـت ، حسـین کریمـی، ص خیمه عفاف ، بحث هاي تحلیلی دربـاه ي ازدواج موقـت ، حسـین کریمـی، ص 6613781378

13841384، تهران ، تهران 227227صص66قاموس قرآن ، سید علی اکبر قریشی ج قاموس قرآن ، سید علی اکبر قریشی ج 77..ش ش ..13641364، قم ، قم 292292، باب المیم ص، باب المیم ص44النهایه ابن اثیر، جالنهایه ابن اثیر، ج88..461461مفردات ، راغب اصفهانی کتاب المیم صمفردات ، راغب اصفهانی کتاب المیم ص99

تاب البستان ، معجم لغوي مطول ،العالمه الشیخ عبداهللا البستانی ، بیروت چاپ أول تاب البستان ، معجم لغوي مطول ،العالمه الشیخ عبداهللا البستانی ، بیروت چاپ أول کک1010مم19921992

أقرب الموارد ، فی فصح العربیه و الشوارد ، سعید الخوري ، الشرتونی اللبنانی ، قم أقرب الموارد ، فی فصح العربیه و الشوارد ، سعید الخوري ، الشرتونی اللبنانی ، قم 1111هه14031403

..5050صص1010تفسیر کبیر فخر رازي جتفسیر کبیر فخر رازي ج1212

111144

..باب المتعهباب المتعه291291صص33من ال یحضره الفقیه ، شیخ صدوق جمن ال یحضره الفقیه ، شیخ صدوق ج1313..ابواب المتعه ابواب المتعه 445445صص33فروع کافی ، شیخ کلینی جفروع کافی ، شیخ کلینی ج1414..به بعدبه بعد1616شیخ مفید ص شیخ مفید ص ) ) ازدواج موقتازدواج موقت((رساله متعه رساله متعه 1515..باب المتعهباب المتعه179179ص ص 22کتاب الخالف فی الفقه ، شیخ طوسی جکتاب الخالف فی الفقه ، شیخ طوسی ج1616..فصل فی النکاح المتعهفصل فی النکاح المتعه. . 8686ص ص 22شرح لمعه جشرح لمعه ج1717..کتاب المتعهکتاب المتعه1010صص22ارشاد األذهان إلی أحکام اإلیمان ، عالمه حلی جارشاد األذهان إلی أحکام اإلیمان ، عالمه حلی ج1818..، باب المتعه، باب المتعه298298صص22کتاب المتاجر ، شرح إرشاد ، شیخ أنصاري ، جکتاب المتاجر ، شرح إرشاد ، شیخ أنصاري ، ج1919..و هو النکاح المنقطعو هو النکاح المنقطع8686صص22شرح لمعه ، جشرح لمعه ، ج2020..، فی النکاح المنقطع، فی النکاح المنقطع302302صص22شرائع اإلسالم ، محقق حلی جشرائع اإلسالم ، محقق حلی ج2121، ازدواج موقت خانم ساچیکو موراتا ، ازدواج موقت خانم ساچیکو موراتا 44--22احادیث احادیث 446446صص44،باب،باب1414وسائل الشیعه جوسائل الشیعه ج222213851385، تهران، تهران1515--1313صص..9090صص44عبد الرحمن الجزیري جعبد الرحمن الجزیري ج––الفقه علی المذاهب األربعه الفقه علی المذاهب األربعه 2323..قق13871387، بیروت ، بیروت 227227صص66الغدیر ، عالمه ي امینی ، جالغدیر ، عالمه ي امینی ، ج2424..333333--329329صص33و جو ج238238--226226صص66همان مدرك ، جهمان مدرك ، ج2525..چاپ دوم تهرانچاپ دوم تهران5353صص1010تفسیر کبیر فخر رازي ، ج تفسیر کبیر فخر رازي ، ج 2626..332332صص33، ج، ج238238--229229صص66الغدیر ، جالغدیر ، ج27275454صص2121به نقل از وافی ، فیض کاشانی جبه نقل از وافی ، فیض کاشانی ج111111ازدواج موقت ، نیاز امروز ، صازدواج موقت ، نیاز امروز ، ص2828154154ص ص 3030جواهر الکالم ، ججواهر الکالم ، ج2929155155ص ص 3030جواهر الکالم ، ججواهر الکالم ، ج30307676مقنعه ، شیخ مفید صمقنعه ، شیخ مفید ص3131117117انتصار ، سید مرتضی ص انتصار ، سید مرتضی ص 3232

111155

، ازدواج موقت ،نیاز ، ازدواج موقت ،نیاز 452452--451451ص ص 22، احادیث ، احادیث 77و و 66باب باب 1414وسایل الشیعه جوسایل الشیعه ج3333..157157ص ص 3030جواهر الکالم ججواهر الکالم ج117117، ، ، ، ، ، 114114مروز،صمروز،صاا

162162صص3030جواهر الکالم ، ججواهر الکالم ، ج3434163163و و 162162صص3030همان مدرك ، جهمان مدرك ، ج3535172172ص ص 3030جواهر الکالم ج جواهر الکالم ج 3636152152--147147ازدواج موقت ، نیاز امروز ، عباس عباس زاده صازدواج موقت ، نیاز امروز ، عباس عباس زاده ص37375050صص. . . . . . شیخ مفید شیخ مفید ))ازدواج موقتازدواج موقت((رساله ي متعه رساله ي متعه 38385252––5050ید ص ید ص رساله ي متعه ، شیخ مفرساله ي متعه ، شیخ مف3939ترجمه سید باقر موسوي همدانی ، قم ترجمه سید باقر موسوي همدانی ، قم 432432صص44عالمه ي طباطبایی جعالمه ي طباطبایی ج––تفسیر المیزان تفسیر المیزان 4040

13731373موج تنها ، کندوکاوي در باره ي موج تنها ، کندوکاوي در باره ي , , تهران تهران 109109اإلنتصار ، سید مرتضی علم الهدي ص اإلنتصار ، سید مرتضی علم الهدي ص 4141

5050--4949صص13801380ازدواج موقت، محمود ارگانی بهبهانی،قم ازدواج موقت، محمود ارگانی بهبهانی،قم 42425353ازدواج موقت صازدواج موقت صموج تنها ، کندوکاوي درباره ي موج تنها ، کندوکاوي درباره ي 434322، احکام القـرآن جصـاص ج ، احکام القـرآن جصـاص ج 458458صص22شرح صحیح مسلم ، یحیی بن شریف النّووي جشرح صحیح مسلم ، یحیی بن شریف النّووي ج4444،،151151صص،البیان فی تفسیر القرآن ،البیان فی تفسیر القرآن 221221--220220صص66، الغدیر ج، الغدیر ج1414صص22تفسیر الدر المنثور سیوطی جتفسیر الدر المنثور سیوطی ج4545

318318خویی صخویی ص... ... آیت اآیت ا..5959--5555موج تنها ، کندوکاوي درباره ي ازدواج موقت ص موج تنها ، کندوکاوي درباره ي ازدواج موقت ص 4646..297297ص ص 100100وار ، مجلسی ، جوار ، مجلسی ، جبحار األنبحار األن4747..، چاپ بیروت، چاپ بیروت141141--139139صص22الدر المنثور ، جالل الدین سیوطی جالدر المنثور ، جالل الدین سیوطی ج4848

111166

..، چاپ بیروت، چاپ بیروت536536--527527صص33شرح صحیح مسلم ، یحیی بن شرف النووي جشرح صحیح مسلم ، یحیی بن شرف النووي ج4949..چاپ بیروتچاپ بیروت240240--205205صص66الغدیر ، جالغدیر ، ج5050ق ق 14251425بیروت بیروت 530530--527527،ص،ص33شرح صحیح مسلم ، أبی زکریا یحیی بن شرف النووي جشرح صحیح مسلم ، أبی زکریا یحیی بن شرف النووي ج5151

، ارشاد الساري لشرح صحیح ، ارشاد الساري لشرح صحیح 146146صص22، احکام القرآن جصاص ج، احکام القرآن جصاص ج140140صص22الدر المنثور جالدر المنثور ج،،..226226صص33تفسیر ابو حیان جتفسیر ابو حیان ج118118صص66البخاري ، ابوالعباس ، احمدبن محمد قسطالنی جالبخاري ، ابوالعباس ، احمدبن محمد قسطالنی ج

بیروت بیروت 530530--527527،ص،ص33شرح صحیح مسلم ، أبی زکریا یحیی بن شرف النووي جشرح صحیح مسلم ، أبی زکریا یحیی بن شرف النووي ج5252، ارشاد الساري ، ارشاد الساري 146146صص22رآن جصاص جرآن جصاص ج، احکام الق، احکام الق140140صص22ق ، الدر المنثور جق ، الدر المنثور ج14251425

33تفسیر ابو حیان جتفسیر ابو حیان ج118118صص66لشرح صحیح البخاري ، ابوالعباس ، احمدبن محمد قسطالنی جلشرح صحیح البخاري ، ابوالعباس ، احمدبن محمد قسطالنی ج..226226صص..123123صص66، ارشاد الساري لشرح صحیح البخاري ج، ارشاد الساري لشرح صحیح البخاري ج530530صص33همان مدرك ، جهمان مدرك ، ج5353530530ص ص 33همان مدرك جهمان مدرك ج545422المجتهد ، ابن رشد ، جالمجتهد ، ابن رشد ، ج، بدایه، بدایه208208، ص، ص66، الغدیر ج ، الغدیر ج 531531، ص، ص33همان مدرك جهمان مدرك ج5555..9494صص9494صص22، بدایه المجتهد ابن رشد ج، بدایه المجتهد ابن رشد ج208208صص66، الغدیر ج، الغدیر ج459459، ص، ص33همان مدرك جهمان مدرك ج5656226226صص33، تفسیر البحر المحیط ابو حیان ج، تفسیر البحر المحیط ابو حیان ج5353صص1010تفسیر کبیر ، فخر راز ي جتفسیر کبیر ، فخر راز ي ج5757، الجامع القرآن قرطبی ، الجامع القرآن قرطبی 141141صص22، الدر المنثور، ج، الدر المنثور، ج147147صص22احکام القرآن جصاص ، جاحکام القرآن جصاص ، ج5858

..9494صص22، بدایه المجتهد ابن رشد ج، بدایه المجتهد ابن رشد ج130130صص، ، 33جج..9595صص22، به نقل از امام احمد حنبل مسند ج، به نقل از امام احمد حنبل مسند ج221221صص66الغدیر جالغدیر ج5959..قق..ه ه 14031403تهران تهران . . ابواب المتعه ابواب المتعه 496496--436436صص1414وسایل الشّیعه ، جوسایل الشّیعه ، ج606014131413، بیروت ، بیروت 474474--455455، ص، ص33فروع کافی ، ثقه اإلسالم ، محمد بن یعقوب الکلینی جفروع کافی ، ثقه اإلسالم ، محمد بن یعقوب الکلینی ج6161

..ق ق ..هه

111177

، قم ، قم 486486--447447کتاب النکاح صکتاب النکاح ص1414ایل ، میرزا حسین ، النوري الطبرسی جایل ، میرزا حسین ، النوري الطبرسی جمستدرك الوسمستدرك الوس6262..ق ق ..هه14071407

..قق..هه14031403بیروت بیروت 320320--297297، ص، ص100100بحار األنوار ، مجلسی ، جبحار األنوار ، مجلسی ، ج6363..298298--291291ص ص 33من ال یحضره الفقیه ، شیخ صدوق جمن ال یحضره الفقیه ، شیخ صدوق ج6464..272272--248248صص77تهذیب األحکام ، شیخ طوسی جتهذیب األحکام ، شیخ طوسی ج65651010حح438438صص1414وسایل الشّیعه جوسایل الشّیعه ج, , 11حح291291صص33من ال یحضره الفقیه ، جمن ال یحضره الفقیه ، ج6666100100،بحاراألنوار ج،بحاراألنوار ج11،ح،ح242242صص1414، وسایل الشّیعه ج، وسایل الشّیعه ج2020ح ح 295295صص33همان مدرك جهمان مدرك ج6767..قق13991399، بیروت ، بیروت 440440صص11، تفسیر الصافی ، فیض کاشانی ج، تفسیر الصافی ، فیض کاشانی ج1414حح305305صص..22حح242242صص1414، وسایل الشیعه ج، وسایل الشیعه ج3333حح295295صص33همان مدرك ، جهمان مدرك ، ج6868ازدواج ازدواج ((، رساله متعه ، رساله متعه 99حح438438صص1414یعه جیعه ج، وسایل الش، وسایل الش3434حح298298صص33همان مدرك جهمان مدرك ج6969

..88حح2020صص13821382، شیخ مفید ، ترجمه سید حسین نجفی ، قم ، شیخ مفید ، ترجمه سید حسین نجفی ، قم ) ) موقتموقت..11حح1616، رساله ي متعه ، شیخ مفید ص، رساله ي متعه ، شیخ مفید ص1010حح443443صص1414وسایل الشیعه جوسایل الشیعه ج7070، المقنع شیخ ، المقنع شیخ 77حح1919، رساله متعه ، شیخ مفید ص، رساله متعه ، شیخ مفید ص33حح242242صص1414وسایل الشّیعه جوسایل الشّیعه ج7171

..1919حح306306صص110000، بحار األنوار ج، بحار األنوار ج113113صدوقصدوق100100، بحار األنوار ج، بحار األنوار ج1010حح2020، رساله متعه ص، رساله متعه ص1515حح444444صص1414همان مدرك جهمان مدرك ج7272..2222حح307307صص100100، بحاراألنوار ج، بحاراألنوار ج33حح1717صص. . . . . . ، رساله متعه ، رساله متعه 1111حح443443صص1414همان مدرك جهمان مدرك ج7373..1515حح305305صصبیروت بیروت 439439صص11، تفسیر الصافی ، فیض کاشانی ج، تفسیر الصافی ، فیض کاشانی ج88حح443443صص1414همان مدرك جهمان مدرك ج7474

..قق..13991399

111188

، بحار األنوار ، بحار األنوار 99حح2020صص. . .. . .، رساله ي متعه ، رساله ي متعه 1919حح295295صص33یحضره الفقیه جیحضره الفقیه جمن ال من ال 7575..113113، کتاب المقنع شیخ صدوق ص، کتاب المقنع شیخ صدوق ص. . 1616حح306306صص100100جج

، بحار األنوار ، بحار األنوار 99حح2020صص. . .. . .، رساله ي متعه ، رساله ي متعه 1919حح295295صص33من ال یحضره الفقیه جمن ال یحضره الفقیه ج7676..113113، کتاب المقنع شیخ صدوق ص، کتاب المقنع شیخ صدوق ص. . 1616حح306306صص100100جج

..1818حح306306صص100100، بحار األنوار ج، بحار األنوار ج1414حح444444صص1414وسایل الشیعه جوسایل الشیعه ج7777..44حح437437صص1414همان مدرك ، جهمان مدرك ، ج7878..8686صص22الروضه البهیه فی شرح اللمعه ، زین الدین الشهید الثانی ، کتاب النّکاح ، جالروضه البهیه فی شرح اللمعه ، زین الدین الشهید الثانی ، کتاب النّکاح ، ج7979،،100100ص ص 2424حدایق النّاضره ، فی أحکام العتره الطّاهره ، الشیخ یوسف البحرانی جحدایق النّاضره ، فی أحکام العتره الطّاهره ، الشیخ یوسف البحرانی ج8080..1515صص55، تفسیر المنار ، محمد رشید رضا ج، تفسیر المنار ، محمد رشید رضا ج5050صص1010تفسیر کبیر ، فخر رازي جتفسیر کبیر ، فخر رازي ج8181، خیمه عفاف ، بحث هاي تحلیلی درباره ي ازدواج موقت ، خیمه عفاف ، بحث هاي تحلیلی درباره ي ازدواج موقت 303303صص100100بحار االنوار جبحار االنوار ج8282..3636صص، ، 139139صص22، الدر المنثور ، سیوطی ج، الدر المنثور ، سیوطی ج99صص55جامع البیان فی تفسیر القرآن طبري ، ججامع البیان فی تفسیر القرآن طبري ، ج8383

..225225صص33تفسیر البحر المحیط ، ابو حیان جتفسیر البحر المحیط ، ابو حیان ج..5353صص55ر ، فخر رازي جر ، فخر رازي جتفسیر کبیتفسیر کبی8484..8686--8383، موج تنها ص، موج تنها ص150150صص3030، جواهر الکالم ج، جواهر الکالم ج222222--220220صص66الغدیر ، جالغدیر ، ج8585انتشارات صدرا تهران انتشارات صدرا تهران 6868--6767نظام حقوق زن در اسالم ، شهید استاد مرتضی مطهري صنظام حقوق زن در اسالم ، شهید استاد مرتضی مطهري ص8686

..قق..هه13821382..5050صص1010تفسیر کبیر ، فخر رازي جتفسیر کبیر ، فخر رازي ج8787،مجمع البیان فی تفسیر القرآن شیخ ،مجمع البیان فی تفسیر القرآن شیخ 166166صص33تفسیر البیان فی تفسیر القرآن،شیخ طوسی جتفسیر البیان فی تفسیر القرآن،شیخ طوسی ج8888

..5353صص33طبرسی جطبرسی ج..9393--9090محمود ارگانی بهبهانی صمحمود ارگانی بهبهانی ص. . . . . . موج تنها موج تنها 8989

