7. Morze Bałtyckie

➢Współczesne Morze Bałtyckie jest bardzo młodym zbiornikiem morskim.

➢ Obecny Bałtyk powstał około 3000 lat temu.

➢ Jego geneza jest wypadkową:

➢ pionowych izostatycznych ruchów skorupy ziemskiej,

➢ zmian poziomu morza, będących skutkiem zmian klimatycznych w wyniku których doszło w późnym glacjale i na początku holocenu do zaniku lądolodu skandynawskiego.

➢ Wyróżniamy kilka głównych etapów rozwoju Bałtyku:

➢ Bałtyckie Jezioro Lodowe,

➢ Morze Yoldiowe,

➢ Jezioro Ancylusowe,

➢ Morze Litorynowe,

➢ Morze Limnea,

➢ Morze Myaowe.

1. Bałtyckie Jezioro Zaporowe (Lodowe)Okres występowania: 14 000 – 10 400 lat BP

Powstało na przedpolu szybko cofającego sięlodowca skandynawskiego – zawierało słodkąwodę. Poziom wody był znacznie niższy odWspółczesnego (o ponad 30 metrów) oraz odwystępującego w Morzu Północnym (wynikało to zfaktu, że znaczne ilości wody dalej jeszcze byłyzawarte w lodowcach kontynentalnych półkulipółnocnej).

2. Morze YoldioweOkres występowania: 10 400 – 9 300 lat BP

Nazwa pochodzi od mięczaka Yoldia (Portlandia) arctica. W morzu obecnabyła fauna typowa dla zbiorników arktycznych. Powstało ono w wynikupołączenia się wcześniej istniejącego jeziora z wodami Morza Północnego(uzyskało połącznie z Atlantykiem i w ten sposób poziom wody wzrósł dopoziomu który występował w Morzu Północnym). W wyniku stosunkowoszerokiego połączenia z wodami wszechoceanu stało się zbiornikiemsłonowodnym (zasolenie jednak i tak było znacznie niższe od średniejświatowej – tak jak jest obecnie).

3. Jezioro AncylusoweOkres występowania: 9 300 – 8 000 lat BP

Nazwa pochodzi od mięczaka Ancylus fluviatilis. Podalszym cofaniu się lodowca Skandynawskiego i już niemalcałkowitym wytopieniu dochodzi do ruchówizostatycznych, w wyniku których dochodzi do podniesieniaPółwyspu Skandynawskiego (w zasadzie tzw. tarczyfennoskandzkiej, zwanej także bałtycką) i przekształceniemorza w jezioro o bardzo niewielkim zasoleniu.Powierzchnia Jeziora Ancylusowego była większa niżobecnego Bałtyku.

4. Morze LitorynoweOkres występowania: 8 000 – 3 700 lat BP

Nazwa pochodzi od ślimaka pobrzeżka Littorina littorea. Ostatnieniewielkie fragmenty lodowca skandynawskiego ulegająwytopieniu. Poziom w oceanie światowym dalej się podnosi, wwyniku czego około 8 000 lat BP poprzez rejon cieśnin duńskichnastępuje ponowne połączenie się wód Jeziora Ancylusowego zwodami Morza Północnego i przekształcenie w akwen morski –Morze Litorynowe. Kontakt z wodami Wszechoceanu przyczyniłsię do wzrostu zasolenia. W okresie tym panowały najwyższetemperatury ze wszystkich etapów rozwoju Bałtyku (na południuwyższe o około 2-3°C niż obecnie).

➢W ramach współczesnego etapu rozwoju Bałtyku możemywyróżnić dwa podetapy:

➢ Morze Limnea (w niektórych podziałach etap nie wyróżniany),

➢ Morze Mya (w niektórych podziałach jest to piąty i ostatnietap rozwoju trwający od 4 000 lat BP).

➢ W ich obrębie następuje kształtowanie się współczesnej liniibrzegowej – mimo iż dalej trwa dalsze podnoszenie się tarczybałtyckiej (obecnie wynosi ono w części północnej do 9 mm/rok,w części południowej do 2 mm/rok), niemniej jednak poziommorza ulega stabilizacji, co umożliwia działanie procesówkształtujących współczesną linie brzegową oraz w końcu takżepowstanie mierzei.

➢ Trwa także zwężanie cieśnin duńskich (zmniejsza się zasolenie).

5. Morze LimneaOkres występowania: 3 700 – 2 200 lat BP

Nazwa pochodzi od mięczaka Lymnea ovata.

6. Morze Mya (Morze Myaowe)Okres występowania: 2 200 lat BP – do dziś

Nazwa pochodzi od małża pobrzeżka Mya arenaria.

