document74

_ • • • • •

ЗОХИОГЧИЙН ҮГ 4

НОМЫНТУХАЙ 5

БҮЛЭГ 1.САНХҮҮГИЙН УДИРДЛАГЫН МӨН ЧАНАР, АГУУЛГА 8

1.2 САНХүүГИЙН ТАЛБАР 8 1.3 БАЙГУУЛЛАГЫНСАНХҮҮГИЙН ОРЧИН 9 1.4 САНХүүГИЙН УДИРДЛАГА 10

1.3.1. Байгууллагын санхүүгийн зорилго 13 1.3.1.1. Ашгийгдээдзэргэзр нэмэгдүүлх 13 1.3.1.2. Баялгийг дээд зэргээр нэмэгдүүлэх 15

13.2. Санхүугийн удирдлагын зорилго. 15 1.4 САНХҮҮГИЙН ЗАХ зээл ; 18

АСУУЛТ БА ЯРИЛЦЛАГА 22

БҮЛЭГ 2. САНХҮҮГИЙН ТАЙЛАН БА ТҮҮНИЙГ ШИНЖЛЭХ 23

2.1. Үлдэгдэл БАЛАНС 23 2.1.1 Хереөх чадвар •. 25 2.1.2 Дансныүнэ ба за зээлийн үнэ 26

2.2 ОРЛОГЫН ТАЙЛАН 27 2.2.1. НББОУС ба Орпогын тайлан. 27 2.2.2. Мөнгөн бус зүйлс 28 2.2.3. Цаг хугацаа ба өртөг 29 2.2.4. Татвар 29

2.3. МӨНГӨН ГҮЙЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН 29 2.3.1. Үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний урсгалыг

тодорхоОлох 32 2.3.2 Хөрөнгө оруулаптын үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний

урсгалыг тодорхойлох 33 2.3.3. Санхүүгийн үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний урсгалыг

трдорхойлох 34 2.3.4. Мөнгөний урсгалын тайлан 34 2.3.5. Элэгдэл ба нөөцийн сангийн эргэлт 35 2.3.6. Мөнгөний чөлөөтурсгл 35

2.4. САНХҮҮГИЙН ШИНЖИЛГЭЭ 37 2.4.1. Хандлагын буюу динамикийн шинжилгээ 38 2.4.2 Бүтцийн шинжилгээ 40 2.4.3. Харьцааны шинжилгээ 40

2.4.3.1. Хөрвөх чадварын харьцаа 43 2.4.3.2. Эргэцийн шинжилгээ 44 2.4.3.3. Өрийн харьцаа 46 2.4.3.4. Ашгийн шинжилгээ 46

2.4.4 Орчлын шинжилгээ 48 2.4.4.1 Байгууллагын үйл ажиллагааны орчил 48 2.4.4.2 Орчлын шинжилгээ 48

ШИЙДВЭРЛЭХ АСУУДЛУУД 52

БҮЛЭГ 3: БОГИНО ХУГАЦААНЫ АШГИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ 62

3.1. Ашгийнтөлөвлөлт 62 3.1.1. Борлуулалтыг таамаглах 63 3.1.2 Зардлыг төсөвлөх 65

3.2 ХУДАЛДАНАВАЛТЫНТӨСӨВ 68

1

бодлогыг боловсруулах, төлөвлөх, төсөв зохиох янз бүриин хувилбарууд дэвшүүлэх, шинжлэх нь дунд шатны удирдлагын хүрээг хамарна. Компаний санхүүгийн удирдлага нь юуны өмнө байгууллагын санхүүгийн гадаад, дотоод орчныг тодорхойлон, түүнд үнэлгээ өгч, тэдгээрийн цаашдын өөрчлөлтүүд хэрхэн бизнесийн тогтвортой байдалд эерэг болон сөрөг нелөө үзүүлэхийг судлан, түүнд зохицон ажиллах талаархи санхүүгийн стратегийг боловсруулан ажиллана.

Компаний гадаад орчинд:

• Улс төр, хууль эрх зүйн орчин • Нийгмийн сэтгэл зүйн уур амьсгал • Эдийн засгийн хөгжлийн хурдац, түвшин • Гадаад орнууд, хандивлагчдын зүгээс баримтлах бодлого,

хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа • Шинжлэхухаан, техникийн дэвшлийн хөгжпийн түвшин зэрэг

байна.

Дотоод орчинд:

• Байгууллагын эрхэм зорилго буюу удирдлагын философи, түүний томъёолол

• Байгууллагын хамт олны сэтгэл зүйн уур амьсгал, хамт олны төлөвшил

• Байгууллагын удирдлагын бүтэц, зохион байгуулалт • Технологийн түвшин, удирдлагаас болон хамт олноостүүнд

хандах хандлага • Боловсон хүчний талаар баримтлаж буй бодлого • Санхүүжилт, санхүүгийн байдал • Өртгийн удирдлагын тогтолцоо • Бүртгэлийн мэдээллийн тогтолцоо • Удирдлагын мэдээллийн тогтоцоо • Дотоод хяналтын тогтолцоо зэрэг хүчин зүйлүүдийг авч

үзнэ.

1.4 Санхүүгийн удирдлага

Хувь нийлүүлсэн байгууллагын хувьд хувьцаа эзэмшигч нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээний үйл ажиллагаанд шууд оролцон, үйл ажиллагааны талаархи шийдвэрийг шууд гаргах боломжгүй учир хөлсний хүмүүсийгажиллуулдаг. Хөлсний хүмүүс нь хувь нийлүүлэгчид, хөрөнге оруулагчдын өмнөөс байгууллагыг удирдаж шийдвэр гарган, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ. Хөлсний ажилтнуудын эрхлэн гүйцэтгэх

10

үйл ажиллагаа нь уйлдвэрлэл, хангамж, маркетинг гэх мэт янз бүрийн хүрээг хамрах учир тэдний өмнө дэвшүүлэгдэх зорилго нь өөр еөр байдаг, гэхдээ байгууллагын ерөнхий зорилгын хүрээнд үйлчилнэ.

Байгууллагын санхүүгийн удирдлага нь үнэт цаас гаргах, хөрөнгийг удирдах, санхүүгийн төлөвлөлт хийх, таамаглал дэвшуүлэх, ерөнхий ашиг болон зардлуудын хоорондох харьцаанд үндэслэн санхүүгийн шийдвэр гаргах зэрэгтэй холбоотой өргөн хүрээтэй үйл ажиллагааг хамарна. Өөрөөр хэлбэл өрсөлдөөний нөхцөлд нөөцийн татан авалт, хуваарилалт, зарцуулалтын оновчтой тоо хэмжээг тодорхойлох, түүнээс олох ашгийг санхүүгийн эх үүсвэрийг эзэмших үеийн зардлаас их байхаар хөрөнгө оруулалт хийх буюу хамгийн товчхондоо "Байгууллагын мөнгөний хөдөлгөөнийг удирдан жолоодох" юм. Энэ шаардлага хангагдаж байвал тухайн байгууллагын нэр хүнд өсч, түүнийг даган хямд өртөгтэй санхүүгийн эх үүсвэрийг эзэмших боломжтодорно.

Байгууллагын мөнгөний хөдөлгөөн нь бэлтгэн нийлүүлэгчдээс бараа, үйлчилгээг худалдан авах, хэрэглэгчдэд бараа, үйлчилгээг хүргэхтэй холбоотой бүхий л үйл ажиллагааг хамарч, удирдлагыг цаг ЯМЕГТ хөрөнгө оруулалтын болон санхүүжилтийн шийдвэрүүдийг гаргахад хүргэж байдаг.

Бүдүүвч 1-1: Байгууллагын мөнганий хөдолгөөн

11

хөдөлмөр зарцуулалт ихтэй энгийн технологи байх уу, эсвэл техникийн эрчимжилт ихтэй нарийссан технологи байх уу гэдэгт байиа. Үйл ажиллагааны хөшүурэг нь тогтмол зардлын нөлөөллөөр дамжуулан төхник, төхнологийн хүчин зүйлийн ашиглалтыг дараах томъёогоор тооцож шинжилнэ.

Р01- = уйл ажиллагааны ашгийн осөлтийн хувь Борлуулалтын өсөлтийн хувь

Компаний борлуулалтын хамаарлын завсар дах аль ч түвшин дэх үйл ажиллаганы ашгийн өсөлтийг харуулна. томьёолвол:

о(р - ~с~) иОЬ = —, V—-.—'— бүтээгдэхүүний тоо хэмжээгээр

0{Р-УС ) - Р С

ии1- ~ ^р _ -у^ _ рС үниин дүнгээр гэж тустусад нь тооцно.

йОЬ - Үйл ажиллагааны хөшүүрэг

(2 - Тоо хэмжээ

Р - нэгжийн худалдах унэ

УС - нэгжийн дундаж хувьсах зардал

РС - тогтмол зардал

ТУС - Хувьсах зардлын нийг дүн

ОР - Борлуулалтын орлого

0О1_ нь борлуулалтын өсөлтийн нэгж тутамд үйл ажиллагааны ашиг хэрхэн өсөхийг харуулна. "Цамхаг" компаний жишээн дээр тооцож үзье.

В01 = &-ҷ = 6411.4-4828.5 =

ОР-ТУС-РС 6411.4-4828.5-1131.2

Борлуулалтын орлогын өсөлтийн нэгж тутамд үйл ажиллагааны ашиг 3.5 нэгжээрөснө.

100

4.2.2.1 001. ба ААЗ .

001. ба ААЗ-ийн хоорондын харилцан шүтэлцээ нь ашигт хамаарах хувьсах ба тогтмол зардлын урвуу хамаарлаар илэрдэг. Өөрөөр хэлбэл, ашигтнөлөөлөх хөдөлмөрийн хүчин эүйл өндөр байх нь РОЬ-ыг бага, төхникийн хүчин зүйл өндөр байх нь өндөр байлган. Үүнийг борлуулалтын ижил түвшин дэх нийт зардлын бүтцээр өөр өөр хоёр хувилбарт 0О1. ба ААЗ-ийг тооцож үзьө.

Жишээ 4-1.

"А" хувилбар: 25 сая төгрөгийн борлуулалттай, хувьсах эардал нь нийт борлуулалтын орлогын 85 хувийг эзэлдэг ба тогтмол зардал нь 500.000 төгрөг

6Р-7УС _ 25000.0-21250.0

~ О.Р-ТУС-РС ~ 25000.0-21250.0-500.0"

ААЗ= ТЗ/[1-(ХЗ/БО )]= ^ ^ р = 3333.3

25000

"Б" хувилбар: 25 сая төгрөгийн борлуулалттай, хувьсах зардал нь нийт борлуулалтын орлогын 50 хувийг эзэлдэг, тогтмол зардал нь 2 сая төгрөг

ОР-ТУС _ 25000.0-12500.0 _

ОР-ТУС -РС ~ 25000.0-12500.0-2000.0 ~

ААЗ= ТЗ/[1 - (ХЗ/БО)]= 2 ^ _ р = 4000.0

~ 25000

Энэ бодолтоос харахад хувьсах эардал бага тогтмол зардал өндөр байх "Б" хувилбарт ашгийн өсөлтийн хурд илүү байна. Яагаад гэж асууж болох юм. Хувьсах ба тогтмол зардал нь хоорондоо урвуу хамаалтай боловч борлуулалтын өсөлтийг хоёулаа дэмжигч хүчин зүйл байдаг. 0О1_ нь > 0 ашгийн өсөлт байна гэж үзэх бөгөөд хэдий чинээ 0 рүү дөхөх тусам тогтмол зардлыг нөхөх боломж хязгаарлагдах нөхцөл бүрдэж байна, 0-ээс холдох тусам ашгийн хуримтлал үүсч, дараагийн ямар нэгэн санхүүгийн бэрхшээлийг даван туулах чадвар бий болж

101

байна гэж үзнэ. Ер нь санхүүгийн төдийгүй удирдах ажилтан иь аливаа шийдвэр гаргахдаа заавал хоёр талтай авч үзэх, тодруулбал: өөрийн бизнөсийн алтан дундаж буюу оновчтой хэм хэмжээг заавал тодорхойлон, үйлдвэрлэлд эсвэл зах зээлийн алинд өнөөдөр өөрсдийн үйл ажиллагаагаа илүү ихээр чиглуүлэх нь зүйтэй вэ? гэдгийг заавал анхаарч байх хэрэгтэй.

4.2.3 Санхүүгийн хөшүурэг (йР1)

Бид хувьсзх ба тогтмол зардлын өөрчлөлтүүд нь бизнесийн үйл ажиллагааны амжилт, ололтод хэрхэн нөлөөлөхийг 0 0 1 , ААЗ-ийн шинжилгээгээр авч үзлээ. Одоо гурав дахь зардал болох санхүүжилтийн зардлын нөлөөллийгтооцожүзье. Санхүугийн хөшүүрэг нь бизнөсийн эрхлэгчийн сонирхолыг илэрхийлдэг. Зарим нь тогтвортой өсөлттэй байж түүнийг дотоод эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх замаар эрсдлийг бага байлгана гэж үздэг бол эарии нь эрс өсөлтийг таашаан түүнийгээ гадны санхүүжилтээр санхүүжүүлснээр өмчийн нэг төфөгөөс хүлээн авах ашгийг илүү ихээр нэмэгдүүлнэ гэж үзэж байдаг.

Бизнесийн өсөлтийн хурд борлуулалтын өсөлтөөс давамгайлах бол зайлшгүй уг өсөлтийг хангахын тулд гадны санхүугийн эх уүвсэрийг татах хэрэгтэй болно. Энэ нөхцөлд санхүүгийн хөшүүргийг хэр зэрэг ашиглаж байна вэ? гэдгийг шинжлэх, түүгээр дамжуулан цаашдын үйл ажиллагааны чиглэл хандлагыг багцаалах боломжийг олж авдаг. Санхүүгийн хөшүүргийг цэвэр ашиг ба уйл ажиллагааны ашгийн өөрчлөлтүүдийн харьцаагаар тооцно. Цэвэр ашиг нь санхүужилтийн зардлууд болох зээлийн, өрийн бичгийн болон бусад элдэв төрлийн өөрийн бус санхүүгийн эх үүсвэрийг ашиглахтай холбогдсон хүүгийн зардлыг хассан ялгавараартодорхойлогдоно. Томъёолбол:

0 Р _ = Цэвэр ашгийн еөрчлөлтийн хувь .

Үйл ажиллагааны ашгийн өөрчлвлтийн хувь

буюу рръ = Ч \ _. /~ нэгж бүтээгдэхүүиээр

(2(Р-РС)-.С -I

ОР - ТУС йРЪ = _ үниин дүнгээр тусад тооцно.

0_Р-ТУС -РС -I

I - хүүгийн зардал

102

Цамхаг компани гадны санхүүжилт аваагүй учир энэ хөшүүргийг тооцох шаардлагагүй байна. Гадны санхүүжилтийг эргэлтэнд оруулахгүй байх нь өр зээлгүй гэдэг утгаар биш ашгийг нэмэгдүүлэх хөшүүрэг гэсэн талаас тийм ч сайн зүйл биш юм.

1999 2000 Өерчлөлт

Үйл ажиллагааны ашиг

Хүүгийн зардал

Татварын өмнөх ашиг

Татварын зардал

Цэвэр ашиг

о г , _ ОР-ТУС

ОР - ТҮС -ГС -1

1 600,0

470,0

1 130,0

452.0

678,0

210.0

_ 678.0 . 343.0

1 950,0

470,0

1 480,0

592,0

888,0

= 1.44

350,0

---

210,0

1600 .0

Үйл ажиллагааны ашиг 10 хувиар өсөхөд цэвэр ашиг 14.4 хувиар өсч

байна.

4.2.1.1 Санхүүгийн хөшүургийн ашигт үзүүлэх нөпөөпөл

Үйл ажиллагааны хөшүүргийн шинжилгээ нь нийт тоо хэмжээний өөрчлөлт дэх орлого ба зардлын хоорондох шугаман хамаарлыг илрүүлэхэд байлаа. Жишээбэл, үйл ажиллагааны бүхий л түвшинд борлуулалтын үнийг 200 төгрөг гэсэн таамаглалыг хэрэглэе, бодит нөхцөлд хэрэв үнэ хэт доогуур байвал шаардлагатай ашгийг бий болгохын тулд бид борлуулалтыг нэмэгдүүлэхийг хичээх болно, эсвэл зардал нь хэтэрч байх юм бол үйлдвэрлэлийн оновчтой хэмжээг дахин тогтоох1 хэрэгтэй болно. Энд ямар ч хувьсах ба тогтмол зардлын хамаарлын тухай яригдахгүй. Харин үйлдвэрлэлийн хамаарлын мужийн тухай ойлголтыг хэрэглэнэ. Үйлдвэрлэлийн хамаарлын муж нь үйлдвэрлэлийн оновчтой байх тоо хэмжээний доод ба дээд хязгаарын завсар байна. Тоо хэмжээний доод хязгаар нь борлуулалтын орлого нь хувьсах зардлыг нөхөх цэг, дээд хязгаар нь үнэ тогтвортой байх үеийн зардал өсч эх"эх цэг бөгөөд цаашид үйлдвэрлэлийн техник, технологид чанарын өөрчлөлт, дэвшил хийх цаг болжээ гэдгийг анхааруулна. Энэ

21 Бүтээмжийн өсөлтөөр зардлын хямдралыг хадгалсан техник, технолоийн шинэчлэлт хийх

103

нь санхүүгийн капиталын бүтцийн тухай асуудлыг зайлшгүй хөндвнө. Үйлдвэрлэлийн технологийн шинэчлэлтээр хийгдэх төслийн хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэхэд компаний ашгийн хуримтлал хүрэлцэхгүй бол гаднаас зээллэгийн хэлбэрээр бусад эх үүсвэрийг татах шаардалгатай болно. Гадны санхүүгийн эх үүсвэрийг эргэлтэнд татан оролцуулах нь тухайн бизнөсийг идэвхжүүлэхээс гадна ашгийн өсөлтийг урамшуулж, хүүгийн зардлыг нөхөх нэмэлт хэрэгцээ буй болно.

Жишээ 4-2: "А", "Б" гэсэн хоёр нөхцел бүхий 5 хувилбарыг шинжильө. "А" хувилбар нь В.000 ширхэг энгийн хувьцааны хөрөнгө оруулалттай буюу хувь нийлүүлсэн хөрөнгө нь 50 сая төгрөг, нэмэлт 150 сая төгрвгийн зээлийг 8 хувийн хүүтэй авсан ба 12 сая төгрөгийн хүү төлне. "Б" хувилбар нь 24,000 ширхэг энгийн хувьцааны хөрөнгө оруулалттай буюу хувь нийлүүлсэн хөрөнгө нь 150 сая төгрөг /Жишээ 4-3-аас үзнэ үү./, 50 сая төгрөгийн мөн 8 хувийн хүүтэй нэмэлт эх үүсвэрийг татсан, 4 сая төгрөгийн хүү төлнө. Тооцооллыг хүснэгт 4-3 д харуулав.

"А" нөхцөлөөр энгийн хувьцаанд ноогдох ашиг нь 36 сая төгрөгнөөс эхлэн "Б" хувилбэрынхаас өсч байна. Санхүүгийн хөшүүргийг тооцвол:

"А" нөхцөл "Б"нөхцөл

ВРЪ= Ш 0 0 ° -1.5 ВП- 3б000-° -1.1 36000.0-12000.0 36000.0-4000.0

"А" хувилбарын ашгийн өсөлт нь "Б" хувилбараас илүү хурдтай байна.

4.2.4 Ерөнхий хөшүүрэг.(ОТ1.)

Ерөнхий хөшүүрэг нь борлуулалт өсч байхад цэвэр ашиг хэрхэх вэ? гэдгийт үйл ажиллагааны ба санхүүгийн хөшүургийн үржвэрээр тодорхойлогдоно. Үйл ажиллагааны хөшүүрэг эсвэл санхүүгийн хөшүүрэг өндөр байх нь байгууллагын үйл ажиллагааиы эрсдэл ихэсдэг. Эрсдэл ихсэх нь үйл ажиллагааны болон санхүүгийн тогтмол зардлыг нөхөхүйц түвшинд борлуулалтыг зохион байгуулахыг шаардана. Хэрэв борлуулалтыг дээрхи тогтмол зардлуудыг нөхөх түвшинд зохион байгуулахгүй бол компани нь элэгдлийн зардлын дарамтанд орж, түүнээс уламжлан хүүг цаг тухайд нь төлөх чадваргүй болно. Нэмж хэлэхэд цэвэр ашиг нь санхүүгийн үзүүлэлтүүдэх хамгийн мэдрэмжтэй нь бөгөөд борлуулалтын тоо хэмжээн дэх үржүүлэгчийн

104

Хуснэгт 4-3: Ашигт нөлөөлөх санхүүгийн хөшүүргийн нөлөөлөл

1 ТТӨЦА (0) Хүү, татвар төлөхийн өмнөх цэвэр ашиг

Хүүгийн зардал Татвар төлөхийн өмнөх цэвэр ашиг

Татвар Цэвэр ашиг

Хувьцаа Нэгж хувьцааны ашиг





"А"

-12000,0

-12000,0

--12 000,0

8 000,0 1,50

12000,0 12000,0

-- . -

8 000,0

-

"Б"

-4 000,0

- 4 000,0

-- 4 000,0

24 000,0 - 0.17

12 000,0 4 000,0 8 000,0 1 200,0 6 800,0

24 000,0 0,28

3 ТТӨЦА (1600.0) Хүү, татвар төлөхийн өмнөх цэвэр ашиг












16000,0 12000,0 4 000,0

600,0 3 400,0 8 000,0

0,43

36000,0 12000,0 24000,0

3 600,0 20 400,0

8000,0 2,55

60 000,0 12000,0 48 000,0

7 200,0 40 800,0

8000,0 5,10

16 000,0 4 000,0

12000,0 1 800,0

10 200,0 24 000,0

0,43]

36 000^0 4 000,0

32000,0 4 800,0

27 200,0 24000,0

1,13

60 000,0 4 000,0

56 000,0 8 400,0

47 600,0 24 000,0

1,98

өөрчлөлтөөр ихэсч, багасч байдаг, Энэ хэлбэлзлэлийг өрөнхий хөшүүргээр шинжилнэ.

0Т1. = 0 0 1 . * РР1_

Санхүүгийн хешүүрэг нь тэгээс их (ОЛ >1) байхад тухайн борлуулалтын түвшинд ашгийн өсөлт ажиглагдаж байна, хэрэв тэгээс их ( О И <1) байвал ззэлийн санхүүжилтийг зохих түвшинд ашиглаж чадахгүй байгаа, төхник технологийн шинэчлэлт нь зорилгоо хэрэгжүүлж чадахгүй байна гэсэн үг юм.

Санхүүгийн хөшүүрэг нь зөвхөн микро түвшинд дэх бизнөс эрхлэгчдад хамаатай асуудал биш бөгөөд улс орны хэмжээнд илэрч байдаг. Жишээ нь, өнөөдөр яагаад худалдаа, үйлчилгээний салбар илүү түлхүү хөгжиж, хөнген үйлдвэрлэлийн салбар хөгжихгүй байна вэ? гэвэл өнөөдөр Монгол улсад санхүүгийн зах зээл жинхэнэ утгаараа хөгжөөгүй, санхүүгийн хөшүүргийг хэрэглэх боломжгүй, худалдан авагчид, хэрэглэгчдээ таньж мэдээгүйтэй шууд холбоотой юм. Төв банкаар дамжуулан Засгийн газар санхүүгийн зах зээлийн харилцааг тодорхойлж байна. Энэ нь хэзээ ч мөнгөжсөн баячуудад үйлдвэрлэл эрхлэх, түүнийг дэмжих хүслийг төрүүлэхгүй бөгөөд үйл ажиллагааны хөшүүрэг үйлчлэх боломжийг бий болгохгүй. Үйл ажиллагааны хөшүүрэг үйлчлэхболомжбүрдэхгүй нөхцөлд санхүүгийн хөшүүрэгмөн адил үйлчлэхгүй юм.

106

Шийдвэрлэх асуудлууд

4.1 "Хүүхэд нас" жүжгийн билетийг нэг бүрийг нь 6000 төгрөгөөр худалдсан ба нэгжид ноогдох хувьсах зардал нь 5000 төгрөг, нийт тогтмол зардал нь 20 сая төгрөг байна гэж үзвэл:

а) Хэд дэх билетийн орлуулалтаас эхлэн ашиг олж эхлэх вэ?

Ь) 15 сая төгрөгийн ашиг олохын тулд хичнээн билөт борлуулах шаардлагатай вэ?

4.2 "Булган" компаний тогтмол зардал нь 70 сая төгрөг. Бүтээгдэхүүний худалдан борлуулах үнэ нь 5 төгрөг. нэгжийн хувьсах зардал нь 3 төгрөг 10 менгө болно. Шинэ машин суурилуулснаар үйдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал 300 сая төгрөг өсч, тогтмол зардал 105 сая болж өснө. Нэгжийн хувьсах зардал 10 хувиар хямдарна, үнэ хэвээр байна. Энэ тохиолдолд ААЗ хааш хөдлөх вэ?, үр дагаврыг хэлэлцэнэ үү.

4.3 ДОСА компаний 1999 оны орлогын тайлан өгөгдөв.

"ДОСА" ХХК Орлогын тайлан

1999 1Ю112-аа«а1С-31

Үзүүлэлтүүд

Борлуулалт

Нэгжийн үнэ, төгрөг Борлуулсан тоо

Хасах нь: Хувьсах зардал

Нэгжийн өртөг Үйлдвэрлэсэн тоо

Тогтмол зардал Хүү, татвар төлөхийн өмнөх ашиг


Татвар тооцогдох ашиг

Татварын зардал Цэвэр аимг

Хэсгийн дүн

60,0

20 000,0

30,0 20 000,0

Нийт дүн

1 200 000,0

600 000,0

400 000,0

200 000,0

50 000,0

150 000,0

22 500,0 127 500,0

ЭОЦ ОР1_, ОТЬийгтооцно уу.

2. Их сургуулийн оюутны хоолны газар бургер үйлдвэрлэж, борлуулдаг. Нэг бургерийг 700 төгрөгөөр борлуулдаг, хувьсах

107

зардал нь 400 төгрөг, цайны газрын тогтмол зардал нь 800 мянган

ТӨфӨГ болно.

а) ААЗ нь хэд байх вэ?

Ь) Сард 15000, 30000 ширхэг бургер борлуулах үөийн ашиг,

алдагдлыг тооц.

с) 20000 ширхэг бургөр зарах үеийн үйл ажиллагааны хөшүүрэг нь

ямар байх вэ?.

о!) Цайны газар сарын 3 хувийн хүү төлөх 5 сая төгрөгийн зээл

жилийн хугацаатай авсан бол 20000, 30000 ширхэг бургер

үйлдвэрлэн борлуулах үеийн санхуүгийн хөшүүргийг тооцно уу.

е) Ерөнхий хвшүүргийг тооцож дүгнэлт гаргана уу.

3. Хар төмөрлөгийн үйлдвэр нь 8 нэр төрлийн арматур үйлдөэрлэн зах

зээлд нийлүүлдэг. "Бага хангай" компани нь хагас боловсруулсан

махан бүтээгдэхүүнийг нийлүүлдэг. Тус хоёр компаний санхүүгийн

бүтэц дараахи байдалтай байлаа. /Сая төгрөг/

Хар темөрлэгийн үйлдвэр Дүн "Бага хангай" махны Дүн

Үйлдвэр

ХХБ-нызээл/20.5хувь/ 50.0 ХААНБ-ны зээл/18.9 хувь/ 100.0

ХНХ 100.0 ХНХ 50.0

Дүн 150.0 Дүн 150.0

Энгийн хувьцаа 12,000.0 Энгийн хувьцаа 6,000.0

а) Нэгж хувьцаанд ноогдох цэвэр ашгийг 10, 15,50 сая төгрөг байх

хувилбараар тооц. Жилийн татварын дундаж хувь нь 15.

б) Өрийн хүүгийн хувь тус бүр 12 хувиар өсөх үеийн нөлөөллийг

тооцно уу.

4. Шарын голын уурхай нь жилийн нүүрс олборлолтоо 2 сая тонноор

нэмэгдүүлэхээр шийдвэрлэв. Үүний тулд шинээр эксковатор

худалдан авах шаардлагатай бөгөөд үүнийг жилийн 13.5 хувийн

хүүтэй зээл авах эсвэл нэг бүр нь 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй

400 мянган ширхэг энгийн хувьцаа гарган худалдан авч болох юм

гэж үзсэн. 2000 оны орлого, үр дүнгийн тайлангийн зарим мэдээлэл

өгөгдөв./сая төгрөг/

108

1. Шарын гол компаний санхүүгийн үйл ажиллагааны зарим мэдээлэл

өгөгдөв.

" Ш а р ы н г о л " ХК

Орлого, үр дүнгийн тайлан

2000 оны 12-р сарын 31-нээр тасалбэр болсон, сая төгрөг

Үзүүлзлтүүд 2000 он

Борлуулалтыи орлого 10,898.5

Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 7.792.4

Нийташиг 3.106.1

Тогтмол зардэл 1.894.5

Үйл ажиллагааны ашиг 1,211.6

Хүүгийи зардал 450.0

Татварын өмнөх ашиг 761.6

Татварын дундаж хувь 21.1 160.7

Цэвэр эшиг 600.9

Энгийн хувьцааны тоо 100.0

Нэок хувьцааны ашиг. төгрөг 6.01

Нүүрс борлуулалтыг нэмэгдүүлснээр орлого 1.5 тэрбум төгрөгөер

нэмэгдэнэ. Хувьсах зардал нь орлогын 71.5 хувь, тогтмол зардал 1.9

тэрбум төгрөг болно.

а) Үйл ажиллагааны хөшүүргийг тооц. Санхүүгийн үйл ажиллагааны

хөшүүргийг зээл авснэар, энгийн хувьцаа гаргасан үеийнхээр тус

тус тооц.

б) Орлого, үр дүнгийн тайланг мөн хоёр хувилбараэр бэлтгэ.

в) Ерөнхий хөшүүргийг тус тусад нь тооц.

2. "Марс" компаний санхүүгийн үйл ажиллагаэны талаар зарим

мэдээлэл өгөгдөв.

3.1.1.1.1. "Марс"ХХК Тайлан баланс

2000 оны 12-р сарын 31 / мянган төгрөг/

Хөрөнгө 1999 он 2000 он

Мөнгөн хөрөнгө 560.0 600.0

Аөлага 850.0 1.16о.0

Бараа материалын нөөц 600.0 680.0

Урьдчилан төлөгдсөн зардал 100.0 150.0 Эргэлтийн хөрөнгийн дүн 2.110.0 2.590.0

109

Барилга, байгууламж, машин Хуримтлагдсан элэгдэл Үндсэн хврөнгийн дун Урт хугацааны хөрөнгө оруулалт Нийт хөрвнгийн дүн

Өр телбвр ба вмчлогчдийн вмч Богино хугацааны өр төлбөр Өглөг Үнэт цаасны өглөг

Цалингийн өглег Богино хугацааиы өр төлбөрийн дүн Урт хугацааны өр төлбөр Банкны урт хугацааны зээл Нийт өрийн дүн Өмчлвгчдийн вмч

Шагналт хувьцаа, нэг бүр нь 200 төгрег Энгийн хувьцаа, нэг бүр нь 100 төгрөг Нэмэгдэж төлөгдсөн капитал Хуримтлагдсан ашиг Нийтвмчийн дүн

Өр твлбор ба вмчлвгчдийн вмчийн дун

"Марс" Х Х К Орлого, үр дүнгийн тайлан, / мянган төгрөг/

2000 оны 12-р сарын 31

2,650.0 1,211.4 1.438.6 250.0

3.798.6

780.0 500.0 120.0

1.400.0

750.0 2.150.0

300.0 100.0 250.0 998.6

1.648.6 3.798.6


Борлуулалтын орлого

Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг

Нийт ашиг

Удирдлага, борлуулалтын зардал

Элэгдлийн зардал

Үйл ажиллагааны ашиг


Татвар төлөхийн өмнөх ашиг


Цэеэр ашиг

Шагналт хувьцааны ноогдол ашиг

Гадагш гаргагдсан энгийн хувьцаа

Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг, төгрөг

2,800.0 1,360.0 1.440.0

250.0 4.280.0

745.4 500.0

180.0 1.425.4

750.0 2.175.4

300.0 100.0 250.0

1,454.6 2.104.6 4,280.0

Дүн

12,000.0

7,920.0

4,080.0

950.0

1,560.0

1,570.0

600.0

970.0

363.0

607.0

60.0

1,000.0

0.55

110

"Марс" ХХК Санхүүгийн харьцаанууд

Үзүулэлтүүд

борлуулалтын нэгж тутмаас хулээн ашиг Хөрөнгийн өгөөж

ХНХ-ийн өгөөж Авлагын эргэц Бараа материапын эргэц Үндсэн хөрөнгийн эргэц Нийт хөрөнгийн эргэц

Хөрвөх чадвар Түргэн хөрвөх чадвар Өр ба хөрөнгийн харьцаа

Хүү төлөх чадвар

2000 он 0.051 0.142 0.288

10.3

17.6 8.3 2.8

1.8 1.2

33.3%

2.6

Санхүүгийн шинжилгээндтулгуурлан үүссэн болон үүсч болзошгүй сул ба сайн талуудыгярилц.

• ААЗ болон бусад хөшүүргүүдийг тооцож, өмнөх дүгнэлттэй харьцуул.

• Компаний ерөнхий менежер 2001 онд борлуулалтыг хамгийн багаар тооцоход 27 хувиар өсгөх хэрэгтэй гэж үзсэн. Үүнийг үндсэн хөрөнгийг нэмэгдүулэх замаар хангах болно гэсэн.

• Борлуулалтын өсөлтөөр бий болох хөрөнгийн болон гадаад санхүүгийн эх үүсвэрийн хэрэгцээг тооцно уу. Тооцооны үндсэн дээр өөрсдийн шийдвэрийг гаргаж, хоёроос доошгүй хувилбараар шинжлэн ААЗ болон хөшүүргүүдийг тооцно уу. Өөрийн санал дүгнэлт хийнэ үү.

7. "Алтан Од" компаний орлого, үр дүнгийн тайлангийн зарим мэдээлэл өгөгдөв.

"Алтан О д " ХХК Орлого, үр дүнгийн тайлан

2000 оны 12-р сарын 3 1 , сая төгрөг

Үзүүлэлтүүд Дүн Борлуулалтын орлого Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг Нийт ашиг Тогтмол зардал Үйл ажиллагааны ашиг

5,000.0 2,500.0 2,500.0 1,800.0

700.0

111

Хүүгийн зардал, 10 % 200.0 Татвар төлөхийн өмнөх ашиг 500.0 Татварын зардал 175.0 Цэвэр ашиг 325.0 Гадагш гаргагдсан энгийн хувьцаа 200.0 Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг, төгрөг 163

Компаний санхүүгийн бүтэц нь 50, 50 хувь бөгөөд энгийн хувьцааны үнэ 100 төгрөг болно. Ирэх жилийн үйл ажиллагааны санхүүжилтэнд 2 сая төгрөгийн эх үүсвэр шаардлагатай байгаа.

а) 13 хувийн хүүтэй зээл авна,

б) Нэг бүр нь 200 төгрөгийн үнэтэй шагналт хувьцаа гаргаиа,

в) 12 хувийн хүүтэй 1 сая төгрөгийн зээл, 200 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй шагналт хувьцаа гаргах гэсэн хувилбараар ААЗ болон хөшүүргийн шинжилгээг хийж, зөвлөмжөө гарга.

Хувьсах зардал борлуулалтын орлогын 50 хувь, тогтмол эардал нь 2.3 сая төгрөгөөр өсөх хандлагатай, даразгийн таеан жилийн туршид борлуулалтын орлогыг жил тутамд 1 сая төгрөгөөр нэмэгдэх болно.

112

Бүлэг 5. Ажлын капиталын удирдлага

Өмнөх бүлэгт бид аливаа удирдлагын шийдвэр нь хөрөнгө оруулалтын ба санхүүгийн гэж хуваагддаг тухай ярилцсан. Санхүүгийн удирдлагаар эргэлтийн хөренгийг хэрхэн удирдах тухай асуудлыг ажлын капиталын буюу богино хугацааны хөрөнгө оруулалтын удирдлага хэмээн капиталын бүтцийн удирдлагаас тусад нь авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл, компаний санхүүгийн удирдлага нь бизнөсийн эргэлтэнд татан оруулсан нийт капиталыг зорилгоос нь хамааруулан эргэлтийн ба эргэлтийн бус капитал гэж зааглан судална. Эргэлтийн капиталд нэг жилийн дотор мөнгөнд хөрвөх чадвартай нөецүүд байна. Эргэлтийн бус капиталд нэг жилээс дээш хугацаагаар үйл ажиллагаанд оролцож аажмаар анхны хөрөнгө оруулалтын өртгөө нөхдөг нөөцүүд байна. Энэ нөөцийг хэрхэн удирдах тухай асуудлыг дараагийн бүлэгт авч үзэх болно. Компаний зугээс эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгөнд оруулж буй неөц, түүний санхүүжилтийн талаархи шийдвэрийг урт ба богино хугацааных гэж ангилан тус тусад нь судалдаг.