111199

..قق..هه13931393بیروت بیروت 1515صص55تفسیر المنار ، رشید رضا جتفسیر المنار ، رشید رضا ج9090..1616صص55همان مدرك ، جهمان مدرك ، ج9191..329329البیان فی تفسیر القرآن ، آبت اهللا خویی صالبیان فی تفسیر القرآن ، آبت اهللا خویی ص9292، موج تنها کندوکاوي دربارة ازدواج ، موج تنها کندوکاوي دربارة ازدواج 226226صص66جج--329329صص33الغدیر ، عالمۀ امینی جالغدیر ، عالمۀ امینی ج9393

..9999موقت صموقت ص..236236––229229صص66جج––330330صص33همان مدرك جهمان مدرك ج9494..105105--9999، موج تنها ص، موج تنها ص331331صص33الغدیر ، جالغدیر ، ج9595..8181صص. . . . . . خیمه عفاف خیمه عفاف 9696ق،احکام ق،احکام ..هه14071407بیروت بیروت 2424صص77صحیح بخاري ، ابو عبداهللا ، محمد بن اسماعیل جصحیح بخاري ، ابو عبداهللا ، محمد بن اسماعیل ج9797

..141141صص22المنثور جالمنثور ج، الدر ، الدر 150150صص22القرآن ، جصاص جالقرآن ، جصاص ج150150صص22، احکام القرآن ج، احکام القرآن ج226226صص33، تفسیر البحر المحیط ج، تفسیر البحر المحیط ج5151صص1010تفسیر کبیر ، جتفسیر کبیر ، ج989833، تفسیر البحر المحیط ج، تفسیر البحر المحیط ج153153صص22، احکام القرآن ج، احکام القرآن ج5151صص1010همان مدرك جهمان مدرك ج9999226226صص

..226226صص33، تفسیر البحر المحیط ج، تفسیر البحر المحیط ج141141صص22الدر المنثور جالدر المنثور ج100100..8383حسین کریمی صحسین کریمی ص. . . . . . خیمۀ عفاف خیمۀ عفاف 101101، کتاب الخالف فی الفقه ، شیخ طوسی ، کتاب الخالف فی الفقه ، شیخ طوسی 316316البیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خویی صالبیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خویی ص102102

..110110،االنتصار ، سید مرتضی علم الهدي،االنتصار ، سید مرتضی علم الهدي179179صص22جج..110110االنتصار ، سید مرتضی علم الهدي صاالنتصار ، سید مرتضی علم الهدي ص103103..319319البیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خویی صالبیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خویی ص––110110همان مدرك ، صهمان مدرك ، ص104104، البیان ، البیان 131131--130130صص55تفسیر قرطبی جتفسیر قرطبی ج––179179صص22، شیخ طوسی ج، شیخ طوسی جالخالف فی الفقهالخالف فی الفقه105105

..226226--224224صص66الغدیر جالغدیر ج––323323--320320فی تفسیر القرآن صفی تفسیر القرآن ص

112200

الدر الدر . . 226226صص33، تفسیر البحرالمحیط ابو حیان ج، تفسیر البحرالمحیط ابو حیان ج152152صص22احکام القرآن ، جصاص جاحکام القرآن ، جصاص ج106106..529529ص ص 33شرح صحیح مسلم ، یحیی بن شرف النووي جشرح صحیح مسلم ، یحیی بن شرف النووي ج––140140صص22المنثور ، سیوطی جالمنثور ، سیوطی ج

..238238--229229صص66و جو ج332332صص33یر جیر جالغدالغد107107..تفصیل احکام نکاح تفصیل احکام نکاح 249249صص77تهذیب األحکام ، شیخ طوسی جتهذیب األحکام ، شیخ طوسی ج108108..150150صص3030جواهر الکالم ججواهر الکالم ج109109..324324البیان فی تفسیر القرآن ، صالبیان فی تفسیر القرآن ، ص110110، احکام القرآن ، ، احکام القرآن ، 140140صص22الدر المنثور جالدر المنثور ج––130130صص55الجامع ألحکام القرآن ، قرطبی جالجامع ألحکام القرآن ، قرطبی ج111111

..147147ص ص 22جصاص ججصاص ج..315315ر القرآن ، آیت اهللا خویی صر القرآن ، آیت اهللا خویی صالبیان فی تفسیالبیان فی تفسی112112..1414ص ص 55تفسیر المنار جتفسیر المنار ج113113،تفسیر ،تفسیر 5151صص1010،تفسیر کبیر ، فخر رازي ج،تفسیر کبیر ، فخر رازي ج130130صص55الجامع الحکام القرآن ، قرطبی جالجامع الحکام القرآن ، قرطبی ج114114

..408408صص11ابن کثیر جابن کثیر ج33، تفسیر التبیان شیخ طوسی ج، تفسیر التبیان شیخ طوسی ج315315صص) ) رهره((البیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خوي البیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خوي 115115..166166ص ص

..130130صص55الجامع الحکام القرآن ، قرطبی جالجامع الحکام القرآن ، قرطبی ج––149149صص22، جصاص ج، جصاص جاحکام القرآن احکام القرآن 116116

..327327البیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خویی صالبیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خویی ص117117..165165صص33التبیان فی تفسیر القرآن ، شیخ طوسی ، جالتبیان فی تفسیر القرآن ، شیخ طوسی ، ج118118، ، 324324، البیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خویی ص، البیان فی تفسیر القرآن ، آیت اهللا خویی ص44حح437437صص1414وسایل الشیعه ، جوسایل الشیعه ، ج119119

..150150صص3030جواهر الکالم ججواهر الکالم ج77، تهذیب األحکام ، شیخ طوسی ج، تهذیب األحکام ، شیخ طوسی ج179179ص ص 22کتاب الخالف فی الفقه،شیخ طوسی جکتاب الخالف فی الفقه،شیخ طوسی ج120120--8686صص22، الروضه البهیه فی شرح اللمعه ج، الروضه البهیه فی شرح اللمعه ج109109، االنتصار ، سید مرتضی ص، االنتصار ، سید مرتضی ص249249صص

112211

بحار االنوار بحار االنوار --150150صص3030،جواهر الکالم ، شیخ محمد حسن نجفی ج،جواهر الکالم ، شیخ محمد حسن نجفی ج100100صص2424حدائق جحدائق ج..297297صص100100مجلسی جمجلسی ج

..11ح ح 291291صص33، من ال یحضره الفقیه ج، من ال یحضره الفقیه ج1010حح438438ص ص 1414ججوسایل الشیعه ، وسایل الشیعه ، 121121، احکام ، احکام 139139صص22، الدر المنثور ج، الدر المنثور ج536536––527527صص33شرح صحیح مسلم ، النووي جشرح صحیح مسلم ، النووي ج122122

، الجامع القرآن ، قرطبی ، الجامع القرآن ، قرطبی 5353صص1010، تفسیر کبیر فخر رازي ج، تفسیر کبیر فخر رازي ج146146صص22القرآن ، جصاص جالقرآن ، جصاص ج. .. .130130صص33جج

..109109النتصار ، سید شریف مرتضی علم الهدي صالنتصار ، سید شریف مرتضی علم الهدي ص123123..179179صص22کتاب الخالف فی الفقه ، شیخ طوسی جکتاب الخالف فی الفقه ، شیخ طوسی ج124124مجمع مجمع ..166166صص33التبیان فی تفسیر القرآن ، شیخ طوسی جالتبیان فی تفسیر القرآن ، شیخ طوسی ج..179179صص22همان مدرك ، جهمان مدرك ، ج125125

..5353صص33البیان ، شیخ طبرسی جالبیان ، شیخ طبرسی ج

111199

در قرآن) ص(رحمت وصالبت نبويسید حسین هاشمی

نقـش کـار نقـش کـار ..درآیینه قران را به بررسی نشسته اسـت درآیینه قران را به بررسی نشسته اسـت ) ) صص((این نوشتار ، رحمت وصالبت پیامبراین نوشتار ، رحمت وصالبت پیامبرانسان ها وارایه الگوهاي مختلـف ومتناسـب انسان ها وارایه الگوهاي مختلـف ومتناسـب سو دهی رفتار سو دهی رفتار کردي الگوهاي مثبت ومنفی در سمت وکردي الگوهاي مثبت ومنفی در سمت و

گذار تاریخ، مطالب درامدي بحث را صـورت گذار تاریخ، مطالب درامدي بحث را صـورت اسمانی،دراسمانی،درهنجارهاي مکتب هاي بشري وهنجارهاي مکتب هاي بشري وباارزشها وباارزشها ونویسنده با الهام از ایات قرآنی بدین نتیجه رسیده است که اسالم بـا در نظرداشـت همـین نویسنده با الهام از ایات قرآنی بدین نتیجه رسیده است که اسالم بـا در نظرداشـت همـین ..داده استداده است

پیامبران اال هی به ویـژه دوتـن از انـان پیامبران اال هی به ویـژه دوتـن از انـان سانی پرداخته وسانی پرداخته والگوهاي برتراال هی وانالگوهاي برتراال هی واننیاز روحی به ارایه ،نیاز روحی به ارایه ،قـران قـران ..را به عنوان بر ترین الگوهاي بشري معرفی کرده است را به عنوان بر ترین الگوهاي بشري معرفی کرده است ) ) صص((رسول اکرمرسول اکرموو) ) عع((حضرت ابراهیمحضرت ابراهیم

را در یک توصیف کلی واجمالی، داراي،رحمت وصالبت، مغرفی مـی کنـد را در یک توصیف کلی واجمالی، داراي،رحمت وصالبت، مغرفی مـی کنـد ) ) صص((کریم حضرت محمدکریم حضرت محمدازمنظـر کـالم وحیـانی ازمنظـر کـالم وحیـانی ))صص((مـاعی رسـول اعظـم مـاعی رسـول اعظـم واین دو صفت ازمهمترین شاخصه هاي اخالق اجتواین دو صفت ازمهمترین شاخصه هاي اخالق اجت

..االهی به شمار می روداالهی به شمار می رود

قرآن والگو هاي برتر انسانیقرآن والگو هاي برتر انسانی--11تمامی مکتب هاي زمینیی واالهی براي تربیت انسا ن مطلوب وارمـانی مـورد نظرخـود ونیـز تمامی مکتب هاي زمینیی واالهی براي تربیت انسا ن مطلوب وارمـانی مـورد نظرخـود ونیـز برآوردن نیاز پیش گفته فطري وسرشتی بشري،الگوهاي متناسب با هنجار ها وارزشهاي خـود ارایـه برآوردن نیاز پیش گفته فطري وسرشتی بشري،الگوهاي متناسب با هنجار ها وارزشهاي خـود ارایـه

مکتـب اسـالم نیـز زیـاده بـر مکتـب اسـالم نیـز زیـاده بـر ..اده وپیروان خویش را به همسانی وبرابر سازي با انان فرا خوانده انداده وپیروان خویش را به همسانی وبرابر سازي با انان فرا خوانده اندددخـویش بـه خـویش بـه ))هزار وپانصد ایههزار وپانصد ایه((راهکرد هاي تشریعی واختصاص حدود یک چهارم ازآیات کتاب وحیانیراهکرد هاي تشریعی واختصاص حدود یک چهارم ازآیات کتاب وحیانی

هـداف هـداف موضوع اخالق وتبیین بایسته ها وارزشها ،تربیت انسان هاي آراسته به فضـایل اخالقـی را ازا موضوع اخالق وتبیین بایسته ها وارزشها ،تربیت انسان هاي آراسته به فضـایل اخالقـی را ازا ::بعثت پیامبران االهی واز جمله رسول خاتم ، برشمرده استبعثت پیامبران االهی واز جمله رسول خاتم ، برشمرده است

هوالذي بعث يف االمیني رسوال منـهم یتلـواعلیهم هوالذي بعث يف االمیني رسوال منـهم یتلـواعلیهم ««) ) 22//جمعهجمعه((««......آیاته ویزكیهم ویعلمهم احلكمهآیاته ویزكیهم ویعلمهم احلكمه

اوکسی است که درمیان جمعیت درس نخوانده رسولی ازخود شان بر انگیخت که آیاتش را بر اوکسی است که درمیان جمعیت درس نخوانده رسولی ازخود شان بر انگیخت که آیاتش را بر ««»»..وحکمت می آموزدوحکمت می آموزد))قرآن قرآن ((می کند وبه انان کتابمی کند وبه انان کتابان ها می خواند وان هارا تزکیه ان ها می خواند وان هارا تزکیه

افزون بر این همه، اسالم،به منظور ارایه الگوهاي مطلوب وارمانی خود، نسـخه هـاي عینـی افزون بر این همه، اسالم،به منظور ارایه الگوهاي مطلوب وارمانی خود، نسـخه هـاي عینـی ،محسوس وانسانی که تمامی غرایز وکششهاي بشري وزمینـی رادارنـدودرعین زمـان بربلنـداي قلـه ،محسوس وانسانی که تمامی غرایز وکششهاي بشري وزمینـی رادارنـدودرعین زمـان بربلنـداي قلـه

112200

رده ومطالعه ونگریستن الگـو پذیرانـه بـه خلـق، رده ومطالعه ونگریستن الگـو پذیرانـه بـه خلـق، انسانیت دل خواه اسالم وقران ایستاده اند، معرفی کانسانیت دل خواه اسالم وقران ایستاده اند، معرفی ک::خوي ومنش ان هاراتاکید وسفارش کرده استخوي ومنش ان هاراتاکید وسفارش کرده است

واذكر يف الكتـاب ابـراهیم انـه كـان صـدیقا واذكر يف الكتـاب ابـراهیم انـه كـان صـدیقا ««) ) 4141//مریم مریم ((»»نبیانبیا»»..بودبود))خداخدا((در این کتاب ابراهیم را یاد کن،که او بسیار راست گو وپیامبر در این کتاب ابراهیم را یاد کن،که او بسیار راست گو وپیامبر ««واذكر يف الكتاب موسي انـه كـان خملصـا وكـان واذكر يف الكتاب موسي انـه كـان خملصـا وكـان ««

) ) 5151//مریممریم( ( »»یایارسوال نبرسوال نب»»..ازموسی یاد کن،که او مخلص بود ورسول وپیامبر واال مقامازموسی یاد کن،که او مخلص بود ورسول وپیامبر واال مقام))آسمانیآسمانی((ودراین کتاب ودراین کتاب ««واذكريف الكتاب امساعیل انه كان صـادق الوعـد واذكريف الكتاب امساعیل انه كان صـادق الوعـد ««

) ) 5454//مریممریم((»»وكان رسوال نبیاوكان رسوال نبیایـاد کـن، کـه او در وعـده هـایش صـادق ورسـول یـاد کـن، کـه او در وعـده هـایش صـادق ورسـول ))نیـز نیـز ((از اسماعیلاز اسماعیل))آسمانیآسمانی((ودر این کتاب ودر این کتاب ««

»»..بودبود))بزرگبزرگ((وپیامبري وپیامبري واذكر عبادنـا ابـراهیم واسـحق ویعقـوب اويل واذكر عبادنـا ابـراهیم واسـحق ویعقـوب اويل ««

) ) 4545//صص((»»االیدي واالبصاراالیدي واالبصاروچشم هاي وچشم هاي ))نیرومندنیرومند( ( وبه خاطر بیاور بند گان ما ابراهیم،اسحاق ویعقوب راصاحبان دست هايوبه خاطر بیاور بند گان ما ابراهیم،اسحاق ویعقوب راصاحبان دست هاي««

»»).).بینابینا((واذكــر امساعیــل والیســع وذا الكفــل كــل مــن واذكــر امساعیــل والیســع وذا الكفــل كــل مــن ««

))4848//صص((»»االخیاراالخیار»»..راکه همه ازنیکان بودندراکه همه ازنیکان بودند» » فلفلذو الکذو الک««وو» » ا لیسعا لیسع««و و » » اسماعیلاسماعیل« « وبه خاطر بیاوروبه خاطر بیاور« « ــدیقا «« ــان ص ــه ك ــس ان ــاب ادری ــر يف الكت ــدیقا واذك ــان ص ــه ك ــس ان ــاب ادری ــر يف الكت واذك))5656//مریم مریم ((»»نبیانبیا»»..بودبود))بزرگیبزرگی((ودر این کتاب ازادریس نیز یاد کن، اوبسیار راست گوو پیامبر ودر این کتاب ازادریس نیز یاد کن، اوبسیار راست گوو پیامبر ««واصرب علي ما یقولون واذ كـر عبـدنا داود ذا واصرب علي ما یقولون واذ كـر عبـدنا داود ذا ««))7171//صص((»»االیداالیدور بنده مـا داوود صـاحب قـدرت راکـه او ور بنده مـا داوود صـاحب قـدرت راکـه او در برابر ان چه می گویند ،شکیبا باش وبه خاطر بیادر برابر ان چه می گویند ،شکیبا باش وبه خاطر بیا««

»»..بسیار توبه کننده بودبسیار توبه کننده بودواذكر عبـدنا ایـوب اذنـادي ربـه انـي مسـين واذكر عبـدنا ایـوب اذنـادي ربـه انـي مسـين ««

))4141//صص((»»الشیطان بنصب وعذابالشیطان بنصب وعذاب

112211

شـیطان شـیطان ))پرورد گـارا، پرورد گـارا، ::وگفتوگفت((خواندخواندوبه خاطر بیاور بنده ما ایوب را،هنگامی که پرورد گارش راوبه خاطر بیاور بنده ما ایوب را،هنگامی که پرورد گارش را««»»..مرابه رنج وعذاب افکنده استمرابه رنج وعذاب افکنده استمن دستور به احیاي نام رسوالن االهی و اسـوه هـاي انسـانی، وصـفی من دستور به احیاي نام رسوالن االهی و اسـوه هـاي انسـانی، وصـفی در این آیات مبارکه ضدر این آیات مبارکه ض