➢Bałtyk:

➢ jest najmłodszym, szelfowym, półzamkniętym, śródlądowym morzem europejskim średniej wielkości;

➢ to morze śródziemne – wewnątrzkontynentalne (epikontynentalne);

➢ ma powierzchnię 415 tys. km2 z uwzględnieniem Kattegatu,

➢ 383 tys. km2 - jeśli przyjmiemy za granicę cieśninę Sund;

➢ leży między Płw. Skandynawskim a trzonem kontynentalnym Europy:

➢ umowna granica z Morzem Północnym biegnie od Przylądka Grenen na Półwyspie Jutlandzkim do wyspy Tjörn, chociaż niektórzy geografowie za granicę uważają cieśninę Sund, a nawet Kattegat czy Skagerrak;

➢ ”kontaktuje” się z wszechoceanem odbywa się dzięki:

➢ płytkim i wąskim cieśninom:

➢ Sund (min. głębokość 7 m),

➢ Wielki Bełt,

➢ Mały Bełt;

➢ głębszym i szerszym cieśninom:

➢ Kattegat,

➢ Skagerrak.

➢Linia brzegowa Bałtyku wynosi około 8 000 km i jest dość urozmaicona (z uwzględnieniem wysp jej długość wynosi około 22 000 km), z licznymi:

➢ wyspami, np.:

➢ szwedzkimi: Gotlandia i Olandia,

➢ fińskimi: Wyspy Alandzkie (w ich skład wchodzi około 6 tys. wysp, w większości bardzo małych – największa to Aland) – archipelag tych wysp został wpisany na listę światowych zabytków przyrody UNESCO,

➢ duńskimi: Bornholm, Zelandia, Fionia i Lolland,

➢ estońskimi: Sarema i Hiuma,

➢ niemieckimi: Rugia,

➢ polskimi: Wolin i Uznam (Niemcy/Polska),

➢ półwyspami,

➢ np. Mierzeja Helska, Mierzeja Kurońska i Mierzeja Wiślana,

➢ zatokami:

➢ dość dużymi tj.: Botnicka, Fińska i Ryska,

➢ stosunkowo małymi, m.in. Gdańska i Pomorska.

➢ Jest to morze szelfowe:

➢ o średniej głębokości 52,3 m,

➢ 55 m z graniczną Cieśniną Sund,

➢ o urozmaiconym dnie:

➢ z płyciznami na głębokości 8-10 m (lub nieco więcej):

➢ np. Ławica Odrzańska, Orla, Słupska, Bornholmska (jest pomostem pomiędzy Głębią Arkońską a Głębią Bornholmską), Środkowa, Hoburg, Davida.

➢ z głębiami:

➢ Landsort: 459 m,

➢ Alandzką: 301 m,

➢ Botnicka: 293 m,

➢ Gotlandzka: 249 m,

➢ Gdańska: 118 m,

➢ Bornholmska: 105 m,

➢ Arkońska: 53 m.

➢W obrębie Morza Bałtyckiego występują różne typy wybrzeży morskich, ukształtowane głównie w wyniku holoceńskiej bardzo powolnej transgresji morza:

➢ skandynawskie brzegi Morza Bałtyckiego:

➢ są skaliste i wysokie,

➢ zostały ukształtowane głównie w wyniku działalności lądolodu w obrębie skalistego prekambryjskiego podłoża, np. wybrzeżafierdowo-szerowe, szerowe (szkierowe) i föhrdowe(ferdowe) oraz lobowe;

➢ wybrzeża południowe Morza Bałtyckiego:

➢ są wyrównane, rozwinięte głównie w obrębie skał wchodzących w skład moren dennych,

➢ powstały głównie w wyniku:

➢ działalności akumulacyjnej morza,

➢ przykładem są piaszczyste wybrzeża zalewowo-mierzejowe, z mierzejami: Wiślaną, Kurońską, Helską,

➢ działalności niszczącej morza – miejscami występują wybrzeża klifowe.

Wybrzeża fierdowe (fjärdowe) – powstają przez zalanie morzemniezbyt głębokich dolin lodowcowych na obszarach wyżynnych.

➢ Są to wybrzeża z zatokami o ścianach dość stromych, ale niezbytwysokich (zazwyczaj 30–50 m).

➢ Występowanie:

➢ bałtyckie wybrzeże Szwecja.

Wybrzeże fierdowe (fjärdowe)

Wybrzeża ferdowe (föhrdowe) – powstają w wyniku zalania morzem obszarów akumulacji polodowcowej, ponacinanych rynnami subglacjalnymi.

➢ Znajdują się na obszarach nizinnych.

➢ Występują w ich obrębie liczne, rozległe i głębokie rynny ciągnące się z lądu i wpadające do morza.

➢ Występowanie: wschodnie wybrzeże Danii.

Wybrzeża szkierowe (szerowe) – powstają poprzez zalane morzem obszarów zlicznymi mutonami i drumlinami.

➢ Liczne i bardzo małe, ledwo wynurzające się nad powierzchnię wyspy – szkierysą wygładzonymi przez lodowiec i fale morskie pagórkami granitowymi.

➢ Występowanie:

➢ wybrzeże Finlandii (Wyspy Alandzkie),

➢ wybrzeże Szwecji u wylotu Zat. Botnickiej.

Wybrzeże szkierowe (szerowe)

Wybrzeża lobowe – powstają w wyniku zalania morzem rozległychzagłębień końcowych lodowca.