Ажлын капиталын удирдлагаар эргэлтийн хөрөнгө, эргэлтийн /богино хугацааны/ өр төлбөр, тэдгээрийн зохион байгуулалт, шинжилгээг нэгтгэдэг.

Богино хугацааны ба урт хугацааны санхүүгийн шийдвэрийн хоорондын ялгаа тийм тодорхой байдаггүй, яагаад гзвэл компаний менгөний урсгалын хагас нь богино хугацааны, нөгеө хэсэг нь урт хугацааны үйл ажиллагаагсанхүүжүүлэхэдзарцуулагддаг. Тодруулбал, мөнгө нь эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийг хоёуланг нь олж авахад хуваарилагддаг. Ихэнх богино хугацааны санхүүгийн шийдвэр нь урт хугацааны санхүүгийн шийдвэр гаргах суурь болдог.

Ажлын капиталын удирдлага нь компаний эргэлтийн хөрвнгийг олж эзэмшихэд шаардагдах санхүүжилтийг удирдах асуудлыг бүхэлд цогц байдлаар авч үзнэ. Компани нь борлуулалт ба ашгийн бууралтаар бий болох түр зуурын бэрхшээлийг даван туулахын тулд эргэлтийн хөрөнгийн нэмэлт хэрэгцээг шууд санхүүжүүлэх чадвартай байна. Ажлын капиталын шийдвэрүүд нь авлага, бараа матөриалын болон мөнгөний нөөцийг оновчтой түвшинг тодорхойлох асуудлыг авч үздэг. Санхүүгийн үйл ажиллагааны ихэнх нь ажлын капиталыг удирдахад зориулагдана.

113

Компаний зорилгодоо хүрэх нэг зам бол эргэлтийн хөрөнгийн оновчтой түвшинг тогтоон, түүний хөдөлгөөнийг хянаж зохицуулах явдал юм, Ажлын капитал гэдэг нь нэг жилийн дотор мөнгөн хөрвөх чадвартай эргэлтийн буюу өөрөө хөрвөгч хөрөнгө байна. Нийт ажлын капиталаас богино хугацаат өр төлбөрийг хасаад цэвэр ажлын калитал буюу өөриин эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээг гаргана.

Загвар 5.1: Богино, уртхугацааны санхүүгийн удирдпагын үйл ажиллагаа

Богино хугацааны санхүүгийн шийдвэр

Бараа материалын

неои

Өглөг (/Зээлийн худалдан

Авалт/

Авлага

Түргэн борлогдох үнэт цаас Менгө

Зээллэ

Үндсэн хөрөнгө Уртхугацааны

өрийн санхүүжилт

Өмчийн санхүүжилт

Урт хугацааны санхүүгийн шийд вэр

П4

Хүлээгдэж буй борлуулалтын тоо хэмжээний есөлт нь эргэлтийн ба

эргэлтийн бус хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлдэг.

Компани нь эргэлтийн бус хөрөнгөнөөс хүлээн авах өгөөжийг их байлгах гэж хүсдэг боловч эргэлтийн хөрөнгө нь илүү шийдвэрлэх уүрэгтэй байдаг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ? гэвэл шийдвэр нь шаардагдаж буй борлуулалтанд хангалттай хэмжээний эргэлтийн хөрөнгийг хадгалж байх бодлогыг агуулж байдагтай холбоотой. Хэрэв компани харьцангуй их хэмжээний эргэлтийн херенгийг эзэмших замаар борлуулалтын өселтийг хангах нь түүнээс илүү ихээр мөнгөн төлбөр хийхийг шаарддаг. Яагаад гэвэл мөнгө нь зардалд эргэлтийн херенгийг нэптэж, улмаар зардлын хуваарилалтаар хөрвөх чадварын оновчтой байдлыг тодорхойлдог. Хөрөнгө оруулалтын хугацаа уртасах нь эргэлтийн хөрөнгийн шууд оруулах впэөжийн хувь хэмжээгээр ашигт ажиллагаа нэмэгдэхэд хүргэдэг. Энэ бүлэгт эргэлтийн хөрөнгө ба богино хугацаат өр төлбөрийн удирдлагын тухай ярилцах болно.

5.1. Эргэлтийн хөрөнгийн удирдлага

Эргэлтийн хөрөнгө нь тайлан балансын зүүн талд эхэнд

байрлана. Эргэлтийн хөрөнгийн удирдлагын зорилго орчлын

шинжилгээнд суурилан эргэлтийн хөрөнгийн болон түүний

санхүүжилтийн оновчтоЙ хэмжээг тогтоон тодорхой хугацаанд

түүнийгээ хадгалж байх явдал юм. Бизнөсийн байгууллагууд өөрсдийн

зорилгодоо:

»- Цэвэр өнөөгийн өртгийн аргаар

»- Өртгийг дзэд зэргээр багасгах замаар хүрдэг.

Эргэлтийн хөрөнгийн удирдлагын шийдвэр нь борлуулалтын

өсөлтийг хангахын тулд хэдий хэрийн бэлэн мөнгө, бараа материалын

нөөцтэй байх вэ?, түүнийг олж бэлтгэхийн тулд зээлийн борлуулалт

ямар хэмжээтэй байх вэ?, шаардагдаж буй бараа матөриалын хэдийг

нь зээлээр авах боломжтой вэ?, өөр нэмэлт санхүүгийн эх үүсвэр

хэрэгтэй юу, үүнийг дотоодоос зохицуулах боломжтой эсэх гэх мэт

хөрөнгийн болон санхүүгийн өч төчнөөн асуудлуудыг араасаа дагуулна.

Богино хугацааны хөрөнгө оруулалтын шийдвэр. Компаний

баялгийг нэмэгдүүлэх хэрэгсэл бал ашиг, ашгийг өсгөх арга зам нь

115

борлуулалтыг өсгөх юм. Иймээс компаниуд цаг ямагт борлуулалтын хэмжээг нэмэгдүүлэх арга замыг эрэлхийлэн, янз бүрээр хэрэгжүүлэхийн төлөө байдаг. Энэ хүсэл эрмэлзлэл нь тэднийг хөренгө чинээний байдлаас хамааран эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийн алинд нь хөрөнге оруулалтыг нэмэгдүүлэх вэ? гэдэгт хариулахад хүргэнэ. Зах зээлийн эдийн засгийн механизм хэн өнөөдөр бага өртгөөр бүтээгдэхүүнийг нийлүүлж чадна түүнийг урамшуулдаг учир үйлдвэрлэгчдийг өөрсдийн үйлдвэрлэлийн өртгийг бууруулахыг шаарддаг.

Компанийн хувьд вртгийг бууруулах хоёр арга зам байна. Нэгдэх арга нь ажиллагчдын тоо, суурь машины тоог нэмэгдүүлэх замаар үйдвэрлэлийн тоог нэмэгдүүлэх явдал юм. Энэ арга нь хэрьцангуй тогтмол зардал бага байдгаараа богино хугацаанд амжилт олох боловч урт хугацааны хувьд зах зээлийн өрсөлдөөний улмаас бий болох санхүүгийн бэрхшээлийг даван туулах тэсвэр муу байна. Хоёрдох арга нь ажиллах хүчний бүтээмжийг дээшлүүлэх явдал юм. Энэ арга нь төхнологийн шинэчлэлт хийхийг шаарддаг, хөрөнгө оруулалтын өртөг өндөр боловч бүтээгдэхүүний өртгийг хямдруулж чаддагаараа урт хугацаанд илүү давуу байна. Иймээс тухайн борлуулалтын түвшинд хэдий хэмжээний эргэлтийн хөрөнгө шаардагдах вэ? гэдэгт өвөрмөц бодлогын шинжтэй шийдвэр гаргах хэрэгтэй.

Эргэлтийн хврөнгийн өсөлтийн бүтэц нь борлуулалтын орлого түүний өртөг, ашигт ажиллагааны түвшинг өврчлөгдөхөд хүргэдэг. Өртөг нь хөрвөх чадвартай шууд холбоотой байх ба арилжааны эрсдлийн түвшинд нөлөөнө. Арилжааны эрсдлийг нийт хөрөнгийн дүнд эргэлтийн хөрөнгийн дүнг харьцуулах замаар тооцдог. Энэ харьцаа өндөр гарч байвал хөрвөх чадвар сайтай хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалт ихтэй гэж үздэг. Эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнге оруулалт өндөр байх нь ихэнхдээ худалдааны болон үйлчилгээний байгууллагад ажиглагддаг бөгөөд үйлдвэрийн газрын хувьд бол тийм ч сайн үнэлгээний үзүүлэлт биш юм. ИЙмээс бизнөсийн үйл ажиллагааны чиглэл онцлогоос хамааран их бага янз бүр байх учир дүгнэлтийг гаргахын өмнө үйл ажиллагааны чиглэлийг судлах хэрэгтэй.

Компани эргэлтийн хөрвнгө дэх хөрөнгө оруулалтын хэмжээг өртгийг бууруулах замаар багасгаж болох боловч шаардлагатай өртгийг хадгалж байхын тулд хөрөнгийн эргэцийг түргэтгэх хэрэгтэй болно. Хөрөнгийн эргэцийг үнийн хямдрал үзүүлэх, урамшууллын ба идэвхжүүлэлтийн арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах замаар

116

түргэтгэж болно. Энэ нь эохих санхүүгийн чадавхитай байхыг шаардана. Эргэлтийн хөрөнгийн өндөр түвшингээр хөрвөх чадварыг нэмэгдүүлж болно. Тэгвэл өртөг байвал эохих хэмжээнээс ихэсч, хөрөнгийн түгжигдлийг дэмжих болно. Үүнээс зайлсхийхийн тулд эргэцийгтүргэтгэх хэрэгтэй. Энэ нь мөн л унийн хямдрал үэүүлэх, бусад идэвхжүүлэлтийн арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулахыг шаардана.

Жишээ 5-1: "Сор" компаний менежөр нь богино хугацааны хөренгө оруулалтын гурван хувилбар дэвшүүлэн шинжилгээ хийжээ. Үүнд:

1. Эргэлтийн бус хөрөнгө бүгдэд тогтмол 10 саятөгрөг.

2. Хүлээгдэж буй өгөөж/Хүү ба татвар телөхийн өмнөх/ 3 сая төгрөг

3. Эргэлтийн хөрөнгийн хувилбарууд:

А Б В

Эргэлтийн хөрөнгө

Хүснэгт5-т:1ауА1=х*<аа1{

Эргэлтийн хөрөнгө Эргэлтийн бус хөрөнгө Хүлээгдэж буй ТТӨЦА"

Хөрөнгийн өгөөж "ЭХ / НХ

10

м м А

10 10

3 15% 0.50

7.5

Б

7.5 10

3

17.1% 0.43

5

В

5 10

3

20% 0.33

Эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтын тувшин ба өгөөжөөр нь шинжлэн зэрэгцүулбэл С хувилбар өндөр, А хувилбар бага байна. Арилжааны эрсдлийн түвшингээр нь тооцож зэрэгцүулбэл Ахувилбар өндөр, В хувилбар бага байна. Богино хугацааны хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэх тусам ажиллах хүчний бүтээмжийи өсөлт удааширч, өртөг хямдрахгүй. Мөн эргэлтийн бус хөрвнгө дэх хөрөнгө оруулалт ихсэх тусам арилжааны эрсдэлийн түвшин буурч, хүлээн авах өгөөж нэмэгдэж байна. Дээрхи хувилбаруудаас "В" хувилбарыг сонгох нь илүү үр дүнтэй байна. Яагаад гэвэл эргэлтийн бус хөрөнгө дэх хөрөнгө

"Татвартөлөхийн өмнөх цэвэр ашиг 24 Арилжааны эрсдлийн түвшинг тодорхойлно. ЭХ - Эргэлтийн хөрөнгө, НХ-Нийт хөрөнгийн дүн

117

оруулалтын хэмжээ хаана илүү байна тэнд бүтээмж өндөр, өртөг бага байна.

Нэгж хугацаанд үйлдвэрлэн гаргах бүтээгдэхүүний хэмжээ ихсэх нь өртөг буурах үндэс болно. Энд хэн зах зээлийн дундаж үнээс доогуур өртгөөр бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хүргэж чадна тэр хэмжээгээр ашгийг хүлээн авна гэсэн зах зээлийн хууль бодитойгоор үйлчилж буй хэрэг юм.

Санхуугийн шийдвэр. Санхүүгийн шийдвэр нь төлөвлөсөн үйл ажиллагааны төслийг хэрхэн санхүүжүүлэх вэ? гэдэг тухай асуудлыг хэндөнө. Тайлан балансын баруун талд нь байгууллагын санхүүгийн эх үүсвэр, түүний бүтэц илэрхийлэгдэнэ. Урт хугацаат өрийн хэвийн хэмжээн дэх богино хугацаат өрийн өсөлт нь байгууллагын ашигт ажиллагааны түвшинг нэмэгдүүлдэг. Яагаад гэвэл борлуулалт иь жилийн туршид тогтмол нэг хэмжээнд байгаад байдаггүй, цаг үөийн арга хэмжээ, улирлын шинж чанар, үндэсний зан заншилын онцлог зэргээс хамааран хэлбэлзэж байдаг. Энэ хэлбэлэлэл нь зарим сард эргэлтийн хөрөнгийн нэмэлт хэрэгцээг ихэсгэж, зарим сард илүүдэлд оруулж байдаг. Эргэлтийн хөрөнгийн нэмэлт хэрэгцээг ихэнх тохиолдолд байгууллага нь богино хугацааны өр төлбөрөөр санхүүжүүлдэг. Энэ үед урт хугацаат өрийн тогтвортой байх үөд богино хугацааны өр төлбөр өсч, урт хугацаат өрийн зардал хямдардаг.

Харин эргэлтийн хөрөнгийн дүн тогтмол байхад богино хугацаэт өрийн хэмжээ өсзөл эргэлтийн хурд буурч эрсдлийн түвшин өсдөг. Яагаад гэвэл мөнгөний сул чөлөөтэй урсгал хаа нэг газар түгжигдэн хөрөнгийн бөөгнөрөл үүссэн байна гэсэн үгюм. Байгууллагын мөнгөний урсгалын сул- чөлөөтэй байдал нь авлагыг цуглуулснаар орж ирэх мөнгөний урсгал, богино хугацааны өр төлбөрийг барагдуулснаар гадагшлах мөнгөний урсгал нь ерөнхийдээ баланс барьж байх ёстой. Мөн эргэлтийн хөрөнгө хэт тогтвортой бус байх нь богино хугацааны санхүүжилтийг илүү ихээр эрсдлийг хадгалахад хүргэдэг. Яагаад гэвэл үйл ажиллагааны тогтворгүй байдал ажиглагдаж, дараагийн үйл ажиллагааны тодорхойгүй байдлыг ихэсгэдэг. Иймээс арилжааны эрсдлээс гадна санхүүгийн эрсдлийг тооцох хэрэгтэй байдаг. Санхүүгийн эрсдлийг богино хугацаат өр ба нийт санхүүжилтийн харьцаагаар тодорхойлно.

118

Жишээ 5-2: "Алтан үсэг" ХК нь богино хугацааны хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргах болж дараах гурван хувилбар дэвшүүлэн шинжилж сонголт хийхээр болов.

Хүснэгт 5-2: Нэмэлт мэдээлэл

Төлөвпөгөө Богино хугацаат өр -6 % Урт хугацаат өр-10% А ( хуучныг баримталсан ) 100 сая Б ( дундыг бэримталсан ) 300 сая В ( дэвшилтэт байр суурьтай ) 500 сая

400 сая 200 сая

0

Хүснэгт 5-3: Тооцоолол А төлөвлөгөө Б төлөвлөгөө В төлөвлөгөө


Эргэлтийн бус хөрөнгө

Нийт хврвнгийн дүн

Дансны өглөг

Богино хугацэаны өр төлбөр, 6 %

Богино хугацааны өрийн дүн

Урт хугацааны өр төлбөр, 10%

ХНХ /10,000 ширхэг хувьцаа/

Нийт санхүүжилтийн дүн

Хүү. татвар төлөхийн өмнөх ашиг

Хүүгийн зардэл

Татвар тооцогдох ашиг

400 000

600 000

1 000 000

100 000

100 000

200 000

400 000

400 000

1 000 000

120 000

46 000

74 000

400 000

600 000

1 000 000

100 000

300 000

400 000

200 000

400 000

1 000 000

120 000

38 000

82 000

400 000

600 000

1 000 000

100 000

500 000

600 000

400 000

1 000 000

120 000

30 000

90 000

Татварын зардал, 15%

Цэвэр ашиг

Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг. төгрөг

ХНХ'-ийн өгөөж

БХӨТ2/НСЭ

11 100

62 900

6,29

15,7%

0,2

12 300

69 700

6.97

17,4%

0,4

13 500

76 500

7,65

19,1%

0,6

Өгөөжөөр нь харьцуулбал:

А төлевлөгөе < Б төлөвлөгөө < В төлөвлөгөө

Эрсдлээр нь харьцуулбал:

А төлөвлөгөө < Б төлөвлөгөө < В төлөвлөгөө

1 Хувь нийлүүлсэн хөрөнгө 2 Вогино хугацэаны өр төлбөр /эргэлтийн өр төлбөр/ 3 Нийт санхуүжилт

119

Ихэнх хувь нийлүүлсэн бизнесийн байгууллагад бизнесийн үйл ажиллагаанаас олсон ашгийг зохистой хуваарилах асуудалд төвлерлөсөн хоёр сонирхол үйлчилж байдаг. Тухайлбал: хөренгө оруулагчид, зээлдүүлэгч нар өөрсдийн хүлээн аеах ашиг орлогыг байнга өсгөн нэмэгдүүлэх, эсвэл тогтсон тодорхой хугацаандаа ноогдол ашиг авч байхыг хүсдэг байдаг бол компаний менежөрүүд үйл ажиллагааныхаа цар хүрээг өргөжүүлж, зах зээлд эзлэх байр сууриа бэхжүүлэх, өөрийн үнэ цэнэ, цаашдын аж ахуйн оновчтой хувилбарыг бий болгохыг чухалчилан хүсч байдаг. Санхүүгийн ажилтан нь энэ хоёр эрх ашиг, сонирхолыг адил тэнцүү хангахын тулд дараах чиглэлээр зохион байгуулагдана. Үүнд:

1. Санхүугийн шинжилгээ. телөвлөлт: Өнгөрсөн цаг хугацааны талаархи тоо баримтанд судалгаа шинжилгээ хийн өнөөдөр бий болоод байгаа болон ирээдүйд болзошгүй эерзг, сөрөг талуудыг илрүүлэн, түүгээр дамжуулан гадаад, дотоод орчны өөрчлөлтийг мэдэрч, түүнд зохицон ажиллах чадварыг бий болгох, стратегийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүгийн эх үүсвэрийг хаанаас хэрхэн бэлтгэх боломжийг урьдчилан тодорхойлох зорилго, түүнийг хэрэгжүүлэхэд удирдлагын зүгээс баримтлах бодлогууд боловсрогдоно.

2. Ажлын капиталын удиодлага: Ажлын капитал бол нэгжилээс ихгүй хугацаанд мөнгө болон хувирах чадвартай нөөц дэх эздийн өмчийн хөрөнгө оруулалт байх бөгөөд тэдгээрийг санхүүгийн тайланд эргэлтийн хөрөнгө гэж бүлэглэн харуулна. Энэ хөрөнгийг хэрхэн удирдан жолоодох үйл ажиллагаа нь ашгийн өселтөнд шууд нөлөөлдөг. Энэ нь хэдий хэмжээний бэлэн мөнгөтэй байх вэ?, хэдий хэрийн бараа материалын нөөцтэй байх вэ?, түүнийг богино хугацаат өр төлбөрөөр олж бэлтгэх үү, эсвэл өөрийн дотоод эх үүсвзрээр олжбэлтгэх үү, хэрэв богино хугацаат ер, зээлэзр бэлтгэх тохиолдолд уг эх үүсвэрийг ямар замаар, хаанаас олж авах вэ? зэрэг асуудлыг хамрана.

3. Капиталын төсөелөлт: Үнэн хэрэгтээ урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын телөвлелт юм. Капиталын төсөвлөлтөөр үүсч болох эрсдлийг үнэлэхийн тулд хөрөнгө оруулалт хийгдэх капиталын 1сонгогдоогүй боломжийн өртгийг тооцох, ирээдүйн мөнгөний

Эдийн засгайн онолын ойлголг бөгеөд ямар ч тохиолдолд дор хаяжхоёр хувилбараас сонголт хийх ба энэ сонгогдоогүй үлдэжоуй хувилбараас хүлээн авак өгөөжийг хэлнэ.

12

урсгалын эрсдэл, түүний хэмжээг тодорхойлох асуудал тусгагдах ёстой.

4. Урт хугацааны санхуужилт: Байгууллагын олж авсан буюу удирдаж буй санхүүгийн капиталын бүтцийн оновчтой хэмжээг тодорхойлох юм. Бизнесийн үйл ажиллагаанд ашиглаж буй эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийг урт хугацааны өр, зээлээр бүрдүүлэх үү, эсвэл еарийн емч, хувь нийлүүлэгчдийн херөнгөөр бүрдүүлэх үү?, эдгээр эх үүсвэрийн аль нэгээр нь дагнах уу, эсвэл хосолмол байх уу, хосолмол байвал хувь хэмжээ ямар байх нь илүү оновчтой вэ?, зэрэг еөрийн, гадны эх үүсвэрүүдийн хоорондын зохистой харьцааны тухай ойлголт юм. Капиталын хөшүүрэг коэффициентүүдийг тодорхойлон, үүнээс үүдүүлэн оновчилдог.

5. Санхуугийн таамаглал дэешуулэх: Урт удаан хугацаанд хэрэгжигдэхээр томъёологдсон эрхэм зорилгод хүрэхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэрийн хэрэгцээг таамаглах, түүнд зохицсон үнэ, тарифын механизмыг боловсруулахад чиглэгдсэн таамаглал хийгдэнэ.

1.3.1. Байгууллагын санхүүгийн зорилго

Бизнөсийн байгууллагын санхүүгийн зорилго нь ашгийг нэмэгдүүлэх гэсэн энгийн тодорхой зүйл гэж зарим хүмүүс үздэг байхад нөгөө нэг хэсэг нь үнэн хэрэгтээ тийм биш ашгийг эздийн өмч, баялгийг нэмэгдүүлэх хэрэгсэл болгох юм гэж тайлбарладаг. Иймээс энэ асуудлын хүрээнд байгууллагын санхүүгийн удирдлагын гүйцэтгэх үүрэг, хариуцлагын тухай асуудлыг илүү өргөн хүрээтэй авч үзэх нь чухал тул дээрхи хоёр үзэл баримтлалын талаар зайлшгүй ярих хэрэгтэй юм.

1.3.1.1. Ашгийг дээд зэргээр нэмэгдүулэх

Ихэнх бизнес эрхлэгчид хамгийн оновчтой, тохирсон тодорхойлолт бол ашгийг нэмэгдүүлэх гэж үздэг. Гэтэл амьдрал дзэр ашиг бол бэлэн мөнгө биш, нийт орлогоос зардлыг хассан ялгавар байх ба маш олон янзаар тодорхойлогддог. Тодруулбал:

Тодорхой бус хоёрдмол шинжтэй байх. Бизнес эрхлэгчдийн хувьд ашиг нь тооцооллын аргаас хамааран эдийн засгийн болон нягтлан бодох бүртгэлийн гэж ялгагдана. Эдийн засгийн ашиг нь далд зардлыг тооцсон байдаг бол бүртгэлийн ашиг нь бодитойгоор гаргасан

13

"В" хувилбарын хувьд өгөөж нь ендөр боловч рискийн тувшин өндөр байна. "В" төлөвлөгөө сонгосноор удирдлага нь мөнгөний урсгалын сул /борлуулалтын үйл явцыг ажиглах/ чөлөөтэй байдлыг маш сайн хянан зохицуулж, хөрөнгийн эргэцийг дээд цэгт хадгалж байх хэрэгтэй болно. "А" төлөвлөгөө нь богино хугацааны өрийн хөшуүргийг тийм ч сайн ашиглаж чадаагүй, эргэлтийн хөрөнгийн тал хувь нь урт хугацааны өр төлбөрөөс санхүүжигдсэн байна. Харьцангуйгаар эрсдлийн түвшинд доогуур байгаа боловч санхүүгийн эх үүсвэрийн өртөг өндөр учир ашгийн өсөлт бага байна. "С" телөвлөгөө нь "А" төлөвлөгөөтэй зэрэгцүүлбэл эрсдэл өндөр, "В" төлөвлөгөөтэй зэрэгцүүлбэл эрсдэл бага, санхүүгийн бүтцийн хувьд байж болох оновчтой хэм хэмжээг хадгалж чадсан байна.

Эргэлтийн хөрөнгө ба эогэлтийн өо төлбөоийн санхуужилтийн харилиан уялдва. Эргэлтийн хөрөнгийн түвшин дэх эрсдэл ба өгөөж, эргэлтийн өр төлбөрийн түвшинд дэх эрсдэл ба өгөөж нь харилцан холбоотой байдаг. Энэ холбоо нь санхүүгийн шийдвэр гаргахад чухал ач холбогдолтой.

ЭХ/НХ нь бусад хүчин зүйлсийг28 тогтмол байхад байгууллагын хөрөнгийн бүтцийн хөрвөх чадварыг хэмжинэ. Арилжааны эрсдэл өндөр байх нь бизнесийн эрсдэл ба ашигт ажиллагзаны түвшинг бага байлгана. Үйлдвэрлэлийн бусад хүчин зүйлийг тогтмол байхад арилжааны эрсдэл үйлдвэрлэл, үйлчилгээний төхнологийн түвшин, бүтээмжийн болон ашгийн өсөлтийн хурд, бизнесийн хөрвөх чадвар ямар түвшинд байгааг үнэлэх боломж олгоно. Өөрөөр хэлбэл арилжааны эредэл2" өндөр байх тусам энгийн бүтээмж багатай хөдөлмөр зонхилсон, богино хугацааны хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалт их байна. Энд нэг бизнесээс нөгөө биэнес рүү хялбархан хөрвөх боломж өндөр боловч ашгийн өсөлт харьцангуй доогуур байна. Арилжааны эрсдэл бага байх тусам бүтээмж өндөртэй хедөлмөр зонхилсон байна. Энд ашгийн өсөлт их байна, гэхдээ нэг бизнөсээс негөе рүү хөрвөх чадвар нь муу, хязгаарлагдмал, эредлийг ихээр агуулна. Үйлдвэрлэлийн бусад хүчин зүйлсийг тогтмол байхад арилжааны эрсдэл өсөх нь борлуулалтын явц удааширч буйг харуулна.

БХӨТ I НС нь урт хугацааны өрийн хэмжээ тогтмол байхад байгууллагын санхүүгийн бүтцийн хөрвөх чадварыг хэмжинэ.

28 үйлдвэрлэлийн тоггмол хүчин зүйлсүүд /эргэлтийн бус хөрөнгө/ 29 Арилжааны эрсдлийг улирлаар эсвэл сараар тооцох нь ач холбогдолгүй байх учир санхүүгийн тайлант хугацаагаар тооцдрг.

120

Санхүүгийн эрсдэл өндер байх нь бизнесийн эредэл ба ашигт ажиллагааны түвшинг өндөр байлгана. Бусад хүчин зүйлсийг тогтмол байхад санхүүгийн эредлийн өсөлт борлуулалтын өсөлтөөр буй болох эргэлтийн хөрөнгийн нэмэлт хэрэгцээг богино хугацааны ер төлбөрөөр санхүүжүүлж байна гэсэн үг юм. Иймээс ажпын капиталыг удирдахад баримтлах бодлого нь :

>~ Хөрөнгийн хөрвөх чадварыг

»- Санхүүгийн хөрвөх чадварыг хэрхэн удирдах вэ? гэдэгт чиглэгдэнэ.

5.2. Эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруупалт

Эргэлтийн хөрөнгийн нөөцийн оновчтой хэмжээг тооцож тодорхойлох нь удирдлагын хувьд амин чухал зүйл байдаг Эргэлтийн хөрөнгийн оновчтой хэмжээ нь уг хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтын өөрөөр хэлбэл, тухайн борлуулалтыг хангахад шаардагдах бэлэн мөнгө, бараа материалын нөөц, авлагын үлдэгдлийн байвал зохих хэмжээг урьдчилан тооцох замаар байгууллагын мөнгөний чөлөөтэй урсгалыгбий болгоход чиглэгдсэн байна.

Манай орны хувьд бизнесийн үйл ажиллагаа, түүнтэй холбоотой нөөцийн зарцуулалтууд улирлын шинж чанартай байдаг. Топруулбал, бараа үйлчилгээний борлуулалт, түүний эрэлт нь баяр ёслол, нутаг орны зан заншил уламжлалтай, ашиглалтьн зардлууд нь байгаль баг агаарын хүчин зүйлээс шууд хамааралтай байдаг. Энэ нөхцөл байдал нь байгууллагын хувьд бэлэн мөнгөний илүүдлийг, эсвэл хомедлыг үүсгэж байдаг. Байгууллагад бараа, үйлчилгээний борлуулалт нь бэлэн менгөний нийлүүлэлтийг, худалдан авалт нь бэлэн мөнгөний эрэлтийг бий болгож байх тул дээрхи хэлбэлзлэл нь удирдлагын зүгээс цаг үөийн шийдвэрийг зөв оновчтой гаргах, хянах, зохицуулахад бэрхшээлийг бий болгодог.

Орлуулалтын орлого нь мөнгөний нийлүүлэлт, зардал нь эрэлтийг харуулах бөгөөд орлого, зардлын муруйн огтлолцох цэгүүд тэнцвэртэй байх борлуулалтын хэмжээг, талбай нь илүүдэл, дутагдлыг харуулна. Энэ графикийг өмнөх бүлэгт ярилцсанчилан динамикийн шинжилгээнээс харж болно.

121

Борлуулэпт/орпого/ — - -Худапдам авапт /ээрдап/

* — Б»1»и иечгөний кпүүцэл 2'

0 1 1 1 *-

Эргэлтийн хөрөнгө нь бүтээгдэхүүн ажил, үйлчилгээний өртгийг бүрдүүлж, богино хугацаанд өсөж үрждэг. Борлуулалт тогтмол байхад эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээ өсөх нь ашгийг бууруулна. Эргэлтийн хөрөнгөнд оруулсан хөрөнгийн хэмжээ өсөөд эхэлвэл түүнээс хүлээн авах ахиуц орлого шууд унаж, ахиуц зардал өснө. Энэ үзүүлэлт нь эдийн засгийн онолын ахиуц зардал ба ахиуц орлогын муруйгаар тайлбарлагдах ба тэдгээрийн огтлолцож байх тэр цэгт ашиг хамгийн их байна гэж тйлбарладаг. Яагаад гэвэл эдийн засгийн онолоор өртөг бол нөөцийг солилцох үед гарч буй алдагдал30 бөгөөд байгууллагын эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтаар хэмжигдэнэ. Санхүүгийн удирдлагын үзэл баримтлал бол арилжааны ба санхүүгийн эрсдлийн муруйн огтлолцох мөчид эргэлтийн хөрөнгө оновчтой хэмжээнд байна гэж үздэг.

Ахиуцын шинжилгээ нь эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтын оновчтой хэмжээг тодорхойлно. Ахиуц орлого, эардлын огтлолцох цэг нь эргэлтийн хөрөнгөнөөс хүлээн авах ашгийн түвшинг харуулна. Эиэ огтлолцолын цэг муруйн дагуу дээшилвэл ашиг буурч, эргэлтийн хөрөнгийн үлдэгдэл ихсэнэ, доошилвол ашиг өсөх ба хөрөнгийн эргэц хурдасч борлуулалт өснө.

30 Удирдахуйн эдийн засгийн ухаан. Б.Энхбайгалийн орчуулга, 2002 он, 273-р хуудас

Эргэлтийн ба эргэлтийн бусхөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтын ач холбогдол нь өөр өөр байна. Үндсэн хөрөнгө нь эргэлтийн хөрөнгийг бодвол хөрвөх чадвар бага байдаг, гэтэл эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтын өсөлтхөрвөлтийн өртгийг нэмэгдүүлдэг. Эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтын хэмжээ хэдий чинээ бага байх тусам хөрвөлтийн өртөг бага байна. Хөрвөлтийн өртөг бага байх нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зардлыг багасгах ба энэ мөчид эргэлтийн хөрөнгийн хамгийн оновчтой хэмжээнд байна, Эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийн өртгийн өөрчлөлт нь хоорондоо урвуу байдаг.

5.2.1. Эргэлтийн хөрөнгкйн өөрчлөлт

Эргэлтийн хөрөнгийн еөрчлөлтнь:

о Нийт борлуулалтын өөрчлөлт

о Байгууллагын бодлогын өөрчлөлт

о Үйлдвэрлэлийн технологийн өөрчлөлтүүд байдаг.

Эдгээрийг тус бүрд нь товчхон авч үзье.

Нийт борлуулалтын өөрчлөлт: Бизнөсийн байгууллагын борлуулалтын үйл ажиллагаа өмнө дурьдсанчилан улирлын шинж чанар, цаг уеийн арга хэмжээнээс хамаарч хэлбэлззх ба мөнгө болон дансны авлага, бараа материалын нөөцийн хэрэгцээг ихээхэн хэмжээгээр нэмэгдүүлж, эсвэл илүүдүүлж байаг. Мөн борлуулалтыг идэвхжүүлэх зорилгоор хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүд нь үйл ажиллагааны зардлыг өсгөхөд хүргэж эргэлтийн хөрөнгийн3' золиослолтыг нэмэгдүүлдэг. Энэ эсрэг тэсрэг байдал нь борлуулалтын орлого буурах үед мөн хумигддаг.

Байгууллагын бодлогын өөочлөлт: байгууллагын дээд шатны удирдлага иь стратөгийн ерөнхий зорилгыг тодорхойлон, бодлогыг томъёолдог. Эдгээр нь бий болсон нөхцөл байдлаас шалтгаалан өөрчлөгддөг. Тухайлбал өрсөлдөвн хүчтэй болох, имфлцяи өсөх. борлуулалтын тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх, зардлыг хямдруулах нь өндөр

31 удирдлага ба маркетингийн албаны үйл ажилл»гаанд зарцуулагдаж буй эргэлтийн хөоангө нь өртгийн нэгэн адилаар эргэж ямар нэгэн орлогоос сэргээгддэггуй, зөвхөн нийт эардлын дүнгээр бохир ашгаэс төлөгддөг учир золиослогдож буй херенгө гэж хэлэгддэг

123

бүтээмжтэй үйлдвэр аж ахуйн газруудыг шинээр барьж байгуулах, бизнөсийн үйл ажиллагааг диверсификачлах зэрэг нь байгууллагын эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээнд шууд нөлөөлдөг. Борлуулалтын орлого, түүнийг олоход өнөөдөр зарцуулж буй нөөцүүд болох үндсэн түүхий эд материалын болон ажиллах хүчний өртөг нь урт хугацааны туршид өерчлөгдөж байдаг Иймээс эргэлтийн херөнгийн хувьсамтгай байдлын нөлөөллийг удирдлагын зүгээс зохицуулах боломж нь түүний талаар баримтлах бодлогын оновчтой байдал юм.

Технологийн өөочлөлт: Аливаа бизнес нь байнгын хөгжил хөдөлгөөнд байх бөгөөд тэд ямагт хөдөлмөр зарцуулалтыг багасгах замаар өртгийг хямдруулахыг хичээж байдаг. Энэ хичээл зүтгэл нь технологийн эрс шинэчлэлт хийхэд хүргэж, эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг бууруулах боломжийголж авна.

5.3. Эргэптийн хөрөнгийн санхүүжилт

Эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалт нь бусад хөрөнгийн нэгэн адилаар богино ба урт хугацаат өр болон өмчлөгчдийн өмчөөр санхүүжигддэг. Урт, богино хугацааны өрийн санхүүжилт нь зорилго, агуулгын хувьд өөр юм. Богино хугацааны санхүүгийн эх үүсвэрийн хэлбэлзлэл нь борлуулалтаас шууд хамаарна. Хэрэв борлуулалтын явц удааширвал мөнгөн хөрөнгө борлогдохгүй барааиы хэлбэрээр эргэлтээс чөлөөлөгдөн үхмэл хөрөнгө болно. Энэ хэмжээгээр богино хугацааны өр төлбөрийг цаг хугацаанд нь барагдуулах боломж хомсдож эхэлнэ.