ازاوصاف پسندیده وفضیلتی ازفضایل هریک را نیز برشمرده است ،تا حکمت زنده نگاه داشتن یـاد ان ازاوصاف پسندیده وفضیلتی ازفضایل هریک را نیز برشمرده است ،تا حکمت زنده نگاه داشتن یـاد ان ..هارا گوش ز د کرده باشدهارا گوش ز د کرده باشد

..برترین الگوي قرآنیبرترین الگوي قرآنی) ) صص((رسول اعظمرسول اعظم--22و گیـري ، کـه نـام برخـی از ایشـان را و گیـري ، کـه نـام برخـی از ایشـان را ازمیان ده ها نسخه انسانی وبرگزیده گان شایسته الگـ ازمیان ده ها نسخه انسانی وبرگزیده گان شایسته الگـ

اوردیم ،قران کریم، دوتن ازانان را به گونه شفاف و صریح، اسوه والگوهاي برتر معرفی کـرده اسـت اوردیم ،قران کریم، دوتن ازانان را به گونه شفاف و صریح، اسوه والگوهاي برتر معرفی کـرده اسـت ):):صص((ودیگري محمد ودیگري محمد ) ) عع((یکی ابراهیمیکی ابراهیم

قد كانت لكم اسوه حسنه يف ابراهیم والـذین قد كانت لكم اسوه حسنه يف ابراهیم والـذین ««--11معه ا ذقالوالقومهم انابرءامنكم ومما تعبدون مـن معه ا ذقالوالقومهم انابرءامنكم ومما تعبدون مـن

كفرنـــابكم وبـــدابینناوبینكم العـــداوه كفرنـــابكم وبـــدابینناوبینكم العـــداوه دون اهللادون اهللا))44//ممتحنهممتحنه( ( »»......والبغضاءابدا حيت تؤمنواباهللا وحدهوالبغضاءابدا حيت تؤمنواباهللا وحده

وجود داشت،دران هنگـامی وجود داشت،دران هنگـامی اوبودند،اوبودند،براي شما سرمشق خوبی درزندگی ابراهیم وکسانی که بابراي شما سرمشق خوبی درزندگی ابراهیم وکسانی که با««و ان چه غیر ازخـدا مـی پرسـتید ،بیزاریم،مانسـبت بـه شـما و ان چه غیر ازخـدا مـی پرسـتید ،بیزاریم،مانسـبت بـه شـما ما ازشماما ازشما: : که به قوم مشرك خود گفتندکه به قوم مشرك خود گفتند

ریم ومیان ما وشماعداوت ودشمنی همیشگی آشکار شده است، تا ان زمان که بـه خـداي یگانـه ریم ومیان ما وشماعداوت ودشمنی همیشگی آشکار شده است، تا ان زمان که بـه خـداي یگانـه کافکاف»»..ایمان بیاوریدایمان بیاورید

لقد كان لكم يف رسول اهللا اسوه حسنه ملـن كـان لقد كان لكم يف رسول اهللا اسوه حسنه ملـن كـان ««--22))2121//احزاباحزاب((»»یرجوا اهللا والیوم االخر وذكر اهللا كثريایرجوا اهللا والیوم االخر وذكر اهللا كثريا

بـه رحمـت خـدا بـه رحمـت خـدا مسلما، رسول خدا براي شما سرمشق نیکو ي است، براي ان هـا کـه امیـد مسلما، رسول خدا براي شما سرمشق نیکو ي است، براي ان هـا کـه امیـد ««»»..وروزرستا خیزدارندوخدارا بسیار یاد می کنندوروزرستا خیزدارندوخدارا بسیار یاد می کنند

تأمل درمعنا وشیوه ي بیانی این دوآیه مبارکه می رساند کـه از جملـه تفـاوت هـاي ان دو آن تأمل درمعنا وشیوه ي بیانی این دوآیه مبارکه می رساند کـه از جملـه تفـاوت هـاي ان دو آن بر صبغه توحید گراي واعالم بیزاري وي ازنزدیـک بر صبغه توحید گراي واعالم بیزاري وي ازنزدیـک ) ) عع((است که اوال؛ در اسوه معرفی کردن ابراهیماست که اوال؛ در اسوه معرفی کردن ابراهیم

ودودیگر آن که از ان حضرت با نام یاد ودودیگر آن که از ان حضرت با نام یاد . . یشتر صورت گرفته استیشتر صورت گرفته استترین بستگان مشرك خود، تاکید بترین بستگان مشرك خود، تاکید ببرعنـوان رسـالت وبرانگیختگـی ان حضـرت برعنـوان رسـالت وبرانگیختگـی ان حضـرت ) ) صص((اما هنگام اسوه معرفی کردن پیامبر اسالماما هنگام اسوه معرفی کردن پیامبر اسالم. . شدهشده

ونیز اسوه بودن ان گرامی را مقید ومحدود به جنبه معین وخاصـی ونیز اسوه بودن ان گرامی را مقید ومحدود به جنبه معین وخاصـی . . ازجانب خداوند تصریح شده استازجانب خداوند تصریح شده استده واین بدان معنا است که یکی از جنبه هاي رسالت پیـامبر عظـیم ده واین بدان معنا است که یکی از جنبه هاي رسالت پیـامبر عظـیم ازرفتار ها وخصلت هاي وي نکرازرفتار ها وخصلت هاي وي نکر

112222

وچـون رسـالت او رسـالت وچـون رسـالت او رسـالت . . اسوه والگو بودن ان حضرت براي مردمان بوده استاسوه والگو بودن ان حضرت براي مردمان بوده است) ) صص((الشان اسالمالشان اسالمخاتم وجهان شمول است ، خداونداورا براي همگان و در تمامی سا حت ها وعر صه ها، الگوي برتر خاتم وجهان شمول است ، خداونداورا براي همگان و در تمامی سا حت ها وعر صه ها، الگوي برتر

بـی انکـه سـاحتی از سـاحت هـاي زنـدگی وي در ایـن زمینـه بـی انکـه سـاحتی از سـاحت هـاي زنـدگی وي در ایـن زمینـه . . سـد سـد وسزامند اقتدا وپیروي می شناوسزامند اقتدا وپیروي می شناگو این که آیـه شـریفه ، گو این که آیـه شـریفه ، ) ) 11. (. (درخشندگی وسزامندي کمترویا بیشتري از سایر ساحت ها داشته باشددرخشندگی وسزامندي کمترویا بیشتري از سایر ساحت ها داشته باشد

در سیاق ایات جنگ احزاب قرار گرفته است، اما اطالق وزبان عام ایه ، نشان می دهد که اسوه بودن در سیاق ایات جنگ احزاب قرار گرفته است، اما اطالق وزبان عام ایه ، نشان می دهد که اسوه بودن ازهمـین روي مفسـران وقـران ازهمـین روي مفسـران وقـران ..هبري وفرمان دهی درجنـگ نـدارد هبري وفرمان دهی درجنـگ نـدارد ان حضرت ؛اختصاص به شیوه ران حضرت ؛اختصاص به شیوه ر

پژوهان در تفسیر ایه مبارکه هرچند از دو احتمال یاد کرده اند اما معناي عموم را برگزیده اند ازجملـه پژوهان در تفسیر ایه مبارکه هرچند از دو احتمال یاد کرده اند اما معناي عموم را برگزیده اند ازجملـه ::امده استامده است) ) هجهج528528م، م، ( ( زمخشري زمخشري » » کشافکشاف« « در تفسیردر تفسیر))22((»»..اسوه نیکو، یعنی الگو ونمونه استاسوه نیکو، یعنی الگو ونمونه است]]در تمامی ابعاددر تمامی ابعاد[[شخص پیامبر شخص پیامبر ««

افزون بر ان چه امد،در ساختارادبی وآرایه هاي لفظی این آیه شریفه، نکاتی دیده می شود کـه افزون بر ان چه امد،در ساختارادبی وآرایه هاي لفظی این آیه شریفه، نکاتی دیده می شود کـه واهتمام واصـرار خداونـد بـرتبیین وبرجسـته واهتمام واصـرار خداونـد بـرتبیین وبرجسـته ) ) صص((نشانگر اهمیت ،این سویه از شخصیت رسول خدا نشانگر اهمیت ،این سویه از شخصیت رسول خدا

..کردن سیماي اخالقی پیامبر وترغیب مؤمنان به الگو پذیري ازان حضرت استکردن سیماي اخالقی پیامبر وترغیب مؤمنان به الگو پذیري ازان حضرت استاستفاده کر ده است، که استفاده کر ده است، که » » قدقد««وو» » المالم««زین واژگان کاربر دي خودازدوحرف زین واژگان کاربر دي خودازدوحرف آیه شریفه در آغاآیه شریفه در آغا--11

پس ان گاه که در کنار هم پس ان گاه که در کنار هم . . هریک، در ادبیات عرب، قطعی وحتمی بودن پساوند خویش را می رساندهریک، در ادبیات عرب، قطعی وحتمی بودن پساوند خویش را می رساندقرار گیرند،بیانگر قطعیت دوچندان خواهد بود،یعنی اسوه والگو بودن پیامبر، هرگز گمان و تردید،رابر قرار گیرند،بیانگر قطعیت دوچندان خواهد بود،یعنی اسوه والگو بودن پیامبر، هرگز گمان و تردید،رابر

. . ین تاکید، ازمرز دوچندان بودن نیز می گذرد ،اگر که الم را براي سوگند بدانیمین تاکید، ازمرز دوچندان بودن نیز می گذرد ،اگر که الم را براي سوگند بدانیماا..نمی تابدنمی تابددر مفهوم وبطن خویش، معناي ثبوت ،استمرار وفراروندگی از زمـان ومکـان را در مفهوم وبطن خویش، معناي ثبوت ،استمرار وفراروندگی از زمـان ومکـان را » » کانکان« « واژهواژه--22

ثبات وگستر دگی فرا زمانی ثبات وگستر دگی فرا زمانی --ان سان که مقتضاي خاتمیت رسالت اواست ان سان که مقتضاي خاتمیت رسالت اواست --دارد وبه الگو بودن پیامبردارد وبه الگو بودن پیامبری می بخشد که اختصاص بـه عصـر ودوره ي از تـاریخ حیـات بشـري و یـا قلمـرو ویـژه ی می بخشد که اختصاص بـه عصـر ودوره ي از تـاریخ حیـات بشـري و یـا قلمـرو ویـژه وفرامکانوفرامکان

33..جغرافیاي وفرهنگی نداردجغرافیاي وفرهنگی ندارد: : ، در جمله ي ، در جمله ي ) ) 44((که داللت بر ضرف استقرار وجایگاه یک چیزداردکه داللت بر ضرف استقرار وجایگاه یک چیزدارد» » فیفی« « کار بست حرفکار بست حرف--33

نشانگر ان اسـت کـه وجـود رسـول خدا،بسـتر نشانگر ان اسـت کـه وجـود رسـول خدا،بسـتر ))لكم يف رسول اهللا اسوه حسنهلكم يف رسول اهللا اسوه حسنه((وسرشار ازخصلت ها وفضایل نیـک ومحـیط بـر خـوي هـا وسرشار ازخصلت ها وفضایل نیـک ومحـیط بـر خـوي هـا ] ] رسول اهللارسول اهللا[= [= االهیاالهیوضرف الگوي برتروضرف الگوي برتر

وآرایه هاي انسانی است وبدان گونه که ضرف، مضروف را در بـر مـی گیـرد ،وجـود قدسـی پیـامبر، وآرایه هاي انسانی است وبدان گونه که ضرف، مضروف را در بـر مـی گیـرد ،وجـود قدسـی پیـامبر، فضایل وخوبی هاي را که یک انسـان بـراي بـه زیسـتی ،واالي وتکامـل نیـاز دارد، در بـر گرفتـه فضایل وخوبی هاي را که یک انسـان بـراي بـه زیسـتی ،واالي وتکامـل نیـاز دارد، در بـر گرفتـه

واحیانا ویژگی هاي بیانی واحیانا ویژگی هاي بیانی --رهیافت به این گروه از ویژگی هارهیافت به این گروه از ویژگی ها..ه استه استومعدن،مخزن وجاي گاه این همومعدن،مخزن وجاي گاه این هم::سب شده است که جا ر اهللا زمخشري ، بیان وبالغت شناس زبان عرب، بگویدسب شده است که جا ر اهللا زمخشري ، بیان وبالغت شناس زبان عرب، بگوید--دیگردیگر

55» » ..اگر تا پایان ایه بنگریم خوا هیم دید که خداوند از هیچ تاکیدي فرو گزار نکرده استاگر تا پایان ایه بنگریم خوا هیم دید که خداوند از هیچ تاکیدي فرو گزار نکرده است««

112233

از واژگان ستایشی قرانی وداراي از واژگان ستایشی قرانی وداراي » » اسوهاسوه««. . گو بودن استگو بودن استاز میان واژگان که حامل معناي الاز میان واژگان که حامل معناي ال--44بار مثبت معناي است یعنی همزمان الگو بودن ونیزتایید رفتار واکنش ها وخصـلت هـاي کسـی را بار مثبت معناي است یعنی همزمان الگو بودن ونیزتایید رفتار واکنش ها وخصـلت هـاي کسـی را

چه رسد به چه رسد به ––می رساند که اسوه معرفی شده است ، به گونه ي که اگر کوچکترین دغدغه ونگرانی می رساند که اسوه معرفی شده است ، به گونه ي که اگر کوچکترین دغدغه ونگرانی ار وصفات خلقی،ر وانی وروحی ان کس، باارزشها وهنجارهـاي ار وصفات خلقی،ر وانی وروحی ان کس، باارزشها وهنجارهـاي نسبت به درستی وبرابري رفتنسبت به درستی وبرابري رفت--یقینیقین

واین ،بـه مفهـوم بیمـه وتضـمین درسـتی تمـام واین ،بـه مفهـوم بیمـه وتضـمین درسـتی تمـام ..دینی ووحیانی وجود داسته باشد،اورا اسوه نمی نامددینی ووحیانی وجود داسته باشد،اورا اسوه نمی نامدوهمین واقعیت شخصیتی واخالقی پیامبر است وهمین واقعیت شخصیتی واخالقی پیامبر است ..رفتارها و خلق وخوي نبوي ازجانب حق تعا لی استرفتارها و خلق وخوي نبوي ازجانب حق تعا لی است

رابطه این همانی برقرار رابطه این همانی برقرار --نسخه تشریعی وتکوینی،انسانینسخه تشریعی وتکوینی،انسانی--ولخداولخداو رسو رس) ) قرانقران(= (= که میان کتاب خداکه میان کتاب خداان هذا القران یهدي للتی هـی ان هذا القران یهدي للتی هـی ««::می کند چه خداوند در تو صیف وکار کرد هاي قران ،نیز می گویدمی کند چه خداوند در تو صیف وکار کرد هاي قران ،نیز می گوید

) ) 99//اسرااسرا((»»......اقوماقوم»»..این قران به راهی که استوار ترین راه ها است هدایت می کنداین قران به راهی که استوار ترین راه ها است هدایت می کند««

..رحمت و صالبت رحمت و صالبت --33در نگاه و نظر ابتدایی دو خلق و خوي متعارض و ناسازگار می نماید، هـر در نگاه و نظر ابتدایی دو خلق و خوي متعارض و ناسازگار می نماید، هـر رحمت و صالبت کهرحمت و صالبت که

..رودرودبه شمار میبه شمار می) ) صص((هاي بارز سیره و اخالق پیامبر عظیم الشأن اسالمهاي بارز سیره و اخالق پیامبر عظیم الشأن اسالماز شاخصهاز شاخصهدودو»»

).).159159//آل عمرانآل عمران((»»شدي و اگر خشـن و سـنگدل شدي و اگر خشـن و سـنگدل ) ) و مهربانو مهربان((نرم نرم ]]مردممردم[[رحمت الهی، در برابر آنان رحمت الهی، در برابر آنان ) ) برکتبرکت((به به « «

شدند، پس آن ها را ببخش و براي آنها طلب آمرزش کن و در کارها با شدند، پس آن ها را ببخش و براي آنها طلب آمرزش کن و در کارها با و پراکنده میو پراکنده میبودي از اطراف تبودي از اطراف تو بر خـدا توکـل کـن زیـرا خداونـد و بر خـدا توکـل کـن زیـرا خداونـد ) ) قاطع باش وقاطع باش و((آنان مشورت کن، اما هنگامی که تصمیم گرفتی آنان مشورت کن، اما هنگامی که تصمیم گرفتی

»»..متوکالن را دوست داردمتوکالن را دوست داردر برخورد و ر برخورد و در این آیه مبارکه همزمان پیامبر را از یک سوي، مظهر مالیمت، نرمی و مهربانی ددر این آیه مبارکه همزمان پیامبر را از یک سوي، مظهر مالیمت، نرمی و مهربانی د

کند و این خصوصیت را سبب گرایش مردم به آن حضرت و نفوذ و محبوبیت کند و این خصوصیت را سبب گرایش مردم به آن حضرت و نفوذ و محبوبیت رفتار با مردم معرفی میرفتار با مردم معرفی میشمارد و از سوي دیگر قاطعیـت، سـازش ناپـذیري و صـالبت در اجـراي شمارد و از سوي دیگر قاطعیـت، سـازش ناپـذیري و صـالبت در اجـراي وي در میان مسلمانان میوي در میان مسلمانان می