➢ Jest to zwykle rozległa, jęzorowa zatoka o dość regularnej liniibrzegowej.

➢ Występowanie: Zatoka Gdańska.

➢Plaża leży pomiędzy najniższym poziomem wody a maksymalnym zasięgiem fal sztormowych.

➢ W jej obrębie powstają różne formy, m.in.: wał brzegowy i wał burzowy.

➢ W sąsiedztwie plaż powstają także wydmy nadmorskie.

Wybrzeże niskie – model

➢Kosy są to wąskie półwyspy, ciągnące się w przedłużeniu plaży w kierunku morza, zakrzywione na końcu w stronęlądu, rosnące wskutek stałej dostawy z wybrzeża świeżego piasku (lub żwiru).

➢ Powstają w wyniku równoczesnej rozbudowy podmorskich ławic narastających w kierunku otwartego morza iprzekształcania fragmentów położonych bliżej lądu w nadwodne formy rzeźby.

➢ Kosy mogą powstawać także poprzez łączenie ciągu wysp.

➢ Po wewnętrznych stronach kos tworzą się zatoki.

➢ Zaburzenia w dostawie spowodowane niewłaściwą lokalizacją falochronów i urządzeń portowych doprowadzają doprzerwania, a nawet zniszczenia kosy.

➢ Kosy zamykające zatokę całkowicie są nazywane mierzejami, a odcięta część zatoki morskiej zalewem.

Akumulacyjna działalność prądów przybrzeżnych.Najpierw powstają kosy (pomiędzy nimi a lądem występują zatoki), następnie przeobrażają się

one w mierzeje zamykające zalewy lub zamykające jeziora przybrzeżne

➢Przykładem kosy jest:

➢ Półwysep Helski.

➢Przykładem mierzei są:

➢ Mierzeja Wiślana,

➢ Mierzeja Kurońska.

Kosa Helska – prądy przybrzeżne, które utworzyły Płw. Helski i Rewę Mew w Zat. Puckiej

Mierzeja Wiślana i Mierzeja Kurońska

➢Tombolo – stanowią połącznia lądu z pobliską wyspą oraz wysp ze sobą.

➢ Tworzą się wskutek działania prądów przybrzeżnych i akumulacji materiału żwirowo – piaszczystego.

➢ Prowadzi to do powstawania specyficznych pomostów lądowych.

➢Mierzejami zostały połączone wyspy morenowe Uznam i Wolin, zamykające Zalew Szczeciński.

➢ Woda w zalewie jest stale wysładzana, a jego powierzchnia zmniejsza się wskutek zasypywania i zarastania.

➢ Zalewy są zasypywane osadami rzecznymi oraz różnymi osadami morskimi wsypywanymi w czasie sztormów przez wody morskie.

➢ W zalewach tych tworzą się delty wsteczne, np. Delta Świny.

➢W obrębie niszczonego klifu w obrębie jego dolnej części powstają:

➢ podciosy brzegowe,

➢ nisze abrazyjne.Przekrój klifu. Procesy i formy na wybrzeżu stromym

W obrębie klifu obserwujemy erozyjną działalność morza (abrazję),skutkującą powstaniem:• niszy abrazyjnej – wcięcia wyciętego w skałach klifu przez fale

morskie, znajdującego się nieco powyżej poziomu morza,• podciosu brzegowego – wcięcia leżącego tuż poniżej poziomu morza.

➢Zwykle u podstawy klifu brzeg jest wąską i kamienistą plażą.

➢ Polskie wybrzeże klifowe właśnie z taką wąską i kamienistą plażą występuje, m.in. w Międzyzdrojach czy w okolicach Jastrzębiej Góry.

➢ Na południowym wybrzeżu Bałtyku klify powstały w wyniku niszczenia wzniesień morenowych, zbudowanych głównie z gliny zwałowej.

➢ Dlatego też platforma abrazyjna zasłana jest głazami polodowcowymi.

➢ Prędkość cofania się niszczonego wybrzeża jest bardzo zróżnicowana:

➢ np. na wyspie Wolin brzeg cofa się średnio 0,8-0,9 m/rok,

➢ w rejonie Kołobrzegu 0,5-1,0 m/rok.

Formowanie klifu przez fale przyboju

➢Proces niszczycielskiej działalności morza najlepiej obrazuje przykład kościoła w Trzęsaczu:

➢ powstał w XV wieku – znajdował się on około 1 km od krawędzi klifu (wydaje się stosunkowo daleko),

➢ niestety cofanie klifu postępowało nieubłaganie (tempo było zmienne, zależne od warunków):

➢ w połowie XVIII wieku klif znajdował się około 58 metrów od kościoła,

➢ w połowie XIX wieku (100 lat później) już tylko około 5 metrów od kościoła,

➢ w 1868 r. (po kolejnych 18 latach) – krawędź klifu była usytułowana tylko 1 m od murów kościoła,

➢ w 1900 r. runęła do morza północno-zachodnia część kościoła (kolejne fragmenty w 1903-1922 i 1973 r.),

➢ obecnie ostał się jedynie mały fragment najbardziej wysuniętej na południe ściany.