Эргэлтийн хөрөнгийн санхүүжилтийн төлөвлөгөөний сонголт нь нийт арилжааны өгвөж ба рискийг бууруулахыг шаарддаг. Урт хугацааны санхүүгийн эх үүсвэрийн дүнгээс богино хугацааны санхүүгийн эх үүсвэрийн дүн их байх ашигтай юм шиг санагддаг боловч жинхэндээ бол үгүй байдаг. Яагаад гэвэл бид өмнөх сэдвүүдэд энэ талаар ярилцсан, гэхдээ бусад хүчин зүйлс/үндсэн хврөнгө ба санхүүгийн бусад эх үүсвэр/-үүдийг тогтмол байх нөхцөлд авч үзсэн. Хэрэв борлуулалт тогтмол байна гэж үзвэл ашгийг шууд бууруулах бөгөөд богино хугацааны өр телбөрийг урт хугацааны өр төлбөрөөр санхүүжүүлж байна гэсэн үг юм. Иймээс эргэлтийн хөрөнгийг ямар эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх вэ? гэдэгт хариулахын тулд дараах хоёр хүчин зүйлийг харгалзан үздэг. Үүнд:

124

I о Богино хугацааны санхүүжилт нь хямд

о Богино хугацааны санхүүжилт нь харьцангуй өндөр эрсдэлийг агуулж байдаг.

Богино хугацааны санхүүжилт нь урт хугацааны өр төлбөр болон хувь нийлүүлсэн хөрөнгө тогтмол байхад ашгийг нэмэгдүүлдэг. Компани нь борлуулалтын түр зуурын өсөлтийг хангахын тулд эргэлтийн хөрөнге дэх хөрөнгө оруулалтын хэмжээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай болох ба үүнийг нэгдүгээрт, зээлийн худалдан авалтыг нэмэгдуүлснээс бий болох богино хугацааны өр төлбөрөөр, хоёрдугаарт, дотоод мөнгөний урсгалыг зохицуулах32 замаар санхүүжүүлэх боломжтой. Эдгээрийн аль аль нь санхүүгийн өртгийг хямдруулж, ашгийн өсөлтийг дэмжмж байдаг.

Богино хугацааны өр төлбөр нь ашгийг дэмжихийн хэрээр мөн эрсдлийг агуулна. Борлуулалтын түр зуурын өсөлтийг зөв тооцохгүй бол хөрөнгийн түгжигдэл үүсэх болно.

32 Дотоод мөнгөний урсгал нь тухайн үөийн ашгийн хуримтлал, элэгдлийн зардпаар бий болно.

125


1. "А", "Б" гэсэн хоёр компаний санхүүгийн шинжилгээний дүнг шинжиж

үзэхэд "А" компаний санхүүгийн эрсдэл маш өндөр, "Б" компанийх

бага байв. Гэхдээ "Б" компаний арилжааны эрсдпийн түвшин "А"-

ийнхаас бага байлаа. Та үүнийг хэрхэн тайлбарлах вэ?

2. Та банкны ажилтан бөгөөд танай банкнаас зээлийн төсөл

шалгаруулан хэрэгжүүлэхээр тэндер зарлажээ. Нийтдээ 20 компани

материалаа ирүүлснэий эхний шалгаруулалтаар 3 компани үлджээ.

Уг 3 компаний үйл ажиллагааны талаархи санхүүгийн зарим

үзүүлэлтүүдийг сонирхоход дараах байдалтай байлаа.

Эргэлтийн хөрөнгө Эргэлтийн бус хөрөнгө Богино хугацааны өр Өмчлөгчдийн өмч Борлуулалтын орлого Цэвэр ашиг

Шинжилж өөрийн санлыг боловсруулна уу.

3. "Жаал" компаний үндсэн херөнгийг нийт хөрөнгөнд харьцуулсан

харьцаа нь 0.5, хөрвех чадвар нь 2 байлаа. Арилжааны болон

санхүүгийн эрсдлийгдараахтайлангийн зарим үзүүлэлтийг үндэслэн

тооцно уу.

Эргэлтийн хөрөнге Эргэлтийн өртөлбер Үндсэн хөрөнгө 100,000.0 Урт хугацааны өр 50,000.0

Өмчлегчдийн емч

Бүгд дүн Бүгддүн

А" компани "Б" 250,0

1 200,0 90,0

1 360,0 2 000,0

220,0

компани "В" 120,0 875,0

93,6 901,4

1 800,0 342,0

компани 390,0 970,0 218,4

1 141,6 2 500,0

375,0

Компани нь 800 сая төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгөтэй байлаа.

Эргэлтийн хөрөнгийн зөвшөөрөгдсөн хэмжээ нь 350 сая төгрөг

бөгөед эргэлтийн бус хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 600

саятөгрөгболно. Нийт үндсэн хөрөнгийгбүрэн, эргэлтийн хөрөнгийн

тал хувийг 10 хувийн хүүтэй урт хугацааны зээлээр, үлдэхийг 5

хувийн хүүтэй богино хугацааны өр төлбөрөөр санхүүжүүлсэн, хүү

татвар төлөхийн өмнөх цэвэр ашиг нь 200 сая төгрөг, татварын

дундаж хувь 15 болно.Эргэлтийн хөрөнгийн түр зуурын өсөлтийг,

а) Бүрэн богино хугацааны өр телберөөр

126

б) Урт хугацааны өр төлбөрөөр

в) Адил хувь хэмжээтэйгээр санхүүжүүлэх гэсэн хувилбаруудыг

дэвшүүлэн хувийн дүгнэлтээ хийнэ үү.

5. "Эрдэнэ" компаний хүлээгдэж буй борлуулалт нь 1-р сард 500 нэгж, 2-р сард 250 нэгж, 3-р сард 1000 нэгж бөгөөд өмнөх оны 12-р сарын бараа материалын нөөцийн эцсийн үлдэгдэл 700 нэгж байсан Төлөвлөж буй санхүүгийн жилд 7200 нэгж бараа борлуулах ба сарын дундаж борлуулалт 600 нэгж байна. Дээрхи саруудын хүлээгдэж буй эцсийн үлдэгдэл, тухайн сар сарын бараа матөриалын нөөцийн хэрэгцээ зэргийг тус тус тооцно уу.

6. "Баянбадрах" компани нь борлуулалтын таамаглалыг дараах

байдлаар хийжээ. /нэгж/

7. "Мираж" компани авлагыг дундажаар 60 өдөрт цуглуулдаг, бэлэн

мөнгөний үлдэгдлийн байвал зохих хэмжээ дундажаар 5 сая төгрөг

бол дараах нөхцөлийг ашиглан компаний бэлэн мөнгений илүүдэл

ба хомсдлыг тооцож хувийн санапаа дэвшүүлнэ үү.

Мөнгөний төсөв /сая төгрөг/

1-рулирал 2-рулирал 3-рулирап 4-рулирал

Авлагын эхний үпдэгдэл 120,0

Борлуулалт 90,0 120,0 150,0 120,0 Авлагыг цуглуулах Авлагын эцсийн үлдэгдэп Мөнгений дүн

Мөнгений хуваарипалт 80,0 160,0 180,0 160,0 Мөнгений цэвэр урсгал Мөнгений эхний үлдэгдэл 5;0 Мөнгений эцсийн үлдэгдэл Мөнгений хомсдол Мөнгений ипүүдэл

8. Карнавал компани шинэ онд маркетингийн албанаас дэвшүүлсэн

нэгэн шинэлэг санааг гуран хувилбараар шинжилжээ. Үүнд:

А. Эргэлтийн хөрөнгө бүх хувилбарт ижилхэн 100 сая төгрөг

Б. Хүү, татварын төлөхийн өмнех цэвэр ашиг адил 15 сая төгрөг

В. Эргэлтийн хөрөнгө, сая төгрөгөөр:

127

"Б" "В" 75 50 25 байсан бол хувилбар тус бүрээр

хөрөнгийн өгөөж, арилжааны эрсдлийг тооцож сонголтоо хийнэ үү.

9, Нэгэн хэвлэлийн компани нь богино хугацааны хөрөнгө оруулалтын төсөл хэрэгжүүлэх болж дараах мэдээнд тулгуулан шинжилгээ хийлээ.

Төлезлөгөө бичиг-10%

"А" хуучныг баримтлагчид "Б" дундыг баримтлагчид "В" шинийг баримтлагчид

Санхуүгийн чзччлэптчш сая

Эргэлтийн хөрөнгө Эргэтийн бус хөрөнгө

Хөрөнгийн дүн Дансны өглөг ББХЗ, 8%

БХӨТ-ийн дүн УХӨТ, 10% ХНХ Хувьцааны тоо Нийт эх үүсвэрийн дүн ХТТӨЦАшиг Хүүгийн зардал33

Татавар тооцогдох ашиг Татварын зардал 15% Цэвэр ашиг Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг ХНХ-ийн өгөөж Санхүүгийн эрсдэл

Банкны

150.0 300.0 450.0

төгрөг:

"А" төл 300.0 600.0 7 100.0

?

350.0 3.5 сая ? 80.0 ? ? 7 ? ? ? 7

БХЗээл- 8%

"Б" тел 300.0 600.0 ?

100.0

?

350.0 3.5 сая ?

80.0 ? ? ?

? ?

? ?

Өрийн

300.0 150.0 0

"В" төл 300.0 600.0 ?

100.0

?

350.0 3.5 сая ?

80.0 ? ? ? ?

? ? ?

м Уртхугацааны өрийн санхүүгийн хүүгийн зардап байна. Богино хугацааны зээлийн хүү нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээний өртөг тооцогддог.

4 Л О 128

Бүлэг 6. Эргэлтийн хорөнгийн удирдлага

Компаний санхүүгийн удирдах ажилтны байнгын анхааралдаа байлгавал зохих асуудлын нэг нь эргэлтийн хөрөнгө дэх нөөцийн хуваарилалт байна. Бинзнесийн үйл ажиллагаанд татан оролцуулжбуй эргэлтийн хөрөнгийг хэлбэлзлэлээр нь түр зуурын, тогтвортой, үндсэн гэж ангилна. Урт хугацааны туршид үндсэн хөрөнгийн болон тогтвортой ажлын капиталын суурь нь өсч байдаг.

Тогтвортой ажлын капиталд бизнөсийн байгууллагын хувьд зайлшгүй байх бэлэн мөнгөн, авлага, бараа материапын хамгийн доод түвшин юм. Ихэнх тохиолдолд бизнесийн байгууллагын үйл ажиллагааны нөхцөл байдлаас/улирлын шинжчанар/хамааран ажлын капитал дээрхи хэмжээнээс нэмэгдсэн байдаг. Үүнийг түр зуурын эргэлтийн хөрөнгө гэж хэлдэг.

Тогтвортой хөрөнгийн өсөлт нь жилийн үйл ажиллагааны тогтмол өсөлтөөр бий болох хөрөнгийн өсөлт байна. Иймээс ажлын капиталын удирдлагын хамгийн чухал асуудал нь эргэлтийн хөрөнгийн зүйл нэг бүрээр хөрвөх чадварыг тооцох явдал юм. Энэ тухай бид өмнө ярилцсан.

Эргэлтийн хөрөнгийн удирдлага нь хөрөнгийн бүтэц, түүний харьцааг чухалчлан үзнэ. Иймээс эргэлтийн хөрөнгийн удирдлага нь:

• Мөнгөн хөрөнгийн удирдлага

• Бараа материалын нөөцийн удирдлага

• Авлагын удирдлага гэсэн сэдвүүдийн хүрээнд асуудлыг авч судална.

6.1. Менгөн хөрөнгийн удирдлага

Мөнгөний удирдлагын стартөги нь хамгийн сүүлчийн нэг төфөгнөөс ч ашгийг шавхан авах юм. Мөнгөний давуу талыг мэдрэх тусам компаний санхүүгийн ажилтны үйл ажиллагаа нь ашиггүй хөрөнгийн хэмжээг дээд зэргээр багасгахын төлөө болдог. Танд бага мөнгөтэй байх нь ашигтай байж болно, гэхдээ хэзээ юу худалдан авахаа мэдэхгүй байна гэсэн үг юм. Мөнгөний балансыг бага байлгах нь компаний мөнгөний гадагшлах, дотогшлох хөдөлгөөний талаар

129

тодорхой мэдлэгтэй байх хэрэгтэй бөгөөд адилхан ашигт ажиллагаанд сайнэар нөлөөлж байдаг.

6.1.1. Мөнгений орчил

Мөнгөний орчил нь компаний өдөр тутмын, 7 хоногийн, сарын мөнгөний хөдөлгөөнд суурилагдан түүгээр тодорхойлогдоно. Бүтээгдэхүүн, уйлчилгээг борлуулах, хэрэглэгчдээс авлага цуглуулах, бэлтгэн нийлуүлэгчдээс бараа материалын нөөц худалдан авах, төлбөр тооцоог барагдуулах зэрэг мөнгөний орчлын суурь бөгөөд компаний гадагшлах ба дотогшлох урсгалыг бүрдүүлнэ. Мөнгөний дотогшлох урсгалд хэрэглэгчдийн зан төлөв, хэрэглээний зах зээлд гарч буй өөрчлөлтүүд, гадагшлах урсгалд бэлтгэн нийлүүлэгчдийн хандлага, хангамжийн зах зээлд гарч буй өөрчлөлтүүд нөлөөлж, түүгээр дамжуулан компаний санхүүгийн эрүүл байдал, цаашдын хөгжлийн түвшинд нөлөөлнө. Менгөний удирдлагын үүрэг нь хөвөгч, мэдээллийн систем, сулжээний хөгжил, мөнгийг шилжүүлэх, дамжуулах элекрон шуудан гэх мэт маш олон хувьсах хүчин зүйлээс хамааралтай байна.

б. 1.1.1. Хөвөгч зардал

Зарим хүмүүс компаний данс бүртгэлд байгаа хөрөнгө нь бодит мөнгөний хэмжээг илэрхийлдэггүйд гайхцгаадаг. Яагаад гэвэл компанид бүртгэгдсэн дүн нь мэдээллийн электрон сүлжээнд /Эмайл, бусад хэрэгслээр гуйвуулсан төлбөрүүүд/ байгаа, банкны системээс зөвшөөрөгдсөн чекүүд зэргээс үүдэлтэйгээр банкны дүнтэй тохирдоггүй бөгөөд шалтгаан нь электрон шуудангаар хүлээн авах нэг удаагийн чекийн төлбөр, урьдчилгаа нь чекийг банкинд хүлээн авагдах хүртэлхи хугацаанд бэлэн мөнгөнд тооцогдоггүй. Энд үүссэн зөрүүг хөвөгч гэнэ. Хөвөгчийг цуглуулах ба хуваарилах хугацааг зөв оновчтой тооцох мөнгөний удирдлагад чухал.

Жишээ 6-1: Та 1,000 сэя төгрөгийн урьдчилгааг худалдан авагчдаас, 900 тегрөгийн нэхэмжлэхийг бэлтгэн нийлүүлэгчдээс хүлээн авсан. Гэтэл таны банкин дах дансны үлдэгдэл 100 сая төгрөг, харин компаний данс бүртгэ1,^эр 200 сая төгрөг байжээ. Банкны т^.лдэглэл хэрэглэх боломжтой нөөц мөн үү?, магадгүй банкны харилцах дансанд хэрэглэгчдээс 800 сая төгрөгийн урьдчилгаа төлөгдсөн ба үүний 400 сая тегрөгийг чекээрхи төлбөр барагдуулсан гэвэл, хөвөгч нь:

130

Компаний данс Банкны данс Эхний үлдэгдэл ? 100 100 Урьдчилгаа +1000 +800 Чек -900 -400 Баланс + 200 +500

Хөвогч ? 300 болно.

Зарим тохиолдолд сөрөг баланстай байх тохиолдол байдаг. Компани нь 1200 сая төгрөгийн чөк бичсэн ба банкны дансанд 800 сая төгрөгийн урьдчилгаа хэрэглэгчпээс төлөгдсөн. Тэгвэл хөвөгч нь - 200 сая төгрөг байна.

6.2. Бараа матвриалын нөөцийн удирдлага.

Бараа материал ба авлага нь мөнгөний орчилд чухал нөлөөтэй байдаг. Бараа материалын удирдлага нь үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг тасралтгүй хэвийн явуулахад шаардлагатай бараа матөриалын нөөцийн хамгийн оновчтой хэмжээг барьж байхад анхаарлаа чиглүүлнэ. Бараа материалын хөдөлгөөн нь татан авалт, үйлдвэрлэлт, борлуулалт гэсэн гурван урсгалтай. Эхний хоёр хөдөлгөөнд борлуулалтын өсөлт бууралтаар хяналт тавьж болно. Учир нь борлуулалтын хэмжээ өсөхөд татан авалт ба үйлдвэрлэлтийн хэмжээ өснө. Тухайн бизнесийн эрэлт ихээр өсөхөд энэ эрэлтийг хангах хүртэл үйлдвэрлэл, бараа материзлын нөөцийн хэмжээ өсдөг. Баоаа матеоиалын нөөц нь хийгдсэн боловсруулалтын тувшингээр түүхий эд материалын, дуусаагүй үйлдвэрлэл, бэлэн бүтээгдэхүүн гэж ангилагдана. Туүхий зд ыатөриал нь бэлтгэн нийлүүлэгчдээс татан авчирсан, хараахан үйлдвэрийн үйл ажиллагаанд оролцоогүй, агуулахад байгаа бараа материалын нөөц юм. Дуусаагуй уйлдвэвлэлд үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд оролцож эхэлсэн, шат дамжлагыг бүрэн дамжиж дуусаагүй байгаа хийц хэсгүүд, хагас, бэлэн бүтээгдэхүүнийг хамаарна. Бэлэн бутээгдэхуун нь үйлдвэрлэлийн шат дамжлагыг бүрэн дамжиж дуусан хэрэглэгчдэд очиход бэлэн болсон, гэхдээ хараахан борлуулалт хийгдээгүй агуулахад байгаа бараа материалын нөөцийг хэлнэ. Бараа матөриалын нөөцийг удирдахад;

1-рт. өртгийгудирдах

2-рт. Оновчтой хэмжээг тооцох тухай асуудлыг авч үзнэ.

131

6.2.1. Өртгийг удирдах.

Бараа материал нөөцийн өртөг нийлүүлэлт ба эзэмшилтийн /худалдан авах үнэ/ үөийн өртгүүдийн нийлбэр болно. Өртгийг удирдах зорилго нь бараа материалын нөөцийн өртгийг бага байлгах бүхий л боломжийг эрж хзйх, түүнийг хэрэгжүүлэхэд байна.

Бараа матөриалын нөөцийн өртгийгдараахтомъёололоор тооцно.

Нийт өртөг= Өртвг,,,»^^, „,„.,., + Эзэмшис зардал.и»,,,,, „„ с,мо

Томъёолвол: ТС • , \

Р* —

0

т" ' н4 ТС -Бараа материалын нийт өртөг

Р -Бараа материалын захиалга нэг бүрийн нийлүүлэлтийн өртөг

Т -Нэгудаагийн нийлүүлэлтийн хэмжээ

0 -Бараа матөриалын захиалгын тоо хэмжээ

Н -Бараа материалын нэгжийн эзэмшилтийн зардал

Бараа материалын өртөг нь санхүүгийн ажилтны анхаарлыг татсан асуудлуудын нэг байдаг. Нэг удаагийн татан авалтын хэмжээ ба эзэмшилтийн зардал хоорондоо урвуу байна. Нэг удаагийн татан авалт дахь тоо хэмжээ есөх тусам эзэмшилтийн зардал буурдаг. Гэтэл нэг удаагийн татан авалтын тоо хэмжээ өсөх нь мөнгөн хөрөнгийг бараа матөриалын хэлбэрээр эргэлтээс чөлөөлөн байгууллагын мөнгөний чөлөөтэй урсгалдсөрөг нөлөө үзүүлдэг. Иймээс санхүүгийн ажилтан нь энэ хоёрын тэнцвэртэй байх үөийн тоо хэмжээ ба зардлыгтодорхойлох замаар нөөцийн оновчтой хэмжээгтооцно. Бараа материалын оновчтой хэмжээ нь байгууллагын нөөцийн үлдэгдэлд хяналт тавих боломжийг бүрдүүлнэ.

6.2.2. Оновчтой хэмжээг тогтоох нь

Санхүүгийн ажилтан нь нэг удаагийн захиалгын тоо хэмжээний оновчтой хэмжээг нийлүүлэлтийн болон эзэмшилтийн үеийн өртгийг хамгийн бага байхаар тодорхойлох явдал юм. Үүнийг нэг удаагийн татан авалтын хэмжээ гэж (ЕОО) тэмдэглэдэг ба захиалгын болон эзэмшилтийн өртгийн огтлолцож буй цэг юм. Томъёолбол:

132

2*Т*Р

Бараа материалын худалдан авалтын оновчтой хэмжээг үндэслэн нэг өдрийн хэрэглээ, нөөцлөлтийн хугацааг тодорхойлно. Эдгээр нь жилийн худалдан авалт, төлбөр барагдуулалтын калөндарь, бэлэн мөнгөний хэрэгцээг тодорхойлох суурь болно.

Жишээ 6-2: "Хивс" компани үйлдвэрлэлийн үндсэн түүхий эд болох ноосыг 6 сарын хугацаагаар нөөцөлдөг. Уг нөөцийн хэмжээ нь 600 тн, нзт тоннын худалдан авах дундаж өртөг 2.3 сая төгрөг, татан авах зардал нь нэг тонн тутамд 50 мянган төгрөг байдаг. Нийлүүлэлтийн нийт өртөг нь:

ТС=р*1) + (н*Я] = (2300.0*ЩЛ50.0*Ш) = { <2, \ г) \ юоо; I 2 )

1150.0 + 25000.0 = 26150.0 мянган төгрөг байна. Энэ мөнгөний дүн нь төлевлөж буй санхүүгийн жилд худалдан авах ноосны татан авалтын зардлын төсвийн дээд хязгаар болно. Татан авалтын зардал нь татан авалтын тооны өсөлтөөс шууд, нэг удаагийн татан авалт дах тоо хэмжээний есөлтөнд урвуу хамааралтай байна. Нэг удаагийн татан авалтын оновчтой хэмжээг тооцвол:

2*Т*Р 2*500*2300.0 . . . . ЕО(2 = , / — - — = -/ — = 214.5 тонн баина.

Дээрхи тооцооллуудыг үндэслэн хэдэн удаа татан авалт хийх нь эзэмшилтийн өртгийн хамгийн доод хэмжээнд хадгалж чадах вэ? гэдгийг тооцъё.

2 1000.0 Татан авалтын тоо = = = 4.7 удаа баина.

ЕОд 214.5

Татан авалтын буюу эзэмшилтийн зардал бууруулах нэг арга зам нь татан авалтын тоог багасгаж нэг удаагийн татан авалтаар хүлээн авах тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх юм. Гэхдээ нэг удаагийн татан авалтын тоо хэмжээний өсөт нь нөөцлөлтийн хугацаагуртасгаж, эргээд

133

нөөцөлсөн бараа материалын хэлбэрээр мөнгөний урсгалыг сааруулан эргэлтийн хөрөнгийг түгжин түүнд оруулах хөрөнгө оруулалтын өсөлтөөр төсвийн эрэлтийг нэмэгдүулнэ. Жилийн татан авалтын тоог тодорхойлсны дараа нэг өдрийн хэрэглээг тооцох бөгөөд үүндээ үндэслэн нөөцийн байх дундаж хугацааг тодорхойлно.

1 өдрийн хэрэглээ = Хэрэглээ / Жилд ажиллах өдөр = 1000 тн / 255 = 3.9 тн

Нөөцлөлтийн хугацаа = 214.5 тн / 3.9 тн = 55 өдөр байна.

Тус компани нь 55 хоног тутамд ноос татан авах нь зардлыг хамгийн бага байлгах оновчтой хэмжээ боловч энэ нь тус компаний хувьд боломжгүй, хамгийн багаар тооцход 6 сарын нөөцтэй байх хэрэгтэй байна.

6.3. Авлагын удирдлага

Бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг эээлээр борлуулах нь бизнөсийн байгууллагын хувьд бие даан амьдрах нэг арга зам бөгөөд зах зээлийн өрсөлдөөний нөхцөлд хэрэглэгчдийн чадавхийг харгалзан тэднийг өөрийн байнгын үйлчлүүлэгчдээ болгох хамгийн хямд боломж юм. Иймээс бизнөсийн байгууллагууд зээлийн хэлбэрийг машид сонирхож байгууллагын эээлийн бодлогыг боловсруулан хэрэгжүүлэхийгоролдож байдаг. Гэтэл санхүүгийн ажилтан нь энэ зээлийн борлуулалтын саналыг нэг их сайнаар хүлзэн авдаггүй. Учир нь зээлийн борлуулалтын хэмжээгээр хэрэглэгчдээс төлбөр хийгдэх хүртэл хугзцаанд зээлийн хэлбэрээр мөнгө эргэлтээс тусгаарлагдан, түүнд оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг нэмэгдүүлэхийг шаардаж түр зуурын эргэлтийн хөрөнгийн хэрэгцээг өсгөдөг.

Эргэлтийн хөрөнгийн түр зуурын өсөлт нь байгууллагын хувьд эрсдэл өсөх, өгөөж буурах нөхцлийг бий болгодог. Санхүүгийн ажилтан нь зээлийн борлуулалтын үйл ажиллагаанд өгөөжийн хэлбэлзлэлээр шинжилгээ хийн, БМН-ийн оновчтой түвшинг тогтоохыг эрмэлзэж байдаг. Гэхдээ санхүүгийн ажилтны энэ оролдлого магадгүй эргээд нийт борлуулалт буурахад нөлөөлж болох учир зээлийн борлуулалтын бодлогодоо зээлийн стандартыг боловсруулан, авлага цуглуултанд мөрдөж ажиллахыг оролдож байдаг. Зээлийн стандартад худалдааны гэрээ, худалдан авагчдын санхүүгийн чадвар, зээлийн хэмжээ, түүнийг

134

нэмэгдүүлэх боломж болои хүлээгдэж буй орлоготой нийт зардлыг харьцуулах зэрэг үзүүлэлтүүд байна.

Зээлийн борлуулалт нь борлуулалтыг түргэтгэх, хэрэглэгчдийг еөрөөсөө уях сайн арга байдаг боловч дараахи нэмэгдэл зардлуудыг агуулж байдаг. Үүнд:

» Сонгогдоогуй боломжийн өотөг": Авлагын хувьд хэрэглэгчдээс

цаг тухайд нь цуглуулж чадсан бол энэ мөнгө хэдий хэрийн ашиг авчрах байсан бэ? гэдгийг тооцож буй хэрэг юм, Компаний удирдлага авлагын хэлбэрээр байгаа хөрөнгөнөөс олж болох байсан ашгийн хэмжээгээр /нэмзгдэл зардэл/ алдагдал хүлээдэг. Энэхүү алдагдсан боломжийн өртгийг тодорхойлохдоо нийт авлагад оруулж буй хөрөнгийн дүнг байгууллагын үйл ажиллагааны ашгийн нормативаар үржүүлнэ.

Херөнгө оруүлалтын заодал: Авлага уүссэн хэмжээгээр дараагийн үйл ажиллагаанд оролцох хөрөнгө дутагдаж үйлдвэрлэлийг хэвийн явуулахын тулд ямар нэг байдлаар /зээлээр эсвэл өөрийн хөрөнгө/ эх үүсвэрээр санхүүжүүлэн хөренгө оруулалт хийх болдог. Хөрөнгө оруулалтын энэ хэрэгцээг нийт авлагын дүнг борлуулалтын орлогод хувьсах зардлын эзлэх хувийн жингээр үржүүлж тодорхойлно. Уг хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг түүнийг санхүүжүүлэх эх үүсвэрийн өртгөөр /хүү/ үржүүлж хөрөнгө оруулалтын зардлыг тооцно.

Найдваргуй аелагын зардал: Худалдан авагчдаас зээлээр худалдан авсан барааны үнийг төлөхгуй болох тохиолдол юм. Жил бүр нийт борлуулалтын тодорхой хэсэг нь төлөгдөх найдваргүй болж байдаг. Авлага найдваргүй болох нь түгээмэл байх учир компани өмнөх жилүүдийн туршлагад суурилан төлөвлөж буй борлуулалтын тодорхой хувиар найдваргүй авлагын сан байгуулна.

Жишэз 6-3: 'Хатан туул" худалдаоны байгууллага нь борлуулвлтаа өргөжүүлэхээр болж, маркөтингийн зэөлөн бодлогоор хзрэгжүулэх боломжийг судлахаар болое. Компани нь үслэг эдлэлийг захиалгаар болон өөрийн загвараар оёдог. Жилдээ дундажаар 1.2 миллиард төгрөгийн борлуулалт хийдэг. Хэрэглэгчдийг урамшуулах үүднээс нийт борлуулалтын 35 хувийг зээлээр хийдэг. Бүтээгдэхүүн нь ихэнхдээ төлбөрийн чадвараар дээд ангилалын худалдан авагчдад чиглэгддэг. Эдийн засагч, марквтингийн ажилтнуудыг судалгаа,

34 Зарим сурах бичигт алдагдсан боломжийн өртөг гэж тайлбарласан байдаг. 135

шинжилгээгээр өөрийн бүтээгдэхүүнийг нэр хүндтэй томоохон дэлгүүрүүдээр зээлийн хэлбэрээр борлуулснаар борлуулалтыг 500 сая төгрөгэөр өсгөх бөгөөд найдваргүй авлага нь 0.5 хувь болно. Борлуулалтаар тооцсон хувьсах зардал нь 67 хувь, байгууллагын үйл ажиллагааны ашгийн норм 0.2223 болно. Богино хугацаат зээлийн хүү сарын 6 хувь ба авлагын өсөлтөд дэх хөрөнгө оруулалтыг богино хугацаат зээлээр санхүүжуулнэ. Хэрэглэгчдээс авлагыг цуглуулах хугацаа 3 сар ба түүнтэй холбогдож гарах зардлын өсөлт 5 сая төгрөг гэж таамагласан.

Тооцоолсноор цэвэр ашгийн хэмжээ өсч байгаа учир дээрхи уйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх боломжтой. Зээлийн борлуулалтыг ергөтгөснөөр байгууллагын эргэлтийн хөрөнгийн эргэц түргэсэн хүлээн авах ашгийн хэмжээ дүнгээрээ өсдөг. Бизнесийн байгууллага нь цэвэр ашгаа нэмэгдүүлж чадаж байвал зээлийн борлуулалтыг өргөжүүлж байх сонирхолтой байдаг. Энэ шинжилгээнд суурилан зээлийн дээд хязгаарыг тодорхойлдог. Зээлийн дээд хязгаар нь цэвэр ашигтэгтэй тэнцүү байх үеийн зээлийн борлуулалтын хэмжээ байна.

• 1

2

3

4

5

6

7

8

_ 9

Орлогын өсөлт /БО/

Нийт ашиг

Хөрөнгө оруулалтын нэмэлт хэрэгцээ /ХОНХ/

Авлагын санхүүжилт

Борлуулалтын ажиллагааны зардал

Сонгогдоогүй боломжийн өртөг

Найдваргүй авлага

Борлуулалтыг өргөжүүлснээс гарах зардал

Цэвэр ашиг

Тооцоолол

Б О * (1-0.67)

БО - Нийт ашиг

ХОНХ " Хүү *»

-

Б О * А '

БО * 0,5 %

(4)+(5)+(б)+(7)

БО -(8)

Дүн

500.0

165,0

335,0

15,1

5,0

111,2

2,5

133,7

31,3

Маркетингийн зөөлөн бодлого: Маркетингийн албанаас борлуулалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор зээлээр бүтээгдэхүунээ борлуулах, ажил үйлчилгээ үзүүлэх бодлогыг шинээр хэрэгжүүлэх эсвэл өгп. 1өх зээлийн борлуулалтыг өргөжүүлд-г. Удирдлага нь өмнө хэрэгжүүлж буй зээлийн бодлогодоо төлбөр хийх хугацааг хойшлуулах хэлбэрээр худалдан авагчдадаа хөнгөлөлт үзүүлэх

136

борлуулалтыг маш ихээр нэмэгдуүлж, хөрөнгийн эргэц. улмаар эшгийн өсөлтөд сайнаар нөлөөлж байдаг. Зээлээр бараа худалдан борлуулж буй тохиолдолд дараах хэдэн зарчмыг баримтлана.

•^ Зээлдэгчийн нэр хүнд. •/ Зээлдэгчийн төлбөрийн чадвар •* Барьцаа, баталгаа •/ Үндсэн ба үл хөдлөх хөрөнгийн хэмжээ

•/ Тухайн үеийн эдийн зэсгийн нөхцөл байдлыг харгалзаи үзэх зэрэг болно.

Зээлийн борлуулалтын хяналтыг:

^ Насжилтаэр (үүнд хэд хоногийн хугацаатай зээл хэдэн хувийг эзэлж байиа вэ? гэдгийг тодорхойлох )

/ Төлбөр хийгдэх дундаж хугацаагаар ^ Төлбөрийн бүтцээр нь зэрэг аль тохиромжтойг сонгон авч хийнэ

6.3.1. Авлагын насжилт

Авлагын насжилт нь авлага цуглуулалтанд гарч буй өөрчлөлтийг

харуулна.

Жишээ 6-4: "Эи-ЖИ-Эс" компаний эхний таван сарын зээлийн

борлуулалтын мэдээ өгөгдөв.

Авлага цуглуулах Нийт дүнд Сарууд өдөр Авлагын дүн эзлэх хувь

0-30 60 000,0 53,6% 31-60 25 000,0 22,3%

61-90 5 000,0 4.5% 91-120 10 000,0 8,9%

121-ээсдээш 12 000.0 Ю.7%

Нийтдүн 112 000,0 100,0%

Хэрэв компани борлуулалтын нэгж тутмаас 2 мөнгөний ашиг олдог эвэл хугацаа хэтэрсэн ав,,агаас 440.0 мянган төгрөгийн аш.„ олох боломжийг алдаж байна. Авлага цуглуулах хугацаа уртассах нь найдваргүй авлагын хэмжээг өсгөхөд тааламжтай нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Энэ жишээнд иийт авлагын 1/5 нь 90-ээс дээш хоногийн настай байна.

5-рсар 4-р сар 3-р сар 2-р сар 1-рсар

137

6.3.2. Телбөр хийгдэх дундаж хугацаа

Төлбөр хийх дундаж хугацаэ нь мөн авлага цуглуулалтыг хянах нэг хэрэгсэл юм. Дансны авлэгыг цуглуулах дундаж хугацааг тодорхойлохдоо нийт авлагын дүнг авлагын эргэлтийн тоонд харьцуулж гаргана. Авлага цуглуулах хугацаа уртсаж байвал бараа, үйлчилгээ нь худалдан авагчдийн сонголтонд орох боломж хязгаарлагдаж, борлуулалт буурч буйг харуулнэ. Хэрэв богиноссон байвал эрэлт нэмэгдэж буй гэсэн уг юм.

Томъёолвол:

Авлага цуглуулах дундаж хугацаа = Борлуулалт / Авлагын

эргэцийн тоо

138


1. "УИД" компани нь түрээсийн үйлчилгээ үзүүлдэг. Цаг үеийн нөхцел байдлыг шинжилсний үндсэн дээр түрээсийн орлогыг цуглуулах талаар нэгэн алхам хийхийн тулд дараах мэдээлэлд шинжилгээ хийжээ.

"УИД" хк

Мөнгөний төсөв, сая төгрөг

1 -р улирап 2-р улирап 3-р упирал 4-рулирал

Авлага. Эхний үлдэгдэл

Түрээсийн орлого

Авлагыг цуглүулах

Авлагын эцсийн үлдэгдэл

Мөнгөн орлогын дүн

Мөнгөний хуваарилалт

Мөнгвний цэвэр урсгал

120,0

90,0

150,0

60.0

150,0

80,0

70,0 •

60,0

120,0

100,0

80,0

100,0

160,0

60,0 -

80,0

150,0

130,0

100,0

130,0

180,0

50,0 •

100,0

120,0

140.0

80,0

140,0

160,0

20,0

Мөнгөний эхний үлдэгдэл 5,0 75,0 15,0 35,0

Мөнгөний эцсийн улдэгдэл 75,0 15,0 - 35,0 - 55,0

Мөнгөний доод хязгаар 5,0 5,0 5,0 5,0

Илүүдэл ба хомсдол 70,0 10,0 - 40,0 - 60,0

Та шинжилгээг хийж өөрийн санал, зөвлөмжийг боловсруулна уу.

2. Тазарчин" компаний хүлээгдэж буй борлуулалт нь 1.2 тэрбум төфөг, бөгөөд 1300 тонн түүхий эд хэрэглэдэг. Нэгжийн захиалгын өртөг 6 мянган төгрөг, татан авалтын өртөг нь 120.0 төгрөг болно. Удирдлага нь 3 сарын нөөцтэй байх нь хамгийн зөв арга мөн гэж үздэг. Та нэг удаагийн татан авалтын оновчтой хэмжээ. өртөг, нөөцийн хугацаа зэргийг тооцон өөрийн санал, дүгнэлтээ өгнө үү.