کـه اگـر کـه اگـر کنـد، ناگفتـه پیداسـت کنـد، ناگفتـه پیداسـت تصامیم را به او توصیه و چنان صفتی را محبوب خداوند معرفی میتصامیم را به او توصیه و چنان صفتی را محبوب خداوند معرفی میخویش را بـدان خواهـد خویش را بـدان خواهـد ) ) صص((ویژگی، خصلت و یا رفتاري مورد محبت و خواست خداوند باشد، پیامبرویژگی، خصلت و یا رفتاري مورد محبت و خواست خداوند باشد، پیامبر

..آراست و عامل بدان خواهد بودآراست و عامل بدان خواهد بود

112244

در حیات خانوادگی ، اجتماعی و سیاسی خود ، چـه در دوره پـیش از تشـکیل در حیات خانوادگی ، اجتماعی و سیاسی خود ، چـه در دوره پـیش از تشـکیل ) ) صص((رسول خدا رسول خدا حکومـت اسـالمی و در دسـت حکومـت اسـالمی و در دسـت حکومت و دستیابی به اقتدار سیاسی و چه پس از تشکیل و تأسـیس حکومت و دستیابی به اقتدار سیاسی و چه پس از تشکیل و تأسـیس

گرفتن زعامت و راهبري سیاسی در کنار راهبري دینی و معنوي، مظهـر ر حمـت ، مهربـانی و نیـز گرفتن زعامت و راهبري سیاسی در کنار راهبري دینی و معنوي، مظهـر ر حمـت ، مهربـانی و نیـز تر به این دو خصیصه خلقی نبوي، در آغاز بـه معنـا تر به این دو خصیصه خلقی نبوي، در آغاز بـه معنـا براي رهیافت هرچه روشنبراي رهیافت هرچه روشن. . شدت و قاطعیت بودشدت و قاطعیت بود

، در وجود مقدس رسول ، در وجود مقدس رسول و سپس به تبلور و هم نشینی آن دوو سپس به تبلور و هم نشینی آن دو» » صالبتصالبت««و و » » رحمترحمت««شناختی واژگان شناختی واژگان ..پردازیمپردازیمـ به صورت گذرا ـ میـ به صورت گذرا ـ می) ) صص((اکرماکرم

112255

..رحمت ورأفترحمت ورأفت--33//11مفهوم رحمت-1/1/3

..رحمت درلغت عرب به معناي رقّت قلب ومهربانی استرحمت درلغت عرب به معناي رقّت قلب ومهربانی است::گویدگویدمیمی» » لسان العربلسان العرب« « ابن منظوردرابن منظوردر

))66((»»..رحمت به معناي رقت و مهربانی کردن است و به همین معناست، مرحمترحمت به معناي رقت و مهربانی کردن است و به همین معناست، مرحمت««معناي رحمت وانگهی که به عنوان صفت آدمیان به کار برود با آن گـاهی کـه معناي رحمت وانگهی که به عنوان صفت آدمیان به کار برود با آن گـاهی کـه همو در تفاوت همو در تفاوت

::آوردآوردصفت خداوند قرار بگیرد، میصفت خداوند قرار بگیرد، میها به کار رود به معناي رقت و مهربانی قلب اسـت؛ ها به کار رود به معناي رقت و مهربانی قلب اسـت؛ در زبان عرب، هرگاه رحمت براي انساندر زبان عرب، هرگاه رحمت براي انسان« «

))77((»»..اما رحمت خداوند به معناي مهربانی، احسان و زرق دادن استاما رحمت خداوند به معناي مهربانی، احسان و زرق دادن است« « زبان دان و قـرآن شـناس نـام آشـنا، زبان دان و قـرآن شـناس نـام آشـنا، رحمت را نیز به همین معنا دانسته اند؛رحمت را نیز به همین معنا دانسته اند؛کاربرد قرآنیکاربرد قرآنی

::گویدگویدمیمی» » راغب اصفهانیراغب اصفهانیرحمت، مهربانی و رقّتی مقتضی احسان است، نسبت به شخصـی کـه مـورد رحمـت قـرار رحمت، مهربانی و رقّتی مقتضی احسان است، نسبت به شخصـی کـه مـورد رحمـت قـرار ««

. . رودرودبه کار مـی به کار مـی ]]الزمالزم[[و گاه تنها در احسان و گاه تنها در احسان ]]ملزومملزوم[[تنها در مهربانی تنها در مهربانی از این سبب، گاهاز این سبب، گاه. . گرفته استگرفته استو چون خداوند با رحمت وصف شود مراد از آن فقط احسان است و چون خداوند با رحمت وصف شود مراد از آن فقط احسان است » » ..فال نی را رحمت کندفال نی را رحمت کندخداخدا««: : مانندمانند

رحمت از خدا انعام و تفضل و از آدمیان رقّت قلـب و رحمت از خدا انعام و تفضل و از آدمیان رقّت قلـب و : : نه رقّت قلب، از این روي روایت شده است کهنه رقّت قلب، از این روي روایت شده است که))88((»». . عاطفه استعاطفه است

ت، عاطفـه و مهربـانی ت، عاطفـه و مهربـانی جار اهللا زمخشري، با پذیرش این مطلب که اصل معنـا و مفهـوم رحمـ جار اهللا زمخشري، با پذیرش این مطلب که اصل معنـا و مفهـوم رحمـ است، بر این باور است، که کاربرد آن براي خداوند، مجازي و بـه مفهـوم انعـام خداونـد بـر بنـدگان است، بر این باور است، که کاربرد آن براي خداوند، مجازي و بـه مفهـوم انعـام خداونـد بـر بنـدگان

))99((..کندکندباشد، همان گونه که فرمان روا، اگر به مردم مهربان باشد به آنان احسان و انعام میباشد، همان گونه که فرمان روا، اگر به مردم مهربان باشد به آنان احسان و انعام میمیمیتوضـیح بیشـتري در توضـیح بیشـتري در عالمه سید محمد حسین طبا طبایی، مؤلف تفسـیر گرانسـنگ المیـزان عالمه سید محمد حسین طبا طبایی، مؤلف تفسـیر گرانسـنگ المیـزان

: : مفهوم رحمت داده و گفته استمفهوم رحمت داده و گفته استشـود و شـود و رحمت، تأثر و انفعال مخصوصی است که در وقت دیـدن محتـاج، عـارض قلـب مـی رحمت، تأثر و انفعال مخصوصی است که در وقت دیـدن محتـاج، عـارض قلـب مـی ««

کند، این معنا به حسب تحلیل، به عطا کند، این معنا به حسب تحلیل، به عطا ي محتاج و نیازمند وادار میي محتاج و نیازمند وادار میشخص را به رفع نیاز وکاستی هاشخص را به رفع نیاز وکاستی هاشود یعنـی، رحمـت شود یعنـی، رحمـت صفت رحمت، توصیف میصفت رحمت، توصیف میگردد و به همین معنا خداوند سبحان بهگردد و به همین معنا خداوند سبحان بهو فیض بر میو فیض بر می

))1010((»»..در خداوند به معناي عطا و احسان است نه تأثر و انفعال قلب؛ زیرا در ذات باري، انفعال نیستدر خداوند به معناي عطا و احسان است نه تأثر و انفعال قلب؛ زیرا در ذات باري، انفعال نیست..در توضیح عالمه طباطباي از مفهوم رحمت، دو نکته شایان توجه استدر توضیح عالمه طباطباي از مفهوم رحمت، دو نکته شایان توجه است

112266

فهـوم رحمـت فهـوم رحمـت را در تعریـف و م را در تعریـف و م ) ) احتیـاج و نیـاز شـخص مرحـوم احتیـاج و نیـاز شـخص مرحـوم (=(=ایشان منشأ رحمت ایشان منشأ رحمت : : یک یک اي را که به منظور رفع نیاز نیازمند، بـر شـخص عطـا اي را که به منظور رفع نیاز نیازمند، بـر شـخص عطـا گنجانده و در نتیجه مهربانی و رقّت قلب ویژهگنجانده و در نتیجه مهربانی و رقّت قلب ویژه

..گردد، رحمت نامیده استگردد، رحمت نامیده استکننده عارض میکننده عارض میکاربرد رحمت درباره خداوند، براساس تعریف و توضیح ایشان مجاز نیسـت ـ آن گونـه کـه کاربرد رحمت درباره خداوند، براساس تعریف و توضیح ایشان مجاز نیسـت ـ آن گونـه کـه : : دودو

ر کاربرد قرآن کریم، بیشترین استعمال رحمـت، در مـورد ر کاربرد قرآن کریم، بیشترین استعمال رحمـت، در مـورد اززمخشري نقل کردیم ـ به ویژه این که د اززمخشري نقل کردیم ـ به ویژه این که د ذات باري تعالی است اگر توصیف خداوند به این صفت را مجاز بشمریم، بیشترین موارد استعمال این ذات باري تعالی است اگر توصیف خداوند به این صفت را مجاز بشمریم، بیشترین موارد استعمال این

بـدین بـدین ....صفت در قرآن مجاز خواهد بود و این، گذشته از هر چیز دیگر، با بالغت قرآن سازگار نیسـت صفت در قرآن مجاز خواهد بود و این، گذشته از هر چیز دیگر، با بالغت قرآن سازگار نیسـت معناي رحمت ،درست تر می نماید ، تا سـخن زمخشـري در ایـن معناي رحمت ،درست تر می نماید ، تا سـخن زمخشـري در ایـن تر تیب، نظر عالمه طباطبایی درتر تیب، نظر عالمه طباطبایی در

..بارهبارهشـود و شـود و رحمت به معناي مهربانی و رقت قلب است که از دیدن فرد نیازمند عارض مـی رحمت به معناي مهربانی و رقت قلب است که از دیدن فرد نیازمند عارض مـی : : نتیجهنتیجه

دارد؛ ولی در خداوند رحمت، به معناي احسان و انعام است؛ چه او، به رقّـت دارد؛ ولی در خداوند رحمت، به معناي احسان و انعام است؛ چه او، به رقّـت شخص را به احسان وامیشخص را به احسان وامینیز همین خصوصیت در توصیف خداونـد بـه رحمـت، نیز همین خصوصیت در توصیف خداونـد بـه رحمـت، ) ) عع((ر کالمی از علیر کالمی از علیدد. . شودشودو انفعال ستوده نمیو انفعال ستوده نمی

::لحاظ شده؛ آن حضرت فرموده استلحاظ شده؛ آن حضرت فرموده است»»««))1111((»»..گرددگرددصاحب رحمتی که به رقت قلب توصیف نمیصاحب رحمتی که به رقت قلب توصیف نمی« «

در آیات قرآنی که در آن ها خداوند به این صفت ستایش شده است، نیـز همـین خصوصـیت در آیات قرآنی که در آن ها خداوند به این صفت ستایش شده است، نیـز همـین خصوصـیت ..شودشوددیده میدیده می

مفهوم رأفتمفهوم رأفت--33//11//22ونه بارنیز بـا سـاختار ونه بارنیز بـا سـاختار »»را ءفۀرا ءفۀ««واژه رافت در مجموع ایات قرانی یازده بار؛دوبار با ساختارکالمی واژه رافت در مجموع ایات قرانی یازده بار؛دوبار با ساختارکالمی

جـز ، جـز ، . . به عنوان اسمی ازاسماي حسناي االهی به کار رفتـه اسـت به عنوان اسمی ازاسماي حسناي االهی به کار رفتـه اسـت » » رحیمرحیم««و همراه صفت و همراه صفت » » رؤوفرؤوف««. . یک بار که درمقام بیان احوال نفسانی وخلقی رسول خدا ستیک بار که درمقام بیان احوال نفسانی وخلقی رسول خدا ست

میـان رافـت میـان رافـت --..جزراغب اصفهانی که رافت را بارحمت، برابر می داندجزراغب اصفهانی که رافت را بارحمت، برابر می داند--ان عربان عربدانشیان لغت وزبدانشیان لغت وزب..ورحمت تفاوت مفهومی قایل اندورحمت تفاوت مفهومی قایل اند

،شیخ طوسی درتبیـان وطبرسـی در مجمـع ،شیخ طوسی درتبیـان وطبرسـی در مجمـع ))1313((»»اقرب الموارداقرب الموارد««))1212((،،»»صحاح اللغةصحاح اللغة««صـاحب صـاحب ..ذیل ایه صد وچهلم سوره مبارکه بقره،رافت را به معناي رحمـت شـدید ،دانسـته انـد ذیل ایه صد وچهلم سوره مبارکه بقره،رافت را به معناي رحمـت شـدید ،دانسـته انـد »»البیانالبیان

تفاوت تفاوت ))رهره((لکن عالمه طباطبايلکن عالمه طباطباي))1414. (. (ان نیز رحمت شدید را یکی ازدو معناي رافت می داندان نیز رحمت شدید را یکی ازدو معناي رافت می داندقاموس قرقاموس قررافت ورحمت را نه ازمنظر شدت وضعف مهربانی ،بل ازناحیه حال ووضع کسـی مـی داندکـه مـورد رافت ورحمت را نه ازمنظر شدت وضعف مهربانی ،بل ازناحیه حال ووضع کسـی مـی داندکـه مـورد

112277

امـا رافـت امـا رافـت . . بدین معنا که رحمت ،مهر بانی کردن به هرکسی اسـت بدین معنا که رحمت ،مهر بانی کردن به هرکسی اسـت ..رحمت یا رافت قرارگرفته استرحمت یا رافت قرارگرفته است))1515.(.(دن به شخص مبتال وگرفتار استدن به شخص مبتال وگرفتار استمهربانی کرمهربانی کر

بسان عالمه طبا طباي ، منشاتفاوت معناي رحمت ورافت را، رحمت شونده بسان عالمه طبا طباي ، منشاتفاوت معناي رحمت ورافت را، رحمت شونده » » نهایهنهایه««ابن اثیر در ابن اثیر در دانسته است، اما ازاین زاویه که، رحمت پذیر،ممکن است، محبوب رحمت کننده ویا مبغوض او باشد دانسته است، اما ازاین زاویه که، رحمت پذیر،ممکن است، محبوب رحمت کننده ویا مبغوض او باشد

))1616.(.(کننده باشدکننده باشدکه مورد محبت رحمتکه مورد محبت رحمت..ولکن رافت، تنها شامل کسی می گرددولکن رافت، تنها شامل کسی می گرددهرگاه به کاربرد قرانی رافت بنگریم ،چنان که پیشتر یـاد شـد،این دو واژه جـز دریـک مـورد هرگاه به کاربرد قرانی رافت بنگریم ،چنان که پیشتر یـاد شـد،این دو واژه جـز دریـک مـورد ،هماره به صورت ترکیبی وپی هم امده است واین می رساند که ان دو، باید معناي غیـر از دیگـري ،هماره به صورت ترکیبی وپی هم امده است واین می رساند که ان دو، باید معناي غیـر از دیگـري

مل بار معنـاي جـدا مل بار معنـاي جـدا که هر واژه باید حاکه هر واژه باید حا--داشته باشد، تا خالف اصل عقالي وعرفی محاوره و گویشداشته باشد، تا خالف اصل عقالي وعرفی محاوره و گویشبه ویژه ان که سخن مورد نظر، کالم خداي حکیم ،در عـالی تـرین سـطح به ویژه ان که سخن مورد نظر، کالم خداي حکیم ،در عـالی تـرین سـطح . . پیش نیایدپیش نیاید--گانه باشدگانه باشد

افزون براین،تفاوت موارد کاربرد این دو واژه ، نشان افزون براین،تفاوت موارد کاربرد این دو واژه ، نشان . . بالغت وبیان و ازهرعیب وکاستیی پیراسته استبالغت وبیان و ازهرعیب وکاستیی پیراسته استهمان سـان کـه همان سـان کـه ——ایشی،بل ایشی،بل چه این که صفت رافت ،هماره صفت ستچه این که صفت رافت ،هماره صفت ست..ازتفاوت درمعناي ان دو ،داردازتفاوت درمعناي ان دو ،دارد

جز جز . . ازاسماي حسناي االهی یا صفت پیامبر ویا حواریون عیسی به حساب امده استازاسماي حسناي االهی یا صفت پیامبر ویا حواریون عیسی به حساب امده است——اشاره شد اشاره شد ::زمان اجراي حد زنا است زمان اجراي حد زنا است این که یک بار نکوهش ونهی شده وان ،این که یک بار نکوهش ونهی شده وان ،

الزانیة والزاني فاجلدوا كل واحد منهما مـأة الزانیة والزاني فاجلدوا كل واحد منهما مـأة ــتم ــة يف دیــن اهللا ان كن ــتم جلــدة وال تاخــذكم هبمارأف ــة يف دیــن اهللا ان كن جلــدة وال تاخــذكم هبمارأف

))22//نورنور... (... (ون باهللا والیوم االخرون باهللا والیوم االخرتؤمنتؤمنهریک ازمرد وزن زنا کار را صد تازیانه بزنیدونباید رأفت،نسبت به ان دو،شمارا از اجراي حکم هریک ازمرد وزن زنا کار را صد تازیانه بزنیدونباید رأفت،نسبت به ان دو،شمارا از اجراي حکم ««

»»..االهی مانع شود اگر به خدا وروز جزا ایمان داریداالهی مانع شود اگر به خدا وروز جزا ایمان داریدپس مهربـانی نسـبت پس مهربـانی نسـبت . . پیدا است که زن ومرد زناکار، به هنگام اجراي حد ،مبتال وگرفتارند پیدا است که زن ومرد زناکار، به هنگام اجراي حد ،مبتال وگرفتارند

ازسوي دیگر،وانگهی که قـران کـریم ، رافـت را بـه عنـوان ازسوي دیگر،وانگهی که قـران کـریم ، رافـت را بـه عنـوان ..به او ،رافت نامیده می شود ،ونه رحمتبه او ،رافت نامیده می شود ،ونه رحمت. . است است ]]همه بندگان همه بندگان [= [= »»عبادعباد««صفت االهی به کار برده است ،دایره شمول ان بسیار وسیع وباپسوند صفت االهی به کار برده است ،دایره شمول ان بسیار وسیع وباپسوند

را در را در راز اخـتالف راز اخـتالف . . اما ان گاهی که صفت پامبر قرار گرفته تنها به مؤمنان تخصیص داده شده اسـت اما ان گاهی که صفت پامبر قرار گرفته تنها به مؤمنان تخصیص داده شده اسـت این می توان سراغ گرفت که؛ انسان ها جملگی، درجنبه پدیداري، عبودیـت و بنـدگی، نسـبت برابـر این می توان سراغ گرفت که؛ انسان ها جملگی، درجنبه پدیداري، عبودیـت و بنـدگی، نسـبت برابـر

پـس خداونـد دربـاره پـس خداونـد دربـاره . . ویکسان با خدا دارند، و ازاین ناحیه ، همه انان محبوب افرید گار خود هستندویکسان با خدا دارند، و ازاین ناحیه ، همه انان محبوب افرید گار خود هستندان حضرت اند ازاین ان حضرت اند ازاین اما نسبت به پیامبر، تنها مؤمنان اند که محبوب اما نسبت به پیامبر، تنها مؤمنان اند که محبوب . . انان هم رحمت دارد وهم رافتانان هم رحمت دارد وهم رافت

. . رو،پیامبر، درباره مومنان،هم رؤوف است وهم رحیم اما،نسبت به غیر مؤمنان ،رحیم است ونـه رؤوف رو،پیامبر، درباره مومنان،هم رؤوف است وهم رحیم اما،نسبت به غیر مؤمنان ،رحیم است ونـه رؤوف بدین ترتیب باید گفت ، قلمرو معناي رحمت، عام است وشامل دوستان وغیر دوستان می شود امـا بدین ترتیب باید گفت ، قلمرو معناي رحمت، عام است وشامل دوستان وغیر دوستان می شود امـا ..