➢Powierzchnia zlewiska Morza Bałtyckiego wynosi 1,7 mln km2.

➢ Stanowi to około 17% powierzchni Europy.

➢ Rozciąga się pomiędzy:

➢ na południu: przylądkiem na szczycie Opołonek w Bieszczadach,

➢ Na północy: szczytem Haltianturi w Górach Skandynawskich,

➢ Na zachodzie: działem wodnym dorzecza Vejle w środkowej części Płw. Jutlandzkiego,

➢ Na wschodzie: wschodnim krańcem Pojezierza Południowokarelskiego.

➢ Najważniejszymi dorzeczami są:

➢ Wisła,

➢ Odra,

➢ Niemen,

➢ Dźwina,

➢ Newa,

➢ Kemi,

➢ Umea.

➢Morze Bałtyckie cechuje się bardzo małym zasoleniem – średniozasolenie górnych warstw wody wynosi zaledwie niecałe 8‰,

➢ Jest ono ponad 4 razy mniejsze od średniego zasoleniaWszechoceanu.

➢ Tym samym jest to największe na świecie morze słonawe,potwierdzając jego śródziemny charakter.

➢ Wymiana wód pomiędzy Morzem Bałtyckim a znacznie bardziejsłonym Morzem Północnym jest dość mała (wlewy wody słonej zMorza Północnego są niewielkie i krótkotrwałe).

➢ Największe zasolenie wód powierzchniowych występuje w obrębieKattegatu (15-30‰) i w pobliżu Cieśnin Duńskich (10-15‰),

➢ Zasolenie maleje w miarę oddalania się od cieśnin duńskich,

➢ Najmniejsze:

➢ na północy w Zatoce Botnickiej i na wschodzie w ZatoceFińskiej spada poniżej 2-3‰;

➢ w okolicy Sankt Petersburga – ujścia rzeki Newa wypływającejz Jeziora Ładoga – poniżej 1‰,

➢ w izolowanych zalewach,

➢ w Zalewie Szczecińskim i Wiślanym średnie zasolenie wynosiokoło 3‰.

➢Morze Bałtyckie cechuje się specyficznym układem zasolenia w przekroju pionowym (odmiennym od większościmórz), w którym wzrasta ono wraz z głębokością:

➢ warstwa powierzchniowa – cechuje się niskim zasoleniem,

➢ warstwa przejściowa (halokalina) – występuje na głębokości około 40 – 80 m) i odznacza się największym wzrostemzasolenia wraz z głębokością,

➢ warstwa głębinowa – posiada największe zasolenie (od 12‰ do ponad 22‰ w Cieśninach Duńskich i ponad 30‰ wKattegacie),

➢ Źródłem wody słodkiej są:

➢ stosunkowo wysokie opady atmosferyczne w tej szerokości geograficznej, występujące przy niskim parowaniu (jestto typowe dla klimatów chłodnych),

➢ wlewy pochodzące z licznych rzek uchodzących do Bałtyku (wpływa do niego ponad 200 rzek).

➢ Źródłem wody słonej są napływy przydenne wody słonej z Morza Północnego, następujące przede wszystkim wczasie sztormów (ponieważ Cieśniny Duńskie są niewielkie napływy te są utrudnione i niewielkie).

➢Morze Bałtyckie należy do mórz chłodnych – znajduje się w strefie przeważającej cyrkulacji zachodniej,kształtowanej przez napływ chłodnych i wilgotnych mas powietrza polarnomorskiego znad Oceanu Atlantyckiego.

➢ Okresowo docierają tu także masy powietrza arktycznego (z północy) i polarnokontynentalnego (ze wschodu).

➢ Temperatury wód powierzchniowych zmieniają się zależnie od pory roku (średnia dla roku wynosi około 7,5°C):

➢ latem – jest ona niższa niż nad otaczających lądem:

➢ najcieplejsze są wody w części południowej – ok. 17°C,

➢ przy brzegach okresowo temperatura potrafi wzrastać do około 25°C,

➢ w części środkowej – 15°C,

➢ najchłodniejsze są wody w części północnej – ok. 12°C.

➢ zimą – jest ona wyższa niż nad otaczającym lądem:

➢ na otwartym morzu – średnio ok. 2°C;

➢ przy brzegach 0°C.

➢ Temperatura wody na dnie jest ciągu całego roku dość wyrównana(wahania roczne nie przekraczają 1°C) i wynosi około 4-5°C.

➢ W przekroju pionowym w ciągu roku obserwujemy zmiany temperatur:

➢ w lecie temperatura spada wraz z głębokością:

➢ w części południowej od około 17°C do 4-5°C przy dnie,

➢ w zimie temperatura wzrasta wraz z głębokością (odwrócony układ):

➢ w części południowej od około 2°C do 4-5°C przy dnie.