3. "Алтан тариа" ХК нь өөрийн борлуулалтыг хөдөө орон нутагт өргөтгөхөөр шийдвэрлэж, түухий эдийн агентлагуудад зээлээр бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхээр болов. Тус компани нь өнгөрсөн онд борлуулалтын нэгж тутмаас 6 мөнгөний ашиг олсон ба өртөг нь борлуулалтын 72 хувь байдаг. Төлөвлөж буй хугацаанд тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт хийхээр төлөвлөсөн учир авлагын

139

зардлуудыг тооцсон байна. Бүртгэлийн ашиг үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн нелөөллөөр өөр еөр утга агуулгыг илэрхийлдэг. Жишээ нь:

• Нийт ашиг /Нийт орлогоос тухайн орлогыг олоход зарцуулагдсан 2хувьсах зардлыг хасч тооцно/

• Үйл ажиллагааны ашиг /Нийт ашгаас ^тогтмол зардлыг хасч тодорхойлно./

• Татвар төлөхийн өмнэх ашиг/ Үйл ажиллагааны ашгаас 4санхүүжилтийн зардлыг хасч тодорхойлно/

• Цзвэр ашиг

• Нийт хувь нийлүүлсэн хөрөнгөнөөс олох ашиг

Дээрхи зорилгын үед эдгээрээс алиныг нь нэмэгдүүлэх вэ? гэдэгт сонголт хийх хэрэгтэй болно. Энэ сонголт нь өөр зорилгод үйлчлэхгүй. Жишээ нь: Нийт ашгийг нэхэмжлэх зардлын тайлнгууд.

Ашигт хандах хандлага. Бизнес эрхлэгчдэд өнөөдрийн олж буй ашиг нь тодорхой хугацааны дараа олох ашгаас илүү үнэтэй байна. Гэтэл ашгийг нэмэгдүүлэх зорилго нь өдөр тутмын үйл ажиллагаанаас олсон ашиг, хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаанаас олсон ашгийн хоорондох цаг хугацааны ялгааг үгүйсгэж байдаг. Санхүүгийн үйл ажиллагааид "Хожуу олсон ашгаас эрт олсон ашиг илуү гэсэн зарчим үйлчилж, тэд эрт олсон ашгийг дахин хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаанд эргүүлэн ашиглаж байдаг. Иймээс тухайн бизнесийн үйл ажиллагаанаас олох ашигт хэдий хэрийн хугацаа шаардагдах вэ? гэдгийг тооцох хзрэгтэй болно.

Ирээдуйн уйл ажиллагааны чанарын талыг ортгдуулах хандлаго. Бизнесийн байгууллагуудыг бүгдээрээ ашгийн төлөө байдаг гэж ойлгож болохгүй, зарим хэсэг нь тогтвортой орлоготой байхын тулд багахан хэмжээний ашгийг хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн байдаг. Шалтгаан нь ирээдүйд орж ирэхээр хүлээгдэж буй орлого хэдий тодорхой байх тусам дараагийн үйл ажиллагааны төлөвлөлт тедий чинээ тодорхой байна, мөн нөгөөтэйгүүр хүлээгдэж буй ашиг, орлогын хэмжээ хэдий бага байх тусам эрсдэл бага, төлөвлөсөн хэмжээнд орж ирэх магадлал нь өндөр байна гэж тайлбарладагтай холбоотой юм. Өөрсдийн үйл ажиллагааны эрсдлийг аль болохоор бага байлгах

^Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний өртөг 3 Удирдлага борлуулалтын үйл ажиллагааны зардал 4 Зээлийн болон өрийн бичгийн хуү, түрээсийн төлбөр

14

үүднээс зарим байгууллагууд бага хэмжээний орлого, ашгийг хүлээн зөвшөөрдөг бол нөгөө хэсэг нь эрсдлийг сарниулах зорилгоор өөрсдийн үйл ажиллагаанд диверсификацчилал хийж, янз бүрийн зах зээл дээр гарзхыг эрмэлзэж байдаг. Эдгээр нөхцөл байдлуудаас хамааран "Ашгийг дээд зэргээр нэмэгдүүлэх" гэсэн зорилгыг санхүүгийн удирдлагын үйл ажиллагааны шалгуур болгон үзэх нь тийм ч оновчтой бус байдаг.

1.3.1.2. Баялгийг дззд зэргэзр нэмэгдуүлзх

Урт удаан хугацааны туршид бизнесийн байгууллагын өртгийг тогтвортойгоор нэмэгдуүлэх нь зах зээл дэх нэр хүндийн тухай асуудалд төвлөрч байдаг. Баялаг гзсэн үгээр бизнесийн байгууллагын зах зээл дээрхи нэр хүнд, түүний үнэ цэнийг ойлгоно. Байгууллагын санхүүгийн ажилтнууд өнөөдрийн унэт цаасны зах зээлийн өртөг, зах зээлийн үнэнд ашиг хэрхэн нөлөөлж байгаад анхаарах замаар түүнийг баялгаа нэмэгдүүлэх хэрэгсэл болгож байдаг. Энэ зорилго нь ашгаас гадна өөр бусад хүчин зүйлүүдийг өөртөө агуулж байдаг дэлгэрэнгүй ухагдахуун болно.

1.3.2. Санхүүгийн удирдлагын зорилго

Санхуүгийн удирдлага нь өөрсдийн үйл ажиллагааг бусад нэгжүүдийн зорилготой харилцан ялгаатай байдаг. Бизнесийн байгууллагын удирдлага үйл ажиллагааны олон чиглэлээс хамааран ихэнхдээ матрицан бүтэцтэй байх учир хангамж, үйлдвэрлэл, санхүү, маркетингийн гэсэн үндсэн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа нь санхүүгийн болон байгууллагын зорилготой нийцэх ёстой. Үйлдвэрлэлийн нэгж нь үйл ажиллагааг хэвийн явуулахын тулд тодорхой хэмжээний бараа материалын нөөцтэй байхыг хүсдэг байхад, маркетингмйн алба нь борлуулалтыг өргөтгөхийн тулд маркетингийн зөөлөн бодлогыг хэрэгжүүлэхийг эрмэлзэж байдаг. Харин эдгээр зорилгуудын хэрэгжилт нь мөнгийг хөрөнгө, бараа материал, цуглуулагдаагүй авлагын хэлбэрээр эргэлтээс чөлөөлөн түгжиж, байгууллагын зорилгын хэрэгжилтэнд сөрөг нөлөө үзүүлэхээргүйгээр маш сайн уялдсан байх хэрэгтэй. Иймээс санхүүгийн ажилтан нь уян хатан байдлаар хандан, байж болох оновчтой хувилбарыг дэвшүүлэн, түүнд тулгуурлан байгууллагын санхүүгийн удирдлагын зорилгыг томъёолдог. Оновчтой хувилбар нь тухайн эрсдлийн түвшинд ашгийг байж болох дээд хязгаарт хүргэх явдал бөгөөд удирдлагын нөөцлөлт болон бараа, үйлчилгээний үнийн талаар баримтлах бодлогыгтодорхойлдог.

15

өсөлтийг дотоодоос зохицуулах боломжгүй, зээл авах болно гэж узсэн. Арилжааны банкуудын зээлийн хүүгийн дундаж хүү сарын 1.3 хувь байна. Найдваргүй авлага нь өмнөх онуудын туршлагаас үзэхэд жилийн борлуулалтын 2 хувь байсан, гэхдээ орон нутагт 3 хувь болж өснө, авлагыг цуглуулахад 8 сая тегрөгийн нэмэгдэл эардал гарна гэж таамагласан. Авлагын шинжилгээг хийж, саналаа боловсруулна уу.

4. Компани нь 5 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийдэг бөгөөд үүний 10 хувийг бэлэн мөнгөөр хийдэг, жилийн эцэст авлагын үлдэгдэл 180 сая төгрөг байсан. Авлага цуглуулах дундаж хугацааг тооцно уу.

5. Танай санхүүгийн ажилтнууд нэгэн маргаан өдөөжээ Маргааны сэдэв иь: Нэг хэсэг нь өнгөрсөн жилийн санхүүгийн тайлангийн шинжилгээгээр бараа материалын нөөцийн эргэц 7.7 удаа, авлагын эргэц 8 удаа байсан. Шинэ үйлчилгээгээр зах зээл тэлэх бодолтой байгаа, ингэснээр борлуулалт 15 хувиар өсч 2,875.0 сая төгрөг болох магадлал өндөрбайгааучир БМН-ийн эргэцийг 7.7дхадгалах нь мэш хүнд байх болно. Үүнтэй холбоотойгоор бэлэн мөнгөний хэрэгцээ ихсэнэ. Гэсэн хэдий ч зээлийн борлуулалтыг нэмэгдүүлэх ашипай гэхэд нөгөө хэсэг нь ашгийг өнөөгийн түвшинд хадгалахын тулд БМН-ийн эргэцийг 7.7д хадгалах зайлшгүй шаардлагатай, нөөцийн эргэлийн тоогбууруулах нь зардлыг өсгөх болно. Өнгөрсөн онд нэг төгрөгний борлуулалтын орлогоос 7 мөнгөний ашиг олсон Найдваргүй авлагын нөөцийг борлуулалтын 0.5 хувиар тооцож байгуулж байсан. Зээлийн борлуулалт нь зардал өсөх нэг суваг учир заавал өргөтгөх шаардлаггүй, маркетингийн үйл ажиллагааг хүчтэй болгох хэрэгтэй, бэлэн мөнгөний нэмэлт хэрэгцээг элэгдлийн сангаас дайчлан нөхөж болно гэжээ, Та эөв хариултыг өгнө үү, өөрийн хариултаа жишээ аван батална уу.

6. "№з11ө"-ийн бүтээгдэхүүнийг борлуулагч компани нь Дархан, Эрдэнэт хотод өөрийн дистрибьюторийг ажиллуулахаар болов. Эхний хагас жилийн туршид тэдэнд барааг зээлээр өгөх бөгөөд энэ нь борлуулалтыг хагастэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлж байгаа. Гэрээт борлуулагч нар нь арав хоног тутамд тооцоог хийж, борлуулалтын 10 хувиар цалинжина. Тэдний тогтоосон хугацаандаа ирж тооцоо хийх магадлал нь 75 хувь гэж үзсэн. Компани өнгөрсөн онд борлуулалтын нэг төгрөг тутиаас 4 мөнгөний цэвэр ашигтай ажилласан ба найдваргүй авлагын хэмжээ нь сүулийн жилүүдэд 5

140

орчим хувь байсан. Уг үйл ажиллагааг шинжлэн хувийн саналаа бичнэүү.

7. Цахилгаан станц нь ирэх өвлийг амжилттай давахад нийтдээ 120 мянган тонн нүүрс хэрэглэхээр тооцсон. Нөөцийн доод хэмжээг 10 хоногийн хэрэглээнээс багагүй байлгах шаардлагатай. Үүний тулд даразхи хоёр хувилбарыг шинжпэн сонголт хийхээр болжээ.

а) Шарын голын уурхайгаас иүүрс татах, нэг тоннын өртөг 75 иянган төфөг, чанарлаг /зэрэгцүүлж буй уурхайн нүүрснээс шаталт нь 20 хувиар илүү/, тээвэрлэлт болон татан авалтын зардал нь 10 мянган төгрөг

б) Бага нуурын уурхайгаас нүүрс татах, нэг тонн 65 мянган төгрөг, тээвэрлэлт ба татан авалын зардал нь 9 мянгзн төгрөг болно.

Зэрэгцүүлсэн шинжилгээг хийж, өөрийн саиалыг гаргана уу.

141

Бүлэг 7. Монгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ

Санхуүгийн удирдлагын үндсэн асуудлуудын нэг бол ирээдүйд орж ирэхээр хүлээгдэж буй мөнгөний урсгалын өнөедрийн үнэ цэнийг хэрхэн тодорхойлох асуудал юм. Жишээ нь: "Саятан Ехргеза" сугалаа гаргагчид 10 сая төгрөгний билет хэвлүүлж Улаанбаатар хотод тараасан. Энэ билетийн борлуулалтаас сард дундажаар 2.5 сая төгрөгийг олно гэвэл бүх билет борлуулж дууссахад олох нийт мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнэ нь хэд байх вэ гэдгийг урьдчилан тооцох хэрэгцээ, шаардлага гарна. Үүнийг мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцох замаар шийдвэрлэж болно.

Санхүүгийн шийдөэр нь мөнгөний цаг хугацааны залруулагад үндэслэгдэх ёстой. Мөнгений цаг хугацааны үнэ цэнэ нь бизнес эрхлэгчдийн хувьд сонгогдоогүй боломжийн өртгийг илэрхийлдэг. Сонгогдоогүй боломжийн ертег, мөнгөний урсгалын тооцооны хоорондын холбоог иөнгөний иаг хугацааны уцэ иэнэ гэнэ. Хүлээгдэж байгаа мөнгөнийн сонгогдоогүй боломжийн өртгийг үл ойшоон дараагийн бизнөсийн үйл ажиллагаагтооцожтөлөвлөх юм бол та хэзээ ч амжилтанд хүрэхгүй. Жишээ нь: Эзэмшигчдийн өмчийн хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн бүтэц, түрээсийн худалдан авалт, өрийн бичгийг буцаан төлөх /зах зээлээс татан авах/ зэрэг шийдвэрүүдэд үнэт цаасны үнэлгээ мөнгөний урсгалын тооцоо чухлаар нөлөөлдөг. Санхүүгийн ажилтан хүлээгдэж буй менгөний урсгалын тооцоог чадварлаг тооцож чадвал байгууллагын өрөнхий зорилго болох хувь нийлүүлэгчдийн баялгийг дээд зэргээр нэмэгдүүлж чадна. Энэ бүлэгт бид энэхүү цаг хугацааны үнэ цэнийг хэрхэн тооцож, өөрийн үйл ажиллагаандаа хэрэглэх талаар үзэж танилцах болно. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг ирээдүйн мөнгөний өнөөгийн ба өнөөгийн мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнэ гэсэн хоёр чиглэлээр тооцдог.

7.1. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ ба алдагдсан боломжийн өртег

Шийдвэр бүрийн үр дүн мөнгөөр хэмжигддэг. Жишээ нь, төрийн байгууллагын ажиллагсдын хүүхдүүдийн их, дээд сургуулийн сургалтын төлбөрийг төрөөс санхүүжүүлэх гэсэн шийдвэрийг аваад үзьө, тэгвэл та нэг удаагийн төлөлтөөр бүрэн төлөх үү, хичээлийн жилийн улирал тутамд хувааж төлөх үү, ингэснээр юу алдаж болох, юуг хожиж болох вэ? гэдгийг заавал сонирхоно. Энэ сонирхол чинь зайлшгүй мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцоход хүргэнэ.

142

Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн асуудал өнөөдөр төлбөр хийснээрээ /урьдчилгаа төлснөөрөө/, эсвэл үйлчилгээгээ авсны дараа төлбөрийг хийснээрээ түүнээс ямар боломжийг хүлээн авч болохыг хэд хэдэн хувилбараар тооцож шийдвэрийг гаргах явдал юм. Таны сонгосон ба сонгоогүй хувилбаруудын өртгийн зөрүү нь алдагдсан боломжийн өртөг35 юм. Энэхүү өртгийг цаг хугацааны хоёр чиглэлээр тооцдог.

> Ирээдүйн мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнэ /Ри1иге уа1ие/

> Өнөөдрийн мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнэ /Ргезеп! уа1ие/

Мөнгөний хөдөлгөөн нь нэг удаа төлбөр хийгдэх, тодорхой хугацааны дотор хэд хэдэн удаа телбөр хийгдэх гэж бүлэглэгдэнэ.

7.1.1. Өнөөдрийн мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнэ /Ри1иге уа1ие/

Ирээдүйд орж ирэх мөнгөний дүн нь өнөөдөр хэдэн төгрөгтэй тэнцэх вэ?, эсвэл анхны хөрөнгө оруулалтаар гарсан мөнгөний хэмжээг түүнээс ирээдүйд хүлээн авах мөнгөний дүн өнөөгийн үнэ цэнээрээ нөхөж чадаж байгаа эсхийгтооцох зорилготой.

Жишээ 7.1: Та өнөөдөр 10,000 төгрөг авахэсвэл хагас жипийн дараа 30,000 төгрөг авах хоёрын аль нэгийг нь сонгох боллоо гэж узье, тэгвэл ыөнгөний дүнгээр эсвэл энэ хоёрын хоорондын хугацааны аль нэгэнд суурилан шийдвэрээ гаргах болно. Ингэхдээ мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцох замаар уг сонголтыг хийх нь хамгийн оноөчтой. Тооцоог нийлмэл хүүгийн буюу компаунд /сотроипа,тд/-ын зарчимаар тооцно. Энэтооцооллыгтомъёолбол:

Ирээдүйд авах мөнгө = Мөнгө +( Хүүгийн хувь * Мвнга)

буюу РУХ = РГ0 +(к*РУ0) = РУ0*(1 + к)

к • хүүгийн хувь

п - хугацааны тоо

Р\/ - мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнээрхи дүн

Р\/ • мөнгөний өнөөдрийн үнэ цэнээрхи дүн

35 Эдийн эасгийн зарим сурах бичиг, ном хэвлэлд сонгогдоогүй болоижийн өртөг гэж орчуулсан байдаг.

143

(1+*)" буюу \РУ7Рк,я) - ирээдүйн унэ цэнийг тооцох хүүгийн хүчин зүйл

Хүснэгт7.1: Бодолт 10000 төгрөгийг хүлээн авах

хугацааны хүлээн тоо авах мөнгө

0 10000

1

2

О . . . .

4 5 6

Хүүгийн орлого

1000 2100 3310 4641 6105 7715

дүн 10000

: • ; :

30000 төгрөгийг хүлээн авах

хугацааны хүлээн тоо авах мөнгө

0

1 2 3 4 5 6 30000

дүн 30000

Хүүгийн орлого

0 0 0 0 0 0

0

Хүүгийн орлого: Эхний жил 10000*0.10 = 1000

Хоёрдахьжил 11000*0.10= 1100 гэх мэтчилэн.

Кампаундын зарчим үйлчилж байгаа нөхцөлд дээрхи томъёо нь:

Эхний жил:

Р1\= ру0+(к*ру0)=ру0*(\+к)

Дараагийн хоёр дахь жил:

Щ=РЦ+_1к*РЦ)=РЦ*(1+к)=РУв*0.+к)*а+к)=РГ0*(\+к)

товчилбол:

РУЯ = РУо * 0 + кУ буюу РУЯ=РУ* (РУ1Рк , „ ) болно.

7.1.1.1. Өнөөдөр нэг удаа хөдөлгөөн хийгдэх мөнгениО ирээдүйн үнэ цэнэ

Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг мөн хүснэгт ашиглан тооцож болно. Уг хүснэгт нь хугацааны тоо ба хүүгийн хувийг заасан үзүүлэлт бүхий тоон таблиц бөгөөд тооцоонд авагдсан хугацааны тоо ба заагдсан хүү хоёрын уулзварт дахь тоогоор мөнгөнийхөө дүнг

144

үржүүлнэ. Нэг удаагийн хөдөлгөөн хийгдэх мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнийг хүснэгт 2.2-ийг ашиглан тооцно.

Жишээ 7.2: 3 сарын дараа 120,000төгрөг авахаар 100,000төгрөгийн Ьараа зээлээр бараа зарах, зээлээр өгсөн барааны дүнтэй тэнцэхүйц хэмжээний мөнгийг сар бүр 4 хувийн хүү төлөх засгийн газрын өрийн бичиг худалдан авсан хоёрын аль ашигтай байх вэ? гэдэгт шинжилгэз хийе.

Хүснэгт 7.2 Өнеөдер нэг удаа хедолгеен хийгдэх менгений ирээдүйн үнэ цэнийг тооцох

Хугацаа\ хүү 1% 2% 3% 5% 6% 7% 8% 9%

10%

1,0100 1,0200 1,0300 1,0400 1,0500 1,0600 1,0700 1,0800 1,0900 1,1000

1,0201 1,0404 1,0609 1,0816 1,1025 1,1236 1,1449 1,1664 1,1881 1,2100

1,0303 1,0612 1,0927 1,1249 1,1576 1,1910 1,2250 1,2597 1,2950 1,3310

1,0406 1,0824 1,1255 1,1699 1,2155 1,2625 1,3108 1,3605 1,4116 1,4641

1,0510 1,1041 1,1593 1,2167 1,2763 1,3382 1,4026 1,4693 1,5386 1,6105

1,0615 1,1262 1,1941 1,2653 1,3401 1,4185 1,5007 1,5869 1,6771 1,7716

1,0721 1,1487 1,2299 1.3159 1,4071 1,5036 1,6058 1,7138 1,8280 1,9487

/<Т„,, = РУ*(рУ1Рк,„) =100.000.0 * 1.1249 = 112,490.0 төгрөг

болно. Зөрүүг тооцож үзвэл:

120,000.0-112,490.0 = 7,510.0 төгрөг

Зээлээр уг барааг өгөх нь засгийн газрын өрийн бичиг худалдан авсанаас 7,510 төгрөгийн илүү ашгийг өгч чадах байна.

Мөнгө иь тодорхой хугацааны нэг эсвэл хэд хэдэн удаа хөдөлгөөнд орох бөгөөд тэдгээрээс хүлээн авах үр дүн өгөөж нь янз бүр байдаг. Жишээлбэл, 3 сарын дотор нэг удаа 10000 төгрөг хүлээн авах эсвэл түүнийг гурав хуваагаад сар тутамд авахад нэрлэсэн дүнгээрээ нэг их зөрүү ажиглагдахгүй боловч үнэ цэнийнхээ хувьд 3 сарын дараа авах 10000 төгрөг нь сар тутамд авч байсан 3333 төгрөгнөөс доогуур болсон байдаг Иймээс цаг хугацааны үнэ цэнийг нэг удаагийн ба бүлэг мөнгөний хөдөлгөөнийх гэж ялгаж тооцох хэрэгтэй болдог.

145

7.1.1.2. Бүпэг хөдөлгвөн хийгдэх өнөөгийн мөнгөний ирзэдүйн үнэ цэнз

Бүлэг хөдөлгөөн хийгдэж буй мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ дээр өгүүлсэнчилэн цаг хугацааны ялгаа гардаг учир арай өөр байдлаар тооцдог. Томъёоллыг авч үзвэл;

Щ,=А*к—±—=А*(р*Щ„) к

буюу (рПРА,,^) нь хүүгийн хүчин зүйл

А-нь жил тутмын хөдөлгөөнд оролцож буй мөнгөний дүн

Бүлэг мөнгөний хөдөлгөөнийг хүснэгт 2.2-ыг ашиглан тооцно.

Жишээ 7.3: Та жип тутам 200000 төгрөгийн егөөжийг хүпээн авна гэж үзэн нэг бүр нь 10000 төгрөгийн үнэтэй, 10 хуеийн иэрлэсэн хүүтэй, таван жилийн хугацаатай өрийн бичиг 200 ширхэгийг худалдан авсан. Таван жилийн эцэст өрийн бичгэзр зээлдүүлсэн таны мөнгө хэдэн төгрөг болох вэ? гэдгийг тооцож үзье.

Өрийн бичгээрхи хөрөнгө оруулалтын үнэ цэнийг:

а. нийт өрийн бичигэнд оруулсаи хөрөнгө оруулалтын нийт дүн ба хүүгийн хэмжээгтодорхойлно. Өрийн бичгээрхи хөрөнгө оруулалтын хэмжээ:

10,000 * 200 = 2,000,000 төгрөг.

Жил тутам хүүгийн хэлбэрээр хүлээн авах ашгийн хэмжээ:

10,000 * 0.10 * 200 = 200,000 төгрөг бол таван жилийн эцэст хүүгийн хэлбэрээр орж ирэх мөнгөний дүн хэд байхыг /жил тутам гарах учир/ бүлэг мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнийг /хүснэгт 2.3-ыг ашиглан/ тооцоход хүүгийн хэлбэрээр ирээдүйд хүлээн авах мөнгөний дүн өнөөдрийн ханшаар 1,221,020.00 төгрөг байна Бодолтыг харуулбал:

РУАн=А*(*Ш'Ак,я) ~ 200,000.0 * 6.1051= 1,221,020.00 төгрөг

146

б. Өрийн бичгээрхи хөрөнгө оруулалтын дүнгийн ирээдүйн үнэ цэнийг тооцно. Энэхүү мөнгөний хөдөлгөөн нь таван жилийн эцэст нэг л удаа хийгдэх тул нэг удаагийн мөнгөний хөдөлгөөний ирээдүйн үнэ цэнийг тооцох томъёо хүснэгт 2.2-ийг ашиглан гүйцэтгэнэ.

ру^ = ру*(рҮ1Рк,п) =2,000,000.0* 1.6105 = 3,221,000.0 төгрөг

Таван жилийн эцэст хүлээн авах нийт мөнгөний дүнг гаргана. Нийт мөнгөний дүн нь:

3,221,0000.0 + 1,221,020.0 = 4,442,020.0 төгрөгболно.

Хүснэгт 7.3: Өнеөдер бүлэг хөдөлгөөн хийгдэх монгемий ирээдуйн үнэ цэнийг тооцох

Хугацаа\ хүү

1

2

3

4

5

1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% 10%

1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000

2,0100 2.0200 2,0300 2,0400 2,0500 2,0600 2,0700 2,0800 2,0900 2,1000 3,0301 3,0604 3,0909 3,1216 3,1525 3.1836 3,2149 3,2464 3,2781 3,3100

4,0604 4,1216 4,1836 4,2465 4,31014,3746 4,4399 4,50614,5731 4,6410

5,10105.2040 5,3091 5,4163 5,5256 5,6371 5,7507 5,8666 5,9847 6,1051

6 [6,1520 6.3081 6 4684 6,6330 6,8019 6,9753 7,1533 7,3359 7,5233 7,7156 7 7,21357,4343 7,6625 7.8983 8,1420 8,3938 8,6540 8,9228 9,2004 9,4872

7.1.2 Ирээдүйн менгөний өнеөгийн үнэ цэнийг тооцох

Аливаа үйл ажиллагаанаас ирээдүйд, тодорхой хугацааны дараа ямэр үнэ цэнэтэй болох вэ?, өнөөдөр хийх таны хөрөнгө оруулалт нь ирээдүйд ямар ашигтай байх вэ? гэх мэт олон асуултанд хариулах боломжийг олгоно.

7.1.2.1. Ирзэдүйд нзг удаа хөбөлгвен хийгдэх мөнгөний енөөгийн үнз цзнэ

Таны өнөөдөр гаргаж буй шийдвэрийн улмаас хойшлогдсон төлбөр имфляци, ханшийн өөрчлөлт зэргээс хамааран дараагийн төлбөр хийх хүртэлхи хугацаанд хэд болж өсөх вэ? гэдгийг тооцно

Хүлээн авах ыөнге = Менге +(Хорогдуулах хүү * Мвнге) буюу

147

РУ = РУ

(1 + кУ • = рү*\рт^]

Өмнө ярилцсаны нэгэн адил мөнгөний хөдөлгөөнийг тодорхой хугацааны дотор нэг эсвэл хэд хэдэн удаа хөдөлгөөн хийгдэх мөнгөний гэж ангилна.

Жишээ 7.4: Та хоёр жилийн дараа дээд сургуульд орох хүүгийнхээ сургалтын төлбөрт 300,000 мянган төгрөгийг хуримтлуулахын тулд өнөөдөр хэдэн төгрөгийг банкинд хадгалуулбал зохихыг тооцож үзэв. Банкны хадгаламжийн хүүг жилийн 8 хувь байсан.

РҮ = рү * [р ү1Рк >р ] = 300,000 * 0.8573 =257,190 төгрөг.

Хүснэгт 7.4: Нэг удаагийн менгөннй хөдөлгөөний өнөодрийн унэ цэнийг тооцох

Хугацаа\ хүү 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9%

10%

1 ,0,9901 0,9804 0,9709 0.9615 0,9524 0,9434 0,9346 0,9259 0,9174 0,9091 2 0,9803 0,9612 0,9426 0,9246 0,9070 0,8900 0,8734 0,8573 0,8417 0,8264 3 0,9706 0,9423 0,91510.8890 0,8638 0,8396 0,8163 0,7938 0,7722 0,7513 4 0,9610 0,9238 0,8885 0,8548 0,8227 0,7921 0,7629 0,7350 0,7084 0,6830 5 0,95150,9057 0.8626 0,8219 0,7835 0,7473 0,7130 0,6806 0,6499 0,6209

6 0,9420 0,8880 0,8375 0,7903 0,7462 0,7050 0,6663 0,6302 0,5963 0.5645 7 0,9327 0,8706 0,8131 0,7599 0,7107 0,6651 0,6227 0,5835 0,5470 0,5132

Хадгаламжийн хүүгийн хувь хэмжээ тогтмол байна гэж үэвэл та өнөөдөр 257|190 төгрөгийг хадгаламжинд хийнэ.

7.7.2.2. Ирзэдүйд хэд хэдэн удаа хөдөлгөөн хийгдзх мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнз.

Ирээдүйд тодорхой хугацааны туршид орж ирэхээр хүлээгдэж буй мөнгөний дүн нь өнөөдрийн хэдэн төгрөгтэй тэнцэж байгааг дараахи томъёогоор тооцно.

1

1+к РУ = рУА*[ —- буюу РУА = РУА *(РУ1РАк„)

148

1 + * буюу (РУ1РАк,л) хорогдуулжбайгаа хүүгийн хучин зүйл

буюу дискаунт

Хэд хэдэн удаагийн хөдөлгөөн хийгдэх бүлэг мэнгөний енөегийн үнэ цэнийг хүснэгт 7.4-ийг ашиглан тооцно.

Жишээ 7.5: Га хөрөнгө оруулалтын төслөөс эхний гурван жилд жил гпутам 1,200,000 төгрөгийг ашиг хүлээн авахаар тооцож 4 сая төгрегийн хөрөнгө оруулалт хийжээ. Энэ хүлээн авахаар тооцсон ашиг өнөөгийн үнэ цэиээрээ нь анхны хөрөнгө оруулалтыг нөхөх эсхийг тооцож үзье. Энэ үеийн зах зээлийн хүү нь жилийн 10 хувь байсан.

Гурван жилийн туршид хүлээн авах ашиг нь 3.6 сая төгрөг бөгөөд

өнөөгийн үнэ цэнийг тооцъё.

Хүснэгт 7.5: Бүлэг мвнгений хөделгөөний өнөө, тооцох

Хугацаа\ хүү 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7%

дриин

8%

үнэ цэнийг

9% 1 0 %

0,9901 0,9804 0,9709 0,9615 0,9524 0,9434 0,9346 0,9259 0,9174 0,9091 1,9704 1,9416 1,9135 1,8861 1,8594 1,8334 1,8080 1,7833 1,7591 1,7355 2,9410 2,8839 2,8286 2,7751 2,7232 2,6730 2,6243 2,5771 2,5313 2,4869 3,9020 3,8077 3,7171 3,6299 3,5460 3,4651 3,3872 3,3121 3,2397 3,1699 4,8534 4,7135 4,5797 4,4518 4,3295 4.2124 4,1002 3,9927 3,8897 3,7908

5,7955 5,6014 5,4172 5,2421 5,0757 4,9173 4,7665 4,6229 4,4859 4,3553 6,7282 6,4720 6,2303 6,0021 5,7864 5,5824 5,3893 5,2064 5,0330 4,8684

РУА = РУА^^РУЩ^,^ = 1,200,000.0 " 2.4869 = 2,984,280.0 төгрөг

болж байна.

Хэдийгээр 3 жилд нийтдээ 3.6 сая төгрөг орж ирэх боловч өнөөдрийн

үнэ цэнээрээ анхны хөрөнгө оруулалтын хэмжээг эхний гурван жилд

нөхөхгүй байна.

149

7.2. Үнэт цаас, түүний тврлүүд, үнэлгээ

7.2.1. Үнэт цаас

Засгийн газар, бизнесийн томооохон пүүс компаниудад нь өргөн цар хүрээтэй, нийтийг хамарсан хөрөнгө оруулалтын /төсөл/ уйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх санхүүгийн эх үүсвэр олж авах боломжийг олгожбайгаа мөнгөний баримтыгүнэтцазсгэнэ. Дээрхи байгууллагууд өөрийн үл хөдлех хөрөнгөөр барьцаалан үнэт цаасыг гарган үнэт цаасны биржээр дамжуулан нийтэд худалдаалдаг. Үнэт цаасны үнэ ач холбогдол, түүнийг гаргагч байгууллагын бизнесийн болон санхүүгийн нэр хүнд, цаг үөийн үйл явдлаас хамааран ихээхэн хэлбэлздэг ба энэ нь санхүүгийн эрдслийг ихэсгэн, дампууруулах аюулд хүргэх нөхцөлийг бий болгох учир түүнийг худалдэн авсан, үнэт цаасны арилжаанд оролцож буй аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын санхүугийн ажилтан байнгын мэдээлэлтэй байж, богино хугацаанд маневэрлэх чадварыг байгууллагадаа бий болгоход анхаарна. Санхүүгийн ажилтан ньтухайн үед удирдлагын зүгээс хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүд компаний ашигтай байх гэсэн зарчимд хэр нийцэж байна, ашгийн өсөлтөөр дамжуулан үнэт цаасны зах зээлийн үнэд хэрхэн нөлөөлж буйг мэдэрч, үүсч болох болэошгүй эрдлээс урьдчилан сэргийлэхэд анхаарна. Үнэт цаасны зах зээлд арилжаалагдах үнэт цаас нь зорилго, эрсдэл ба хүлээх хариуцлагаараа хувьцаа, өрийм бичиг гэсэн хоёр үндсэн төрөлд хуваагдана.

Хүвьиаа: Тухайн бизнөсийн үйл ажиллагаанд хувь хөрөнгө оруулж, хөрөнгө эзэмшигч гэдгийг баталсан баримт бөгөөд аж ахуйг чөлөөтэй эрхлэх, бизнөс хийх үндэс болж эдийн засгийн тогтолцооны тогтвортой -байдлыг хангана. Энгийн хувьцаа дараах дөрвөн эрх үүргийг өөртөө агуулна.Үүнд:

• Удирдлагыг тэнцүүгээр эзэмших /ТУЗ-ийн гишүүдийг сонгох эрх/

• Ашгийг тэнцүүгээр хүртэх /ноогдол ашгийг хүлээн авах /

• Хариуцлагыг тэнцүүгээр хүлээх /Хувь нийлүүлсэн хөрөнгөнөөс өр төлбөрийг хасаад үлдэх хөрөнгөнөөс тэнцүүгээр авах/

• Ижил ангилалын шинэ гаргалтын хувьцаанаас эхэлж тэнцүүгээр авах /шинээр хувьцаа гаргаж буй нөхцөлд эхэлж хувьцаа эээмшигчдэд санал болгох / зэрэг болно.

150

Энгийн хувьцаа харьцангуй эрсдэл ихтэй учир түүнийг сарниулах, багасгах зорипгоор дээр дурьдсан эрх, үүрэгт зарим нэг өөрчлөлт оруулах явдал байна. Энэ тохиолдолд шагналт, давуу эрхтэй, саналын эрхгүй гэх мэтийн хувьцаанууд үүснэ. Жишээлбэл, 2-т заасан эрхийг уг хувьцааны эрсдлийг багасгах зорилгоор хүлээн авах ноогдол ашгийн хэмжээг байгууллагын бизнөсийн амжилт ололтоос хамаарахгүйгээр нэрлэсэн үнийн дүнгээс тогтмол хувиар ноогдол ашиг авч байх заалтаар өөрчлөлт оруулдаг. Уг заалт нь хувьцааны эрсдлийг багасгаж, түүнийг эзэмшигч тодорхой заасан хувиар ноогдол ашгийг тогтмол авах эрхтэй болно. Хувьцааг эзэмшигч нь Төлөөлөн Удирдах Зөвлөл /ТУЗ/ болон байгууллагын гүйцэтгэх захирал, түүний багийн үйл ажиллагаанаас хамааралгүйгээр ноогдол ашгийг хүртэх болж байгаа учир тэдний үйл ажиллагаанд хяналт тавих шаардлаггүй болж 1-т заасан эрх заавал хэрэгжих албаггүй болно. Ингэснээр уг хувьцаа санлын эрхээс татгалзана. Компаний удирдлага түүнд төлөх ноогдол ашгийг энгийн хувьцаа эзэмшигчдийн ноогдол ашгийг хуваарилахаас өмнө хуваарилах үүргийг хүлээдэг. Ингэж ноогдол ашгийг энгийн хувьцаа эзэмшигчдээс түрүүлж авч байгаагаар нь уг хувьцааг мөн давуу эрхтэй, ноогдол ашгийг тогтсон хэмжээгээр байнга авах учир шагналт хувьцаа гэж нэрлэцгээдэг. Иймэрхүү байдлаар дээрхи хувьцааны төрлүүд үүснэ. Энэ төрлийн хувьцаа нь нэг талаас өмч эээмшигч байдаг боловч тодорхой заасан хувиар ашгийг хүлээн авдаг, компанийг дампуурахад бүх өр төлбөрийг барагдуулсны дараагаар үлдэх хөрөнгенөөс энгийн хувьцаа эзэмшигчдээс түрүулж ноогдол хөрөнгөө авах эрхтэй байдгаараа өрийн бичиг эзэмшигчтэй төстэй байх учир санхүүгийн тайланд өмчлөгчдийн өмчийн хэсэгт тусгайд нь харуулдаг.