سـول خـدا ،رحمـت بـرا ي سـول خـدا ،رحمـت بـرا ي این کـه ر این کـه ر . . رافت ،تنها ، در مورد لطف ومهربانی به محبوب صادق است رافت ،تنها ، در مورد لطف ومهربانی به محبوب صادق است ..عالمیان معرفی شده است ونه رافت، شاید ازهمین منظر قابل فهم باشدعالمیان معرفی شده است ونه رافت، شاید ازهمین منظر قابل فهم باشد

112288

و و » » لینـت لینـت ««توان از دو واژه توان از دو واژه از میان دیگر واژگان قرانی که مفهوم نزدیک با رحمت، دارند، میاز میان دیگر واژگان قرانی که مفهوم نزدیک با رحمت، دارند، می. . یاد کردیاد کرد» » مداراةمداراة««

))صص((رحمت ورأفت رسول اعظمرحمت ورأفت رسول اعظم--33//11//33بـه شـیوه هـاي گونـا گـون وتعبیـر هـاي بـه شـیوه هـاي گونـا گـون وتعبیـر هـاي ) ) صص((ی پیامبری پیامبرقرآن شریف، در ترسیم سیماي رحمانقرآن شریف، در ترسیم سیماي رحمان

مختلف ،سخن گفته است ، گاه اورا رحمت خالص وتجسم مهر الهی براي بشریت بـل همـه هسـتی مختلف ،سخن گفته است ، گاه اورا رحمت خالص وتجسم مهر الهی براي بشریت بـل همـه هسـتی ::ِقلمداد کرده استِقلمداد کرده است

) ) 107107//انبیاانبیا((» » وما ارسلناك اال رمحه للعاملنيوما ارسلناك اال رمحه للعاملني««»»..ماتورا جزبراي رحمت جهانیان نفرستادیمماتورا جزبراي رحمت جهانیان نفرستادیم««

. . استاست»»عالمینعالمین««ایه مبارکه وابسته به دانستن معنا ومقصودازایه مبارکه وابسته به دانستن معنا ومقصودازدستیابی به معنا ومفهوم درست دستیابی به معنا ومفهوم درست ::عالمین ،جمع عالم است ،عالم یعنی همه مخلوقات؛ جوهري در صحاح می گویدعالمین ،جمع عالم است ،عالم یعنی همه مخلوقات؛ جوهري در صحاح می گوید

))1717.(.(»»عالم، یعنی همه مخلوقاتعالم، یعنی همه مخلوقات» «» «..العامل ،اخللقالعامل ،اخللق««::واقرب الموارد نیز اورده استواقرب الموارد نیز اورده است

))1818((»»..عالم یعنی تمامی افریده هاعالم یعنی تمامی افریده ها»« »« ..العامل،اخللق كلهالعامل،اخللق كله««قران،این واژه هفتاد وسه بار و همیشه به صورت عالمین امده است ومـراد از ان گـاه تمـام قران،این واژه هفتاد وسه بار و همیشه به صورت عالمین امده است ومـراد از ان گـاه تمـام در در

وگـاه نیزهمـه انسـان هااسـت وگـاه نیزهمـه انسـان هااسـت ))22//حمدحمد((»»احلمد هللا رب العلمنياحلمد هللا رب العلمني««::مخلوقات است ،مانندمخلوقات است ،مانندــن ««: : ،همچــون،همچــون ــدا م ــه اح ــذاباال اعذب ــه ع ــاني اعذب ــن ف ــدا م ــه اح ــذاباال اعذب ــه ع ــاني اعذب ف

ــني ــنيالعلم ــده((»»العلم ــدهمای ــ ) ) 115115//مای ــی وس ــک قلمروفرهنگ ــا ی ــک عصــر وی ــان ی ــاه مردم ــ وگ ــی وس ــک قلمروفرهنگ ــا ی ــک عصــر وی ــان ی ــاه مردم رزمینی رزمینی وگواصطفاك علـي واصطفاك علـي « « وو) ) 122122/ / بقرهبقره((»»واني فضلتكم علي العلمنيواني فضلتكم علي العلمني««::استاست

) ) 142142//ال عمرانال عمران((»»نساالعلمنينساالعلمنيبراي شناخت وارایه قاعده کلیی که با ان بتوان فهمید در چه مواردي عالمین به مفهـوم تمـام براي شناخت وارایه قاعده کلیی که با ان بتوان فهمید در چه مواردي عالمین به مفهـوم تمـام

اصـل بشـود اصـل بشـود افریده ها ودر کچا به معناي تمام ویا بخشی از انسان ها به کار رفته است شاید، ازاینافریده ها ودر کچا به معناي تمام ویا بخشی از انسان ها به کار رفته است شاید، ازاینیاد کرد که ،هر گاه این واژه پس از صفتی از صفات االهی واقع گردد، به معناي همه مخلوقات وامـا یاد کرد که ،هر گاه این واژه پس از صفتی از صفات االهی واقع گردد، به معناي همه مخلوقات وامـا اگر به عنوان صفتی براي شخص ویا گروهی از انسان ها به کاررود، مفهوم محدود و مقید به زمـان اگر به عنوان صفتی براي شخص ویا گروهی از انسان ها به کاررود، مفهوم محدود و مقید به زمـان

می دشوار تر می شـود می دشوار تر می شـود بر اساس این قاعده، تشخیص معناي عالمین،درایه مورد بحث، کبر اساس این قاعده، تشخیص معناي عالمین،درایه مورد بحث، ک. . ومکان داردومکان داردچـه ،ایـه چـه ،ایـه . . وگوي ازهمین سبب نیز هست که متر جمان ومفسرا ن قران، دچار اختالف نظر گشته اندوگوي ازهمین سبب نیز هست که متر جمان ومفسرا ن قران، دچار اختالف نظر گشته اند

--مورد نظر، از ان رو که در مقام بیان صفت یک انسان است، باید عالمین، شامل گروهی از انسان هامورد نظر، از ان رو که در مقام بیان صفت یک انسان است، باید عالمین، شامل گروهی از انسان ها

112299

ازجانـب ازجانـب . . انسـان هـا شـود انسـان هـا شـود وحد اکثر شامل همهوحد اکثر شامل همه--مردمان شبه جزیره عربستان ویا مردم عصر پیامبرمردمان شبه جزیره عربستان ویا مردم عصر پیامبردیگر چو ن پیامبر، به عنوان رجمت االهی توصیف شده شان ر حمت خداوندي ، بسان سایر صـفات دیگر چو ن پیامبر، به عنوان رجمت االهی توصیف شده شان ر حمت خداوندي ، بسان سایر صـفات

با این حال، یکی به دلیل قاعده پیش گفته ودو دیگر با درنظر داشـت پـاره با این حال، یکی به دلیل قاعده پیش گفته ودو دیگر با درنظر داشـت پـاره ..او،شمول وفراگیري استاو،شمول وفراگیري استـ ـ ي دیگر از ایات قرانی ونصوص رواي که رسول اکرم را رحمت گسـتر ده پ ر ورد گـار بـراي تمـام ر ورد گـار بـراي تمـام ي دیگر از ایات قرانی ونصوص رواي که رسول اکرم را رحمت گسـتر ده پ

مخلوقات معرفی کرده اند، عالمین در ایه به معناي همه افریـده هـا ورسـول خـدا، رحمـت خـالص مخلوقات معرفی کرده اند، عالمین در ایه به معناي همه افریـده هـا ورسـول خـدا، رحمـت خـالص ..خداوندي بر همه آن ها استخداوندي بر همه آن ها است

22--»»

).).159159//آل عمرانآل عمران((»»شدي و اگر خشـن و سـنگدل شدي و اگر خشـن و سـنگدل ) ) و مهربانو مهربان((نرم نرم ]]مردممردم[[رحمت الهی، در برابر آنان رحمت الهی، در برابر آنان ) ) برکتبرکت((به به « «

شدند، پس آن ها را ببخش و براي آن ها طلب آمرزش کن و در کارها شدند، پس آن ها را ببخش و براي آن ها طلب آمرزش کن و در کارها ییبودي از اطراف تو پراکنده مبودي از اطراف تو پراکنده مو بر خدا توکل کـن زیـرا خداونـد و بر خدا توکل کـن زیـرا خداونـد ) ) قاطع باش وقاطع باش و((با آنان مشورت کن، اما هنگامی که تصمیم گرفتی با آنان مشورت کن، اما هنگامی که تصمیم گرفتی

»»..متوکالن را دوست داردمتوکالن را دوست دارد: : آوردآورددر تفسیر این آیه مبارکه میدر تفسیر این آیه مبارکه می) ) مم12101210//هجهج606606تت((فخر الدین محمد بن عمرفخر الدین محمد بن عمر( ( فخررازيفخررازي

، تکالیف الهی را به مردم ابالغ کند و برسـاند و ایـن ، تکالیف الهی را به مردم ابالغ کند و برسـاند و ایـن ))صص((ز بعثت، آن است که پیامبرز بعثت، آن است که پیامبرغرض اغرض ا««هـا در نـزد وي آرام هـا در نـزد وي آرام ها به سوي پیامبر متمایل شوند و جـان ها به سوي پیامبر متمایل شوند و جـان یابد مگر ان گاه که دلیابد مگر ان گاه که دلهدف تحقق نمیهدف تحقق نمی

گیرند، برآورده گشتن چنین مقصدي در گرو آن است که رسـول داراي رحمـت و کرامـت باشـد و از گیرند، برآورده گشتن چنین مقصدي در گرو آن است که رسـول داراي رحمـت و کرامـت باشـد و از دم بگذرد و برخوردهاي ناخوشایند آنان را نادیده بگیرد و با ایشان با انواع نیکی، مکرمت دم بگذرد و برخوردهاي ناخوشایند آنان را نادیده بگیرد و با ایشان با انواع نیکی، مکرمت خطاهاي مرخطاهاي مر

باید که پیراسته از بد خلقی باشد، همین گونـه باید که پیراسته از بد خلقی باشد، همین گونـه ) ) صص((به دلیل آن چه آمد، پیامبربه دلیل آن چه آمد، پیامبر. . و شفقت برخورد کندو شفقت برخورد کندباید که سخت دل نباشد، بل تمایل افزون به کمـک ضـعیفان و دسـتگیري فقیـران داشـته باشـد و باید که سخت دل نباشد، بل تمایل افزون به کمـک ضـعیفان و دسـتگیري فقیـران داشـته باشـد و

))1919((»»..ها و رفتارهاي ناپسند آنان را نادیده بینگاردها و رفتارهاي ناپسند آنان را نادیده بینگاردلغزشلغزش33--»»««..

..عفو را پیشه کن و به نیکی فرمان ده و از جاهالن اعراض کنعفو را پیشه کن و به نیکی فرمان ده و از جاهالن اعراض کننـین بـر نـین بـر فهم و برداشت خویش از این آیه مبارکـه را چ فهم و برداشت خویش از این آیه مبارکـه را چ ) ) رهره((عالمه سید محمد حسین طباطباییعالمه سید محمد حسین طباطبایی

::شماردشماردمیمیچیزي بدین معناست که گیرنده آن را هماره با خود داشته باشد و ترك نکند، از این رو چیزي بدین معناست که گیرنده آن را هماره با خود داشته باشد و ترك نکند، از این رو » » اخذاخذ««

گیـري ـ گیـري ـ هاي نسبت به خویشتن را هماره بپوشاند و از انتقامهاي نسبت به خویشتن را هماره بپوشاند و از انتقامبد رفتاريبد رفتاري) ) صص((اخذ عفو؛ یعنی که پیامبراخذ عفو؛ یعنی که پیامبرایـن مـنش، ایـن مـنش، البتـه البتـه . . شمارد ـ چشم بپوشد شمارد ـ چشم بپوشد که عقل اجتماعی آن را در روابط و تعامل با یکدیگر روا میکه عقل اجتماعی آن را در روابط و تعامل با یکدیگر روا می

113300

نسبت به رفتار ناپسند دیگران درباره شخص پیامبر و ضایع کردن حقوق فردي وي است؛ اما وانگهی نسبت به رفتار ناپسند دیگران درباره شخص پیامبر و ضایع کردن حقوق فردي وي است؛ اما وانگهی سبب از میان رفتن حقوق دیگران شود، گذشت و بخشـش، هرگـز روا سبب از میان رفتن حقوق دیگران شود، گذشت و بخشـش، هرگـز روا ) ) صص((که رفتار ناپسند با پیامبرکه رفتار ناپسند با پیامبر

ابطـال ابطـال نیست، زیرا که این عمل، مایه فریب و گمراهی شخص بد رفتار و ضـایع شـدن حـق غیـر و نیست، زیرا که این عمل، مایه فریب و گمراهی شخص بد رفتار و ضـایع شـدن حـق غیـر و گردد که تمامی آیات قرآنی که از ستم ، فسـاد ، یـاري رسـاندن و تکیـه گردد که تمامی آیات قرآنی که از ستم ، فسـاد ، یـاري رسـاندن و تکیـه قوانین نگهدارنده جامعه میقوانین نگهدارنده جامعه می))2020((»»..شماردشماردکند، چنین عفو و گذشتی را روا نمیکند، چنین عفو و گذشتی را روا نمیکردن به ستمگران منع میکردن به ستمگران منع می

::آوردآوردمیمی»»««همو در ذیل فراز آخر آیه شریفه همو در ذیل فراز آخر آیه شریفه ي از خداوند براي مدارا با کسانی است که با آن حضرت ستم شخصـی ي از خداوند براي مدارا با کسانی است که با آن حضرت ستم شخصـی این جمله فرمان دیگراین جمله فرمان دیگر««

ترین و زیباترین روش براي خنثی کردن آثار عمل جاهالنه و کاستن از فسـاد ترین و زیباترین روش براي خنثی کردن آثار عمل جاهالنه و کاستن از فسـاد کردند و این نزدیککردند و این نزدیکمیمیکردار ایشان است؛ زیرا واکنش همسان در برابر عمل جاهالنه سبب اغـراء جـاهالن و تـداوم رفتـار کردار ایشان است؛ زیرا واکنش همسان در برابر عمل جاهالنه سبب اغـراء جـاهالن و تـداوم رفتـار

))2121((»»..شودشودجاهالنه میجاهالنه می44--»»

))129129//توبهتوبه((»»هاي شما بر او سخت است و اصرار بـر هاي شما بر او سخت است و اصرار بـر تان آمد که رنجتان آمد که رنجبه یقین، رسولی از خود شما به سويبه یقین، رسولی از خود شما به سوي« «

»»..و مهربان استو مهربان استهدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رؤف هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رؤف کـه از کـه از » » رؤوف و رحـیم رؤوف و رحـیم « « از نکات در خور تأمل در این آیه آن است که پیامبر ،داراي دو صفتاز نکات در خور تأمل در این آیه آن است که پیامبر ،داراي دو صفت

ازمیـان تمـامی انسـان هـا ، انبیـا ازمیـان تمـامی انسـان هـا ، انبیـا ..اوصاف ویژه الهی است،قلمداد وخداي گونه ستایش شـده اسـت اوصاف ویژه الهی است،قلمداد وخداي گونه ستایش شـده اسـت وي توصـیف و وي توصـیف و پیامبر، تنها انسانی است که بـا ترکیبـی از ایـن دو صـفت ، از پیامبر، تنها انسانی است که بـا ترکیبـی از ایـن دو صـفت ، از ... ... ،رسوالن ،صالحان و،رسوالن ،صالحان و