Średnie miesięczne wartości temperatury powierzchniowych

wód południowego Bałtyku

➢Zlodzenie Bałtyku występuje okresowo i to przede wszystkim w północnej części Zatoki Botnickiej i wschodniej części Zatoki Fińskiej (zlodzenie trwa tu nawet ponad 180 dni).

➢ W ostatnich kilkudziesięciu latach obserwujemy jednak spadek intensywności zjawisk lodowych w całym Bałtyku.

➢ W południowej części Bałtyku zlodzenie jest niewielkie i bardzo krótkotrwałe (nie przekracza 3-4 miesięcy):

➢ otwarte wody nie ulegają w ogóle zamarzaniu,

➢ nad nie napływa jednak z północy kra o grubości około 50 cm (jej spiętrzenia mogą dochodzić do kilku metrów),

➢ okresowemu zamarzaniu ulegają wody przybrzeżne:

➢ u wybrzeży Polski zjawiska lodowe pojawiają się w styczniu i trwają zwykledo początku marca (w ciągu poszczególnych lat jednak występują różnice),

➢ jedynie w obrębie bardziej odizolowanych zalewów zjawiska zlodzeniatrwają dłużej (od grudnia do końca marca).

Zlodzenie Morza Bałtyckiego

➢Bałtyk jest morzem półzamkniętym o ograniczonym kontakcie zMorzem Północnym i dodatnim bilansie wodnym, co jest wynikiemposzczególnych wartości bilansu wodnego:

➢ składowych pionowych:

➢ opadów atmosferycznych i parowania (obserwujemy przewagęopadów atmosferycznych nad parowaniem),

➢ składowych poziomych:

➢ dopływu wód ze swojego zlewiska (są one ponad dwa razywiększe od opadów atmosferycznych) – największą „wydajnością”odznaczają się: Newa (2460 m3/s), Wisła (1065 m3/s), Dźwina(659 m3/s), Niemen (632 m3/s), Odra (573 m3/s), Kemi (562 m3/s),Göta (574 m3/s),

➢ wymiany z oceanem (wlewy wody z Morza Północnego doBałtyku są stosunkowo rzadkie i znacznie mniejsze niż odpływwody z Bałtyku do Morza Północnego) – następuje ona poprzezCieśniny Duńskie, a przede wszystkim Wielki Bełt.

➢ Średni poziom Bałtyku jest około 30 cm wyższy niż poziom MorzaPółnocnego (jest to skutek dodatniego bilansu wodnego oraz faktudominacji wiatrów zachodnich, które hamują odpływ wody z Bałtykudo Morza Północnego).

➢Pływy w obrębie Morza Bałtyckiego są niewielkie i wobec tego trudne do zaobserwowania (jedynie widoczne są wobrębie Cieśnin Duńskich).

➢ I tak przykładowo wysokość pływów wynosi odpowiednio:

➢ 6-60 cm w Cieśninach Duńskich,

➢ w duńskim Aarhus wysokość przypływu syzygijnego wynosi 37 cm, zaś w Kopenhadze 17 cm,

➢ około 4 cm w Zatoce Gdańskiej,

➢ około 50 cm w Zatoce Fińskiej.

➢ Niewielkie wartości pływów wynikają z dwóch faktów:

➢ Bałtyk jest małym i stosunkowo płytkim morzem półzamkniętym, gromadzącym niewielką ilość wody, a małą ilośćwody przyciągana jest z małą siłą,

➢ fala pływowa zanika w trakcie przemieszania się z Morza Północnego na Bałtyk w rejonie Cieśnin Duńskich (są onestosunkowo płytkie i wąskie).

➢Morze Bałtyckie pomimo swoich niewielkich rozmiarów odznacza się stosunkowo dużym falowaniu wiatrowym.

➢ Podczas średniej wielkości sztormów powstają fale o wysokości dochodzącej do 4-5 m i długości 60-80 m (są więckrótkie i strome).

➢ Najwyższe obserwowane wysokości fal w czasie silnych sztormów mogą przekroczyć nawet 10 m.

➢ 23.12.2004 r. w czasie sztormu na północnym Bałtyku zarejestrowano pojedynczą falę o wysokości niemal 14 m.

➢ Występują one głównie w półroczu zimowym.

➢ Na polskim wybrzeżu największe fale wywołane są silnymi wiatrami północnymi i północno-zachodnimi.

➢ Cechą charakterystyczną jest fakt, że fale często się krzyżują, czyniąc żeglugę niebezpieczną.

➢ Falowanie przyczynia się do erozji brzegu morskiego (cofania brzegów morskich i niszczenia różnych obiektów).

➢ W obrębie osłoniętych lądami zatok i zalewów wartości falowania są mniejsze:

➢ na Zalewie Szczecińskim – do 2,1 m,

➢ na Zalewie Wiślanym – do 1,5 m.

➢ Falowanie wiatrowe przyczyniają się do wezbrań sztormowych.

➢ Najbardziej narażone są rejony:

➢ Wielkiego Zalewu Szczecińskiego,

➢ Kołobrzegu,

➢ jeziora Jamno, Bukowo, Gardno i Łebsko (zachodnia część),

➢ Darłowa,

➢ Ustki,

➢ delty Wisły.