Өоийн бичиг : Өрийн бичгийг худалдан авагч нь өмч эзэмшигч биш, зээлдүүлэгч, худалдагч нь зээлдэгч буюу санхүүжигч байдаг. Өрийн бичиг нь нэрлэсэн үнэ, нэрлэсэн хүүтэй, хүү төлөх хугацаа болон амьдралын жилтэй байдаг. Эдгээрийг өрийн бичгэнд тодорхой эааж харуулсан байна. Өрийн бичгийн арилжаалалтын явцад зах зээлийн хүүгийн түвшингээс хамаарч хөнгөлөлтэй ба урамшуулалтай унэ гэсэн ойлголтууд гарч ирнэ. Зах зээлийн хуу гэдэг нь тухайн өдрийн Үнэт Цаасны болон Хөрөнгийн биржид хэрэглэгдэж буй хүүгийн хувь буюу дискаунт юм. Өөрөөр хэпбэл тухайн үөд арилжаалагдаж буй үнэт цааснуудын ашгийн дундаж гэжболно. Таны арилжаанд шинээр оруулж буюу үнэт цаасны ашгийн хувь энэ зах зээлийн дундаж хувиас дээгүүр байвал таны үнэт цаас нэрлэсэн үнээс өндөр үнээр буюу урамшуулалтай үнээо. хэрэв ашгийн хувь нь доогуур байвал таны үнэт цаас нэрлэсэн үнээсээ доогуур үнээр буюу хвнгөлөлтэй унээр

151

борлогдоно. Өрийн бичгийн арилжаалалтаас компаний хүлээн авах ашгийн хэмжээ нь удирдлагын үйл ажиллагаатай шууд хамааралтай бөгеөд зах зээлийн үнэ нь нэрлэсэн үнээс давуу байх тусам их байна Энэ хэмжээгээр компаний санхүүгийн өртөг бага байна. Учир нь зах зээлийн үнэ өсехийн хэрээр нэрлэсэн хүүгийн хувь хэмжээ буурдаг Өрийн бичиг нь санхүүжилтийн зорилгоос хамааран богино ба урт хугацааны гэж ангилагдана. Богино хугацааны өрийн бичиг нь түр зуурын үйл ажиллагаагаар үүсэх эргэлтийн хөрөнгийн нэмэлт хэрэгцээг санхүүжүүлэх, эсвэл илүүдлийг эргэлтэнд оруулах зорилгыг агуулдаг бол урт хугацааны өрийн бичгийн санхүүжилт нь урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхэд чиглэгдэнэ.

7.2.1.1. Хувьцааг унэлэх

Санхүүгийн удирдлагын зорилго нь ашгийг өмчлөгчдийн баялгийг нэмэгдүүлэх хэрэгсэл болгох бөгөөд энэ зорилго нь хувьцааг үнэлэх, үнийг хянах замаар хэрэгжинэ. Хүлээгдэж буй ашгийг хамгийн их арга зам нь нэгж хувьцааны зах зээлийн үнийг өсгөх явдал юм. Яагаад гэвэл ирээдүйд олох ашгийн өнөөгийн үнэ нь эрсдлийн өгөгдсөн түвшин бүр компаний өртөг болдог.36 Хувьцааны үнэлгээний үндсэн зарчим нь нэгж хувьцааны ноогдол ашгийн өнөөгийн үнэ цэнийгтооцох юм. Энэ ерөнхий загварыг томъёолбол:

Рп -п жилдэх хувьцааны зах зээлийн өнөөгийн үиэ

д - ирээдүйд төлөх ноогдол ашиг

1+А:, •дискаунт

к - хувьцааны өгөөжийн хувь

7.2.12. Өрийн бичгийг унэлэх нь.

Өрийн бичгийн үнэлгээ нь дараах үе шатаар хийгдэнэ. Үүнд:

1. Хүүгийн төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнийг тодорхойлох

2. Нэрлэсэн үнийн өнөөгийн үнэ цэнийг тодорхойлох зэрэг болно.

К.К.Зео Менежерийн эдийн засаг, долоо дахь хэвлэлийн нэгдүгээр хэсэг 24-Р хуудас

152

Энэ тодорхойлсон хоёр үнээ хооронд нь нэмнэ.

0 &{1 + кУ 0+А-Г

Р0 • Өрийн бичгийн өнөөгийн үнэ

/, -I жилийн хүүний төлбер

Р„ • Өрийн бичгийн нэрлэсэн үнэ

к - дискаунт

- Өрийн бичгийн амьдрах хугацаа / зах зээлд байх /

' -хугацааны дугаар /жилийн индекс/

Жишээ 7.6: Нэг бүр нь 10,000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 10 хувийн нэрлэсэн хүутэй, хүүгийн төлбөрийг хагас жил тутам хийх, таван жилийн хугацаатайзасгийн загрын бонд худалдан авчээ. Энэ үеийн зах зээлийн хүүгийн норм 10 байсан гэвэл бондын зах зээлийн өнөөгийн унэ:

, . , ( 1 + * ) ' + ( 1 + А-)" =

Г 1000 _1000_ _1000_ 1000 1000 = .(1+0.1)1 + (1+0.1)г+(1+01)'+(1+0.1Г+(1+0.1)5

Нэрлэсэн хүүгийн төлбөр = Нэрлэсэн үнэ * Нэрлэсэн хүүгийн

хувь =10000 *0.10= 1000 төгрэг

Өрийн бичгийн өнөөгийн үнэ нь нэрлэсэн үнэтэйгээ барагтэнцүү гарч байна. Энэ үзүүлэлт нь өрийн бичгийн нэрлэсэн хүү нь зах зээлийн хүүтэйгээ тэнцүү байгааг харуулна. Бид өмнө зах зээлийн хүүгийн хэмжээ нь үнэт цаасны зах зээлийн үнэд нөлөөлдөг тухай ярилцсан. Өрийн бичгийн зах зээлийн өнөөгийн үнэд:

о Зах зээлийн хүү ба нэрлэсэн хүүгийн хоорондын хамаарал о Өрийн бичгийн эргэн төлөгдөх хугацаа о Байгууллагын үйл ажиллагаа нөлөөлнө.

153

Ро = У

+ 1 0 0 0 0

г = 37907+6209=99997 0+О-1У

7.3. Санхүүгийн зах зээл

Санхуүгийн зах эээл нь эдийн засгийн харилцаан дахь нөөцийн оновчтой хуваарилалтанд маш чухал үүрэгтэй. Санхүүгийн зах зээл нь санхүүгийн хөрөнгө, нөөцийг нэгээс нөгөө рүү үнэт цаасны арилжаагаар дамжуулан хуваарилах мөханизм юм. Санхүүгийн зах зээлийн харилцаанд худалдан авагч буюу санхүүжүүлэгч, худалдагч буюу санхүүжигч гэсэн субьект оролцох бөгөөд санхуүгийн хөрөнгө нь нэг талаас мөнгений нэхэмжлэх буюу үнэт цаас, нөгөө талаас менгө байна. Санхүүгийн зах зээл нь:

Мөнгөний зах зээлд арилжааны хэрэгслүүд, богино хугацааны хадгаламжийн сертификатууд, билл зэрэг богино хугацааны үнэт цааснууд

с Капиталын зах зээлд өрийн бичиг, хувьцаанууд, хөрвөх үнэт цааснууд зэрэг урт хугацааны санхүүжилтийн хэрэгсэлүүд байна.

Санхүүгийн зах зээлийн зорилго:

о Мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийх, түүнийг зохицуулах

с Капиталын хэлбэрийг урамшуулах

о Зах зээлийн үиийг тогтворжуулах зэрэг болно.

Эдгээр зорилготой тус тус товч танилцая.

Мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийж, туунийг зохицуулах Бизнесийн байгууллагууд нь цаг ямагт ашигтай бизнесийн санааг эрэлхийлэн, үнэлгээ хийж, төслийн хэлбэрээр хэрэгжүүлж, баялгийг нэмэгдүүлэх гэсэн зорилгодоо хүрэхийг хүсдэг. Гэтэл энэ зорилгодоо хурэхэд нь шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэр тэр болгон бэлэн байдаггүй. Нөгөө талаас банк санхүүгийн байгууллагуудад, хүн амын дунд их хэмжээтэй сул чөлөөтөй мөнгөний илүүдэл уүсч байдаг ба тэд менгөө ямар нэг ашигтай байдлаар эргэлтэнд оруулахыг сонирхдог. Энэ хоёр сонирхол нь тэднийг хөрөнгө оруулагчид, хэрэгжүүлэгчид эсвэл зээлдүүлэгчид, зээлдэгч болгодог. Тэдний хооронд үнэт цаас болон мөнгө солилцох үйл ажиллагаа явагддаг. Санхуугийн зах зээл нь өөрсдийн албадуудын тусламжтайгаар арилжаанд оролцогчдын өмнөөс гуйцэтгэж тэдний цагийг хэмнэж, хялбарчилж өгдөг.

154

Капиталын хзлбэрийг уоамшуулах. Хөрөнгө оруулагчид болон зээлдүүлэгчид нь өөрсдийн хүлээн авах ашиг, өгөөжийг нэмэгдүүлэхийг эрмэлзэж, ендөр үр өгеөжтэй бизнөсийн байгууллагад өөрсдийн хөрөнге, мөнгөө оруулах, зээлдуүлэхийг сонирхож ашиг, өгөөж муутай, эсвэл буурч байгаа байгууплагаас хол байхыг эрмэлзэжбайдаг. Энэ нь ашигтай бизнесийг хөхүүлэн дэмжиж, ашиг муутай бизнөсийг шахаж, үүгээрээ нийгмийн санхүугийн эх уүсвэрийг оновчтой байдлаар хуваарилаж байдаг. Ашиг ихтэй бизнесийн үйл ажиллагаа нь эргээд хөрөнгө оруулагчид болон бизнес эрхлэгчдийн хулээн авах ашиг, өгөөжийг нэмэгдүүлэн тздний хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолыг дэмжиж, урамшуулж байдаг.

Зах зээлийн унийг тогтворжуулах. Эдийи засгийн харилцаанд оролцогчдыг еөрсдийн үйл ажиллагаагаа урьдчилан төлөвлөх, болзошгүй сөрөг үр дагаврыг багасгах, эрсдлийг сарниулах, эдийн засгийн ямар нэг тогтворгуй байдал бий болох зэргээс хамгаалдаг. Жишээ нь, тухайн байгууллагын үнэт цаасны үнэ гэнэт өсөх нь нэг талдаа сайн мэт боловч эргээд огцом телөвлөгдөөгүй ихээр унаж болно. Энэ нь тухайн бизнесийн байгууллагын хувьд шууд цохилт болно Яагаад гэвэл үнэт цаасны үнийн гэнэтийн өсөлт нь эзэмшигчдийн хүлээн авах ашгаас их болж эхэлвэл тэд өөрт буй унэт цаасыг унэ өсч байх тэр агшинд маш хурдхан борлуулахыг эрмэлздэг Тэдний энэ үйлдэл нь санхүүгийн зах зээл дэх тухайн үнэт цаасны үнийн гэнэтийи уналтыг үүсгэнэ. Үнэ тогтворгуй хэлбэлзэх нь дараагийн ямарваа нэгэн уйл ажиллагааг төлөвлөх боломжийг үгуйсгэн, эрсдлийг ихээр нэмэгдүүлдэг. Иймээс ихэнх байгууллагууд нь өөрсдийн үнэт цаасны зах зээлийн үнийн өөрчлөлтийг өөрсдөө жолоодон залж, хянах зорилгоор тогтмол байлгахыг эрмэлзэж байдаг. Үүнийг санхүүгийн зах зээлийн тусламжтайгаар хэрэгжүүлж байдаг.

Санхүүгийн зах зээлд тухайн үнэт цаас нь анх удаагаа арилжаалагдаж байгаа бол анждагч, өмнө нь арилжаалагдсан үнэт цаас нь дахин арилжаалагдаж байгаа бол хоөрдогч, энэ үнэт цаасны арилжаанд өөрийн орны биш гадны худалдан авагчид оролцож байгаа бол гуравдагч зах зээл гэж тус тус нэрлэдэг. Санхүүгийн зах зээлийн тухай ойлголттой холбогдон дараах нэр томъёог мэдэж байх шаардлагатай.

155

Шийдеэрлэх асуудлууд

1. Өнөөгийн үнэ цэнийг тооцно уу.

•) 10 жилийн дараа 6 хувийн хүүтэй орж ирэх 8 сая төгрөг

•0 5 жилийн дараа 12 хувийн хүүтэй орж ирэх 16 сая төфөг

"•) 15 жилийн дараа 8 хувийн хүүтэй орж ирэх 25 сая төгрөг

.V) 40 жилийн дараа 20 хувийн хүүтэй орж ирэх 1 сая твфөг

2. Та өнөөдөр 12 сая төгрөгөөр хөрөнгө оруулалт хийжээ. Ирээдүйн үнэ цэнийг тооцно уу.

•) 6 жилийн дараа 6 хувийн хүүгийн ашиг хүлээн авна.

") 15 жилийн дараа 12 хувийн хүүгийн ашиг хүлээн авна.

Ш) 25 жилийн дараа 10 хувийн хүүгийн ашиг хүлээн авна.

''V) 25 жилийн дараа 10 хувийн хүүгийн ашиг хүлээн авна

3. Та ирээдүйд даатгалын нэрийн дансанд дараах мөнгийг

хуримтлуулахын тулд өнөөдөр хэдэн төгрөгийг эхэлж хийх вэ?

0 10 жилийн дараа 12 хувийн хүүтэй орж ирэх 12 сая төгрөг

||) 15 жилийн дараа 8 хувийн хүүтэй орж ирэх 16 сая тегрөг

Щ 20 жилийн дараа 6 хувийн хүүтэй орж ирэх 20 сая төгрөг

IV) 5 жилийн дараа 10 хувийн хүүтэй орж ирэх 25 сая төгрөг

4. Дорж нь 14 сарын дараа 6.5 сая төгрөгийг авна гэж тооцож херөнгө оруулалт хийжээ. Арилжааны банкуудын хадгаламжийн хүүгийн дундаж хувь сарын 2 бол хөрөнгө оруулалтын хэмжээг олно уу.

5. Март өерий сарын 2 хувийн хүү төлдөг хадгаламжаас сар бүр 50

төфөгийг хүүнд авдаг. Үүнийг жилийн туршид авалгүй

хуримтлуулвал хэд болж өсөх вэ?

156

6. Сэрээтэр 10 жилийн өмнө 100 мянган төфөгийг хүүгээ анх сургуульд ороход нь хадгалзмжинд хийсэн. Жилд нэг удаа хүүг бодуулдаг Хадгаламжийн сарын хүү 1 хувь бол өнөөдөр хэдэн төгрөг болсон вэ?

7. Нэгэн оюутан 760 мянган төгрөгийн үнэтэй компьютөр авах болж

дараах хоёр хувилбараас сонголт хийхээр болов.

А. Сар бүр 10 хувийн хүүтэйгээр үнийн 5 хувийг төлөх

Б. Банкнаас сарын 3 хувийн хүүтэй, 18 сарын хугацаатай

зээл авах

Та сонголтыг хийнэ үү.

8. Нэгэн гэр бүлийн хоёр хуримтлуулсан мөнгөө эргэлтэнд

оруулахаар шийдэж хэд хэдэн хувилбарыг дэвшүүлэв

Шинжилгээг хийж саналаа дэвшүүлнэ үү. Зах зээлийн дундаж

хүүгийн хэмжээ сарын 1.5 хувь байгаа болно

а) Дулааны улиралд барилгын хийц, хэсгийг арилжаалах

бизнест оруулах, ингэснээр 10-р сард менгө нь 2 дахин өсч 5

сая төфөг болно. Энэ бизнесийн үйл ажиллагаанд заавал

өөрсдөө оролцох шаардлаггүй.

б) Таван сарын туршид найзынхаа жижиг цайны газрыг

түрээслэн ажиллуулах, өдөрт дундажаар 100 мянган

төфөгийн орлоготой байх үүний 60-70 хувь нь зардал байна

Өөрсдөө ажиллуулах болно.

9. "Алт" компани нь нэгэн орд газрыг ашиглахаар болж тооцоог хийжээ. Уг тооцоогоор нийтдээ 5 жил ашиглах ба анхны хөрөнге оруулалтанд 100 сая төгрөг шаардагдах бөгөөд олзворлолтоор жил бүр 500 сая төгрег хүлээн авна. Ашиглалтын өртөг орлогын 56 хувь, элэгдлийн зардал 20 сая төфөг байна. Зах зээлийн хүүгийн дундажсарын 1 хувь байна. Шийдвэрийг гаргана уу.

10. Та еерийн хуримтлуулсан мөнгөө эргэлтэнд оруулахаар болж

дараах хувилбаруудас сонголт хийхээр болов.

а) Нэг бүр нь 1000 төгрегийн нэрлэсэн үнэтэй, 3 хувийн хүүтэй,

хүүг 6 сар тутамд төлөх, 5 жилийн хугацаатай ЗГ-ын бонд

100 ширхэгийг 1050 төгрөгөөр худалдан авах

157

б) Сар тутамд зээлсэн мөнгөний дүнгээр 2 хувийн хүү төлөх түншдээ 5 жилийн хугацаатайгаар зээлэх

10 жилийн хугацаатай, жилийн 3 хувийн хүү төлөх нэг тэрбуу төгрөгийн хөнгөлттэй зээл авахаар болов. Зээлийн төлбөрийн жагсаалтыг улирал тутамд төлөхөөр хийнэ үү.

Танай компани газар тарилангийн зээлийн хэлбэрээр нэг бүр нь 25 сая төгрөгийн үнэтэй трактор авах болов. Мөнгөний бодлогоо тодорхойлох зорилгоор зээлийн төлбөрийн жагсаалтыг хагас жил тутамд төлөхөөр тооцно уу.

Танай компани нэхмэлийн цөхийг бүрэн шинэчилсэн бөгөөд үүнд нийтдээ 500 сая төгрөгийн тоног төхөөрөмжийн хөрөнге оруулалт хийсэн. Уг тоног төхөөрөмж нь 10 жил ашиглагдана. Жил бүр инфляцийн нөлөөллийг тооцож, элэгдлийн жагсаалтыг хийнэ үү Инфляцийн түвшин ашиглагдах хугацааны туршид дунджаар 5 хувь байна.

Та нэгэн компанид санхүүгийн зөвлөхөөр ажилладаг. Танд уг компаниас хөрөнгийн элэгдлийг хэрхэн тооцох талаар зөвлөхийг хүсчээ. Уг компани шинээр үйлдвэрийг ашиглалтанд оруулсан Нийт өртөг нь 1.2 тэрбум төгрөг Уг үйлдвэрийг 30 жилийн туршид тасралтгүй ажиллуулна. Компаний үйлдвэрлэлийн өртөг нь орлогын 65 хувь, өмнөх онуудад хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн нэгж тутамд 7 мөнгөний ашиг олж байсан. Уг үйлдвэрийт ашиглалтанд оруулснаар орлого 3.6 дахин өсч 6.5 тэрбумд хүрнэ. Компани удирдлага элэгдлийн зардлэар татварыг бууруулэх сонирхолтой боловч ашигт нөлөөлж, улмаар компаний зах зээлийн өртег сөрөг нөлеө узүүлэхээс болгоомжилж байна. Элэгдлийн зардалд инфляцийг хэт багаар тооцох нь ирээдүйн худалдан авалтын өртгийг нөхөхгүйд хүргэж болно гэж мөн болгоомжилж байгаа. Та дараах хувилбаруудыг шинжлэн зөвлөмжөө гаргана уу.

а) жилийн инфляцийн хувь 3 хувь

б) жилийн инфляцийн хувь 4 хувь

в) жилийн инфляцийн хувь 2 хувь

Говь ХК нь суүлийн гурван жилийн туршид нэгж хувьцааны ноогдол ашгийт тогтмол байлгаж чадсаи бөгөөд үүгээрээ хөрөнге оруулагчдыг өөртөө татах болж, зах зээлд арилжаалагдаж буй

168

хувьцааны үнэ 4 дахин өссөн. Та уг компаний хувьцаа эзэмшигч бөгеөд энэ байдал нь таны хувьцааны ноогдол ашгийг оруулж тооцсоноос илүү ашиг авчрах магадлалтай байсан учир өөрт буй хувьцаагаа зарах болжээ. Та анх хувьцааг нэг бүрийг нь 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнээр нь худалдан авсан. Өнөөдөр зарагдаж буй үнээр санал болгох нь борлуулалтыг удаашруулж магадгүй тул арай доогуур үнээр өгөх нь оновчтой гэж үзсэн. Ингээд зах зээлийн хүүгийн дунджийг үндэслэн тооцоог хийжээ. Зах зээлийн хүүгийн дундаж нь сарын 2 хувь байсан гэвэл хэдээр хувьцаагаа эарах вэ?

Та нэгэн компаний гүйцэтгэх захирлын алба хашдаг. Компаний хувьцааны зах зээлийн дундаж үнэ нь 256 төгрөг байгаа ба үүнийг тогтвортой байлгахын тулд ноогдол ашгийн талаар баримтлах бодлого боловсруулах болов. Дараах хувилбаруудаар шинжилгээ хийнэ үү.

а) Тогтмол, өсөлтгүй /хамгийн сүүлд 5 төгрөгийн ашиг хуваарилсан.

б) Тогтмол 2 хувийн өсөлттэй байлгах

в) Эхний 3 жил 5 хувийн өсөлттэй, дараагийн 5 жил 3 хувийн өсөлттэй, 9 дэх жилээс эхлэн тогтмол, өсөлтгүй байлгах

Та 6 сарын хугацаатай, нэг бүр нь 2 хувийн нэрлэсэн хүүтэй, 3 сар тутамд хүү төлөгдөх, 1,000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй ЗГ-ын бонд 1,000 ширхэгийг худалдан авчээ. 6 сарын дараа та хэдэн төгрөгийг эргүүлэн авах вэ?, игфляцийн дундаж хувь сарын 1 хувь байна.

Та орон сууцны 100 ширхэг бонд худалдан авчээ. Уг бонд нь 100 мянган төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, сарын 0.5 хувийн нэрлэсэн хүүтэй, 15 сарын хугацаатай, хүүгнэгудаа төлөх нөхцөлтэй. Таны худалдан авах орон сууцны нийт өртөг 340 сая төгрөг бол хэдэн төгрөгийн ашгийг авах вэ?

Та өөрийн бизнөсийн үйл ажиллагааг өргөтгөхөөр болж урт хугацааны өрийн бичиг гаргах болов. Уг өрийн бичиг нь 10 мянган төгрөгийн нэрлэсэн унэтэй, жилийн 13 хувийн нэрлэсэн хүүтэй, хагас жил тутамд хүү төлөх, 6 жилийн хугацаатай болно. Таны ноогдол ашгийн талаар баримталсан оновчтой бодлогын үр дунд

159

Дээд шатны удирдлагын хүрээнд томъёологдсон бодлого байгууллагын санхүүгийн удирдлагын зорилго, үйл ажиллагаагтодорхойлно.

Бүдуүвч 1-2: Бизнесийн байгууллагын санхүүгийн удирдлагын үйл ажиллагааны уяядаа

/*&*Л Үйлдвзрлэл ' ^ О ^ Х

II) \ I Ха

\ч

\ / \9 / \ ^

/ ©шщв&п \ \ % \

1гамж \ / Маркөтинг

У- \ у \ 1

' /

Иймээс компаний санхүүгийн удирдлагын үйл ажиллагаа нь дараах хоёр зорилгын аль нэгнийг хангахад чиглэгдэнэ. Үүнд:

а Ашиг-рискийи тэнцлийг хангах

• Телбөрийн чадвар- Ашигт ажиллагааны түвшинг хангах

Эдгээр зорилгууд тус тусдаа дэвшүүлэгддэггүй, хосолмол байдлаар томъёологдоно. Учир нь аль нэгнийг нь санхүүгийн туйлын зорилго болгон авч үзэх нь тодорхой хугацааны дараа мухардмал байдалд оруулдаг. Оновчтой хосолмол байна гэдэг нь ашиг-эрсдлийн тэнцвэрт харьцааг хадгалж байх үеийн нөөцийн хэмжзэг тодорхойлон, түүгээр удирдлагын хяналтыг хэрэгжүүлэх юм. Өөрөөр хэлбэл аливаа үйл ажиллагаа нь ашиг, эрсдэл гэсэн хоёр талтай бөгөөд түүний тэнцвэрт харьцаагашиглан амжилт олох гэсэн үзэл санаа болно.

Санхүүгийн ажилтан нь зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд дараахи үйл ажиллагааг хийж гүйцэтгэнэ. Үүнд:

16

Нэгдугээт

Санхүүгийн тайлан балансад динамик бблон зэрэгцүүлсэн судалгаа шинжилгээ хийж, үйл ажйллагааны санхүүгийн таамаглал дэвшүүлнэ. /Байгууллагын өнөөгийн байдлыг тодорхойлон, үнэлэлт дүгнэлт өгч, эдийн засгийн янз бүрийн нөхцөлүүдэд ирээдүйд ямар байх, байлгах талаархи хэрэгцээг таамаглах/

Дээрхийн үндсэн дээр үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, урт хугацааны хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгцэз байгаа эсэхийг тодорхойлно.

Шаардлагатай урт хугацааны хөрөнгө оруулалтыг хийхэд хэдий хэмжээний санхүүжилт хийгдэх, хаанаас санхүүжүүлж болохыг тооцно. Жишээлбэл: Байгууллагын санхүүгийн тайланд шинжилгээ хийснээр тухайн санхүүгийн жилд хэр амжилттай ажилласан бэ?, бизнесийн үйл ажиллагаанд нөлөөлсөн эөрэг ба сөрөг гадаад, дотоод ямар хүчин зүйлүүд байна гэдгийг тодорхойлж ирэх санхүүгийн жилд бизнесийн үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх үү, эсвэл өөр зах зээл рүү үйл ажиллагаагаа чиглүүлэх үү, гэдгийг товлоно.

Хоёрдүгаарт:

Хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргах хувилбаруудыг шинжлзх: бизнесийн үйл ажиллагаагхэвийн явуулахадхэдий хэмжээний бэлэн мөнгө, хөрвөх чадвартай үнэт цаас, бараа матөриалын үнэт зүйлс, авлага, үндсэн хөрөнгөтэй байх талаархи тооцоо, үндэслэлүүд хийгдэнэ. Төлөвлөж буй санхүүгийн жилд бизнесийн үйл ажиллагааг амжилттай хэрэгжүүлэхэд хэдий хэмжээний эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгө шаардагдах вэ? гэдгийг тогтооно.

Гуравдүгаарт:

Санхүүгийн үйл ажиллагаанд баримтлах удирдлагын бодлогыг боловсруулах хувилбаруудыг дэвшүүлнэ. Үүнд хэдий хэмжээний урт, богино хугацааны зээлавах, хүү нь хэд байвал хүндрэл учрахгүй байх, хувь нийлүүлэгчдийн тооны зохистой хувь хэмжээ, бүтцийн талаархи саналууд байна. Үйл ажиллагааны өсөлтөөр нэмж шаардагдах

17

өрийн бичигдундажаар 12 мянган төфөгөөр зарагдсан. Та хулээн авах ашгийн цаг хугацааны унэ цэнийг тооцож, шийдвэрээ гаргана УУ-

Та хөрөнгө оруулалт хийхээр болж дараах хувилбараас сонголт хийжээ. .

а) Улаанбаатар ХК нь сүүлийн 3 жилийн туршид ноогдол ашиг тогтвортой хуваарилсан ба сүүлийн жилүүдэд үиэ нь өсөх хандлагатай байгаа

б) Жуулчин компаний хувьцааны үнэ буурах хандлагатай байгаа, гэхдзэ мөн ноогдол ашгийг тогтвортой хуваарилж ирсэн.

Алинийг нь сонгосон вэ?, яагаад.

Та жил бур тогтмол 5 сая төгрөгийн хуүгийн ашиг авч байхаар тооцон таван жилийн хугацаатай, хагас жил тутамд хүүг төлөх болзолтой 10 мянган ширхэг өрийн бичгийг 125 сая төгрөгөөр худалдан авсан. Өрийн бичгийн хөнгөлөлт нь хэд вэ?, таван жилийн эцэст хуүгийн хэлбэрээр авсан мөнгийг оруулж тооцвол таны мөнгө хэд болж өсөх вэ?

160

Бүлэг 8. Өгөөж ба рискийн удирдпага

Санхүүгийн удирдлагын үндсэн ойлголтуудын нэг бол эрсдлийн тухай ойлголт юм. Бизнөсийн үйл ажиллагаа нь бизнес эрхлэгчдийн мэдлэг, шийдвэр гаргах ур чадвараас хамааран янз бүрийн үр дүнд хүргэдэг. Ихэнх бизнес эрхлэгч нь хэдий чинээ их эрсдэлтэй уйл ажиллагааг явуулна төдий чинээ их өгөөжийг хулээн авна гэсэн үзэл баримтлалд хэт автан нөхцөл байдлыг урьдчилж тооцож чадаагүйгээс ч юм уу, хоосон хоцрох явдал байдаг Тодорхойгүй байдал, эрсдэлтэй нөхцөлд санхүүгийн ажилтан тухайн эрсдлийг зөвшөөрөгдөх доод түвшинд барьж байхад бүхий л анхаарлаа чиглүүлэн, төгрөг бүрээс эцсийн ашгийг шавхан авахын төлөө бүхий л хүч, оюун ухаанаа дайчлан ажиллана.

Эрсдэл болон өгөөжийн хоорондын харилцан хамаарлыг ойлгох нь удирдлагын шийдвэр гаргалтын салшгүй нэг хэсэг нь юм. Иймээс өгөөж ба эрсдлийн удирдлага нь үндсэн ойлголтуудыг томъёолон, компаний эрдслийн түвшинг тооцон үнэлж, хэрхэн тэнцвэртэй байдлыг хадгалах замаар амжилтанд хүрч болох вэ?, үүний тулд тодорхойгүй нөхцөл байдлыг яаж багасгах талаар арга замыг судлан, хэрэгжүүлж байдаг.

8.1. Өгөөж, түүнийг тооцох нь .

Аливаа шийдвэр бүр нь өөртөө тодорхой хэмжээний өгөөж ба эрсдлийг агуулж байдаг. Үүнийг урьдчилан тооцож, болзошгүй алдагдлаас сэргийлж, боломжтой арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шийдвэрийг гаргаж чадах эсэхээс бизнесийн үйл ажиллагааны ололт амжилт ихээхэн шалтгаалдаг. Өгөөж гэдэг нь тухайн хөрөнгийг олж эзэмшсэнээр хүлээн авах орлого бөгөөд дараахи томеогоор тооцдог.

Р Г1-\

К, • I хугацааны дотор олж авах буюу хүлээгдэж буй өгөөжийн хувь

Р(. Рн - Эзэмшиж буй хөрөнгийн үнэ

С, - I хугацааны дотор хөрөнгийг эзэмшсэнээр хүлээн авч буй орлого

161

Жишээ 8-1: "Хатан туул" компани нь үйлчипгээгээ өргөтгөхөөр бопж Хан-Уул дүүргийн 3-р хорооны нутаг дэвсгэрт, Чингэлтэй дүүргийн 8-р хорооны нутаг дэвсгэрт тус тус байр худалдан авч өөрийн үйлчилгээний цэг нээн ажиллуулав. Хоёр жилийн дараа бизнесийн үйл ажиплагаандаа шинэчлэпт хийхээр бопж дээрхи хоёр цэгийн нэгийг татан буулгахаар болжөгөөжийгтооцожүзэв. Угхоёрүйлчилгээний цэгийн талаархи дараах мэдээлэл байсан.

Хүснэгт 8.1: Нэмэлтогвгдад ' Хан-Уулын Чингэлтэйн

Анх худалдан авсан үнэ 15,000,000 17,600,000 Хүлээн авсан мөнген орлого 5,000,000 6,500,000 Өнөөгийнзах зээлийнүнэ 25,500,000 36,560,000

а. Хан- Уул дүүрэгт байх үйлчилгээний цэгийн өгөеж:

Р, -/>_, +С, 25.500.000-15.000.000+5.000.000_1 ( > 3 3

К'~ />_, ~ 15.000000

б. Чингэлтэй дүүрэгт байх үйлчилгээний цэгийн өгөөж:

Р, -Р,_, +С, 36.560.000-17.600.000 + 6.500.000 _д ^ 4 = _>" 17.600.000

Энэ хоёр цэгийн хувьд Чингэлтэй дүүрэг дэх үйлчилгээний цэгийн өгөөж илүү өндөр байна. Иймээс Хан-Уулын үйлчилгээний цэгийг худалдах эсвэл өөр ямар илүү ашигтай бизнест зориулж болох юм.

8.2. Эрсдэл, түүнийг тооцохнь.

Эрсдэл нь тухайн бизнөсийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлсний дараагаар түүнээс хүлээн авахаар тооцсон орлого, ашиг нь тооцсон хэмжээнд орж ирэхгүй байх тохиолдлыг хэлэх бөгвөд энэ эрсдлийн хэмжээ их, бага байх нь хүлээн авахаар тооцсон орлого, ашгийн хэмжээнээс ихээхэн хамааралтай байдаг. Эрсдлийг тооцох явцад тодорхойгүй байдал гэсэн ойлголт хэрэглэгддэг. Энэ ойлголт нь тухайн үйл ажиллагааг хэрэгжих хүртэлхи байдлыг хэлэх бөгөөд энэ хугацаанд төлөвлөсөн ашиг, орлого ямар хэмжээнд орж ирэх нь тодорхой бус

162

байдаг Тухайн үйл ажиллагаа хэрэгжиж дуусад хүлээн авах мөнгөний тоо хэмжээ тодорхой болмогц уг орж ирсэн мөнгө буюу орлого, ашиг ба төлөвлөсөн орлого, ашиг хоёрын зөрүүгээр эрсдэл их, бага гэж хэлнэ. Эрсдлийн түвшинг магадлалын онол болон түүний тархалтын хуулиудыг ашиглан стандарт хэлбэлзлэлийн томъёогоор тодорхойлдог,

5» = ч Ёл*(^-*) :

Стандарт хэлбэлзлэлийн томъёог ашиглахын тулд нэгдүгээрт хүлээгдэж байгаа өгөөжийг тооцно.

Жишээ 8-2: Нэгэн хөрөнгө оруулалтын төслөөс хүлээгдэж байгаа өгөөжөөр нь зурван хувилбар дэвшүүлсэн байлаа.

Хүлээгдэгж байгаа үр дүн-0

300.0 600.0 900.0

Магадлал-Р

0.2 0.6 0.2

Үнэлгээ

идэвхгүй дунд зэрэг идэвхтэй

Хүлээгдэж байгаа өгөөжийг тооцъё.

К

300,0 х 600.0 х 900.0 х

Р

0.2 0.6 0.2

КР

60.0 360.0 180.0

! * * > = 600.0

Эдийн засгийн ямар ч нөхцөлд таны хүлээн авах өгөөж 600 0 сая төгрөг байна. Хүлээгдэж байгаа өгөөжийгтодорхойлсны дараагаар стандарт хэлблэзлэлийг тооцно.

к-к к-к к-к

300.0 - 600.0 = - 300.0 600.0 - 600.0 = 0 900.0-600.0 = 300.0

90,000.0 0

90,000,0

Нийлбэр нь:

0.20 = 18,000.0 0.60 = 0 0.20 - 18,000.0

36,000.0

163

Ж> = ПГ />, *(к, - к)2 = -,/36,000.0 = 190.0 сая төгрөг

190 сая төгрөг нь хувилбзр тус бүрийн дундажаас хэлбэлзэх дундаж хэлбэлзлэл юм. Өөрөөр хэлбэл таны төлөвлөж буй орлогоос бодитоор орж ирэх орлого нь ±190.0сая төгрөгөөр хэлбэлзэх болно

Стандарт хэлбэлзлэлийг тооцсоны дараагаар стандарт хэлбэлзлэлийн коэффициентийг тооцно.

ИР боо.о

Энэ дэвшүүлсэн хувилруудын хувьд эрсдлийн түвшин өндөр байна.

Бизнесийн үйл ажиллагаанд эрсдлийг дөдукцийн ба эмпирикийн аргаар хэмждэг. Эхний арга бол шийдвэр гаргагч өнгөрсөнийг шинжлэхгүйгээр үр дүнг таэмаглах, магадлалыг тодорхойлох чадвартай байхыг шаарддаг. Дараагийн арга бол өнгөрсөнийг шинжлэн тэдгээрийн давтамж, зүй тогтолд тулгуурлан таамаглах юм.