..تمجید شده استتمجید شده است، سرشـار از ، سرشـار از .).)که شارح وآیینه تمام رخ اموزه هاي قرانی استکه شارح وآیینه تمام رخ اموزه هاي قرانی است((متون روایی و سیره و رفتار پیامبرمتون روایی و سیره و رفتار پیامبر

رابـراي رابـراي ) ) روایت وسـیره روایت وسـیره ((هاي ازهریکهاي ازهریکدر این مجال ، نمونهدر این مجال ، نمونه..رأفت ، رحمت و مهربانی آن گرامی است رأفت ، رحمت و مهربانی آن گرامی است ::اوریماوریمتاییدوتبیین هرچه بیشترایات یادشده میتاییدوتبیین هرچه بیشترایات یادشده می

::روایت شده است که آن حضرت فرمودروایت شده است که آن حضرت فرمود) ) صص((پیامبرپیامبراز خوداز خود. . 11پروردگارم مرا به مدارا و نرمی با مردم فرمان داده است، همچنان که به انجام واجبـات امـر پروردگارم مرا به مدارا و نرمی با مردم فرمان داده است، همچنان که به انجام واجبـات امـر « «

))2222((»»..فرموده استفرموده است::گویدگویدانس بن مالک میانس بن مالک می. . 22

بودم به یاد ندارم که هرگز به من گفته باشد، چرا بودم به یاد ندارم که هرگز به من گفته باشد، چرا ) ) صص((نه سال در محضر و در خدمت پیامبرنه سال در محضر و در خدمت پیامبر« « ))2323((»»..الن و فالن کار را انجام ندادي و هرگز مرا بر کاري سرزنش نکردالن و فالن کار را انجام ندادي و هرگز مرا بر کاري سرزنش نکردفف

113311

در مکه دعوت خویش را علنی کرد با عکس العمل شدید مشرکان رو بـه در مکه دعوت خویش را علنی کرد با عکس العمل شدید مشرکان رو بـه ) ) صص((وقتی پیامبروقتی پیامبر--33رو گردید و قریش از هیچ گونه آزار و شکنجه، افتراء و اهانت دریـغ نورزیدنـد و او را فـرد دروغ گـو، رو گردید و قریش از هیچ گونه آزار و شکنجه، افتراء و اهانت دریـغ نورزیدنـد و او را فـرد دروغ گـو،

::در برابر این همه، چنین بوددر برابر این همه، چنین بود) ) صص((واکنش پیغمبرواکنش پیغمبر. . ی کردندی کردندجادوگر و دیوانه معرفجادوگر و دیوانه معرفقـوم مـرا مـورد رحـمـت و مـغـفـرت خـویـش قـرار ده؛ زیـرا آنــان حقیقـت قـوم مـرا مـورد رحـمـت و مـغـفـرت خـویـش قـرار ده؛ زیـرا آنــان حقیقـت ! ! بـار خـدایـابـار خـدایـا« «

))2424((»»داننددانندرا نمیرا نمیبا مردم مکـه در زمـان اقتـدار سیاسـی با مردم مکـه در زمـان اقتـدار سیاسـی ) ) صص((از همه مهمتر، رفتار کریمانه و مهربانانه پیامبراز همه مهمتر، رفتار کریمانه و مهربانانه پیامبر--44

در آن روز که پس از سالیان دوري و آوارگی در آن روز که پس از سالیان دوري و آوارگی . . توان دیدتوان دیداز آن را در روز فتح مکه میاز آن را در روز فتح مکه میاياياست که نمونهاست که نمونههاي تلخ از برخورد مشرکان قریش در روزگاران آغـازین بعثـت، پیروزمندانـه وارد هاي تلخ از برخورد مشرکان قریش در روزگاران آغـازین بعثـت، پیروزمندانـه وارد از وطن و با خاطرهاز وطن و با خاطره

توانست انتقام خویش را چنـد برابـر از توانست انتقام خویش را چنـد برابـر از مکه گردیده بود و هزاران سپاه را پشت سر خویش داشت، میمکه گردیده بود و هزاران سپاه را پشت سر خویش داشت، می) ) صص((مشرکان قریش و مکیان بگیرد و به سپاه خویش دستور قتل و غـارت صـادر کنـد؛ امـا پیـامبر مشرکان قریش و مکیان بگیرد و به سپاه خویش دستور قتل و غـارت صـادر کنـد؛ امـا پیـامبر

فرمان عفو عمومی صادر کرد و از تقصیر همگان گذشت ـ جز چند نفر معدود که از فـرط پلیـدي و فرمان عفو عمومی صادر کرد و از تقصیر همگان گذشت ـ جز چند نفر معدود که از فـرط پلیـدي و سیاهی شایستگی بخشش را از دست داده بودند و در شمار پیش آهنگان کفر و لجاجـت بـه حسـاب سیاهی شایستگی بخشش را از دست داده بودند و در شمار پیش آهنگان کفر و لجاجـت بـه حسـاب

سعد بن معاذ که یکی از فرماندهان سپاه اسالم بود در آن روز رجزهاي به این مضـمون سعد بن معاذ که یکی از فرماندهان سپاه اسالم بود در آن روز رجزهاي به این مضـمون . . ـ ـ آمدندآمدندمیمی::خواندخواند

..امروز روز کشتارو انتقام استامروز روز کشتارو انتقام است««))2525((»»..شودشودامروز جان و مال شما حالل شمرده میامروز جان و مال شما حالل شمرده می

ازشنیدن سخنان سعد،بسیاراندوهناك وغمگین شـدواو را از مقـام فرمانـدهی عـزل ازشنیدن سخنان سعد،بسیاراندوهناك وغمگین شـدواو را از مقـام فرمانـدهی عـزل ))صص((پیامبرپیامبر::سپرد وخود در توصیف آن روز فرمودسپرد وخود در توصیف آن روز فرمود» » قلیل بن سعدقلیل بن سعد« « پسر ويپسر ويکردوپرچم را بهکردوپرچم را به

))2626.(.(امروز، روزر حمت و مهربانیستامروز، روزر حمت و مهربانیست««::پیامبر براي اثبات عملی این رحمت و مهربانی به مکیان اعالم داشت پیامبر براي اثبات عملی این رحمت و مهربانی به مکیان اعالم داشت

))2727((»»..بروید که همگی آزادیدبروید که همگی آزادید««خـت و خـت و هاي مکیان را نواهاي مکیان را نوااین عفو ، گذشت، بزرگ فکري، عطوفت و نسیم مالیم مهربانی، جاناین عفو ، گذشت، بزرگ فکري، عطوفت و نسیم مالیم مهربانی، جان

))2828.(.(به سوي اسالم و پذیرش دیانت پیامبر، متمایل شان ساختبه سوي اسالم و پذیرش دیانت پیامبر، متمایل شان ساختصفوان بن امیه از جمله سـران مشـرك مکـه و درشـمار آتـش افـروزان علیـه پیـامبر، در صفوان بن امیه از جمله سـران مشـرك مکـه و درشـمار آتـش افـروزان علیـه پیـامبر، در --55

هاي متعدد بود و یک نفر از مسلمانان را به جرم مسلمانی در مکه به دار آویختـه بـود، از ایـن هاي متعدد بود و یک نفر از مسلمانان را به جرم مسلمانی در مکه به دار آویختـه بـود، از ایـن جنگجنگاو بـا او بـا . . ه پیامبر از آن ها نگذشت و خون آنان را حالل اعالم کـرد ه پیامبر از آن ها نگذشت و خون آنان را حالل اعالم کـرد روي در شمار کسانی قرار گرفت کروي در شمار کسانی قرار گرفت ک

پسر عموي او، نزد پیـامبر، شـفاعت پسر عموي او، نزد پیـامبر، شـفاعت » » عمرو بن وهبعمرو بن وهب««شنیدن این خبر از مکه به جده گریخت؛ لکن شنیدن این خبر از مکه به جده گریخت؛ لکن زمانی که خبر به خـود او رسـید، بـاور زمانی که خبر به خـود او رسـید، بـاور . . نیز او را بخشیدنیز او را بخشید) ) صص((رسول خدارسول خدا. . کرد و خواهان عفو او گردیدکرد و خواهان عفو او گردید

113322

عمامه یا پیراهن خود را به نشانه بخشش براي او فرستاد، او باور کرد و به عمامه یا پیراهن خود را به نشانه بخشش براي او فرستاد، او باور کرد و به ) ) صص((نکرد تا این که پیامبرنکرد تا این که پیامبرمکه بازگشت و از حضرت خواست تا به وي دو ماه مهلت دهد تا درباره اسالم تحقیق کند و اگـر بـه مکه بازگشت و از حضرت خواست تا به وي دو ماه مهلت دهد تا درباره اسالم تحقیق کند و اگـر بـه

صفوان صفوان . . به او چهار ماه مهلت داد تا تحقیق کند و اسالم بیاوردبه او چهار ماه مهلت داد تا تحقیق کند و اسالم بیاورد) ) صص((پیامبرپیامبر. . نتیجه رسید اسالم بیاوردنتیجه رسید اسالم بیاوردتواند باشد مگر این که فرستاده خدا باشد، گواهی تواند باشد مگر این که فرستاده خدا باشد، گواهی هیچ کس به این نیک نفسی نمیهیچ کس به این نیک نفسی نمی« « ::گفتگفتدها میدها میبعبع

))2929((»»..و او رسول خداستو او رسول خداستدهم که خدایی جز خداي یکتا نیستدهم که خدایی جز خداي یکتا نیستمیمی..شدت و صالبت شدت و صالبت --44

مفهوم صالبت-1/4::گویدگویدابن منظوردر لسان العرب میابن منظوردر لسان العرب می

ت چیزي به معنـاي اسـتحکام و شـدت آن ت چیزي به معنـاي اسـتحکام و شـدت آن صالبصالب««..اي شدیداي شدید......صلب الشیء صالبۀ فهوصلیبصلب الشیء صالبۀ فهوصلیب««»»..مردصلب ، یعنی صاحب صالبت مردصلب ، یعنی صاحب صالبت « « ))3030((»»ذوصالبةذوصالبة::««..»»استاست

بـه همـین بـه همـین ) ) 3131.(.(را به معنـاي زمـین سـخت دانسـته اسـت را به معنـاي زمـین سـخت دانسـته اسـت » » صلبصلب««جوهري در صحاح اللغۀ جوهري در صحاح اللغۀ ::گویدگویدصاحب قاموس قرآن میصاحب قاموس قرآن می). ). بر وزن قُفلبر وزن قُفل((معناست، صلب معناست، صلب

»»..دین خود محکم استدین خود محکم استاو در او در ««) ) 3232((»»هو صلب فی دینههو صلب فی دینه««::نیز آمده استنیز آمده است) ) عع((در نامه چهل و پنجم از نهج البالغه امام علیدر نامه چهل و پنجم از نهج البالغه امام علی

بـدان کـه درخـت بـدان کـه درخـت « « ..»»««»»..تر استتر استتر و محکمتر و محکمهاست ـ مقاومهاست ـ مقاومها و کم آبیها و کم آبیبیابانی ـ که در معرض طوفانبیابانی ـ که در معرض طوفان

خلق خلق ««: : در آیه مبارکهدر آیه مبارکه. . نهفته استنهفته استدر کاربرد قرآنی این واژه نیز معناي استحکام و سخت بودندر کاربرد قرآنی این واژه نیز معناي استحکام و سخت بودن))77--66//طارقطارق((» » من ماء دافق یخرج من بین الصلب و الترائبمن ماء دافق یخرج من بین الصلب و الترائب

»»..ابی که ازمیان پشت وسینه ها خارج می شودابی که ازمیان پشت وسینه ها خارج می شود..از یک اب جهنده آفریده شده استاز یک اب جهنده آفریده شده است««علت این نام گـذاري، چنـان علت این نام گـذاري، چنـان . . ي مرد استي مرد استهاي پشت و مجاري نطفههاي پشت و مجاري نطفهبه معناي مهرهبه معناي مهره» » صلبصلب« «

همچنین است معنا و مفهوم صلب در آیه همچنین است معنا و مفهوم صلب در آیه 5656..هاي پشت استهاي پشت استبودن مهرهبودن مهرهکه راغب گفته است، سخت که راغب گفته است، سخت : : مبارکهمبارکه

).).2323//نساءنساء((»»......و حالئل ابنائكم الذین من اصالبكمو حالئل ابنائكم الذین من اصالبكم««»»..انداندو نیز زنان پسران شما که از پشت شما هستند بر شما حرام شدهو نیز زنان پسران شما که از پشت شما هستند بر شما حرام شده« «

: : ندهاي چونندهاي چونصالبت به معناي استحکام، شدت و ثبات و پایداري است که با افزودن پیوصالبت به معناي استحکام، شدت و ثبات و پایداري است که با افزودن پیو: : نتیجهنتیجهرساند و بدین ترتیـب، حامـل بـار رساند و بدین ترتیـب، حامـل بـار سختی، استحکام و صالبت در آن چیز را میسختی، استحکام و صالبت در آن چیز را می... ... دین، عقیده، رأي ودین، عقیده، رأي و

رجل رجل ««: : رود، مانندرود، مانندمعناي منفی و مذموم نیست؛ بل در اکثر موارد صفت بایسته و پسندیده به شمار میمعناي منفی و مذموم نیست؛ بل در اکثر موارد صفت بایسته و پسندیده به شمار میصلبه پـیش گفتـه درمقـام ه پـیش گفتـه درمقـام درنامدرنام))عع((بدان سان که امام علیبدان سان که امام علی» » شجرة صلبۀشجرة صلبۀ««یا یا » » صلب فی دینهصلب فی دینه««یا یا » » صلب

113333

ستایش وبرتري درخت بیابانی بردرخت کنارآب،درخت بیابانی را به صالبت واستحکام سـتوده اسـت؛ ستایش وبرتري درخت بیابانی بردرخت کنارآب،درخت بیابانی را به صالبت واستحکام سـتوده اسـت؛ ..ها از چنان استحکام و ستودگی برخوردار نیستها از چنان استحکام و ستودگی برخوردار نیستها و رودخانهها و رودخانهحال آن که درخت بالیده بر کناره جويحال آن که درخت بالیده بر کناره جوي

تفاوت مفهومی صالبت و غلظتتفاوت مفهومی صالبت و غلظت--44//22اما ، خصوصـیت معنـایی را اما ، خصوصـیت معنـایی را 00مفهوم ومعنا نزدیک به هم اند مفهوم ومعنا نزدیک به هم اند دو واژه صالبت و غلظت از نظردو واژه صالبت و غلظت از نظر

نهد،زیرا بـا نهد،زیرا بـا میان صالبت و غلظت فرق میمیان صالبت و غلظت فرق می--ستایشی ومثبت بودنستایشی ومثبت بودن--که پیشتر براي صالبت اوردیمکه پیشتر براي صالبت اوردیم« « ::این که غلظت نیز به معناي شدت و سختی اسـت این که غلظت نیز به معناي شدت و سختی اسـت

ر ر ، یعنـی، مسـتحکم، نیرومنـد و دشـوا ، یعنـی، مسـتحکم، نیرومنـد و دشـوا شيء غلیظ شدشيء غلیظ شد« « ))3333((»»قوي و صعبقوي و صعب. . حامل بار منفی استحامل بار منفی است» » غلظتغلظت««و از این سبب با صالبت هم مفهوم است؛ لکن در بیشتر موارد، و از این سبب با صالبت هم مفهوم است؛ لکن در بیشتر موارد، » » ..شدشد

::مانندمانند..یعنی عذاب سخت و دردناكیعنی عذاب سخت و دردناك» » عذاب غلیظعذاب غلیظ««آل آل ((» » لو كنت فظا غلیظ القلب الانفضوا من حولكلو كنت فظا غلیظ القلب الانفضوا من حولك««و و

))159159//عمرانعمران»». . شدندشدندبودي، از دور تو پراکنده میبودي، از دور تو پراکنده میاگر خشن و سخت دل میاگر خشن و سخت دل می« « ))66//تحریمتحریم((» » لیها مالئكة غالظ شدادلیها مالئكة غالظ شدادعع......««و و »»..گیر و نیرومند بر آن آتش موکلندگیر و نیرومند بر آن آتش موکلندفرشتگان سختفرشتگان سخت« «

::مانندمانند..رساند، رساند، در مواردي نیز غلظت، همان معناي تصلب را میدر مواردي نیز غلظت، همان معناي تصلب را میسپس محکـم سپس محکـم ««) ) 2929//فتحفتح((»»......فاستغلظ فاستوي علي سوقهفاستغلظ فاستوي علي سوقه......««

»»..وسخت شدوبـرپـاي خـود ایـسـتـادوسخت شدوبـرپـاي خـود ایـسـتـاد))123123//توبهتوبه((»»......و الیجدوا فیكم غلظةو الیجدوا فیكم غلظة.. .. ..««: : و یاو یا

»»..شدت و درشتی بیابندشدت و درشتی بیابند) ) مؤمنانمؤمنان((باید که در شما باید که در شما « « در در ) ) نرمی و خـوش خلقـی نرمی و خـوش خلقـی ((» » لینلین««برآیند همین تفاوت معنایی میان صالبت و غلظت است که برآیند همین تفاوت معنایی میان صالبت و غلظت است که

گیرد و نه صالبت، آن گونه که در آیه صـد و پنجـاه و نهـم سـوره مبارکـه آل گیرد و نه صالبت، آن گونه که در آیه صـد و پنجـاه و نهـم سـوره مبارکـه آل مقابل غلظت قرار میمقابل غلظت قرار میبودن را از سـاحت آن گرامـی بودن را از سـاحت آن گرامـی »»و غیلظو غیلظ»»فظفظ««پیامبردا نسته وپیامبردا نسته ورا ازصفاترا ازصفات» » لین بودنلین بودن««عمران، خداوند عمران، خداوند : : نفی کرده استنفی کرده است