➢Na Bałtyku wykształcił się specyficzny układ lokalnych prądów powierzchniowych przemieszczających jego wody.

➢ Przyczynia się do przesuwania się rumowiska przybrzeżnego (kosy i mierzeje są wydłużane zgodnie z jego ruchem).

➢ Wzdłuż polskiego wybrzeża przemieszcza się z zachodu na wschód prąd powierzchniowy o prędkości dochodzącej do kilkunastu cm/s (skutek wiatrów zachodnich – powstawanie tzw. dryfów),

➢ Kieruje on dalej wody w kierunku północno-wschodnim (na wybrzeżach Rosji), północnym (Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia), południowym (wschodnia Szwecja) i zachodnim (południowa Szwecja) oraz północnym (rejon Danii) – prowadząc do wylewania się nadmiaru wód z Bałtyku do Morza Północnego.

➢Ze względu na specyficzne warunki środowiskowe (niewielkie zasolenie oraz mała przejrzystość wód) Bałtyk posiada charakterystyczną faunę i florę tworzoną przez:

➢ fitoplankton,

➢ fitobentos,

➢ zooplankton,

➢ zoobentos,

➢ nekton.

➢Fitoplankton – mikroskopijne organizmy roślinne unoszące się w wodzie,

➢ np. okrzemki, bruzdnice, sinice (ponad 700 gatunków).

Okrzemki

Bruzdnice

Sinice

➢Fitobentos – rośliny porastające dno morskie,

➢ np. zielenice (gałęzatka, sałata morska), brunatnice (morszczyn), krasnorosty (rurecznica, widlik) i rośliny kwiatowe (trawa morska).

Rośliny kwiatowe

trawa morska rdestnicazamętnica

Zielenice

gałęzatka

Brunatnice

morszczyn

Krasnorosty

widlik rurecznica

➢Zooplankton – organizmy zwierzęce unoszące się w toni wodnej, silnie zróżnicowane (jedno- i wielokomórkowe),

➢ np. wiciowce, orzęski, wrotki, wioślarki,skorupiaki, meduzy (chełbia modra),larwy ryb, wieloszczetów oraz mięczaków.

Chełbia modra

Parzydełkowce

Widłonogi Wrotki

Orzęski

Wiciowce

Szczeponogi

➢Zoobentos – zwierzęta dna morskiego,

➢ np. małże (sercówka, omułek), skorupiaki (pąkla, kiełż, krewetka, garnela), ślimaki(wodożytka), wieloszczety (nereida), wirki (wypławek żwawy), mszywioły(siatecznik), gąbki (powłócznicachlebowa) oraz skąposzczety.

Wieloszczety

Nereida

Ślimaki

Wodożytka

Wirki

Wypławek

Gąbki

Powłócznica

Kiełż Krewetka Podwój Pąkle

Skorupiaki

Szczeżuja

Małże

SercówkaOmułek

➢Nekton – duże zwierzęta aktywnie pływające w toni wodnej:

➢ ryby i ssaki morskie.

➢ W Bałtyku żyją:

➢ liczne gatunki ryb:

➢ słonowodnych:

➢ śledź, szprot, dorsz, płastuga, sardela, ostrobok,

➢ dwuśrodowiskowych:

➢ łosoś, sieja, troć, węgorz,

➢ słodkowodnych:

➢ leszcz, ciernik, okoń, sandacz, płoć, szczupak;

➢ cztery gatunki ssaków morskich:

➢ foki:

➢ pospolita, szara, obrączkowana,

➢ przedstawiciel waleni:

➢ morświn.

śledź szprot dorsz

siejałosoś

okoń leszcz płoć

morświnfoka szara

➢Problem ochrony środowiska Bałtyku jest szczególnie ważny, ponieważ:

➢ na obszarze zlewiska tego morza mieszka około 100 mln ludzi (około 20 mln w pobliżu jego brzegów),

➢ mieści się tutaj 20% światowego handlu,

➢ mieści się tutaj 15% światowej produkcji przemysłowej (zbiera zanieczyszczenia z 9 wysoko uprzemysłowionych krajów).

➢Najsłabiej zagospodarowane gospodarczo pozostają jedynie obszary niekorzystne pod względem klimatycznym.

➢ Są to przede wszystkim wybrzeża Zatoki Botnickiej.

➢ Jedynie te obszary są więc stosunkowo mało zdegradowane.

➢ Nad Bałtykiem ustanowiono także 65 obszarów chronionego wybrzeża i morza, np. nad polskim wybrzeżem:

➢ Woliński Park Narodowy,

➢ Słowiński Park Narodowy,

➢ Nadmorski Park Krajobrazowy,

➢ Park Krajobrazowy Mierzei Wiślanej.

➢Gospodarka morska –odpowiedzialna jest za gospodarcze wykorzystanie bogactw naturalnych Bałtyku, poprzez:

➢ transport morski,

➢ rybołówstwo,

➢ energetyka,

➢ pozyskanie surowców mineralnych,

➢ przemysł stoczniowy,

➢ turystyka.