Эрсдлийг дотор нь систөмийн ба системийн бус гэж ангилна. Системийн эрсдэл нь их хэмжээний хөрөнгө, мөнгөний үйл ажиллагаанд илрэх бөгөөд үүнийг зарим тохиолдолд зах зээлийн эрсдэл гэж нэрлэдэг. Системийн бус эрсдэл нь нэг буюу бага шиг хэмжээний үйл ажиллагаанд илрэх бөгөөд тусгай эрсдэл гэж нэрлэдэг. Систөмийн ба системийн бус эрсдлийн хоорондын ялгаа нь хэзээ ч нарийн тодорхой байдаггүй, систөмийн бус эрсдлийн хувьд түүнийг бууруулах боломжүй. Харин систөмийн эрсдлийг янз бүрийн байдлаар диверсификаци хийх замаар багцыг бүрдүүлэн бууруулж болно. Энэ багцыг бүрдүүлэх үед тухайн багцын нэгжийн тоо их байх тутам эрсдлийн хэмжээ системийн бус эрсдлийн түвшинд хүртэл буурч чаддаг. Мөн үүнээс гадна таамаглал дэвшүүлэх байдлаар өгөөжийг урьдчилан тооцож болно.

Жишээ 8.3. "Улаанбаатар" зочид буудлын хувьцааг худалдан авснаар хөрөнгө оруулалт хийчихлээ гэж бодъё. Энэ хувьцааг худалдаи авснаар би хэдий хэмжээний ашиг, орлогыг хулээн авах вэ? гэдэгт эдийн засгийн нөхцөл байдлыг бодолцон дараах таамаглалыг дэвшууллээ.

164

Хүснэгт 8-3: Нэмэл огөгдел

Эдийн засгийн нөхцөл

байдал

өсөлт

тогтонги

уналт

Дэвшүүлсэнтаамаглал

( Р . ) 0.25

0.50

0.25

Өгөөжийн хувь

( К . )

35

15

0

п

К = 2] ^/ * ^,-(0.25*35)+(05*15)+(0.25*0) = 16.25

Эдийн засгийн ямар ч нөхцелд таны уг хувьцаанаас хүлээн авах орлого дундажаар 16.25 хувь байна .

Бизнесийн үйл ажиллагаанд егөөж гэсэн ойлголттой эрсдэл гэсэн ойлголт хамт байдаг Иймээс өгөөжийн тухай яригдаж байгаа бол эрсдлийн тухай заавал яригдах болно. Хувьцаанаас хүлзэн авах өгөөжийн эрсдлийг тооцож үзье.

5П= »& *& -к? = 025*05-1625? +0.5(15-16.25)2 +0.25*(0-16.25)! =938

Хувьцааны өгөөжийн хэлбэлзлэл нь 9.38 байна. Өөрөөр хэлбэл 16.25 хувийн өгөөжийг хүлээн авахын тулд та 9.38 хувийн эрсдлийг хийнэ. Эрсдлийн түвшин 20 хувиас их гарсан тохиолдолд эрсдэлтэй гэж үздэг. Хэлбэлзлэлийн коэффициентийг тооцвол:

*' Ж 9.38 ..__ ' = 7 т — = - = МЪ/7 маш өндөр байна.

Хөрөнгө оруулагчид эрсдлээс зайлсхийх, түүнийг байж болох хамгийн бага түвшинд байлгахын тулд багцыг бүрдүүлэх замаар диверсификаци хийдэг. Дивөрсификаци хийсэн багцын өгөөжийгдээрхи томъёог ашиглан тооцох бөгөөд харин багцын эрсдлийг дараах томъеогоор тооцно.

80 = 7[^,2 * 5$)+ К2 * 51% ) + 2^*\Үг*СОҮ

165

\Л/,Л - Багцад орсон үнэт цаасны хувийн жин

Хүснэгт8-4:Б* гц дахь огевжба риск Багцын хувьцааны тоо Хэлбэлэлэл

1 2 4 6 8 10 20 30 40 50 100 200 300 400 500 1000

49.24 37.36 29.69-26.64 24.98 23.93 21.68 20.87 20.46 20.20 19.69 19.42 19.34 19.29 19.27 19.21,

Нэгж хувьцаа ба багцын эрсдлийн харьцаа

1.0 0.76 0.60 0.54 0.49 0.44 0.42 0.42 0.41 0.39 0.39 0.39 0.39 0.39 0.39 0.39

Жишээ 8.4: Эрсдлийг бууруупах эорилгоор "Говь"ХК-ний хувьцаа 40, "Апмааз"ХК-ний хувьцаа бОхувь байхаарбагцыгбүрдүүлэв. Товь'ХК-ний хувьцаанаас хүлээн авах өгөөжийг 0.16, "Алмааз" ХК-ний хувьцаанаас хүлээн авах өгөөжийг 0.24 байна гэжтус тус таамаглал дэвшүүлэв. Уг хоёр үнэт цаасны хоорондын хамаарлыг 0.1 гэж тооцов. Стандарт хэлбэлзлийн томъёогоор эрсдлийн түвшинг тооцно. Үүний тулд үнэт цаас тус бүрийн өгөөж буюу өгөөжийн стандарт хэлбэлзлэлийг /эрсдлийг/ тодорхойпно. Энэ багцын хувьд Товь'ХК-ний хувьцааны стандарт хэлбэлзлэл нь 10 хувь, "Алмааз" ХК-нийн хувьцааны стандарт хэпбэлзлэл нь 3 хувь байсан гэвэл уг багцын эрсдэл нь:

5й = 7(иү * ЯО2)+ (м'1 * 50 2 ) + 2>*-, * и-2 * СОV =

= ч/(0.42 *0.12)+(0.62 *0.022) + 2*0.4*0.6*0.1 = 0.0636

166

Багцыг бүрдүүлснээр егөөжийн хэлбэлзлэл буюу багцын риск 6.36 хувь болж өндөр эрсдэлтэй байсан "Говь" ХК-ний эрсдлийн түвшин 3.64 хувиар багасч байна.

Удирдлагын шийдвэр гаргалт нь ямар стратөгид суурилах нь өгөөжтэй холбогдсон эрсдэлд хандах хандлага, компаний санхүүгийн чадавхи зэргээс хамааралтай байна. Эрсдлээс эайлсхийх нь хязгаарын ашигт чанрын37 бууралтаар илэрнэ.

Удирдлагын дэвшүүлсэн стратегийг санхүүгийн ажилтан нь үнэлэхдээ ирээдүйд хүлээгдэж буй ашгийн өнөегийн үнэ цэнэ болон эрсдлийн түвшингийн аль алиныг харгалзана. Үүнийг дараахи томъёогоор нэгтгэсэн байдаг.

я /? Мру -у-И> /

Ъ(1 + г)' °

Л7Т7, • хөрөнгө оруулалттай холбогдсон бэлэн мөнгөний урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ

Н, - боломжит ашиг

/• - арилжааны болон санхүүгийн эрсдлийн тооцсон түвшин дэх шаардагдаж буй ашгийн норм

п - тооцоонд авагдсан тайлант үөүдийн тоо

/„ -1=0 байх үөийн мөнгөний зарцуулалт

" К К Зео Менежөрийн эдийн засаг хуудас 83-аас лавлана уу. 167

Шийдеарлэх асуудлууд

"Заамар" компани нь машины засварын үйлчилгээ эрхлэдэг бөгөөд үйлчилгээгээ өргөтгөхөөр болж Нарантуул захын зүүн талд, Цайэ захын баруун тапд тус тус байр түрээслэн өөрийн үйлчилгээний цэг шинээр нээн ажиллуулжээ. Хоёр жилийн хугацаанд дээрхи хоёр салбар нь төлөвлөсөн хэмжээний ашгийг олохгүй байсан учир бизнөсийн үйл ажиллагаандаа шинэчлэлт хийхээр болж дээрхи хоёр цэгийн нэгийг татан буулгахаар болж өгөөжийг тооцож үзэв. Уг хоёр үйлчилгээний цэгийн талаархи дараахи мэдээлэл байсан.

Нарантуул Цайз

Хоөр жилийн түрээсийн төлбөр

Засварын тоног төхөөрөмжийн үнэ

Хүлээн авсан мөнгөн орлого

Уг байрны өнөөгийн зах зээлийн үнэ

12 000,0 15 000,0

22 750,0

35 600,0

15 600,0

16 500,0

25 375,0

63 500,0

Өгөөжийг тооцно уу. Түрээсийй төлбөр, засварын тоног төхөөрөмжийн унийн нийлбэр нь анхны хөрөнгө оруулалтын дүнг тодорхойлно гэж үзнэ үү.

2. "Энхжин" компани нь хүнсний бөөний худалдаа эрхэлдэг. Өөрийн сулжээний дэлгүүрүүдтэй, тэдгээр нь Таван буудал, Амгалан, Толгойт, Гандан, Зуун айл гэсэн газруудыг дайран өнгөрөх гол замын ойролцоо байршилтай. Дэлгүүрүүдийн орлого янз бүр, заримд нь улирлын шинж чанар, заримд нь цаг үөийн арга хэмжээнүүд нөлөөлдөг. Орлого ба зардлаар нь дэлгүүрүүдийг жагсаахад дараах байдалтай байжээ.

Гандан

Амгалан

Топгойт

Таван буудал

Зуун айл

сүүлийн хоёр жипийн орлогын

дундаж

420 000,0

315 000,0

262 500,0

175 000,0

315 000,0

1 487 500,0

сүүпийн хоёр жилийн зардлын

дундаж

319 200,0

302 400,0

223 125,0

170 851,0

261 450,0

1 277 026,0

Ашиг

100 800,0

12 600,0

39 375,0

4 149,0

53 550,0

210 474,0

168

Толгойт, Таван буудлын дэлгүүрүүд нь түрээсийн энгийн галлагаатай байранд байдаг. Мөн зуны улиралд орлого өндөр өвлийн улиралд дөнгөж үйл ажиллагааны зардлыг нөхөх хэмжээнд ажилладаг. Сүүлийн хоёр жилийн хувьд ашиг буурсан шаптгааныг авч судлахад түрээсийн төлбөр нэмэгдсэн, нүүрсний зардал эрс нэмэгдсэн байна. Иймд удирдлага нь ирэх онуудад хүлээн авах өгөөжийн шинжилгээг хийн, дээрхи дэлгүүрүүдийн аль нэгийг нь татан буулгах эсэхийн талаархи шийдвэрийг гаргахаар болое. Орлого ба зардлын үзүүлэлтийг ашиглан өгөөжийн шинжилгээг хийж шийдвэрээ гаргана уу.

3. Анхны хөрөнгө оруулалтйн дүн нь 10 сая төгрөг, дискаунт нь жилийн 10 хувь байх нөхцөлеөр дэвшүүлэгдсэн дараах 2 хувилбарын үнэлгээгта үзэж сууна.

Хүлээгдэж байгаа менгөний урсгал

Хувилбар А Хувилбар Б Жил Дүн Жил Дүн

1 5,000.0 х 0.909 = 4,545.0 1 1,500.0 х 0.909 = 1,364.0 2 5,000.0x0.826 = 4,130 2 2,000.0x0.826 = 1,652.0 3 2,000.0 х 0.751 = 1,502.0 3 2,500.0 X 0.751 = 1,878.0

4 5,000.0x0.683 = 3,415.0 5 5,000.0x0.621=3,105.0

10,177.0

Мөнгөний орох урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ

Мөнгөний гаоах үосгалын өнөөгийн унэ цэнэ

ЫРЧ

11.414.0

10,177.0 11,414.0

10,000.0 10,000.0

177.0 414.0

тустус байлаа. Та шийдвэрээ гаргана уу.

4. Дараах хоёр хувилбараас өөрийн сонголтыг хийнэ үү.

5. Дараах өгөгдлүүдээс аль нь илүү ихээр эрсдлийг агуулах вэ?

• Шинэ тоног төхөөрөмж

• Шинэ зах эээл

• Хуучин машиныг засварлах

• Гадаад зах зээлд шинэ бүтээгдэхүүнийг нэвтрүүлэх

• Дотоод зах зээлд шинэ бүтээгдэхүүнийг нэвтрүүлэх

• Үйлдвэрлэлийн шинэ шугам суурилуулах

6. "Жонон" компаний еренхий мөнежер нь нэгэн шинэ бүтээгдэхүүний талаархи танилцуулгыг үзэж суув. Уг танилцуулгад ирээдүдй хүлээгдэж буй борлуулалтын талаархи таамаглал егөгдсөн байлаа.

Зах зээлийн боломж Магадлал

Бага

Дунд Өндөр

Маш өндөр

Борлуулалтын 1

20

40 65

80

гоо хэмжээ

0.10

0.20

0.40

0.30

а. Шинэ бүтээгдэхүүний борлуулалтын хүлээгдэж буй дундаж хэд вэ?

б. Стандарт хэлбэлзлэл болон коэффициент хэд вэ?, шийдвэрээ гаргана уу.

7. Хөрөнгө оруулалтын гурван хувилбар өгөгдөв.

Орц Амжилтгүй Дунд зэрэг Амжилттай

"А"

Магадлал Орц 50.0 0.20 80.0 0.40 120.0 0.40

"Б" Магадлал Орц

90.0 0.30 160.0 0.50 200.0 0.20

"В"

Магадлал 80.0 0.40 200.0 0.50 400.0 0.10

Шинжилж, сонголтоо хийнэ үү.

"Мон-тур" _ аялал, зуучлалын компани өөрийн жуулчны баазыг нээхээр болж дараах хувилбараас сонголт хийхээр болов.

а) Архангай аймгийн нутаг дахь "Тэрхийн цагаан нуур"-ын бааз, түүний нийт өртөг нь 25 сая төгрөг, хүлээгдэж буй орлого нь 30 сая, үйл ажиллагааны зардал нь 15.6 сая төгрөг, эргүүлж зарах үнэ нь 20 сая төгрөг

б) Хөвсгөл аймгийн нутаг дахь "Тойлгот"-ын бааз, түүний нийт өртөг 21 сая төфөг, орлого нь 35 сая төгрөг, үйл ажиллагааны зардал нь 26.5 сая төфөг, эргүүлж зарах үнэ нь 22.5 сая төгрөг болно.

Өгөөжийг шинжилж, сонголтыг хийнэ үү.

170

9. Нарантуул захын зүүн талд 30 сая орчим төгрөгийн өртөгтэй хувийн орон сууцыг иргэн Оюун худалдаж авчээ. Гал түймрийн даатгалын хураамжинд жилд үнийн дунгийн 5 хувийг төлж байх ёстой. Оюун нь худалдааны үйл ажиллагаа эрхэлдэг бөгөөд шаардлагатай үөд хялбархнаар бэлэн хөрөнгө болгон хувиргаж болох хүрэлцээтэй хөрөнгөтэй болохоор тэрбээр түймрийн даатгал худзлдаж авах эсэх талаар шийдвэр гаргаж чадахгүй байсан. Түүний анд нөхөр байшинг бурмөсөн эвдэж чадах түймрийн магадлал ердөө л 0,02 байна гэж мэдэгдсэнтэй холбогдуулан даатгуулах талаар бүр ч итгэлтэй бус байгаа ажээ Оюун түймрийн даатгал худалдаж авах ёстой юу? Та яах байсан вэ?

10. Та 300 ширхэг Улаанбаатар ХК-ний хувьцааг эзэмшдэг. Сүүлийн жилүүдэд тогтмол ноогдол ашгийг хүлээн авч байсан боловч та цаашид ашгийн хэмжээ жил өнгөрөх тутам буурна гэж үзсэн. Гэхдээ уг хувьцааг зарах нь өнөөдөр тийм ч оновчтой бус байгаа учир танд эарах гэсэн бодол байдаггүй, "Говь" компаний хувьцаагаар ноогдол ашгийн эрсдлийг багасгах зорилгоор 55, 45 гэсэн харьцаагаар багцыг бүрдүүлэхээр болов. Таны эзэмшиж буй Улаанбаатар зочид буудлын хувьцааны өгөөж өнгөрсөн онд 0.08, харин Товь" компаний хувьцааны өгөөж 0.19 байсан. Уг хоёр үнэт цаасны хоорондын хамаарлыг 0.1 байна гэж үзэж стандарт хэлбэлзлэлийг тооцно уу.

11. Та газар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхэлдэг бөгөөд эрсдлийг бууруулахзорилгоорөөрийн үйл ажиллагаандаа махны бизнесээр диверсификацчлал хийхээр болоө. Өөрийн бизнесийн багцыг газар тариалангийн уйлзвэрлэлээс авах ашиг 25, махны бизнесээс хүлээн авах ашгийг 75 хувь байхаар бүрдүүлэх нь хамгий эрсдэл багатай гэж үзэж газар тариалангийн үйлдвэрлэлээс хүлээн авах өгөөж 0048, махны бизнөсээсхүлээн авах өгөөжийг 0.192 гэж таамаглав. Уг хоёр бизиесийн хоорондын хамаарлыг маш бага 0.1 гэж тооцов. Бизнесийн багцын эрсдлийн түвшинг стандарт хэлбэлзлийн томъёогоор тооцно уу. Багц бүрдүүлснээр газар тарилангийи үйлдвэрлэлийн стандарт хэлбэлзлэл нь 10 хувь, махны бизнесийн стандарт хэлбэлзлэл нь 3 хувь байна гэвэл уг багцын эрсдлийг тооц.

12. Гэрэл нягтлан бодох бүртгэлийн бакалавр зэрэгтэйгээр "Мандах" дээд сургуулийг төгсч аудитын компанид туслахаар ажиллах

171

болсон. Эхний жил ажиллаад тэрээр 800,000 төгрөг хуримтлуулж чаджээ. Одоо үед тэрбээр уг мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийх хоёр боломж судалж байна.

а) "А" төслийн хувьд 300,000 төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаас авах ашгийн магадлал нь 0, 20, 500,000 төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаас авах ашгийн магадлал нь 0,10, 800,000 төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаас авах ашгийн магадлал нь 0, 70 байна.

б) "В" төслийн хувьд 400,000 төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаас хүлээн авах ашгийн магадлал 0, 35, 650,000 төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаас авах ашгийн магадлал 0, 40, 800,000 төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаас авах ашгийн магадлал 0, 25 байна.

Хөрөнгө оруулалт тус бүрийн дундаж квадрат хэлбэлзэл, хувилбарын коэффициентийг бодож, сонголтыг хийнэ үү.

172

Бүлэг 9. Капиталын тосавлолтийн шийдвэр гаргах

Санхүүгийн ажилтан нь ямар нэгэн бизнесийн төслийн хөрөнгө оруулалтыг хэрэгжүүлснээр гарах мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнэд ирээдүйд уг төслөөс хүлээн авах мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнийг нэгтгэх замаар хувь нийлүүлэгчдийн баялаг буюу компаний зах зээлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэхийг эрмэлзэж байдаг. Капиталын төсөвлөлт нь хөрөнгө оруулалтын сонгогдоогүй боломжийн өртөг, түүний үнэлгээг хийн төслийн хөрөнгө оруулалтын олон янзын хувилбаруудтай харьцуулан сонголт хийх үйл ажиллагаа юм. Капитал нь эргэлтэнд татан оролцуулж буй хөрөнгийн мөнгөн илэрхийлэл байна. Капиталын төсөвлөлт ирээдүйд чиглэгдсэн үйл ажиллагаанд хийх хөрөнгө оруулалтын зорилгоор сонгон авсан төслийн жагсаалт байдаг. Яагаад ирээдүйд чиглэгдсэн байдаг вэ? гэвэл компаний удирдлага хэзээ ямагт зах зээлд эзэлж буй байр сууриа бэхжүүлэх, өргөжүүлэхэд анхаарч, түүний төлөө бүхий л нөөцийг хуваарилж байдаг. Тэдний байр сууриа бэхжүүлэх, өргөжүүлэх хүсэл эрмэлзлэл нь борлуулалтыг өсгөж, нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хувьсах ба тогтмол зардлыг бууруулж, ашгийн хуримтлалыг бий болгосноор хэрэгжих илүү магадлалтай байна.

Байгууллагын удирдлага нь нэгдмэл удирдлагын түвшинд эрхэм зорилгыг хангахад чиглэгдсэн байдлаар стратөгийгтомъеолон, түүнийг хэрэгжүүлэхийн төлөө урт, богино янз бүрийн хугацааны зорилтуудыг дэвшүүлэн ажилладаг. /Загвар 9-1 /

Урт хугацааны зорилтууд ихэвчилэн хөрөнгө оруулалтын төслийг хэрэгжүүлэх замаар биелэгддэг. Зорилго нь стратегийн зорилго, үйл ажиллагааны зорилтуудыг хангахад шаардлагатай ашгийг бий болгох болно. Энэ нь компаний хувьд нэгдүгээрт, борлуулалтыг дээд зэргээр нэмэгдүүлэх, хоёрдугаарт, зардлыг бууруулж чадсанаар бодитой зүйл болно. Хөрөнгө оруулалтын төслийн олон хувилбаруудыг боловсруулан сонголт хийхэд удирдлагын зүгээс дараахи зүйлсийг заавал томъёолсон байх хэрэгтэй. Үүнд:

• Богино хугацааны ашгийн төлөвлөлтийг хийх явдал бөгөөд үүний тулд тухайн жилийн эорилт, байгууллагын ашгийн хэрэгцээ зэргийг урьдчилан тодорхойлно.

• Урт хугацааны хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөж, стратегийн зорилгийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах ашгийн хэрэгцээгтаамаглана.

173

Гэүдүүвч 9-1: Капиталым тосөвлолтба үйл ажиллагааны толовлолтийн

уялдаа

Стрлгтгийн толФвлолт Удирдпшгын хяиалт Үйл ажиллягьо

Зорилго Стратөгийг томъеолох

Стрятегийг дэмжих

Эрхэи зорилго

\ Зорилго бл зорилтууд

I Стрвтагиуд

Бүтээгдэхүүн үйлд-вэрлэх ба хэрэглэгч-

дэд хүргэх

Урт хүгацааны твлввлвпт

I Үйл ашиллагааны твсввлвлт

Гүйцэтгзлийг хэижих -«—

I Тайпагнал ба шиижилгзэ

I

Үйлажилла-гааны үр дүн

Залруулга

• Бизнесийн орчны бүх боломжит нөхцел байдлыг шинжлэн судалсны үндсэн дээр 5-10 жилийн дараа /түүнээс ч урт хугацаатай байжболно/ байгууллагын хүрсэн байхтүвшин ямар байх вэ?, өрселдөх чадварыг хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ?, түүнийг цаашид хэрхэн удаан хугацааны туршид хадгалах вэ? гэдэгт чиглэгдсэн санхүүгийн таамаглал дэвшүүлснээр цаашид удирдлагын баримтлах бодлогын чиглэлийг тогтоож өгөх ба стратегийн бодлого, чиглэлтэй шууд холбогдоно.

Компаний өрсөлдөх үйл ажиллагааны хэлбэр, стратегийн таван зарчмыг хэрхэн тодорхойлохоос дээрхи үе шатны ач холбогдол нь янз бүр байна. Өрсөлдөх чадварыг тууштай хөгжүүлэх нь шинэ хэрэглэгчид, нийлүүлэгчид олох, шинэ зах зээлд нэвтрэх, гарч ирэх боломжинд хамаатай байдгаараа зөвхөн үйлдвэрлэгчид, бизнөс эрхлэгчдэд төдийгүй нийт зах зээлийн эдийн харилцаанд оролцогчдод

174

ач холбогдолтой байна. Урт хугацааны хөрөнгө оруулалт буюу капиталын төсөвлөлт нь компаний өрсөлдөх чадварыг тодорхой хугацааны туршид хадгалах, улмаар нэмэгдүүлэх боломжийг хадгалж байдаг. Өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхийг тууштай баримтлаж буй нөхцөлд стратегийн зарчмуудын алинд илүү үйл ажиллагаагаа чиглүүлэхийг тодорхойлно. Үүнд:

Өртгийн зарчим: ҮЙЛДВЭРЛЭЛ. үйлчилгээний өртөг, зардлыг байж болох доод хэмжээнд байхаар бизнөсээ зохион байгуулж чадвал өрсөлдөгч чинь таны зардлын зөрүүг төлөх болно Өөрөөр хэлбэл энд хэн зах зээлийн дундаж үнээс өртгөө бага байлгаж чадна тэр хэмжээгээр зөрүү нь өрсөлдөгчийн чинь хувьд зардлын өсөлт, таны хувьд ашиг болжбайдаг.

Ялгаатай байдлын зарчим.Компаний хөгжих зам нь үйлчлүүлэгчид, худалдан авагчид таны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанар, ашиг тусыг хүлээн зөвшөөрч чадахуйцаар өрселдөгчөөсөө ялгаатай байх явдал гэдгийг хүлээн зөвшөарч, үйлдвэрлэл, үйлчилгээгээ түүнд чиглүүлэн зохион байгуулах юм. Өөрөөр хэлбэл та үйлдвэрлэл, маркөтинг хоёрын алинд чиглэсэи үйл ажиллагааг хэрэгжүулэх вэ? гэдэгт сонголт хийнэ.

Шинийг хэоэгжуулэх зарчим: Цоо шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг санал болгох, эсвэл эрс өөрчлөлт хийх нь танай бизнөсийн амжилтын үндэс болсон эрс өөрчлөлтийг хийх нөхцөлийг бүрдүүлж, өөрийн үйлдвэрлэлийг удирдан чиглүүлэх боломжийг олгоно. Байнга шинийг эрэлхийлж, хэрэглэгчдэдээ шинэ хэрэглээг санал болгож чаддаг байх явдал юм.

Өсөлтийн заочим: Танай үйлдвэрлэл, үйлчилгээ өсч томрохын ач холбогдол нь шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээр төрөлжин дагнан нийтийн зах зээлд гүнзгийрэх боломжийг ОЛГОНО.

Нэгтгэх зарчим: Шинэ бизнесийи тогпзоржилт нь хэрэглэгчид, нийлүүлэгчид, өрсөлдөгчид, зөвлөгчид болон бусад хүчин зүйлсийн нэгдэл юм. Эдгээр нь нэгдэн нийлэх, хамтран ажиллах, олжэзэмших, мөн бусад маркетинг, аж үйлдвэрлэлийн ба хуеаарилалтын гэрээ, хэлэлцээрүүдээр дамжин таны бизнөсийг дэмжигч байна.

Стратегийн зарчмуудыг тодорхойлсноороо байгууллагын гадаад ба дотоод орчин түүний өөрчлөлтийг урьдчилан таах, бизнесийнхээ

175

давуу ба сул талыг судлан, хөгжлийн чиг хандлагыг бодитойгоор томъёолох болно. Яагаад бодитой гэвэл урт хугацааны хөрөнгө оруулалт нь зөвхөн капиталын төсевлөлт байдаггүй, урт хугацааны зах зээлийн болон санхүүгийн таамаглал дэвшүүлэх, боловсон хүчнийг хөгжүүлэх, бараа үйлчилгээний үнэ, хөрвөх чадварын талаар баримтлах удирдлагын бодлогуудыг боловсруулах гэх мэт өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа байна.

Капиталын төсөвлөлт нь өртөг зардлын хямдралт, ашгийн өсөлт болон санхүүгийн ба санхүүгийн бус үйл ажиллагааны эрсдлийн тухайлбал, бараа түүхий эдийн татан авалт, эцсийн бүтээгдэхүүний борлуулалтын хурдац, авлага цуглуулалт, өр төлбөрийг барагдуулах, байгууллага хамт олны сэтгэл зүйн төлөвшил, уур амьсгал гэх мэт олон хүчин зүйлүүдийг цогц байдлаар авч үзэхийг шаардана. Энэ бүхэн нь ирээдүйн янз бүрээр үүсч болох тааламжгүй ба тааламжтай нөхцөл байдлуудад амжилттайгаар оршин тогтнох үндэс болсон санхүүгийн чадавхийг бий болгоход чиглэгдэнэ. Санхүүгийн чадавхийг стратөгийн зорилгын хэрэгжих хугацааны туршид байгууллэгын урт, богино хөрөнгө оруулалтын нэмэлт хэрэгцээг хангахуйц түвшинд боловсрогдсон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ тарифын механизмаар бий болгоно.

9.1. Төсөл

Төсөл нь шинэ санаанаас үүсдэг. Шинэ санаа нь байгууллагын хувьд маш үнэ цэнэтэй зүйл бөгөөд олон янзын эх уүсвэрээс шинэ санаа урган гарч байдаг. Үүнийг хэрхэн, хаанаас хэрэглэгчдээс үү? эсвэл өөрийн ажилчдын дундаас цуглуулах вэ? гэдэг нь маш чухал ач холбогдолтой. Бизнесийн байгууллагууд үйл ажиллагааны хувьд өргөжин томрох тусам үйл ажиллагаа нь хөшүүн, уян биш болж эхэлдэг, энэ байдлыг багасгах, эрсдлийг сааруулах, компаний хөгжлийн тогтвортой байдлыг хангах зорилгоор судалгаа, шинжилгээний бухэл бүтэн томоохон нэгж, албадуудыг ажиллуулдаг. Тэдний үйл ажиллагаа шинэ санааг эрж хайн түүнийг төсөл болгон хөгжүүлэн, үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд нэвтрүүлэхэд чиглэгдэнэ. Төслийн хөрөнгө оруулалт нь байгууллагын мөнгөний урсгалыг нэмэгдүүлдэг, мөнгөний урсгалын өсөлт нь орлого, ашгийн хуримтлалаар бий болно.

Санхуүгийн ажилтан нь судалгаа, шинжилгээний албадын боловсруулсан төслийн хөрөнгө оруулалтын эрсдлийн байж болох доод хязгаарыг тодорхойлон санхүүжүүлэх хямд өртөгтэй эх үүсвэрийг

176

эрж хайн сонголт хийнэ. Ингэж ашигтай санал санаачлагыг шинжилэн, санхүүжүүлэн хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг бүхэлд нь төслийн хөрөнгө оруупапт гэнэ. Энэ төслийн хөрөнгө оруулалт нь дараахи үе шатыг дамжина.

Саналын шат:

- Байгууллагын стратөгид тулгуурлан, хөгжлийн тулгуур зорилтуудыг боловсруулах

Хөрөнгө оруулалтын шинэ санааг боловсруулах

эрж хаих, судлах,

Төлөвлөх шат:

- Төслийн хөрөнгө оруулалтын хэд хэдэн хувилбар хийж, мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнээр шинжлэн, эрдслийн түвшингээр сонголт хийх

- Санхүүгийн эх үүсвэрийг сонгох,

Хэрэгжүүлэх шат:

- Хөрөнгө оруулалтын шийдвэрийг гаргах

- Хэрэгжилтэнд нь хяналт тавих

Капиталын төсөвлөлт нь байгууллагын стратегийг хэрэгжүүлэх нэг хэрэгсэл болдгоороо түүнд тулгуурлах шаардлагатай. Байгууллагын стратегид дараахи хүчин зүйлсийг заавал бодолцсон байна. Үүнд:

• Бизнесийн салбар

• Бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээний нэр, төрөл

• Үйлдвэрлэлийн технологи

• Бизнесийн чиг хандлага /үйлдвэрлэлд чиглэсэн үйлдвэрлэл эрхлэх үү, эсвэл маркетингид чиглэсэн үйлдвэрлэл явуулах уу/

• Зах зээлийн бодлогын шинж /дасан зохицож явах уу, эсвэл зах ззэлд өөрөө үйлчлэх чадвартай байх уу/

177

• Чиглэл буюу багц бүрдүүлэлт / үйл ажиллагааны чиглэлээр диверсификаци хийх эсэхийн тухай /

• Үйл ажиллагааны хүрээ /дотоод, гадаад зах зээлийн алинд нь үйл ажиллагаагаа чиглүүлэх вэ гэдэг/

• Санхүүжилт /Ямар эх үүсвэр голлох вэ? зээл байх уу, эсвэл өөрийн дотоод хуримтлал байх уу?, гэх мэт/

• Турэмгийллийн түвшин /зах зээл дээр зээлж буй байр суурийг өргөжуүлэх эсвэл хэвээр хадгалах /

• Санаа /Шинэ саиааг хаанаас цуглуулах вэ? өөрийн ажилчдаас уу, эсвэл хэрэглэгчдээс үү?/

• Хөрөнгө оруулалтанд хандах хандлага

• Ашгийн хуваарилалтанд хандах хандлага гэх мэт болно.

9.2. Төсөлд шинжилгээ хийх нь

Санхүүгийн ажилтан нь төслийн хөрөнгө оруулалтын эрсдлийн байж болох дээд хязгаарыг мөнгөний урсгалын төсвийг хийн угтөслийг хэрэгжүүлснээр компаний мөнгөний өнеөгийн үнэ цэнэ хэрхэн өсөх вэ? гэдгийг таамаглана. Компаний мөнгөний үнэ цэнэ нь дээрхи төслийг хэрэгжүүлснээр ирээдүйд орж ирэх мөнгөний урсгал нь өнөөгийн үнэ цэнээрээ өсгөж буй эсэхэд суурилан үнэлэх юм. Энэ нөхцөлд санхүүгийн ажилтан эцсийн шийдвэр гаргагч биш харин түүний үнэлгээ нь компаний нэгдмэл удирдлагын түвшинд шийдөзр гаргах хэрэгсэл болно. Капиталын төсөвлөлтөнд цаг хугацааны үнэ цэиэ нь инфляцийн огцом өөрчлөлт, хэрэглэгчид болон бэлтгэн нийлүүлэгчдийн зүгээс үзүүлэх дарамт шахалт гэх мэт ирээдүйн тодорхойгүй янз бүрийн нөхцөлд болзошгүй эрсдлүүдийг агуулсан байдаг. Төслийн хөрөнгө оруулалтын шинжилгээ нь хоёр үө шаттай бөгөөд тус тусад нь авч үзьө.

9.2.1. Төслийн мөнгөний урсгалын тооцоог хийх нь

Төслийг үнэлэх анхны алхам нь мөнгөний урсгалын таамаглалыг хийх явдал болно Мөнгөний урсгалын таамаглалыг хийхийн тулд тухайн ажилтан нь дараахи хүчин зүйлүүдийг хэрхэн шийдвэрлэж болохыг судлана. Үүнд:

178

•/ Тухайн хөрөнгө оруулалтыг хэрэгжүүлснээр үйлдвэрлэХ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлтийн тоо хэмжээ

^ Зах зээл худалдан борлуулах үнэ, үнэд гарч болох өөрчлөлт /хөрөнгө оруулалт хийснээр нийлүүлэлтийн хэмжээ өсч, эргээд компаний борлуулалтыг удаашруулан сөрөг үр дүнг үзүүлдэг/

^ Үнийн өөрчлөлтөөс шууд хамааралтайгаар үүсч болзошгүй санхүүгийн бэрхшээлүүд, тэдгээрийг тэсвэрлэхийн тулд компани санхүүгийн ямар чадамжийг хадгалж байх вэ?, санхүүгийн чадамж сул байх тусам уг хөрөнгө оруулалтыг заавал хэрэгжүүлэх шаардлагатай юу гэдгийг бодолцох хэрэгтэй болно. Хөрөнгө оруулалт нь өртгөө эргэн нөхөх хугацаа хэдий чинээ уртсах тусам ашиггуй болж эхлэх ба компани үүнээс урьдчилан хамгаалах нэмэлт арга хэмжээг /эрсдлийгсарниулах/төсөвлөх болно.

^ Хөрөнгө оруулалтын өртөг, зардлыг тооцох. Санхүүгийн ажилтны нилээн ач холбогдол өгч анхаарвал зохих асуудлын нэг бол хувьсах зардлын хэмнэгдэл байна. Хөрөнгө оруулалтын үр дүнд бүтээмж хэрхэн өсөх, түүний нөлөөгөөр бусад зардлуудын хэмнэгдэл хэр зэрэг байх гэдэг нь анхны өртгөө ямар хугацаанд хэр хурдан нөхөж чадах вэ? гэдэгт хариулах боломжийг олгоно. Хэрэв бүтээмжийи өсөлт ажиглагдахгүй бол хөрөнгө оруулалтын анхны өртгөө богино хугацаанд нөхөж чадалгүй маролын элэгдэлд орох болно. Энэ байдал нь компаний болзошгүй бэрхшээлүүдийг тэсвэрлэх санхүүгийн чадамжийг хэврэгшүүлнэ.

Цоо шинэ бүтээгдэхүүний хувьд өртгийн калькуляцийг тооцоог, уламжлалт бүтээгдэхүүний хувьд өмнө туршлагад суурилна Энэ тооцоог ихэвчилэн нийт орлогод өртгийн эзлэх хувийн жингийн харьцаагаар38 тодорхойлно.

Хөрөнгө оруулалтаар нэмж шаардагдах бараа материалын болон авлага, өглөгийг тооцно. Бараа материалын нөөцийн хэрэгцээг компаний хөрөнгийи эргэцийн хурд, авлага ба өглөгийн өсөлтийг хангамж, маркөтингийн зэрэг албадын борлуулалт, татан авалтанд баримтлах бодлого, нөөцлөлтийн хугацаа зэрэгт суурилан тооцно

•? Ашгийн таамаглалыг хийнэ. Ашгийн таамаглал хийхийн зорилго нь хүү болон татварын дарамт ямар түвшинд байхыг тооцоолох юм.