»»»»......القلب الانفضوا من حولكالقلب الانفضوا من حولك

113344

شـدي اگـر خشـن و سـنگدل شـدي اگـر خشـن و سـنگدل ) ) و مهربـان و مهربـان ((نـرم نـرم ]]مردممردم[[رحمت الهی در برابر آن رحمت الهی در برابر آن ) ) برکتبرکت((به به « « »»..شدندشدندبودي، از اطراف تو، پراکنده میبودي، از اطراف تو، پراکنده می

))صص((شدت و صالبت رسول اعظمشدت و صالبت رسول اعظم--44//33به میـان آوریم،چنـد نکتـه شـایان به میـان آوریم،چنـد نکتـه شـایان ) ) صص((پیش از ان که سخنی از صالبت وقاطعیت رسول خداپیش از ان که سخنی از صالبت وقاطعیت رسول خدا

::وبایسته یاد استوبایسته یاد است« « وو»»خشـونت خشـونت ««،،» » ثبـات ثبـات « « ،،» » قاطعیتقاطعیت« « گیري که واژگانگیري که واژگانصالبت به مفهوم شدت و سختصالبت به مفهوم شدت و سخت--11

) ) صالبتصالبت( ( ستقیم و صریح ستقیم و صریح توان نزدیک و هم معنایی ان دانست، هرچند به صورت متوان نزدیک و هم معنایی ان دانست، هرچند به صورت مرا نیز میرا نیز می» » شدتشدتهاي آن در متون و نصوص دینی،قرانی،براي بیان صفات خلقی ونفسـانی، کمتـر آمـده هاي آن در متون و نصوص دینی،قرانی،براي بیان صفات خلقی ونفسـانی، کمتـر آمـده و هم خانوادهو هم خانواده

ها ها است؛ اما در قالب تعابیر دیگر چون خشونت، شدت ، قاطعیت و مداهنه ناپذیري و یا به شکل گزارهاست؛ اما در قالب تعابیر دیگر چون خشونت، شدت ، قاطعیت و مداهنه ناپذیري و یا به شکل گزارهو شـدت بـه عنـوان صـفتی از و شـدت بـه عنـوان صـفتی از هاي بیان شده است که درون مایه و مضمون آن ها، صالبت هاي بیان شده است که درون مایه و مضمون آن ها، صالبت و جملهو جمله

..ستاید ستاید قرار می دهد و میقرار می دهد و می))صص((رساند وان رادر شمار فضایل خلقیی رسول خدارساند وان رادر شمار فضایل خلقیی رسول خداصفات فضیلت را میصفات فضیلت را میدر زندگی انسان به ویژه پیشوایان و رهبران اجتماعی و سیاسی، گاه صالبت و قاطعیت نـه در زندگی انسان به ویژه پیشوایان و رهبران اجتماعی و سیاسی، گاه صالبت و قاطعیت نـه --22

البت در برخـورد بـا البت در برخـورد بـا گیـري و صـ گیـري و صـ تنها شایسته و نیک، که ضرورت اجتناب ناپذیر اسـت، اگـر سـخت تنها شایسته و نیک، که ضرورت اجتناب ناپذیر اسـت، اگـر سـخت بزهکاران، قانون شکنان و مجرمان داخل جامعه و یک قلمرو سرزمینی یـا فکـري، صـورت نپـذیرد، بزهکاران، قانون شکنان و مجرمان داخل جامعه و یک قلمرو سرزمینی یـا فکـري، صـورت نپـذیرد،

کنند و فضاي عمومی جامعه دچار ترس ناامنی و وحشت و سلب آسایش کنند و فضاي عمومی جامعه دچار ترس ناامنی و وحشت و سلب آسایش بزهکاران احساس امنیت میبزهکاران احساس امنیت میشـمنان بیرونـی شـمنان بیرونـی شود چنان که اگرسخت رفتاري وقاطعیـت دربرابرد شود چنان که اگرسخت رفتاري وقاطعیـت دربرابرد گردد و هرج و مرج فراگیر میگردد و هرج و مرج فراگیر میمیمی

از این رهگذر اسـت از این رهگذر اسـت . . گذارندگذارندنباشد، سلطه طلبان و تجاوزگران، استقالل و حاکمیت ملی را زیرپاي مینباشد، سلطه طلبان و تجاوزگران، استقالل و حاکمیت ملی را زیرپاي میکه هم خرد و عقل انسانی و هم شـریعت اسـالمی، صـالبت و قاطعیـت را درمـواردي بایسـته و روا که هم خرد و عقل انسانی و هم شـریعت اسـالمی، صـالبت و قاطعیـت را درمـواردي بایسـته و روا

قام و منصب زعامت قام و منصب زعامت داري مداري مهاي الزم در عهدههاي الزم در عهدهبرشمرده و براي رهبران اجتماعی ازبایدها و صالحیتبرشمرده و براي رهبران اجتماعی ازبایدها و صالحیتدر عین کمـال رأفـت و مهربـانی کـه بـا مـردم داشـت،از در عین کمـال رأفـت و مهربـانی کـه بـا مـردم داشـت،از ) ) صص((دانسته است از این رو، پیامبر اسالمدانسته است از این رو، پیامبر اسالم

بهره وافرداشت، که اگر جـز ایـن مـی بـود،نمی بهره وافرداشت، که اگر جـز ایـن مـی بـود،نمی صالبت،قاطعیت و برخورد سخت با حق ستیزان نیز صالبت،قاطعیت و برخورد سخت با حق ستیزان نیز ..توانست الگوي جامع کماالت انسانی قرار گیردتوانست الگوي جامع کماالت انسانی قرار گیرد

مبر، کامال مشخص بود یکی عرصه اجـراي حـدود و احکـام مبر، کامال مشخص بود یکی عرصه اجـراي حـدود و احکـام قلمرو قاطعیت وصال بت پیاقلمرو قاطعیت وصال بت پیا--33نبـردن نبـردن اسالمی ودودیگربرخوردبا مشرکان وکافران معاند و لجوج که حق را نه از سرنا آگاهی و پـی اسالمی ودودیگربرخوردبا مشرکان وکافران معاند و لجوج که حق را نه از سرنا آگاهی و پـی

پذیرفتند ونیزمنافقان، مجرمـان و بزهکـاران، هرچنـد کـه در پذیرفتند ونیزمنافقان، مجرمـان و بزهکـاران، هرچنـد کـه در به حقیقت که ازسر ستیز و دشمنی نمیبه حقیقت که ازسر ستیز و دشمنی نمی. . زیستندزیستندسالمی میسالمی میجمع مسلمانان ودر پوشش و ظاهر اجمع مسلمانان ودر پوشش و ظاهر ا

::هاي از آیات قرآنی ، که بیان گر صالبت و قاطعیت رسول اعظم است هاي از آیات قرآنی ، که بیان گر صالبت و قاطعیت رسول اعظم است نمونهنمونه

113355

فاذا انسلخ االشهر احلرم فاقتلوا املشركني حیث فاذا انسلخ االشهر احلرم فاقتلوا املشركني حیث ««. . 11وجدمتوهم و خذوهم و احصروهم و اقعدوا هلم كل مرصدوجدمتوهم و خذوهم و احصروهم و اقعدوا هلم كل مرصد

).).55//توبهتوبه((»»......تید به قتل برسانید و آن ها را اسیر تید به قتل برسانید و آن ها را اسیر هاي حرام پایان گرفت، مشرکان را هرجا یافهاي حرام پایان گرفت، مشرکان را هرجا یافوقتی ماهوقتی ماه) ) امااما((««

»»......سازید و محاصره کنید و در هر کمین گاه بر سر راه آن ها نشینیدسازید و محاصره کنید و در هر کمین گاه بر سر راه آن ها نشینید. . کنـد کنـد ترین مواضع و برخورد را با مشرکان اعالم مـی ترین مواضع و برخورد را با مشرکان اعالم مـی چنان که پیداست این آیه مبارکه ، سختچنان که پیداست این آیه مبارکه ، سخت

هاي قرآن و مربـوط هاي قرآن و مربـوط اگر به آیات پیش از این آیه مبارکه در همین سوره و یا آیات دیگر در سایر سورهاگر به آیات پیش از این آیه مبارکه در همین سوره و یا آیات دیگر در سایر سورهگردد کـه ایـن برنامـه سـخت و شـدید، پــس از گردد کـه ایـن برنامـه سـخت و شـدید، پــس از به همین موضوع، توجه و تأمل شود، مشخص میبه همین موضوع، توجه و تأمل شود، مشخص می

..تشریع گردیدتشریع گردید) ) صص((تـخـلـف و پـیـمـان شـکـنـی مـشـرکـان هـم پـیمان با مسلمانان و پیامبرتـخـلـف و پـیـمـان شـکـنـی مـشـرکـان هـم پـیمان با مسلمانان و پیامبرآن هـا آن هـا در تفسیر آیات آغازین سـوره مبارکـه کـه در در تفسیر آیات آغازین سـوره مبارکـه کـه در » » المیزانالمیزان««عالمه طباطبایی مؤلف تفسیر عالمه طباطبایی مؤلف تفسیر

::آوردآوردرسماً و علنی از مشرکان اعالم برائت شده است، میرسماً و علنی از مشرکان اعالم برائت شده است، میمقصود آیات مبارکه پایان یافتن امان، از مشرکانی است که با مسلمانان، پیمان عـدم تعـرض مقصود آیات مبارکه پایان یافتن امان، از مشرکانی است که با مسلمانان، پیمان عـدم تعـرض ««

این اعالم، بدون سبب و جزاف صورت نگرفت، زیرا خداوند در آیات متعدد و بعدي، بیان این اعالم، بدون سبب و جزاف صورت نگرفت، زیرا خداوند در آیات متعدد و بعدي، بیان . . بسته بودندبسته بودندبه ویژه این که بسیاري از مشرکان از مفـاد به ویژه این که بسیاري از مشرکان از مفـاد . . ادي بر پیمان مشرکان نیستادي بر پیمان مشرکان نیستکند که اطمینان و اعتمکند که اطمینان و اعتممیمی

اگـر ابطـال پیمـان یـک جانبـه و از طـرف اگـر ابطـال پیمـان یـک جانبـه و از طـرف ... ... پیمان عدول کردند و حرمت پیمـان را حفـظ نکردنـد پیمان عدول کردند و حرمت پیمـان را حفـظ نکردنـد بود، دلیلی نداشت که قـرآن میـان دو بود، دلیلی نداشت که قـرآن میـان دو مسلمانان، بدون هیچ پیش زمینه و علتی از سوي مشرکان میمسلمانان، بدون هیچ پیش زمینه و علتی از سوي مشرکان می

که بر پیمان خویش وفادار بودند و آن ها که پیمان شـکنی کـرده بودنـد ـ که بر پیمان خویش وفادار بودند و آن ها که پیمان شـکنی کـرده بودنـد ـ گروه از مشرکان ـ آن ها گروه از مشرکان ـ آن ها ::اند از حکم برائت مستثنی هستنداند از حکم برائت مستثنی هستندفرق بگذارد و بگوید آنان که پیمان شکنی نکردهفرق بگذارد و بگوید آنان که پیمان شکنی نکرده

»»

).).44//توبهتوبه((» » مگر کسانی از مشرکان که با آن ها عهد بستید و چیزي از آن را در حق شما فروگذار نکردند مگر کسانی از مشرکان که با آن ها عهد بستید و چیزي از آن را در حق شما فروگذار نکردند ««

رم بشمرید، زیرا خداوند، رم بشمرید، زیرا خداوند، شان محتشان محتو احدي را بر ضد شما، تقویت نکردند، پیمان آن ها را تا پایان مدتو احدي را بر ضد شما، تقویت نکردند، پیمان آن ها را تا پایان مدت»»..پرهیزگاران را دوست داردپرهیزگاران را دوست دارد

پس چکیده مفاد آیه مبارکه، اعالم بطالن پیمان و برداشتن امان، از آن دسته مشرکانی اسـت پس چکیده مفاد آیه مبارکه، اعالم بطالن پیمان و برداشتن امان، از آن دسته مشرکانی اسـت که با مسلمانان تعهد و پیمان داشتند اما بیشتر آنان، پیمان خویش را شکستند و همین سبب شده بود که با مسلمانان تعهد و پیمان داشتند اما بیشتر آنان، پیمان خویش را شکستند و همین سبب شده بود

بر تعهد خویش وفادار مانده بودند، اطمینان و اعتمـادي بـاقی بر تعهد خویش وفادار مانده بودند، اطمینان و اعتمـادي بـاقی تا نسبت به آن شماري هم که تاکنونتا نسبت به آن شماري هم که تاکنون))3434((»»..هاي آنان، علیه اسالم، احساس امنیت نشودهاي آنان، علیه اسالم، احساس امنیت نشودها و نیرنگها و نیرنگنماند و از شرارتنماند و از شرارت

113366

22..»»).).5252//فرقانفرقان((»»

»»..کن، جهاد بزرگکن، جهاد بزرگاز کافران اطاعت مکن و به حکم خدا با آنان جهاداز کافران اطاعت مکن و به حکم خدا با آنان جهاد««33 . .»»

).).11//احزاباحزاب((»»» » ..تقواي الهی پیشه دار و از کافران و منافقان اطاعت مکنتقواي الهی پیشه دار و از کافران و منافقان اطاعت مکن) ) صص((اي پیامبراي پیامبر««

ــافران ــتواري در برابرک ــه صــالبت واس ــوت ب ــیش از دع ــواوپروا داري، پ ــاکرد ضــرورت تق ــافران ی ــتواري در برابرک ــه صــالبت واس ــوت ب ــیش از دع ــواوپروا داري، پ ــاکرد ضــرورت تق ی. . ومنافقان،بدین معناست که قاطعیت وصالبت ازمصادیق تقواي االهی استومنافقان،بدین معناست که قاطعیت وصالبت ازمصادیق تقواي االهی است

44..»»).).1010--88//قلمقلم((» »

هـر هـر پس از تکذیب کنندگان اطاعت مکن، دوست دارنـد کـه نرمـی کنـی تـا نرمـی کننـد، از پس از تکذیب کنندگان اطاعت مکن، دوست دارنـد کـه نرمـی کنـی تـا نرمـی کننـد، از !!خورد، پیروي مکنخورد، پیروي مکناي که بسیار سوگند میاي که بسیار سوگند میفرومایهفرومایه

::شهید مرتضی مطهري ،مفهوم ومرادآیه مبارکه را بدین گونه توضیح می دهدشهید مرتضی مطهري ،مفهوم ومرادآیه مبارکه را بدین گونه توضیح می دهدگیـري دو طرفـی؛ تـوهم، کمـی گیـري دو طرفـی؛ تـوهم، کمـی موضوع آیه ادهـان اسـت، ادهـان دو طرفـی؛ یعنـی سـهل موضوع آیه ادهـان اسـت، ادهـان دو طرفـی؛ یعنـی سـهل ««صطالحی امـروز صطالحی امـروز اا. . گیریم،یعنی تساهلگیریم،یعنی تساهلمان سهل میمان سهل میهايهايهایت سهل بگیر،ماهم کمی درحرفهایت سهل بگیر،ماهم کمی درحرفدرحرفدرحرف

اند، تسامح، تسامح در مورد خودش تعبیر خوبی است ولـی ایـن هـا اند، تسامح، تسامح در مورد خودش تعبیر خوبی است ولـی ایـن هـا پیدا شده است، اسمش را گذاشتهپیدا شده است، اسمش را گذاشتهایـن را ایـن را ... ... کنند، نقطـه مقابـل تعصـب کنند، نقطـه مقابـل تعصـب اند تساهل دینی که از تساهل دینی دفاع میاند تساهل دینی که از تساهل دینی دفاع میاسمش را گذاشتهاسمش را گذاشته

).).3535((»»......فالتطع املكذبنيفالتطع املكذبني««: : قرآن به شدت نفی و رد فرمودقرآن به شدت نفی و رد فرمود::آوردآوردابردوگونه ممدوح ومذموم تقسیم می کندودرتفاو ت ان دو میابردوگونه ممدوح ومذموم تقسیم می کندودرتفاو ت ان دو میوي آنگاه تسامح روي آنگاه تسامح ر

آیا قرآن، این کار را به طور کلی آیا قرآن، این کار را به طور کلی . . مطلبی را باید توضیح دهم و آن همین مسأله تساهل استمطلبی را باید توضیح دهم و آن همین مسأله تساهل است« « کنـد کـه کنـد کـه یک نوعش را قرآن به طور کلی نفی مییک نوعش را قرآن به طور کلی نفی می: : کند؟ باید عرض کنیم که دو مطلب استکند؟ باید عرض کنیم که دو مطلب استنفی مینفی می

مصالحه براسـاس خـود مـواد مصالحه براسـاس خـود مـواد ]]یعنییعنی[[تا چه رسد به غیر پیغمبر و آن، تا چه رسد به غیر پیغمبر و آن، دهددهدهرگز به پیغمبر اجازه نمیهرگز به پیغمبر اجازه نمیبرنامه و فکر، یعنی به اصطالح امروز ایدئولوژي، یعنی بیاییم این طور کنار بیـابیم کـه تـو از بعضـی برنامه و فکر، یعنی به اصطالح امروز ایدئولوژي، یعنی بیاییم این طور کنار بیـابیم کـه تـو از بعضـی