➢Transport morski – wykorzystując infrastrukturę transportową (np. porty, statki i rurociągi, np. Nordstream z Rosji do Niemiec) następuje przewóz towarów (głównie przez masowce) i osób (statki pasażerskie) na jego wodach.

➢ Największy ruch obserwujemy w rejonie Cieśnin Duńskich (statki wypływające i wpływające na Bałtyk są zmuszone przez nie przepłynąć).

➢ W ciągu roku około:

➢ 400 tysięcy statków wpływa bądź opuszcza region Bałtyku,

➢ 2 tysięcy statków znajduje się na Morze Bałtyckie w każdej dowolnej chwili.

➢ Przyczynia się do rozwoju handlu (głównie zagranicznego), obsługi ruchu pasażerskiego (w tym turystycznego).

Mapa przedstawiająca ruch kontenerowców po Morzu Bałtyckim w 2013 roku

➢Rybołówstwo – połowy różnorodnych organizmów morskich (jest ono w przypadku krajów należących do UniiEuropejskiej limitowane – chroniąc w ten sposób zasoby naturalne) oraz ich przetwórstwo,

➢ na wodach Szwecji i Finlandii miejscami prowadzona jest marikultury.

➢ Zagadnienie to dokładniej będzie omówione w innej prezentacji.

➢Energetyka – uzyskiwanie energii przez morskie farmy wiatrowe możliwe jest przede wszystkim dziękiwystępowaniu silnych wiatrów – takie elektrownie działają przede wszystkim w Danii (w tym kraju zbudowanopierwszą na świecie morską farmę wiatrową), Szwecji, Finlandii i Niemczech,

➢ Mniejsze jednostki działają w Finlandii.

➢ W niektórych miejscach powstały także elektrownie maremotoryczne (elektrownie falowo-wodne) – wykorzystującedo produkcji energii elektrycznej siły fal morskich,

➢ np. Finlandia – WaveRoller.

Morska farma wiatrowa na Bałtyku w cieśninie Sund (3,5 km od Kopenhagi)

WaveRoller - elektrownia maremotorycznaznajdująca się u wybrzeży Finlandii

➢Pozyskanie surowców mineralnych z dna Bałtyku jest stosunkowo nieduże (niektóre surowce nie są eksploatowane):

➢ ropa naftowa i gaz ziemny,

➢ występuje u południowych wybrzeży, m.in. na północ od Rozewia i w rejonie Kaliningradu;

➢ sole, przede wszystkim sól kamienna i potasowo-magnezowa (m.in. w Zatoce Puckiej);

➢ bursztyny – powstały w miocenie z żywicy skandynawskich drzew iglastych,

➢ główne złoża występują wzdłuż południowego wybrzeża – od Chłapowa po Płw. Sambijski;

➢ na skalę przemysłową eksploatowany w rejonie Płw. Sambijskiego i w rejonie kaliningradzkim;

➢ minerały ciężkie tj. magnetyt, cyrkon, granat i rutyl,

➢ występują w postaci złóż rozsypiskowych,

➢ wzdłuż południowego wybrzeża;

➢ konkrecje żelazowo-manganowe,

➢ nie pozyskiwane, ale perspektywiczne, występują:

➢ wzdłuż południowych wybrzeży,

➢ od Mierzei Kurońskiej po Rostok,

➢ w rejonie Zatoki Fińskiej,

➢ w rejonie Zatoki Botnickiej;

➢ pospolite kruszywa: piaski i żwiry,

➢ znajdują się one m.in. w rejonie polskiego wybrzeża:

➢ na terenie Ławicy Słupskiej i Ławicy Odrzańskiej,

➢ w okolicy Koszalina.

➢Przemysł stoczniowy – niegdyś (za czasów PRL-u w Polsce) szczególnie ważna gałęź zajmująca się budową i remontami statków i innych jednostek pływających (wiele stoczni polskich oraz należących do innych krajów leżących nad Bałtykiem nie wytrzymało konkurencji ze stoczniami chińskimi).

➢ Obecnie kondycja polskich stoczni, po trudnych latach które nastąpiły w latach 90., powoli się poprawia.

➢ Wiele firm prywatnych zaczyna z powodzeniem konkurować na rynkach światowych i wygrywać „jakością” (nie ceną), np. polskie w produkcji:

➢ luksusowych jachtów,

➢ wyspecjalizowanych i innowacyjnych jednostek pływających,

➢ wielozadaniowych statków,

➢ nowoczesnych promów pasażersko-samochodowych

➢ okrętów wojennych.

➢ Znaczna część firm trudni się także przebudową statków.

➢Turystyka – obejmująca podróże pomiędzy miastami portowymi (Szczecin, Gdańsk, Kopenhaga, Sztokholm, St.Petersburg, Helsinki) m.in. statkami wycieczkowymi, głównie w celach krajoznawczych i wypoczynkowych,

➢ Najlepiej jest ona rozwinięta w rejonach cieplejszych wybrzeży, znajdujących się na południu Bałtyku, głównie wPolsce, Niemczech i Danii.