... бүлгээс лавлана уу. 179

эргэлтийн, эргэлтийн бус хөрөигийг ямар эх үүсвэрээр олж бэлтгэх вэ? гэдгийг, өөрөөр хэлбэл ирэх санхүүгийн жилд шинээр зээл авах шаардлага, хэрэгцээ байна уу, зээл авсан тохиолдолд хүүгийн зардлыг нөхөж чадах уу, чадахгүй бол өөр ямар хямд эх үүсвэр байж болох вэ?, шинээр хувьцаа гаргах уу?, шинэ хувьцаа гаргах бол хувь нийлүүлэгчдийн тооны зохистой харьцаа нь ямар болох вэ?, зэргийг заавал урьдчилан тооцсон байна. Санхүүгийн шийдвэр нь үнэт цаасны /санхүүгийн/ зах зээлийн үйл ажиллагаатай шууд холбоотой учир энэ талын зохих мэдлэг чухал.

1.4 Санхүүгийн зах зээл.

Санхүүгийн зах зээл нь эдийн засгийн харилцаан дахь нөөцийн оновчтой хуваарилалтанд маш чухал үүрэгтэй. Санхүүгийн захзээл нь санхүүгийн хөрөнгө, нөөцийг нэгээс нөгөө рүу үнэт цаасны арилжаагаар дамжуулан хуваарилах механизм бөгөөд үүнд худалдан авагч буюу санхүүжүүлэгч, худалдагч буюу санхүүжигч гэсэн субьект оролцох бөгөөд санхүүгийн хөрөнгө нь нэг талаас мөнгөний нэхэмжлэх буюу үнэт цаас, нөгөө талаас мөнгө байна.

Санхүүгийн зах зээл нь мөнгөний, капиталын захзээлээс бүрдэнэ.

• Мөнгөний зах зээлд арилжааны хэрэгслүүд, богино хугацааны хадгаламжийн сертификатууд, билл зэрэг богино хугацааны үнэт цааснууд

• Капиталын зах зээлд өрийн бичиг, хувьцаанууд, хөрвөх үнэт цааснууд зэрэг урт хугацааны санхүүжилтийн хэрэгсэлүүд байна.

Санхүүгийн зах зээлийн зорилго нь:

1. Мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийх, түүнийг зохицуулах

2. Капиталын хэлбэрийг урамшуулах

3. Зах зээлийн үнийг тогтворжуулах зэрэг болно.

Эдгээр зорилготой тус тус товч танилцая.

1, Мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийх, туунийг зохицуулах. Бизнесийн байгууллагууд нь цаг ямагт ашигтай бизнесийн санааг эрэлхийлэн, үнэлгээ хийж, төслийн хэлбэрээр хэрэгжүүлж, баялгийг нэмэгдүүлэх гэсэн зорилгодоо хүрэхийг хүсдэг.

18

Бүдүүвч 1-3: Санхүүгийн зах аээл

Гэтэл энэ зорилгодоо хүрэхэд нь шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэр тэр болгон бэлэн байдаггүй. Нөгөө талаас банк санхүүгийн байгууллагуудад, хүн амын дунд их хэмжээтэй сул чөлөөтөй мөнгөний илүүдэл үүсч байдаг ба тэд мөнгөө ямар нэг ашигтай байдлаар эргэлтэнд оруулахыг сонирхдог. Энэ хоёр сонирхол нь тэднийг хөрөнгө оруулагчид, хэрэгжүүлэгчид эсвэл зээлдүүлэгчид, зээлдэгч болгодог. Тэдний хооронд үнэт цаас болон мөнгө солилцох үйл ажиллагаа явагддаг. Санхүүгийн зах зээл нь өөрсдийн албадуудын тусламжтайгаар арилжаанд оролцогчдын өмнөөс санхүүгийн хэрэслийг солилцох үүрэггүйцэтгэжтздний цагийг хэмнэж, хялбарчилж егдөг.

2. Капиталын хэлбэрийг урамшуулах. Хөрөнгө оруулагчид болон зээлдүүлэгчид нь өөрсдийн хүлээн авах ашиг, егөөжийг нэмэгдүүлэхийг эрмэлзэж, өндөр үр егеөжтэй бизнөсийн байгууллагад өөрсдийн хөрөнге, мөнгеө оруулах, зээлдүүлэхийг сонирхож ашиг, өгөөж муутай, эсвэл буурч байгаа байгууллагаас хол байхыг эрмэлзэж байдаг. Энэ нь ашигтай бизнесийг хөхүүлэн дэмжиж, ашиг муутай бизнесийг шахаж, үүгээрээ нийгмийн санхүүгийн эх үүсвэрийг оновчтой байдлаар хуваарилаж байдаг. Ашиг ихтэй бизнесийн үйл ажиллагаа нь эргээд хөрөнгө оруулагчид болон бизнөс эрхлэгчдийн хүлээн авах ашиг, өгөөжийг нэмэгдүүлэн тэдний хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолыг дэмжиж, урамшуулж байдаг.

19

Энэ тооцоолол нь төлөвлсөн ашиг хуримтлагдаж байгаа эсэх, үүний тулд удирдлагын эүгээс баримтлажбуй бодлого оновчтой байх эсэх гэх мэт өөр хооронд маш нягт уялдаа холбоо бүхий олон асуудалд хариулахыг шаардана.

/ Татварын дараахи мөнгөний дотогшлох ба гадагшлах урсгалыг тооцно.

/ Мөнгөний цэвэр урсгалыг тооцно. Мөнгөний цэвэр урсгал нь хөрөнгө оруулалтын төслийг хэрэгжүүлснээр компаний мөнгөний урсгалын өселтийг харуулна. Энэ урсгал нь тухайн жилд тооцогдсон уг хөрөнгө оруулалтын элэгдэл. ашгийн хуримтлалын нийлбэр, анхны хөрөнгө оруулалт хийгдсэн мөнгөний дүнгээр тус тус тодорхойлогдоно. Энэ хоёрын зөрүү нь мөнгөний цэвэр урсгал болно.

• Мөнгөний цэвэр урсгалыг үнэлэх. Санхүүгийн ажилтны зорилго бол энэ цэвэр урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг тодорхойлох юм Өнөөгийн үнэ цэнийг тодорхойлсноороо эрсдлийн хүлээн зөвшөөрөгдөх дээд, өгөөжийн доод хязгаарыг хүлээн зөвшөөрөх юм.

Мөнгөний урсгалын тайлан нь татварын өмнөх ба татварын дараахи мөнгөний урсгал гэсэн хоёр хэсэгтэй. Эхний хэсэг нь ашгийн таамаглал хийх хүртэлхи тооцооллуудыг нэгтгэнэ. хоёрдох хэсэг нь татварын дараахи мөнгөний урсгал/элэгдлийн зардал болон тооцсон ашиг, анхны хөрөнгө оруулалтын төсөв өртөг/-ын нэгтгэл байна.

Жишээ 9-1: Товь" ХК нь уйлдвэрлэлийн программыг өргөжүулэх зорилгоор шинэ шугамыг ашиглалтанд оруулах боломжтой гэсэн нэгэн шинэ санаанд шинжилгээ хийж узэхээр болов. Уг төсөлд шугам ашиглалтанд орсноор уйлдвэрлэн гаргах нэгж бутээгдэхууний худалдах унэ нь дундажаар 30,000 төгрөг, хувьсахзардалнь худалдах унийн 65 хувь, уг шугамын өртег нь 250 мянган америк доллар, жилдээ 10,000доошгуй бүтээгдэхуун үйлдвэрлэхболомжтой. Компани нь ундсэн хөрөнгийн элэгдлийг шулуун шугамын аргаар тооцно Таван жилийн дараа хөрөнгө оруулалтын өртгөө бүрэн нөхсвн байна Шугамыг ашиглалтанд оруулснаар нэмж шаардагдах эргэлтийн хөрөнгийн хэрэгцээг дараахи байдлаар тооцсон. Үүнд. Эргэлтийн хөрөнгийн эргэц жилд 2.9 удаа болно. Нийт борлуулаптын 70 хувийг гадаад зах зээлд нэг бурийг нь дундажаар 60 америк доллараар зээлээр борлуулах бөгөөд 3 сарын дараа дансанд төлөгдөж бурэн орж ирдэг. Валютын ханшийг тогтмоп 1100 төгрөг байна гэж үзсэн

180

Үйлдвэрлэлийн өртгийн 60 хуеийг зээлээр татан авдаг бөгөөд уүнтэй холбогдож үүсэх өглөгийг дараагийн хоёр сард нь барагдуулдаг. /Гооцоог хүснэгт 9-1 д харуулав/

Тайлбар:

Хоёрдугаар мөрөнд тухайн төслийн херөнгө оруулалтаас хүлээн

авахаар тооцсон орлогын дүн бичигдэнэ.

Тавдугаар мөрөнд тухайн борлуулалтын орлогыг олоход гарах хувьсах зардал буюу өртгийн дүнг бичих бөгөөд энэ тоог өртгийн/ бидний хэлж заншсанаар өөрийн өртгийн калькуляцийн

Хүснэгт9-1: Монгоний урсгалын тооцоо

д/д Үзүүпэптүүд

1 Үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүн

2 Орлогын дүн

3 Дотоодын зах зээлд

4 Гадаадын зах зээлд

5 Хувьсах зардап

6 Эпэгдлийн зардал

7 Үйл ажиплагааны ашиг

8 Татварын зардал-

40 хувь

9 Цэвэр ашиг

10

11

Авлага Бараа материалын

нөөц 12 Дансны өглө1

13 Эргэптийн

^өрөнгийн дун

14 Татварын дараах

15| Цэвэр ашиг

16 Элэгдэлийн зардап

17 Эргэлтийн хөрөнгө

18 Шугамын өртөг

19 Бүгддүн

Анхны

хөрөнгө

оруулагггын

жил

1 2 3 4 5

10 000 10 000 10 000 10 000 10 000

660 000 660 000 660 000 660 000 660 000

84 000

91076

(26 412) 148 664

198 000 198 000 198 000 198 000 198 000

462 000 462 000 462 000 462 000 462 000

429 000 429 000 429 000 429 000 429 000

55 000 55 000 55 000 55 000 55 000

176 000 176 000 176 000 176 000 176 000

70 400 70 400 70 400 70 400 70 400

105 600 105 600 105 600 105 600 105 600 84 000

91 076

(26 412) 148 664

донгэний урсгал

(148 664)

(275 000)

(423 664)

105 600 105 600 105 600 105 600 105 600

55 000 55 000 55 000 55 000 55 000

160 600 160 600 160 600 160 600 160 600

181

о /тайлангаас эсвэл ижил төрлийи бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн зардлын буюу өртгийн хувийн жинг шууд авч болно.

о Зургадугаар мөрөнд үндсэн хөрөнгийн жилийн нийт элэгдлийн зардлын дүнг бичнэ.

о Долдугаар мөрөнд нийт борлуулалтын орлогоос хувьсах болон элэгдлийн зардлыг хасч үйл ажиллагаанаас олох ашгийн дүнг бичнэ.

о Наймдугаар мөрөнд гатварын хуулийн дагуу төлвөл зохих татварын зардлыг тооцож бичиж харуулна.

о Есдүгээр мөрөнд Татвар төлсний дараах цэвэр ашгийг харуулах бөгөөд уг төслийг хэрэгжүүлснээр хэдий хэмжээний ашгийг хүлэзн авах вэ? гэдгийг харуулна.

о Аравдугаар мөрөнд уг теслийг хэрэгжүүлснээр үүсэх авлагын өсөлтийг харуулна. Үүнийг дээр өгөгдсөн нэмэлт мэдэзллийг ашиглан тооцно. Үүнд; Авлагын сарын дундаж үлдэгдлийн өсөлтийг нийт зээлийн борлуулалтын дүнг 12 сард хувааж гаргах бөгөөд уг дүнг авлагын цуглуулах хугацаагаар үржүүлж авлагад нэмж шаардагдах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг гаргана.

о Арваннэгдүгээр мөрөнд бараа матөриалын нөөцийн дундаж үлдэгдэл байх бөгөэд үүнийг нийт борлуулалтын орлогыг олоход шаардагдах хувьсах зардлын хэмжээг жилийн эргэлтийн тоонд харьцуулна.

о Аравхоёрдугаар мөрөнд дансны өглөгийн дундаж үлдэгдлийг харуулах бөгөөд энэ нь эргэлтийн хөрөнгийн гадны санхүүжилт болох учир хасах тэмдэгтэйгээр харуулна. Энэ дүнг хувьсах зардлын дүнг зээлээр татан авах хувь хэмжээгээр үржүүлж 12 сард хуваан сарын дунджийг гарган төлбөрийг барагдуулах хугацаагаар үржүүлнэ.

о Арвангуравдугаар мөрөнд нийт эргэлтийн хөрөнгийн дүнгээс түүний гадны санхүүжилт болох богино хугацаат өр төлбөрийг хасахс цэвэр эргэлтийн хөрөнгийн дүнг бичнэ.

182

о Арвантавдугаар мөрөнд энэ тайлангийн долдугаар мөрний цэвэр ашгийн дүнгбичнэ.

о Арванзургаадугаар мөрөнд элэгдлийн зардлын дүнг бичнэ. Энэ тайланд үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн зардал нь мөнгөн бус гуйлгээ учир ашгийн тооцоонд уг зардлыг тооцдог боловч мөнгөний урсгалын тооцоонд уг зардлыг тооцдоггүй, ийм учраас татварын дараах мөнгөний урсгал гэсэн хэсэгт тооцсон элэгдлийн зардлын дүнг нэмж өгдөг. Энэ тухай өмнө бид санхүүгийн төлөвлөлт гэсэн бүлэгт ярилцсан.

о Арвандолдугаар мөрөнд уг төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай эргэлтийн хөрөнгөнд оруулах хөрөнгө оруулалтын дүнг бичнэ.

о Арваннаймдугаар мөрөнд үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалтын дүнг бичнэ.

Төслийн хөрөнгө оруулалт нь эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийн хөрөнгө оруулалтын нийлбэр дүнгээр тодорхойлогдоно.

Мөнгөний урсгалын тайлангийн 1-9 дүгээр мөрүүд нь орлогын тайлангийн суурь, 10-12 дугаар мөрүүд нь ажлын капиталын бүтцийг, 13-р мөр нь цэвэр ажлын капиталын дүнг харуулна. Цэвэр ажлын хапитал нь тухайн шугамын амьдрах хугацааны турш хөрвөх чадварыг харуулна.

Үл өсөн нэмэгдэх мөнгөний урсгап. Мөнгөний урсгалыг тодорхойлж байхад живэх зардал39, нэмэгдэл зардал, санхүүжилтийн зардлыг оруулж тооцдог. Гэтэл эдгээрийн эхний хоёр нь үл нэмэгдэх мөнгөнийурсгалболохбөгөөдэнэньмөнгөнбус гүйлгээтэй холбоотой байдаг. Санхүүжилтийн зардал нь уг төсөлд олгож буй давуу тал юм. Учир нь төслийн өгөөж, санхүужилтийн зардал хоёр нь уг төслийг хэрэгжүүлэх тзлаар шийдвэр гаргах үндэслэл болно

39 ӨМНӨХ ШИЙДДЭСИЙН »Р ДҮН бвГӨвД ЯОЖМЫН ЯМЗО ИЭГЭН ШИЙДвврЭЭр вврНЛВГДйОГГүи' 0 в р в Ө р ХЭЛЭЭЛ

эорилгоор үйл влмппагзз эхлэжээс вмнв гарч *уримтлагдсвн эардлууд байна

183

9.3. Төслийн үнэлгээ.

Санхуүгийн ажилтан нь татварын дараах мөнгөний урсгалыг тооцож өсөн нэмэгдэх мөнгөний хэмжээг тодорхойлсны дараа мөнгөний цаг хугацааиы үнэ цэнийн хүчин зүйлүүдийн нөлөөллийг тооцож үзнэ Мөнгөний цаг хугацааны хүчин зүйлийн нелөөлөл өндөр байх тохиолдолд төслөөс хүлээн авах эшиг нь өндөр, нэрлэсэн дүигээрээ компаиий мөнгөний дүнг өсгөж байгаа мэт харагдах боловч цаг хугацааны хүчин зүйлийг тооцож үзэхэд ашиггүй, тэр ч байтугай байгууллагын мөнгөний урсгалын хэмжээ бага байж болно. Бага байвал уг хөрөнгө оруулалт нь компанид ашиггүй болно. Иймээс мөнгөний урсгалд үнэлгээг заавал хийнэ. Харин энэ үнэлгээг яагаад заавал татварын дараах мөнгөиий урсгалд хийдэг юм гэсэн асуулт гарч болох юм. Татварын өмнөх урсгалын тооцоонд авагдаж буй хүчии зүйлүүд нь тухайн үөийи мөнгөний үнэ цэнээр үнэлэгддэг бөгөөд бид энэ тухай санхүүгийн төлөвлөлт болон ажлыи капиталын удирдлага гэсэн бүлэгт учир шалтгааныг тайлбарлан ярилцсан билээ.

Төслийн үнэлгээг дараэх дөрвөн үидсэн үнэлгээний аргаар хийх бөгөөд нэг арга нь нөгөө аргынхаа үр дүнг баталж өгдөг тул тэдгээрээс дурын хоёр аргыгсонгон хэрэглэнэ.

9.3.1. Үнэлгээний аргууд.

9.3.1.1. Цэвэр өнөөгийн өртгийн арга.

Төслийн хөрөнгө оруулалтаас хүлээн авах мөнгөний урсгалын дүн нь цаг хугацааны хүчин эүйлийг тооцсоноор нэмэгдэж байна уу ? гэдгийг.харуулах ба томъёолбол;

" • Ц ' " " •*•' праэдудй хүлээм авах ҷ ' харанге оруулалтаар гарах

МЦУ - Мөнгөний цэвэр урсгал

Ш У = ±СР,* т — Ц - - СР0 буюу ЛРК = ^рг *РУ1Р(/сА - СР0

•"' ( 1 + * с с ) М

ЫРУ- Өсөн нэмэгдэж буй мөнгөний урсгалын цэвэр өнөөгийн өртөг

184

СР - I жилд орж ирэх мөнгөний урсгалын дүн

к1Г - Байгууллагын капиталын өртөг / саад бартааны зэрэг /

СР„ - Хөрөнгө оруулалтаар гарсан мөнгөн урсгалын дүн

/; - Төслийн амьдрах хугацаа

/ - Жилийн индекс

(\ + ка) буюу Р№1кС1г) - дискаунт болно

Дээрхи " Говь " ХКчнийн шинэ санаанд цэвэр өнөөгийн өртгийн аргаар

шинжилгээгхийж үзье. №РУ = 2_,СР, у- - — -СР0

1-1 Ил = 113128.0*—I ,+113128.0*, ' — +113128.0*; -,+113128.0* ' • +

(1+0.1)' (1+0.1)1 (1+0.1)' (1+01)

+261791.9* ^—7-348663.9 = 156808.01 мянган төгрөг (1 + 0.1)'

Энэ төслийг хэрэгжүүлснээр уг байгууллагын цэвэр мөнгөний урсгал 156,808.01 мянган төгрөгөөр өсч байна.

9.3.1.2. Ашгийн дотоодын нормативын арга.

Төслийн хөрөнгө оруулалтаас орох мөнгөний урсгалын дүн нь цэвэр өнөөгийн өртгөөрөө анхны хөрөнгө оруулалтаар гарсан мөнгөний дүнтэйгээ тэнцүү байх үөийн хүүгийн хувь (саад бартааны)-ийг олох юм. Энэ аргын ач холбогдол нь саад бартааны дээд хязгаарыг зааж өгөх бөгөөд төслийн хувьд өгөөжийн хамгийн доод хязгаар болно. Өөрөөр хэлбэл уг төслийн хөрөнгө оруулалтаар орох ашгийн норм нь энэ хязгаараас доош байвал уг төслөөс хүлээн авах мөнгөний урсгал нь байгууллагын мөнгөний урсгалыг нэмэгдүүлэхгүй, харин ч хорогдуулна. Энэ арга нь дараахи байдлаар томъёологдоно.

0 МУ ирзэдүдй хулэан ааах **" " " У 1 # р # м г в оруулалтаар гарах

0 = Х^ */ 1„„у " №о бУюУ ° = ТСР- *РЩ1М>1) -СР, ,=1 [1+1КЯ) ;=1

1НК - Ашгийн дотоод норм буюу саад бартааны зэрэг

185

Дээрхи жишээн дзэр тооцож үэьө.

0= 714303.9 *РУ1Р(/КК,1)- 348663.9 =>

348663.9= 714303.9 *РУ1Р(Ш,5) => РУ1Р(1РЯ,5) = 2.04869

Энэ үнэлгээний аргын бодолтыг компъютөрийн ямар ч элөктрон хүснэгтийг ашиглан тооцож болно.

1ГСК - нь 26 хувь гарч байна. Энэ тоо нь уг төслөөс хүлээн авах егөөжийн норматив нь үүнээс бага байж болохгүй эсвэл саад бартааны хувь нь их байж болохгүй гэсэн үг юм.

9.3.1.3. Ашиг зардлын индекс:

Цэвэр өнөөгийн өртгийн аргатай төстэй бөгөөд цэвэр өнөөгийн өртгийн аргын үед нийлбэр дүнгээр нь өнөөгийн өртгийн тооцожбайсан бол энэ аргын үед хэдий хир ашигтай байхыг харьцуулж үздэг. Энэ аргаар үнэлгээг хийж байхад нэгээс их гарч байхад уг төслийг хэрэгжүүлэх боломжтой гэж үздэг. Томъёолбол;

Р1= Теслийг хэрэгжуулснээр орох менгений урсгал Төслийн хөрөнгө оруулалтаар гарах мөнгөний урсгал

»=1 (1+и Р1 = — -X ^- б у ю у Р1 — ''' СР0 СР0

Жишээн дээр тооцож үзвэл;

1

Р1 = -> (1 + к~Ү СР0

113128.0*- ^ г+ 113128.0*- ?—-=-+ 113128.0* ' — (1 + 0.1)' (1+0.1)- (1+ 0.1)'

186

113128.0* 1

0 + 0.1)-+ 261791.9*-

1

348663.9

1 + 0.1)' 505472.0 . И 1 ? 7 ? 1 Н ж м п

348663.9 их гарч байна.

9.314. Эргэн төлөгдөх хугацэа

Төслийн хөрөнгө оруулалтаар гарсан зардлыг хэдий хэрийн хугацаанд эргэн нөхөх вэ? гэдгийг тооцно. Бизнес эрхлэгчид анхны хөрөнгө оруулалтыг аль болох богино хугацаанд нөхөж авахыг хүсч байдаг учраас энэ үзүүлэлт нь ихэнх тохиолдолд төсдийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргахад шууд нөлөөлдөг. Энэ хугацааг дараах байдлаар тодорхойлно.

0 1 2 3 4 5

Жил Анхны херенге оруулалт Хүлээн авах менгө Нөхөлт

- 348663.9 0 113128.0 113128.0 113128.0 113128.0 261791.9

- 348663.9 - 235535.9 -122407.9 - 9279.9 103848.1 365640.0

Жил Нехеж эхэясэн

3 - 9279.9

РВ 0

4 103848.1

РВ - Ъ Нехөж эхэлсэн жил + =3 +

4 - 3

0-(9279.9)

103848.1-9279.9 = 3.098

Гуравдахь жилийн эхний сард анхны хөренгө оруулалтын зардлаа бүрэн нөхөөд хоёрдох сараас эхлэн ашигтай ажиллана.

187


1. Та 50 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулапт хийхээр болж 2 хувилбараар шинжлэх болов.

Жил

1 2 3 4 5

Хүлээгдэж

Хувилбар "А"

10,000.0 11,000.0 13,000.0 16,000.0 30,000.0

байгаа мөнгөний орох урсгал

Хувилбар "Б"

20,000.0

25,000.0

15,000.0

Эргэн төлөглөх хугацааг тооцож, шийдвэрээ гаргана уу,

2. "ТЖС" компани нь 160 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж, 5 жилийн туршид түунээс хүлээн авах мөнгөний урсгалыг дараах байдлаар тазмаглал дэвшүүлэв. Инфляцийн хүүг жилийн 11 хувь байна гэж тооцсон. ЫРУ- ыг тооцно уу.

Жилүүд 1 2 3 4 5

МУ-ЫН дүн 54,000 66,000 (60,000) 57,000 120,000

3. Компаний татвар төлөхийн өмнөх ашиг 100 сая төгрөг, элэгдлийн зардал 50 сая төгрөг, татварын хувь 15 бол татварын дараах мөнгөний урсгалыг тооцно уу.

4. "Алтан үсэг" хэвлэлийн компани нь 50 сая төгрөгийн өртөгтэй хөрөнгө оруулалт хийхээр болж дараах 2 хувилбарыг алинд вэ? гэдэгт хариулт өгөх хэрэгтэй болов. Энэ үеийн арилжааны банкуудци зээлийн хүүгийн дундаж хувь жилийн 13 байлаа. Эргэн төлөглөх хугацаа болон МР\/-ийгтооцож, шийдвэр гаргана уу.

Жил

1 2 3 4 5

Хүлээгдэж байгаа мөнгөний орох урсгал

Хавтаслагч

40,0000 5,000.0

20,000.0

5,000.0

3,000.0

Хэвлэгч

15,000.0 10,000.0 10,000.0 30,000.0 40,000.0

5. "Мөнх кадр" кино компани нь 38.5 сая төгрөгийн өртөгтэй кино бүтээхээр болж, түүний мөнгөний урсгалыг таамаглав.

188

Сарууд 1 МУ-ындүн 10,000 12,000 16,000 10,000 7,000

1КК нь 14 хувь байсан. ЫР\/-г тооцоход 5 сарын дараа мөнгөний урсгал ямар байх вэ?. Инфляцийн хувь сарын 4 байна.

Драмын Акадвмик театр нь 8 сая төгрөгийн өртөгтэй нэгэн шинэ жүжгийг нэг сарын туршид нийтэд сонирхуулахад бэлэн болж, мөнгөний урсгалыг долоо хоногоор таамаглав. Инфляцийн хувь сарын 4 байх нөхцөлөөр эргэн төлөгдөх хугацаа, ЫРУ-г тус тус тооцно уу.

Долоо хоногууд 1 2 3 4 МУ-ын дүн 4,500 6,000 4,000 3,000

7. "Энхжин" хувийн эмнэлэг үйлчилгээнийхээ хүрээг өргөтгөхөөр болж дараах хоёр хувилбараас сонголт хийхээр болов. Хөрөнгө оруулалтын төсөв 15 сая төгрөг, инфляци сарын 5 хувь гэжтооцсон. Эргэн төлөгдөх хугацаа, ЫРУ-г тус тус тооцож, сонголтоо хийнэ үү.

Жил Хүлээгдэж байгаа мөнгөний орох урсгал

__Эмгүй эмчилгзэ^ Нөхөн сэргээх ~~Т~ 3,600.0 " 3,000.0

2 5,000.0 6,000.0 3 7,000.0 9,000.0 4 8,000.0 7,000.0 5 8,000.0 7,000.0

8. Нэгэн хөрөнгө оруулагч 600 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр үйлдвэрлэлийн хоёр хувилбараар шинжилгээ хийх болов. Энэ үеийн арилжааны банкуудын зээлийн хүүгийн дундаж жилийн 8 хувь байлаа.

Жил

1

2

3

4-10

Хүлээгдэж байгаа мөнгөний орох урсгал

Ноос угаах

70,000.0 15,000.0 15,000.0 10,000.0

Хивс нэхэх

15,000.0 15,000.0 70,000.0

10,000.0

Эргэн төлөгдөх хугацааг тооцож, шийдвэрээ гаргаж тайлбар өгнө

ҮҮ

189

Бүлэг.Ю Капиталын өртог

Бид өмнөх бүлгүүдэд санхуүгийн зах зээлд унэт цаасыг хэрхэн үнэлэх тухай, тухайн хөрөнгийн өгеөж, түүиий эрсдлийн тухай ярилцсан. Энэ бүлэгт компаний үйл ажиллагаагаа явуулахад шаардлэгатай хөрөнгө, бараа матөриалын зүйлсийг олж бэлтгэхэд шаардлэгатай капиталын өртөг /ихэнх санхүүчид саад бартааны хувь, зэрэг гэж нэрлэдэгАийг хэрхэн тооцох вэ? гэдэг тухай ярилцах болно. Учир нь санхүүгийн шийдвэрт нөлөөлж байдаг, зайлшгүй авч үзвэл зохих асуудлуудын нэг нь эрсдлийг удирдах ба үнэлэх явдал юм. Энэ нь компаний капиталын өртгийг тодорхойлох, түүгээр дамжуулан санхүүгийн бүтцийг удирдах, хянах зэрэг өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа байна. Капиталын өртөгт компаний эргэлтэнд татан оролцуулсан санхүүгийн эх үүсвэрийг эзэмшихэд гарсан нийт зардлыг ойлгоно. Компаний хүлээж болох эрдслийн дээд хязгаар нь ашгийн доод хязгаарыг тодорхойлно. Өнөөдөр олж буй ашиг нь уг хязгаараас бага байвал компани нь санхуүгийн дарамтанд байх болно. Капиталын өртгийг тооцохын ач холбогдол бол тухайн бизнөсийн төслийг хэрэгжүүлэх боломжтой юу, өөрсдийн эрхлэн буй биэнесээ цаашид хэвийн үргэлжүүлэх, түүнээс хүлээн авах ашгийг нэмэгдүүлэх боломжтой эсэхийг судлахад оршино. Жишээлбэл, капиталын өртгийн хувь 15 хувь, тухайн хөрөнгө оруулалтын төслөөс хүлээн авах өгөөжийн норм 13 хувь байна гэж үзвэл уг төслийг хэрэгжүүлэхгүй, яагаад гэвэл энэ хүлээн авах ашгийн хэмжээ нь тухайн калиталыг эзэмшснээр гарах зардлыг нөхөж чадахгүй байна гэсэн үг.

Загвар № 10-1: Санхүүгийн бүтэц

Богино хугацаат өр төлбөр

Урт хугацаат өр төлбөр ба өмч-лөгчдийн өмч

санхүүгийн бүтэц

капиталын бүтэц

190

Капиталын өртөг гэдэг нь тухайн санхүүгийн эх үүсвэрийг олж эзэмшихэд гарах зардлын хэмжээгээр тодорхойлогдоно. Компаний үйл ажиллагааны эх үүсвэрийн байдлыг дараах байдлаар дүрсэлж болох юм. Санхүүгийн бүтэц нь богино хугацааны өр төлбөрийг өөртөө багтаадгаараа капиталын бүтцээс ялгаатай байдаг.

Капиталын өртөг нь капиталын бүтцийн талаархи шийдвэрийг гаргахад маш чухал үүрэгтэй байдаг. Энэ нь шинэ хөрөнгө оруулалтаас хүлээх алдагдлыг бууруулах боломжийг олгоно

10.1. Капиталын өртгийг тооцох

Капиталын өртгийг тодорхойлох нь санхүүгийн ба үйл ажиллагааны эрсдлийг тогтмол байлгахтай шууд холбоотой учир нэгдугээрт. санхүүгийн эрсдэл'10, хоёрдугаарт. бизнесийн эрсдэл'" болон үйл ажиллагааны хөшүүргийг судлахыг шаарддаг.

Санхүүгийн ажилтан нь компаний капиталын өртгийг тодорхойлохын тулд:

1. Капиталын нийлмэл өртөг

2. Өртгийн жигнэгдсэн дундаж М/АСС/

3. Капиталын өртгийн тус тус тооцно. Эдгээрийг хэрхэн тооцохыг авч үзьө.

10.2. Капиталын нийлмэл өртгииг тодррхойлох.

Компаний санхүүгийн бүтэц буюу эргэлтэнд татан оролцуулсан капитал нь өрийн бичиг, банкны зээл гэх мэт зээлийн, шагналт болон энгийн хувьцаа, хуримтлагдсан ашиг гэх мэт хувь нийлүүлсэн хөрөнгөнөөс бүрдэнэ. Эдгээрийгсанхүүгий эх үүсвэрт ямар харьцаатай байх нь вэ? гэдэг нь эрсдлийн түвшингээс хамааралтай байна. Зарим компаниуд бизнөсийнхээ тогтвортой байдлыг хадгалах зорилгоор багахан хэмжээний ашгийг хүлээн зөвшөөрдөг бөгөөд тэдний хувь нийлүүлсэн хөрөнгө нь кагмталын бүтцэд давамгайлсан байдаг.

40 Санхүүгийн хөшүүргийн түвшингээр илэрхийлэгдэнэ, .... Бүпгээс лавлана уу. " Үйл ажиллагааны хөшүүргийн түвшингээр илэрхийлэгдэнэ, .... Бүлгээс лавлана уу.

191

Хувь нийлуулсэн хөрөнгийн хувийн жин их байх нь эродлийн түвшинг харьцангуй доогуур түвшинд барьж байх боломжийг олгодог ч тэдний бизнөс тухайн жилийн хуримтлагдсан цэвэр ашгийн хэмжээгээр өргөжинө. Яагаад гэвэл өрийн санхүүжилт тэдэнд хүүгийн дарамты авчирдаг, тэднээс мөнгөнийхөө урсгалыг нь ундсэн өрийг төлж барагдуулахуйц хэмжээнд байлгахыг шаарддаг. Гэтэл зарим компаниуд богино хугацаанд ихээхэн ур дунтэй ажиллахыг сонирхож байдаг. Тэд өрийн санхуүжилт нь нэгж хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн ашгийг өсгөхөд зохих ёсоор нөлөелдөг гэж үздэг, эрсдэл хийх сонирхолтой байдаг. Гэхдээ аль алинд нь санхүүгийн өртгийг тодорхойлох хэрэгцээ гардаг, энэ нь санхүугийн бүтцийг ямар түвшинд хадгалах нь эрсдлийн байж болох доод хязгаарт барьж болох вэ? гэдэгт хариулах явдал юм.

Санхүүгийн ажилтан нь компаний капитапын өртгийг тодорхойлохын тулд юуны түрүүнд санхүүжилтийн дээрхи хэлбэрээс: өр, шагналт болон хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн харьцаа ямар байх вэ? гэдэгт сонголт хийнэ. Учир эдгээр санхүүгий эх үүсвэр тус бүр өөр өөрийн өртөгтэй байна. Тэдний өртөгтатварын нөлөөлөл ба хүлээгдэж буй өгөөжийн тооцоонд суурилагдана. Уг тооцооллыг дараахи хүснэгтэнд харуулъя.

Санхүүжилтийн Хулээн авах мөнгөний Татварын нөлөөллийг НЙА11 ^ 1 ^ ? 4 урсгалд суурилсан өгөөж тооцсон нийлмэл өртөг

Орлого =УСР, *-. —— + Раг„ *-. ^ — - К, *ҮТМ*(\-Т) (Г) йг (\+ҮТМ) (\+}ТМУ V / \ /

буюу = СР * РҮ1РА()ТМ,п) +Раг* РҮ1р(ҮТМ,п)

Шагналт хувьцаа К = 01У, /орлого Кт "= ОГУ, I орлого (2*)

Өмчлөгчдийн өмч:

Хуримтлагдсан ашиг * = р «*"* О/И' ,/Р 0

л *д ( 3 * )

Шинэ энгийн хувьцаа К= 0/1/,/Орлого + о /С„«= Ол/, / Орлого + д (4*)

4 2 Шагналт хувьцаа '* Хуримтпагдсан ашиг 4 4 Ноогдол ашиг 4 1 Өнеөгийн үнэ цэнэ 4 5 Энгийн хувьцаа

192

У Т М - зохицуупагдсан хүү.

борлогдох нөхцөлд нэрлэсэн хүүгийн хувь хэмжээг зохицуулснаар ҮҮОДэг.

Зах зээлийн шаардаж буй өгөөж нь тухайн үөийн зах зээлийн үнээр хүлээн авах мөнгөний дүнгээс арай бага байхаар зохицуулагддаг. Энэ зохицуулалт нь санхуүгийн удирдагчийн хувьд зайлшгүй үйлчилгээний зардалд тооцогддог. Иймээс үнэт цаас нь зах зээлийнхээ үнээр хэрэглэгдэж болох боловч компани нь зах зээлийн үнээр тооцож хэрэглэдэггүй, учир нь үнэт цаас худалдан борлуулагчдын хувьд тэдгээрийг арилжаанд оруулахтай холбогдон зардал гарсан байдаг.