یک دیـن حـق محـال یک دیـن حـق محـال . . کنیمکنیممان صرف نظر میمان صرف نظر میهايهايهایت صرف نظر کن ماهم از بعضی حرفهایت صرف نظر کن ماهم از بعضی حرفحرفحرفیـک یـک . . یک مستحب یا مکروه قابل مصالحه و گذشـت نیسـت یک مستحب یا مکروه قابل مصالحه و گذشـت نیسـت ... ... ر بیایدر بیایداست اجازه بدهد با دشمن کنااست اجازه بدهد با دشمن کنا

بلـه یـک امـر بلـه یـک امـر . . چیزي که جزء وحی الهی است ولو به عنوان کوچکترین مکروه قابل مصالحه نیستچیزي که جزء وحی الهی است ولو به عنوان کوچکترین مکروه قابل مصالحه نیستدیگر است که قابل تصالح و گذشت است و به اصطالح، تاکتیک بردار است، تصالح، مسأله تاکتیـک دیگر است که قابل تصالح و گذشت است و به اصطالح، تاکتیک بردار است، تصالح، مسأله تاکتیـک

واد برنامه هرگز جریان ندارد با عمل جریان دارد، یعنی در مقام واد برنامه هرگز جریان ندارد با عمل جریان دارد، یعنی در مقام است، مسأله تاکتیک به اصول یعنی ماست، مسأله تاکتیک به اصول یعنی م

113377

) ) صص((قرآن، این اختیار را از پیغمبـر قرآن، این اختیار را از پیغمبـر ... ... بندیم که این کار را فعالً جلو یا تأخیر بیندازیمبندیم که این کار را فعالً جلو یا تأخیر بیندازیماجرا ، قرار داد میاجرا ، قرار داد مینگرفته است که نه در مقام اجرا یک قرارداد صلحی با مشرکین امضا کند، نه در دعواي خودش صلح نگرفته است که نه در مقام اجرا یک قرارداد صلحی با مشرکین امضا کند، نه در دعواي خودش صلح

))3636((»»..کندکندوعلي الثالثه الذین خلفواحيت اذا ضاقت علیهم وعلي الثالثه الذین خلفواحيت اذا ضاقت علیهم ««--55

ال ال االرض مبا رحبت وضاقت علیهم انفسـهم وظنـو ا ان االرض مبا رحبت وضاقت علیهم انفسـهم وظنـو ا ان ملجاء من اهللا اال الیه مث تابوا علیهم لیتوبـوا ان ملجاء من اهللا اال الیه مث تابوا علیهم لیتوبـوا ان

) ) 118118//توبهتوبه»»اهللا هوالتواب الرحیماهللا هوالتواب الرحیمتـا تـا ))نمودنـد نمودنـد ومسلمانان با انان قطع رابطه ومسلمانان با انان قطع رابطه ((باز ماندندباز ماندند))ازشرکت در جنگ تبوك ازشرکت در جنگ تبوك ((وان سه نفر که وان سه نفر که ««

دروجـود خـویش جـاي بـراي خـود نمـی دروجـود خـویش جـاي بـراي خـود نمـی ))حتـی حتـی ((ان حد که زمین با همه وسعتش بران ها تنگ شـد ان حد که زمین با همه وسعتش بران ها تنگ شـد پناه گاهی از خدا جزبه سوي او نیست، سپس خدا رحمتش را شامل حـال ان هـا پناه گاهی از خدا جزبه سوي او نیست، سپس خدا رحمتش را شامل حـال ان هـا ))دران هنگامدران هنگام((یافتندیافتند

»»..کرد وبه انان توفیق داد تا توبه کنندخداوند بسیار توبه پذیر ومهربان استکرد وبه انان توفیق داد تا توبه کنندخداوند بسیار توبه پذیر ومهربان استه برخورد قاطع، شدید و با صالبت پیامبر، با سه نفر از مسلمانانی را بیان می کند ه برخورد قاطع، شدید و با صالبت پیامبر، با سه نفر از مسلمانانی را بیان می کند این ایه شریفاین ایه شریف

از جنگ تبـوك، از جنگ تبـوك، ) ) صص((که از شرکت در جنگ با رومیان در غزوه تبوك، سرباز زدند، در بازگشت پیامبرکه از شرکت در جنگ با رومیان در غزوه تبوك، سرباز زدند، در بازگشت پیامبریک کلمه با آنـان یک کلمه با آنـان ) ) صص((هنگامی که آن سه نفر به محضر او شرفیاب شدند تا عذرخواهی کنند، پیامبرهنگامی که آن سه نفر به محضر او شرفیاب شدند تا عذرخواهی کنند، پیامبر

این فرمان نبوي سـبب این فرمان نبوي سـبب . . نگفت و به سایر مسلمانان نیز دستور فرمود تا با ایشان سخن نگویندنگفت و به سایر مسلمانان نیز دستور فرمود تا با ایشان سخن نگویندسخن سخن فضاي عمومی مدینه فضاي عمومی مدینه . . بیایند و خواهان جدایی گردندبیایند و خواهان جدایی گردند) ) صص((شد تا زنان و فرزندان آن سه نفر نزد پیغمبرشد تا زنان و فرزندان آن سه نفر نزد پیغمبر

اهنـده اهنـده هـاي اطـراف پن هـاي اطـراف پن چنان بر آنان تنگ و خفقان آور شد که ناگزیر مدینه را ترك گفتند و به کـوه چنان بر آنان تنگ و خفقان آور شد که ناگزیر مدینه را ترك گفتند و به کـوه ها به نیـایش و تضـرع، ها به نیـایش و تضـرع، که در کوهکه در کوه--چهل روز واندي وبه قولی یک سالچهل روز واندي وبه قولی یک سال--پس از مدت طوالنیپس از مدت طوالنی. . شدندشدند

آن گـاه بـود کـه آن گـاه بـود کـه : : توبه و انابه مشغول بودند، تا خداوند توبه آنان را پذیرفت وابن ایه مبارکه نازل شدتوبه و انابه مشغول بودند، تا خداوند توبه آنان را پذیرفت وابن ایه مبارکه نازل شد))3737.(.(یوندندیوندندشان و به جمع مسلمانان بپشان و به جمع مسلمانان بپهايهايآنان را بخشید و توانستند به خانهآنان را بخشید و توانستند به خانه) ) صص((پیامبرپیامبر

66--»»).).2929//فتحفتح((»»......

فرستاده خداست وکسانی که با او هستند در برابر کافران سرسخت و شـدید و در فرستاده خداست وکسانی که با او هستند در برابر کافران سرسخت و شـدید و در ) ) صص((محمدمحمد««»»..میان خود مهربانندمیان خود مهربانند

رحمت ومهر ورزي بامؤمنان وصالبت وقاطعیـت بـا کـافران رحمت ومهر ورزي بامؤمنان وصالبت وقاطعیـت بـا کـافران ((مت وصالبتمت وصالبتیاد کرد توءامان رحیاد کرد توءامان رحاجتمـاعی پیـامبر، کـه اجتمـاعی پیـامبر، کـه --بدان معنا است، که این دوفضیلت؛ نه تنها خلق وخـوي رفتـاري بدان معنا است، که این دوفضیلت؛ نه تنها خلق وخـوي رفتـاري ) ) ومشرکانومشرکان

. . رفتاري پیروان و مؤمنان به ان حضرت ومعیار بودن ویا نبودن با رسـول خدااسـت رفتاري پیروان و مؤمنان به ان حضرت ومعیار بودن ویا نبودن با رسـول خدااسـت __شاخصه خلقیشاخصه خلقی، ذهن اشنا است اما دربـاره شـدت وصـالبت ،اگـر نبـود سـخن ، ذهن اشنا است اما دربـاره شـدت وصـالبت ،اگـر نبـود سـخن چنین ارزشگذاري نسبت به رحمت چنین ارزشگذاري نسبت به رحمت

113388

لکن نگرش عرشانی واسـمانی قـران ،گـوي شخصـیت لکن نگرش عرشانی واسـمانی قـران ،گـوي شخصـیت ..وحیانی قران عجیب وناپذیرفتنی می نمود وحیانی قران عجیب وناپذیرفتنی می نمود . . پیامبر را ازان سبب، صاحب خلق عظیم می داند که مجمع وتالقی گاه رحمت وصالبت استپیامبر را ازان سبب، صاحب خلق عظیم می داند که مجمع وتالقی گاه رحمت وصالبت است

ت که از قاطعیت وصالبت رسول خدا سخن ت که از قاطعیت وصالبت رسول خدا سخن ان چه امد، تنهابخشی از ایات وحیانی وقرانی اسان چه امد، تنهابخشی از ایات وحیانی وقرانی اس..می گویندمی گویند

))صص((بازتاب هاي تاریخی صالبت نبويبازتاب هاي تاریخی صالبت نبوي--44//44تاریخ سیره نبوي،که درحقیقت ،بازتاب همان اموزه هاي پیش گفتـه قرانـی درعمـل وکـنش تاریخ سیره نبوي،که درحقیقت ،بازتاب همان اموزه هاي پیش گفتـه قرانـی درعمـل وکـنش

::پیامبراست، چهره بیرونی ورفتاري صالبت پیامبر را باز می گویدپیامبراست، چهره بیرونی ورفتاري صالبت پیامبر را باز می گویددسـتور دسـتور ) ) صص((مرتکب سرقت شد، رسول خدامرتکب سرقت شد، رسول خدا» » طمه مخزومیطمه مخزومیفافا««زنی از اشراف قریش، به نام زنی از اشراف قریش، به نام . . 11

اي، اي، قبیله بنی مخزوم، ناراحت شدند و کوشـیدند بـه هـر وسـیله قبیله بنی مخزوم، ناراحت شدند و کوشـیدند بـه هـر وسـیله . . داد حد الهی را درباره او جاري کنندداد حد الهی را درباره او جاري کنندهاي محبوب نزد پیامبر بود، از ایشـان تقاضـاي هاي محبوب نزد پیامبر بود، از ایشـان تقاضـاي مانع اجراي حد شوند، حتی اسامۀ بن زید که از چهرهمانع اجراي حد شوند، حتی اسامۀ بن زید که از چهره

::رخواست، شدیداً ناراحت شدند و فرمودندرخواست، شدیداً ناراحت شدند و فرمودندبخشودگی کرد، لکن حضرت از این دبخشودگی کرد، لکن حضرت از این د))3838((»»!!کنی؟کنی؟آیا درباره حدي از حدود خدا شفاعت میآیا درباره حدي از حدود خدا شفاعت می« «

::پس از جا برخاست و به ایراد خطبه پرداخت که بخشی از آن چنین استپس از جا برخاست و به ایراد خطبه پرداخت که بخشی از آن چنین استاي از اي از هاي پیش ازشما هالك شدنداین بود که اگر فـرد بلنـد پایـه هاي پیش ازشما هالك شدنداین بود که اگر فـرد بلنـد پایـه علت این که ملتعلت این که ملت!!اي مردماي مردم««

اما اگـر از مـردم ضـعیف و نـاتوان و گمنـام، کسـی اما اگـر از مـردم ضـعیف و نـاتوان و گمنـام، کسـی . . رسانیدندرسانیدنده مجازات نمیه مجازات نمیکرد او را بکرد او را بآنان جرم میآنان جرم میدختـرم دختـرم ]]بـر فـرض محـال بـر فـرض محـال [[سوگند به خدا اگـر سوگند به خدا اگـر . . کردندکردندکرد، حکم خدا را درباره او اجرا میکرد، حکم خدا را درباره او اجرا میخالف میخالف می

کنم و در برابـر قـانون خـدا، فاطمـه کنم و در برابـر قـانون خـدا، فاطمـه فاطمه دست به چنین کاري بزند، حکم خدا را درباره او اجرا میفاطمه دست به چنین کاري بزند، حکم خدا را درباره او اجرا می))3939((»»..ه محمدي یکسان استه محمدي یکسان استمخزومی با فاطممخزومی با فاطم

صالبت و قاطعیت در اجراي احکام و حدود الهی ازان روي بایسته وازفضیلت هاي خلقی است صالبت و قاطعیت در اجراي احکام و حدود الهی ازان روي بایسته وازفضیلت هاي خلقی است که سستی در این عرصه مایه سست بنیادي حیات اجتماعی، افزایش جرم و بزهکاري، هتک حرمـت که سستی در این عرصه مایه سست بنیادي حیات اجتماعی، افزایش جرم و بزهکاري، هتک حرمـت

گـر و گـر و هـیچ اندیشـه هـیچ اندیشـه شود کهشود کهمیمی... ... ها و بایدهاي اخالقی، اعتقادي وها و بایدهاي اخالقی، اعتقادي وو عفت عمومی و فروپاشی ارزشو عفت عمومی و فروپاشی ارزشآیندهاي شوم و سنگین و بنیان برانـداز یـاد شـده را آیندهاي شوم و سنگین و بنیان برانـداز یـاد شـده را خردورزي با مالیمت و سازش و نرم خویی، پیخردورزي با مالیمت و سازش و نرم خویی، پی

..پذیردپذیردنمینمیپس از غزوه تبوك که در سال نهم هجرت روي داد، نمایندگان قبیله هوازن، براي پـذیرش پس از غزوه تبوك که در سال نهم هجرت روي داد، نمایندگان قبیله هوازن، براي پـذیرش . . 22

از نمـاز از نمـاز : : ین کردند از جمله ایـن کـه ین کردند از جمله ایـن کـه هاي را معهاي را معاسالم، اظهار تمایل کردند و براي این کار، پیش شرطاسالم، اظهار تمایل کردند و براي این کار، پیش شرطبا قاطعیت و صالبت تمام در برابر این شـرط ایسـتاد و در عـین با قاطعیت و صالبت تمام در برابر این شـرط ایسـتاد و در عـین ) ) صص((اما پیامبراما پیامبر. . خواندن معاف باشندخواندن معاف باشند

113399

تعلق خاطر شدید به ایمان و گرایش یک نفر به اسالم ـ چه رسد به یک قبیله ـ به آنان جواب رد داد تعلق خاطر شدید به ایمان و گرایش یک نفر به اسالم ـ چه رسد به یک قبیله ـ به آنان جواب رد داد ::و فرمودو فرمود))4040((»»..سودي نداردسودي ندارددینی که در آن نماز نباشد، خیر و دینی که در آن نماز نباشد، خیر و « «

::ها ها نوشتنوشتپیپی387387//77م، م، 19811981مغنیه، محمدالجواد، التفسیر الکاشف،چاپ سوم، بیروت ، دارالعلم للمالین ، مغنیه، محمدالجواد، التفسیر الکاشف،چاپ سوم، بیروت ، دارالعلم للمالین ، . . 11وجـوه التاویـل، وجـوه التاویـل، االقاویل فی االقاویل فی زمخشري ، محمود ، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل وعیونزمخشري ، محمود ، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل وعیون. . 22

..531531//33افست ، قم ، نشر ادب حوزه ، بی تا ، افست ، قم ، نشر ادب حوزه ، بی تا ، بدالرحمان ، االتقان فی علوم القران ، تحقیق دکتر محمد ابوالفضـل ابـراهیم، بدالرحمان ، االتقان فی علوم القران ، تحقیق دکتر محمد ابوالفضـل ابـراهیم، سیوطی ، عسیوطی ، ع. . 44وو33

..256256//22ش ،ش ،13671367چاپ دوم ، قم ، منشورات رضی ،چاپ دوم ، قم ، منشورات رضی ،..514514//44تفسیر الکشاف ، تفسیر الکشاف ، . . 55..6464//99المیزان فی تفسیر القرآن، المیزان فی تفسیر القرآن، . . 77وو66..44، ح، ح117117//22االصول من الکافی، االصول من الکافی، . . 88..1616طبرسی، مکارم االخالق، ص طبرسی، مکارم االخالق، ص . . 99

..167167//9898باقر، بحار االنوار،چاپ سوم،بیروت ، دار احیاء التراث العربی باقر، بحار االنوار،چاپ سوم،بیروت ، دار احیاء التراث العربی مجلسی، محمد مجلسی، محمد . . 1010سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، مرکـز سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، مرکـز . . وو5656//33ابن جریر طبري ،محمد،تاریخ طبري،ابن جریر طبري ،محمد،تاریخ طبري،--1515//1111

..167167//9898، ، 437437//44و سیره ابن هشام، و سیره ابن هشام، 736736//22//13511351مطبوعاتی دار التبلیغ اسالمی، مطبوعاتی دار التبلیغ اسالمی، ..لسان العرب،ماده صلبلسان العرب،ماده صلب..1616..،مادة صلب،مادة صلبصحاح اللغۀ صحاح اللغۀ ..1717..قاموس قرآن،مادة صلبقاموس قرآن،مادة صلب..1818..المفردات فی غریب القرآن،مادة صلبالمفردات فی غریب القرآن،مادة صلب..1919..قاموس قرآن،مادة غلظقاموس قرآن،مادة غلظ..2020..147147//99تفسیر المیزان، تفسیر المیزان، . . 2121

..167167مطهري،مرتضی، تعلیم وتربیت،تهران انتشارات صدرا،،صمطهري،مرتضی، تعلیم وتربیت،تهران انتشارات صدرا،،ص. . 2323وو2222..790790//22فروغ ابدیت، فروغ ابدیت، . . 2424..8585//44سیره ابن هشام،سیره ابن هشام،..2727--2525عبدالحسـین حسـینی، تهـران، انتشـارات عبدالحسـین حسـینی، تهـران، انتشـارات : : نالدز، آیینه اسالم، ترجمـه نالدز، آیینه اسالم، ترجمـه آلن دو سلیه، روژه آرآلن دو سلیه، روژه آر. . 2828

..448448تا، صتا، صسعیدي، بیسعیدي، بی

114400