➢Wody Morza Bałtyckiego są szczególnie mocno zanieczyszczone w pobliżu wybrzeży, czyli w rejoniewystępowania miast, portów morskich i zakładów przemysłowych.

➢ Większe zanieczyszczenia są często wyrzucane na samą plaże.

➢Główne zanieczyszczenia powodują:

➢ Wisła i pozostałe rzeki niosące wody do Bałtyku:

➢ metale ciężkie:

➢ rtęć, cynk, kadm, ołów, wanad, arsen, nikiel; azotany i fosforany;

➢ miejscowości bezpośrednio położone nad morzem:

➢ ścieki komunalne (źródło skażeń mikrobiologicznych);

➢ statki przebywające w portach lub pływające po akwenie:

➢ ropopochodne, ścieki komunalne;

➢ ośrodki turystyczne:

➢ ścieki komunalne;

➢ tereny produkcji rolnej:

➢ nawozy azotowe i fosforowe;

➢ wycieki substancji ropopochodnych w czasie:

➢ eksploatacji złóż szelfowych,

➢ w trakcie transportu lub przeładunków w portach;

➢ odpady wytworzone przez zakłady przemysłu rybnego:

➢ tłuszcze, białko;

➢ opady atmosferyczne:

➢ kwaśne deszcze (wynik wpływu przemysłu).

➢Skutkiem znacznego zanieczyszczenia Bałtyku jest:

➢ eutrofizacja wód (tzw. przeżyźnienie):

➢ spływ fosforanów i azotanów powoduje użyźnienie wód akwenu, czego skutkiem jest szybkie rozmnażanie się glonów intensywnie pobierających z wody tlen;

➢ prowadzi to do zmniejszenia ilości tlenu, masowego śniecią ryb i do powstania przy dnie tzw. beztlenowych pustyń siarkowodorowych (ok. 10% powierzchni dna);

➢ kumulacja metali ciężkich w organizmach żywych:

➢ szczególnie w organizmach będących na końcu łańcucha troficznego (żywieniowego),

➢ np. ssaków morskich, ptaków, a także ludzi;

➢ zakwaszenie wód:

➢ wymieranie organizmów nietolerujących wód kwaśnych;

➢ wtórne skażenie wybrzeży, gleb w ich strefie, wód podziemnych mających kontakt z wodami morskimi;

➢ zmniejszenie przeźroczystości wód przybrzeżnych;

➢ obniżenie atrakcyjności turystycznej regionu.

➢Zapobiegać zanieczyszczaniu Bałtyku możemy poprzez działania takie jak:

➢ edukacja ekologiczna ludności prowadząca do zmian postaw życiowych;

➢ budowa oczyszczalni ścieków w całym zlewisku morza

➢ wprowadzenie nowych technologii produkcji wodo- i energooszczędnych;

➢ ograniczenie zużycia nawozów sztucznych w rolnictwie

➢ montaż filtrów przemysłowych zmniejszających emisję pyłów i gazów;

➢ wprowadzenie i egzekwowanie odpowiednio wysokich kar za zanieczyszczanie środowiska i egzekwowanie;

➢ współdziałanie wszystkich państw nadbałtyckich w celu ochrony środowiska akwenu;

➢ tworzenie nowych obszarów chronionych (parków narodowych, krajobrazowych).Bałtyckie obszary chronione

➢Od kilkudziesięciu lat kraje nadbałtyckie spotykają się i debatują nad problemem ochrony środowiska Bałtyku.

➢ Efektem tych działań są kolejne konwencje regionalne w sprawie ochrony środowiska Morza Bałtyckiego:

➢ Konwencja Gdańska (1973 r.) – „O rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu Bałtyckim i Bełtach” –określa zasady współdziałania pomiędzy krajami nadbałtyckimi w zakresie ochrony i zwiększania stanu żywychzasobów Bałtyku i cieśnin duńskich;

➢ Konwencja Helsińska o ochronie środowiska morskiego (1974 r., znowelizowana w 1992 r. – rozszerzająca działaniana wody wewnętrzne) – określa zasady współpracy wszystkich państw nadbałtyckich w zakresie ochrony Bałtyku,

➢ w jej wyniku powołano specjalny organ – Komisję Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (HELCOM), którejzadaniem jest zbieranie informacji o stanie środowiska Morza Bałtyckiego,

➢ Zajmuje się ona także analizą zebranych danych w celu opracowywania specjalnych zaleceń kierowanych do krajówbędących sygnatariuszami, np. w zalecając ograniczenie ilości pewnych zanieczyszczeń.

➢ Z roku na rok stan środowiska na szczęście powoli się polepsza!

Zmiany ilości zanieczyszczeń (w %) wprowadzanych do Bałtyku z obszaru Polski w latach 1990 - 1998. Rok 1990 = 100%

Materiały pomocnicze do naukiOpracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych)

Opracowanie i redakcja: Sławomir DmowskiKontakt: kontakt@geografia24.eu

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE- KOPIOWANIE ZABRONIONE -