Санхүүгийн менөжерийн шинэ хувьцаа гаргах эсвэл хуримтлагдсан ашгийг бизнесийн үйл ажиллагаанд татан оролцуулах талаархи шийдвэр нь капиталын нийлмэл өртгөөс шууд хамааралтай. Энэ хамаарал нь компанийн хуримтлагдсан ашгийн хувьдчухал байдаг. Учир нь тухайн жилийн хуримтлагдсан ашгийн ноогдол ашгийн хэлбэрээр гадагш хуваарилагдах явдал хувь нийлүүлэгчдийн хүлээн авах өгөөжийн чадварын хувьд шууд зардалд тооцогдоно. Эдгээр нь хуримтлагдсан ашгийн сонгогдоогүй боломжийн өртөг юм. Эцэст нь шинэ хувьцааны өртөг хэдий чинээ өндөр байх тусам хуримтлагдсан ашгийн өртөг өндөр байхад хүргэнэ. Учир нь хөвөх зардал47 нь шинэ хувьцаа гаргахадхүргэдэг. Дээрхи тооцоондзөвхөн өрийн эх үүсвэрийн хувьд татварын зардлын хувиар хорогдуулах залруулга хийгдсэн. Шагналт хувьцаа ба энгийн хувьцааны хувьд энэ нь татварын дараах ашгаас төлөгдөх учир татварын нөлөөллийг тооцсон залруулгыг хийх шаардлагагүй .

10.2.1. Өрийн нийлмэл өртгийг тооцох

Өрийн нийлмэл өртгийг тооцох үндэс нь дээрхи хүснэгтэд харуулсан тооцоолол болно.

Жишээ 10-1: "Далан туруу" ХК-ний нэгж өрийн бичгийн зах зээлийн унэ 9,02 төгрөг болно. Нэрлэсэн хүу нь 10 хувь байна. Санхуугийн менежер нь түунийг эргэлтэд оруулахтай холбогдож гарсан зардал"

" Үнэт цаасны зах зээлд нэгж өрийн бичгийг гаргахтай холбогдсон зардлыг хөвөх зардал гэж нзрпэдэг 48 ихэнх тохиолдолд гарын үсэг зурахын өмнөх гэж хэлдэг

193

нь нэг хувь гэж тооцсон. Заримдаа хөвөх зардал гзж нэрлэдэг. Нэгж өрийн бичгийг арилжаалснаар хулээн авах орлогыг тооцвол:

Орлого= ЗЗҮ * (1 - Хөвех зардал) = 9,02 * (1 - 0.01)= 8,929.8 төгрөг

ЗЗҮ - зах зээлийн үнэ

Орлогын дүн нь 8,929 төгрөг 80 мөнгө байгаа нь нэгж өрийн бичгийг борлуулснаар хүлээн авч байгаа цэвэр мөнгөний дун болно.

Өрийн бичгийи шаардаж буй өгөөжийн тэнцэтгэл нь (1*)-д харуулснаар зохицуулагдана. Хүүгийн 10 хувь нь гадагш гаргагдсан өрийн бичгийн ҮТМ болно. (*1)-д харуулснаар ҮТМ нь төлөгдсен хүүгийн хувьд компанийн татварын хэмжээгээр буурах ба энэ нь өрийн бичгийн нийлмэл өртөгтэй тэнцүү байна Энэ байгууллагын хувьд татварын хувь хэмжээ нь 30 хувь байна.

Хүенэгт 10*2; Нэмэлтмэдэ»лэл

Херөнгийн дүн

-•

462 200 ООО.О

Өр төлбөр ба өмчлегчдийн өмч

Богино хугацаат вр толбор

Урт хугацааны ер тэлбөр Өрийн бичиг, 10,000 төгрөг, 8 хувь, 1999

он, 10,000 ширхэг Өмчлегчдийн омч

Шагналт хувьцаа, 15хувь, 200төгрөг Энгийн хувьцаа, ЮОтөгрөг, гаргагдсан

1,000,000 ширхэг

Нэмэгдэж төлөгдсөн капитал

Хуримтлагдсан ашиг

Өр төлбөр ба өмчлөгчдийн өмчийн дүн

Дүн

1 650 0ОО.0

100 000 000,0

100 000 000,0

360 550 000.0

40 000 000,0

100 000 000,0

55 000 000,0

165 550 000,0

462 200 000.0

Кв = ҮТМ *(1 - 7") = 0.10 * ( 1 - 0.30) = 0.70

Нэмэлт мэдээлэл::

• Өрийн бичиг 1999 онд гаргагдсан, тухайн уеийн нэгж өрийн бичгийн зах зээлийн үнэ 9,020 төгрөг. Хөвөх зардал нь зах зээпийн үнийн 1 хувь болно.

• Шагналт хувьцаа: Зах зээлийн тухайн уөийн үнэ нь 165 төгрөг Хөвөх зардал нь зах зээлийн үнийн 4 хуеь болно.

• Энгийн хувьцаа: Хамгийн суүлд 16 төгрөг 60 мөнгөний ноогдоп ашиг төпсөн, жил бүр ноогдол ашгийг тогтмол 10 хувиар өсгөхөөр төлөелөсөн. Хөвөх зардал нь зах зээлийн үнийн 9 хуеь, нэгж энгийн хувьцааны тухайн уеийн зах зээлийн унэ нь 455 төгрөг.

• Компани нь дундажаар 30 хувиар татвар төлдөг

10.2.2. Шагналт хувьцааны нийлмэл өртгийг тооцох.

Шагналт хувьцааны нийлмэл өртгийг хүснэгтийн (2*)-ийн тэнцэтгэлийг ашиглан дараахи жишээний өгөгдөлд тооцъё.

Жишээ 10-2: "Далан түруү" ХК нь нэгж шагналт хуеьцаанд 30 төгрөгийн ноогдол ашиг хуеиарласан. Шагналт хуеьцааны зах зээлийн тухайн уөийн үнэ нь 165 төгрөг, санхүүгийн мөнежерийн тооцоолсноор шинээр гаргах шагналт хуеьцааны хөвөх зардал нь зах зээлийн үнийн 4 хуеь болно.

Компаний шинээр гаргах шагналт хувьцааны өртөг нь:

Кш, = ОМ, / орлого = 30/165* ( 1-0.04)= 0.1894 буюу 18.94 хувь

10.2.3. Хуримтлагдсан ашгийн нийлмэл өртгийг тооцох.

Нийлмэл өртөг бол хуримтлагдсан ашгийн сонгогдоогүй боломжийн өртөгбөгөөд түуиийг 10-ын иэгдүгээр хүснэгтийи (*3) гэсэн томъёог ашиглан тооцвол:

КЛ=ОМ,/Р0 +д = 16.6(1 +0.10)/100+ 0.10 = 0.2826 буюу 28.26 хувь

195

10.2.4. Энгийн хувьцааны нийлмэл өртгийг тооцох.

Шинээр гаргах энгийн хувьцааны өртгийг мөн хүснэгтийн (4*) гэсэн томъёог ашиглан тооцно

К„=ОМ,/Орлого + д = 16.6 * (1 + 0.10)/255 *(1 -0.09) + 0.10 = 0.1787

буюу 17.87хувьболно.

10.3. Өртгийн жигнэгдсэн дунджийг тодорхойлох М/АШ

Капиталын өртгийг эуйл тус бурээр тооцох боловч тус тусад нь шийдвэр гаргалтанд хэрэглэггуй, харин тэдгээрийг дундажлан хэрэглэдэг. Дундаж ертгийг ашиглан эх үүсвэр тус бүрийн хувийн жинг тодорхойлно. Хувийн жинг тооцсоноор нэгдугээот. урт хугацааны эх үүсвэрээр санхүужүүлэх хөренгө оруулалтын төслийн үнэлгээнд ашигладаг, хоёодугааот. цэвэр ажлын капиталын хэрэгцээг тооцоход тус тус хэрэглэнэ. Жигнэгдсэн дундаж өртгийг хэрхэн тооцохыг дараахи жишээгээр авч үэье. Үуний тулд нийт эх үүсвэр тус бүрийн дансны ба зах зээлийн үнийг тооцох хэрэгтэй.

10.3.1. Өрийн бичгийн дансны ба зах зээлийн үнэ

Өрийн бичиг нь тайлан балансад нэрлэсэн үнээрээ тусгагдах учир тайлан балансад буй өрийн бичгийн эх үүсвэрийн нийт дүнг нэг бүрийн нэрлэсэн үнэд хуваажтоо, ширхэгийг гаргана.

100,000,000 төг / 10,000 төг = 10,000 ширхэг өрийн бичиг гаргасан байна.

Өрийн бичгийн /ӨБ/ тоог нэгж өрийн бичгийн зах зээлийн үнээр үржүүлж нийт өрийн бичгийн зах зээлийн үнийг гаргана.

ӨБ, а х ,„„,„„ „„ = ӨБ^, * Ригтъ, т жп,ь, т = Ю.ООО * 9,02 = 90,200,000 тегрөг

V

196

10.3.2. Шагналт хувьцааны дансны ба зах зээлийн үнэ.

Компанийн нийт гаргасан шагналт хувьцааны тоо мэдэгдэхгүй, харин шагналт хувьцааны эх үүсвэрийн дүн, шагналт хувьцааны нэг бүрийн нэрлэсэн үнэ мэдэгдэж байгаа тохиолдолд хэдэн ширхэг шагналт хувьцаа зах зээлд байгааг тооцвол, 40,000,000 төг / 200 тег = 200,000 ширхэг шагналт хувьцаа гаргагдсан байна. Хувьцааны нийт тоог үндэслэн уг шагналт хувьцааны зах зэзлийн үнийг олъё.

*Эо Ү шагхувьцаа " *2"3 ' Нэгж шагналт хувьиаа * Т о о ^ ^ ^ ц » = 165' 200,000 =33 сая. төгрөг

10.3.3 Хувьцаа эзэмшигчдийн өмчийн зах зээлийн дансны үнэ

Өмчлөгчдийн өмч тайлан балансад тусгагдсан энгийн хувьцааны бүгд дүн, нэмэгдэж төлөгдсөн капиталын дүн болон хуримтлагдсан ашгийн нийлбэрээр тодорхойлогдоно.

Өмчлөгчдийн өмчийн нийт дүн нь 320,000,000 төгрөг бөгөөд нийтэд гаргагдсан энгийн хувьцааны унэ 100,000,000, нэмэгдэж төлөгдсөн капитал 55,000,000 хуримтлагдсан ашиг нь 165,550,000 байсан, борлогдсон энгийн хувьцааны тоо мэдэгдэхгүй байгаа нөхцөлд уг тоо, нэгж энгийн хувьцааны зах зээлийн үнийг дээрхи мэдээллийг ашиглан тодорхойлж болно.

100,000,000 төг /100 төг = 1,000,000 ширхэг энгийн хувьцаа гаргасан

байна. Нэгж энгийн хувьцааны арилжаалагдсан эах зээлийн үнэ нь:

ЗЗҮЭ х = ( З З Ү , , ^ ^ „ + НТК) / Тооэ* =

(100,000,000 + 55,000,000) /1,000,000=155 төгрөг Нэгж энгийн хувьцаа 155 төгрөгөөр арилжаалагдсан байна.

Зах зээлийн тухайн үөийн үнэ нь 455 төгрөгбайсан бол энгийн хувьцаа бүхий өмчийн дүн нь 455 сая төгрөг болно.

1,000,000 ширхэг * 455 = 455,000,000 төгрөг болно.

Зах зээлийн үнийг тодорхойлсны дараа нийт капиталд эзлэх хувийн жинголно.

Хуенэгт 10-3: Нийт капил»пд а»Я»ххуни1н «МНИ1ЙИ•ВЮйЦВ» Капиталын нөөц Дансны үнэ Нийт дүнд ЗЗҮ Нийт дүнд

197

Эзлэх % эзлэх %

Өрийнбичиг 100,000,000 21.71 90,200,000' 15.6

Шагналтхувьцаа 40,000,000 8 68 33,000,000" 5.71

Хувь нийлүүлсэн хөрөнгө IХНХ /

Энгийн хувьцаа 155,000,000 Хуримтлагдсан ашиг 165,550,000

Өмчийндун 320.550.000 69.7

Бугддун 460.550,000 100

455.000.000"'78.69

578,200.000 100

10,000 ширхэг өрийн бичиг" 9,020төг = 90,200,000 төгрөг 200,000 ширхэг шагналт хувьцаа * 165 төг =33,000,000 төгрөг 1,000,000 ширхэг энгийн хувьцаа * 455 төг = 455,000,000 төгрөг

10.4. Капиталын ертгийг тооцох

Капиталын өртгийгтооцохын тулд нэгдүгээрт, тухайн бизнесийн үйл ажиллагааг эрхлэн явуулахад шаардлагатай нийт хөрөнгийн дүнг дээр тооцсон зах зээлийн өртгийн эх үүсеэр тус бүрийн нийт дүнд эзлэх хувийн жингээр үржүүлнэ. Тус "Далан түрүү" ХК нь бизнөсийн үйл ажиллагаагаа төлөвлөсөн хэмжээнд хэвийн явуулахад 750 сая төгрөгийн хөрөнгө шаардлагатай гэвэл түүнд түшиглэн капиталын эх үүсвэр тус бүрийн хэрэгцээг хүснэгт 10-4 д харуулав. Уг хүснэгтээс бизнөсийн үйл ажиллагааг төлэвлөсөн хэмжээнд явуулахад өрийн санхүүжилт 117 сая, шагналт хувьцаа 42.8 сая, хувь нийлүүлсэн өмч 590.2 саятөгрөг байхадэхүүсвэрүүдийн оновчтой харьцаандбайгаань санхүүгийн бүтцийг дээрхи хэмжээнд хадгалах нь эрсдлийн түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдөх доод хязгаарт байна гэсэн үг болно.

Хүснэгт 10-4: Капиталын эх үүсвэр тус бүрийн хэрэгцээ Санхүүгийн нөөц Хэрэгцээ "Хувийн жин = Шаардлагатай

нөөцийн дүн Өр 750,000,000 * 15.6 = 117,000,000 Шагналт хувьцаа 750,000,000 ' 5.71 = 42,825,000 ХНХ 750,000,000 " 78.69 = 590,175,000 Нийт эх үүсвэрийн дүн 750.000.000

198

Одоо нийт дүнд эзлэх хувийн жинг тэдгээрийн нийлмэл өртгийн хувиудаар тус тус үржүүлэн нийлбэрийг гарган капиталын өртгийг тооцъё.

Хүснэгт 10-5: Капиталын өртвг

Санхүүгийн нөөц Хувийн жин

нийл-

"Нийлмэл өртөг =

ш,

Жигнэгдсэн

мэл өртөг / К „ /

Өр 0.156 * 0.07 = 0.01092

Шагналт хувьцаа 0.571 * 0.1894 = 0.10815

ХНХ 0.7869 * 0.1787 = 0.14062

1С = 0.25969

К„ нь шинээр энгийн хувьцаа гаргахад ашиглагдана. Шинэ төслийн хөрөнгө оруулалтыг хувьцаагаар санхүүжүүлэхээр шийдвэрлэсэн нөхцөлд уг төслийн хүлээгдэж буй өгөөжийн доод хязгаарыг заана. Өөрөөр хэлбэл К« тухайн бизнесийн байгууллагын саад бартааны хувь хэмжээг харуулах бөгөөд төслийн хөрөнгө оруулалтаас хүлээгдэж буй өгөөж нь 25.969 хувиас бага байж болохгүй гэсэн үг.

10.5. Капиталын өртөг ба капиталын төсвийн ХЭМЖЭЭ.

Капиталын өртөг нь компаний санхүүгийн үйл ажиллагааны хувьд тодорхойлогдох ашиг алдагдлын заагийг тодорхойлдгооороо капиталын төсөвлөлтөд чухал үүрэгтэй байдаг. Санхүүгийн ажилтан нь тухайн хөрөнгө оруулалтын төслийг санхүүжүүлэхийн тулд дээрхи гурван эх үүсвэр49ийн алинаар нь вэ? гэдэгт сонголт хийх хэрэгтэй болдог. Энэ сонголт нь шинээр гаргах өрийн бичгийн тоо хэмжээ хэдий хэр байвал уг өрийн бичгийн зах зээлийн үнэ нь нэрлэсэн үнээс илүү үнээр зарагдах вэ?, шинээр энгийн хувьцаа нэмж гаргах шаардлага байна уу, эсвэл шагналт хувьцаа гаргах нь илүү эрсдлийг бууруулж, хувь оруулагчдыг татах уу? гэх мэтчилэн олон асуудалд анхаарлаа төвлөрүүлэн дээрхи капиталын өртгөөр ашиг алдагдлын заагийн

" Өрийн бичиг, шагналт хувьцаа, энгийн хувьцаа болно. Шагналт хувьцаа нь өмч мөн боловч нэрлэсэн үнийн тодорхой хувиар ноогдол ашгийг хүлээн авдгаараа хувь нийлүүлсэн хөрөнгөнөөс тусдаа бүртгэгддэг.

199

3.3. БоГИНОХУГАЦААНЫСАНХүүЖИЛТИЙНБУЮУМӨНГӨНИЙУРСГАЛЫНТӨСөВ70 3.4. Үлдэгдлийнтэнцэлиинтөсөв 76

3 . 5 ТӨСӨӨЛӨГДСӨНСАНХҮҮГИЙНТАЙЛАНГИЙНШИНЖИЛГЭЭ 7 8

3 . 6 . БОРЛУУЛАПТЫН ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ХУВИАР НЭМЭЛТ ГАДНЫ САНХҮҮЖИЛТИЙН

ХЭРЭГЦЭЭГ ТОДОРХОЙЛОХ 79

3 . 7 . САНХҮҮГИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ЗАГВАР 8 2

ШИЙДВЭРЛЭХАСУУДЛУУД 8 3

БҮЛЭГ 4. Ү Й Л АЖИЛЛАГААНЫ БА САНХҮҮГИЙН Х Ө Ш Ү Ү Р Э Г 94

4.1 БИЗНЕСИЙН хөшүүрэг 94 4 . 1 . ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫХӨШүүРЭГ 95

4.2.1 Ашиг элдагдлын заагийн шинжилгээ 95 4.2.2 Үйл ажиллагааны хөшуүрэг (ОСН.) 99

4.2.2.1 РОЦ ба ААЗ 101 4.2.3 Санхүүгийн хешүүрэг (ОРЦ 102

4.2.3.1 Санхүүгийн хөшүүргийн ашигт үэүүлэх нелөөлөл 103 4.2.4 Ерөнхий хөшүүрэг.(ЬтЦ 104

ШИЙДВЭРЛЭХАСУУДЛУУД 107

БҮЛЭГ 5. АЖЛЫН КАПИТАЛЫН УДИРДЛАГА 113

5.1. ЭРГЭЛТИЙНХӨРӨНГИЙНУДИРДЛАГА 115

5.2. ЭРГЭЛТИЙНХӨРӨНГӨДЭХХӨРӨНГӨОРУУЛАЛТ 121

5.2.1 Эргэлтийн хөрөнгийн өөрчлөлт 123 5.3. ЭРГЭЛТИЙН ХӨРӨНГИЙН САНхүүжилт 124


БҮЛЭГ 6. ЭРГЭЛТИЙН ХӨРӨНГИЙН УДИРДЛАГА 129

6 . 1 . МөНГөН ХӨРөНГИЙН УДИРДЛАГА 129 6.1.1. Мөнгөний орчил 130

6.1.1.1. Хевөгчзардап 130 6.2. БАРАА МАТЕРИАЛЫН НӨӨЦИЙН УДИРДЛАГА 131

6.2.1 Өртгийг удирдах 132 6.2.2. Оновчтой хэмжээг тогтоох нь 132

6.3. А В Л А Г Ы Н УДИРДЛАГА 134 6.3.1 Авлагын насжилт 137 6.3.2. Төлбөр хийгдзх дундаж хугацаа 138


Б Ү Л Э Г 7 . МӨНГӨНИЙЦАГ ХУГАЦААНЫ ҮНЭ Ц Э Н Э . . . 142

7.1. МөНГөНИЙ ЦАГ ХУГАЦААНЫ үНЭ ЦЭНЭ БА АЛДАГДСАН БОЛОМЖИЙН ӨРТӨГ 142

7 . 1 1 Өнөөдрийн мөнгвний ирээдүйн үнэ цэнэ /РиЫге уа1ие/. 143 7.1.1.1. Өнеөдөр нэг удаа хөдөлгөөн хийгдэх мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнэ

144 7.1.1.2. Бүлэг хөдөлгөөн хийгдэх өнөөгийн мөнгений ирээдүйн үнэ цэнэ.146

7.1.2. Ирээдүйн мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнийг тооцох 147 7.1.2.1. Ирээдүйднэгудаа хөделгөөн хийгдэх мөнгөний енөөгийн үнэ цэнэ

147 7.1.2.2. Ирээдүйд хэд хэдэн удаа хөдөлгеен хийгдэх мөнгөний өнөөгийн үнэ

цэнэ 148

7.2. ҮНЭТ ЦААС, ТүүНИЙТөРЛүүД, үнэлгээ 150 7.2.1 Үнэтцаас 150

7.2.1.1. Хувьцааг үнэлэх ..152 7 2.1.2. Өрийн бичгийгүнэлэхнь 152

2

7.3. Сднхүүгийн ЗАХ зээп ШИЙДВЭРЛЭХАСУУДЛУУД

154 156

БҮЛЭГ 8. ӨГӨӨЖ БА РИСКИЙН УДИРДЛАГА 161

8.1. Өгөөж, түүнийг т о о ц о х н ь 161 8.2. Э Р С Д Э Л , түүнийг т о о ц о х н ь 162 ШИЙДВЭРЛЭХАСУУДЛУУД 168

БҮЛЭГ 9. КАПИТАЛЫН ТӨСӨВЛӨЛТИЙН ШИЙДВЭР ГАРГАХ 173

9.1. Төсөл 176 9.2. Төсөлд шинжилгээхийх нь 178

9.2.1 Төслийн мвнгөний урсгалын тооцоог хийх нь 178 9.3. Төслийн үнэлгээ •• 184

9.3.1 Үнэлгээний аргууд 184 9.3.1.1. Цэвэр өнөөгмйн өртгийн арга 184 9.3.1.2. Ашгайн дотоодын нормативын арга 185 9.3.1.3. Ашигзардлын индекс: 186 9.3.1.4. Эргэн төлөгдэх хугацаа 187

ШИЙДВЭРЛЭХАСУУДЛУУД 188

БүЛЭГ.Ю КАПИТАЛЫН ӨРТӨГ 190

10.1. КАПИТАЛЫНӨРТГИЙГ ТООЦОХ 191

10.2. КАЛИТАПЫН НИЙЛМЭП ӨРТГИЙГ ТОДОРХОЙПОХ 191

10.2.1. Өрийн нийлмэп өртгийг тооцох 193 10/к&\. 'Шагналт хувьцааны нийлмэл өртгийг тооцох 195 10.2.3. Хуримтлагдсан ашгийн нийлмэл өртгийг тооцох 195

'.4. Энгийн хувьцааны нийлтл өртгийг тооцох. 196 0.3. Ө Р Т Г И Й Н ж и г н э г д с э н Д У Н Д Ж И Й Г Т О Д О Р Х О Й Л О Х М / А С С / 196

10.3.1,. Өрийн бичгийн дансны ба зах зээлийн үнэ 196 10.3.2. Шагналт хувьцааны дснсны ба зах зээлийн үнэ 197

' ШЗ.З. Хувьца\эзэмшигчдийн өмчийн зах зээлийн дансны үнэ 197 / ^ б д Г КАПИТАЛЫНӨРТГИЙГТООЦОХ 198

•5.^4<АПИТАДЬМвикгБАКАПИТАЛЫНТӨС8ИЙНХЭМЖЭЭ 199 10.5.1. Капиталын төлевлөж буй бүтцэд шаардагдах өрийн нийт

хэмжээ. 200 10.6, КАПИТАЛЫН вүтэц 201 10.7. ДАМПУУРЛЫН ӨРТӨГ

• 10.7.1. Дампуурлын шууд өртөг.... 10.7.2. Шууд бус дампууралын өртөг

ШИЙДВЭРЛЭХАСУУДЛУУД

.... 203 ... 204 ... 204 ...207

БҮЛЭГ 1 1 . САНХҮҮГИЙН ТААМАГЛАЛ 209

Нэгэн сонирхолтой түүх 11.1. САНХүүГИЙН УРТ ХУГАЦААНЫ ТААМАГЛАЛ дэвшүүлэх

11.1.1. Гадаад, дотоод орчны шинжилгэз 11.1.1.1. Зах зээлийн ба стратөгийн шинжилгээ 11.1.1.2. Үйл ажиллагааны болон стратегийн шинжилгаэ.... 11.1.1.3. Харьцааны болон стратегийн шинхилгээ. 11.1.1.4. Дотоодорчны шинжилгээ 11.1.1.5. Удирдлагын бодлогыг тодорхойлох

11.2. ТААМАГЛАХ

11.2.1. Динамик шинжилгээ 11.2.2. Регрессийн шинжилгээ....

11.3. ҮНИЙН МЕХАНИЗМ

3. Зах зээлийн унийг тогтворжуулах. Эдийн засгийн харилцаанд оролцогчдыг өөрсдийн үйл ажиллагаагаа урьдчилан төлөвлөх, болзошгүй сөрөг үр дагаврыг багасгах, эрсдлийг сарниулах, эдийн засгийн ямар нэг тогтворгүй байдал бий болох зэргээс хаигаалдаг. Жишээ нь, тухайн байгууллагын үнэт цаасны үнэ гэнэт өсөх нь нэг талдаа сайн мэт боловч эргээд огцом төлөвлөгдөөгүй ихээр унаж болно. Энэ нь тухайн бизнөсийн байгууллагын хувьд шууд цохилт болно. Яагаад гэвэл үнэт цаасны үнийн гэнэтийн асөлт нь эзэмшигчдийн хүлээн авах ашгаас их болж эхэлвэл тэд өөрт буй үнэт цаасыг үнэ өсч байх тэр агшинд маш хурдхан борлуулахыг эрмэлздэг. Тэдний энэ үйлдэл нь санхүүгийн зах зээл дэх тухайн үнэг цаасны үнийн гэнэтийн уналтыг үүсгэнэ. Үнэ тогтворгүй хэлбэлзэх нь дараагийн ямарваа нэгэн үйл ажиллагааг төлөвлөх боломжийг угүйсгэн, эрсдлийг ихээр нэмэгдүүлдэг. Иймээс ихэнх байгууллагууд нь өөрсдийн үнэт цаасны зах зээлийн үнийн өөрчлөлтийг еөрсдөө жолоодон залж, хянах зорилгоор тогтмоп байлгахыг эрмэлзэж байдаг. Үүнийг санхүүгийн зах зээлийн гусламжтайгаар хэрэгжүүлж байдаг.

Санхүүгийн зах зээлд тухайн үнэт цаас нь анх удаагаа арилжаалагдаж байгаа бол анхдагч, өмнө нь арилжаалагдсан үнэт цаас нь дахин арилжаалагдаж байгаа бол хоёрдогч, энэ үнэт цаасны арилжаанд өөрийн орны биш гадны худалдан авагчид оролцож байгаа бол гуравдагч зах зээл гэж тус тус нэрлэдэг. Санхуүгийн зах зээлийн тухай ойлголттой холбогдон дараах нэр томъёог мэдэж байх шаардлагатай.

НЭРЛЭСЭН хуу:

Бодит х/у:

Үр ашигт хуу:

Анх гэрээ хэлцлийг байгуулаход хэрэглэгддэг, гэрээ хэлцлийн хүүгийн хувь хэмжээ болно.

Байгуулсан гэрээ хэлцлийг хэрэгжүулж буй явц дахь тухайн үеийн зах зээлийн хүүгийн хувь хэмжээ болно.

Гэрээ хэлцлийг дүгнэх үед хэрэглэгддэг хүүгийн хувь хэмжээ болно.

Шууд хөрөнгө орүулалт: Бизнесийи байгууллага нь өөрийн үнэт цаасыг арилжаалах замаар олж авч буй санхүүжилт бөгеөд энэ арилжаанд банкны болон санхүугийн ямар нэгэн байгуул-лагууд оролцдоггүй.

20

Шүуд бус хөоөнгө оруулалт: Банк болон ямар нэгэн санхүүгийн зуучлагч байгууллагуудын тусламжтай-гаар олж авч буй хүугийн эх үүсвэрүүд бөгөөд ихэвчлэн зээлийн хэлбэрээр байна.

Санхүүгийн зах зээлийн талаар нэгэн сонирхолтой түүх

Нэгэн цагт- дэлхийн санхүүгийн ертөнцийг атгаж байсан Ротшильдынхныг домог мэт яригдахад хүргэсэн нэгэн түүх нь Наполеоны эриний эцэс төгсгөл болсон Ватерлоогийн тулалдаан юм. Ротшильдынхан санхүүгийн амь дүйсэн үйл ажиллагаа явуулахын тулд яаруу мэдээллийн албыг зохион байгуулан ажиллуулж, үүнийхээ ачаар 1815 оны зургадугаар сарын 19-ны орой Наполөоны ялагдал хүлээсэн тулалдааны талаархи мэдээллийг бусдаас 8 цагийн өмнө хүлээн авсан явдал байлаа. Тэр үед Наполеон ялбал Англи улсын зээллэгийн облигацын үнэ буурах, хэрэв ялагдвал есөх байлаа. Ийм мэдээ авсан дунд зэргийн санхүүч, банкны эзэи бол Англи улсын зээллэгийн облигацыг бүх мөнгеерөе худалдан авах боломжтой байсан бөгөөд гэтэл Ротшильдынхан тэгсэнгүй, тэр үеэс хойш "Ротшильдын шон" гэж нэрлэгдэх болсон тэр газар өөрсдийн мэдэлд байсан Англи улсын зээллэгийн облигацийг үнийн хамгийн доод түвшинд хүртэл худалдсаар, уг мэдээг нийтээр хүлээн авч эхлэх үөд уг зээллэгийн облигацийг маш өчүүхэн үнээр ганцхан далайлтаар эргүүлэн худалдан авч, ялагдал бүгдэд ил болсны дараагаар уг зээллэгийн облигацийг тэнгэрт тулсан үнээр зарж асар их ашиг хонжоо олсон.

21

шинжилгээг хийн үнэлэх явдал юм. Санхүүгийн үйл ажиллагааны ашиг алдагдлын заагийн шинжилгээг дараахи байдлаар гүйцэтгэнэ. ААЗ5 0 = й?й ^^ " * р бдга байх үеийи санхүүги^н ИДДЦИЙЙ да»Д к«зг«ар

»*с*«үуҷан нмц тус бүоийн хувийн шн

Хүснэгт 10-6: Санхүүгийн үйл ажиллагааны ААЗ-ийн тооцоолол

Нөвц өртөг

Өр

ХНХ

Хувийн жин

3 0 %

70%

Хэрэгцээ /төг /

1-20,000,000 21 - 75,000,000 1 - 50,000,000 61 -100,000,000

Нийлмэл

6 % 8% 15% 1 9 %

МЗ,,,,^^,^,^^^^^ = 20,000,000 /0.30 = 66.7 сая төгрег

Санхүугийн нийлмэл ертег 6-8 хувь байх үеийн ерийн санхүүжилтийн мөнгөн дүнгийн дээд хязгаар 66.7 сая төгрөг бөгөөд үүнээс хэтрэх нь капиталын өртгийг нэмэгдүүлэх болно.

А А З ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ г 50,000,000/0.70= 71.4 саятөгрөг

Санхүүгийн нийлмэл өртөг 6-8 хувь байх үеийн өмчлөгчдийн емчийн санхүүжилтийн оновчтой хэмжээ 71.4 сая төгрөг бегөөд мөн емчийн хэмжээ энэ хязгаараас давах нь капиталын өртгийг нэмэгдүүлж, өмчийн егөежийн өсөлтөнд сөргөөр нөлөөлнө.

Компан^и өөрийн санхүүгийн бутцийг өсгөх дээд хязгаар нь 75, 100 сая тегрөг байна. Үүнээс давж эхлэх нь санүүгийн бэрхшээлийг үүсгэж болзошгүй юм. Өерөөр хэлбэл компани нь үүнийг тэсвэрлэж байхын тулд ашгийн өсөлтөнд дээд зэргээр анхааран, бүх хүч чадлаа дайчлах хэрэгтэй болно.

10.5.1. Капиталын төлөвлөж буй бүтцэд шаардагдах өрийн нийт хэмжээ.

Капиталын төлөвлөж буй бүтцэд шаардагдах нийт өрийн хэмжээг тооцож үзьө. Тус компаний хувьд өрийн хэмжээ 20 сая төгрөг

50 уг заагт дах калиталын төсаийн мөнгэн дүн

200

байхад нийлмэл өртөг нь 6 хувь бөгөөд 20 саяас дээш өсөөд эхэлвэл энэ нийлмэл өртөг нь 8 хувь болтол өснө. Дээрхи тооцоогоор компаний санхүүгийн оновчтой хэмжээ нь 66.7, 71 4 сая төгрөг байна. Энэ нөхцөлд нийт капиталын өртөг нь:

Ксс = [ Өрийн хувийн * Өрийн нийлмэл] + [ ХНХ-ийн хувийн * ХНХ-ийн Жин өртөг жин нийлмэл]

өртөг

= ( 0.30 * 0.06 ) + ( 0.70 • 0.15 ) = 0.123 буюу 12.3 хувь байна.

Өрийн нмйлмэл өртөг нь 8 хувь болж өөрчлөгдөхөд:

(0.30 * 0.08 ) + ( 0.70 * 0.15 ) = 0.129 буюу 12.9 хувь болж өсч байна.

Капиталын хэрэгцээ нь = 50,000,000 төг / 0.70 = 71.43 сая төгрөг байна.

Дээрхи байдлаар ХНХ -ийн өртгийн өөрчлөлтийг авч үзьв.

Ксс = ( 0.30 * 0 06 ) + ( 0.70 * 0.19 ) = 0.157 буюу 15.7 хувь болж

байна.

10.6. Капиталын бүтзц.

Ямарч тохиолдолд компаний удирдлага нь өөрийн капиталын өртгийг хамгийн бага байхаар капиталын бүтцийг бий болгохыг оролддог. Учир нь капиталын өртөг хэдий бага байх тусам биэнөсийн үйл ажиллагааны саад бартааны хэмжээ төдий чинээ доогуур байж, хүлээн авах өгөөжийн хэмжээ нэмэгддэг. Иймээс өр 6а хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн харьцаагаар капиталын оновчтой түвшинг тодорхойлон, хянаж байдаг. Энд нэгж хувьцааны ноогдол ашиг ба хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн өгөөжөөр санхүүгийн хөшүүргийгтооцон шийдвэрийг гаргаж байдаг.

Жишээ 10-6: "Мөнхийн гэрэп" ХК нь 1999 оны байдлаар урт хугацаат өргүй ажиллаж ирсэн ба өөрийн эдийн засгийн зөвлөхийн зөвлөснөөр хуеь нийлүүлсэн хврөнгийн өгөөжийг нэмэгдүулэх боломж байно:

үүний тулд санхүүгийн капиталын бүтцийг өөрчлөх хэрэгтэй гэсний дагуу дараахи арга хэмжээг авав. Зах зээлд буй өөрийн энгийн хувьцааны 50 хувийг эргүүлэн татаж, оронд нь урт хугацааны өрийн санхүүжилт хийх замаар капиталын бүтцийг өөрчлөхөөр болов Санхүүгийн тайланд тусгагдсанаар нэг бүр нь 100 төгрөгийн үнэтэй 400,000 ширхэг хувьцаа эргэлтэнд байсан.

201

Хүснэгт 10-7: Санхуугийн эх үүсвэрийн онаадар байгаа

Санхүүгийн капиталын хэмжээ Урт хугацазт өр ХНХ

ӨР/ХНХ

Энгийн хувьцааны нэр.үнэ Зах зээлд байгаа хувьцаа Хүүгийн хувь

2000 он

40,000,000

0 40,000,000

0

100 400,000

0

төлөвлөсөнеөр

40,000,000 20,000,000 20,000,000

1 100

200,000 10

Өмнех Хүлээгдэж буй а. Хуучин санхүүжилти

ТТӨЦА Хүүгийн зардал Цэвэр ашиг

ЦА/ХНХ (ГСОЕ)-% ЕРЗ-төг ..

йн бүтцээр: 2,000,000

0 2,000,000

5 5

б.Шинэ бүтцээр, өрийн санхүүжилт ТТӨЦА

Хүүгийн эардал

Цэвэр ашиг ЦА/ХНХ (РОЕ) -% ЕРЗ-төг

2,000,000 2.000.000

0 0

0

4,000,000 0

4,000,000 10

10

4,000,000 2.000,000 2,000,000

10 10

Өсөлт

6,000,000 0

6,000,000 15

15

6,000,000 2,000,000 4,000,000

20 20

Өмнөх хуучин бүтцээр нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийн хэмжээ жил тутамд 5 төгрөгөар өсч байсан боя санхүүгийн хөшүүргийг хэрэглэснээр ноогдол ашиг нь жил тутам 10 төгрөгөөр өсөхөөр болж байна. Үүнийг фафикт харуулбал:

2000 оны байдлаар компани нь санхүүгийн бутэцдээ өрийн хөшүүргийг хэрэглээгүй байна. 2001 онд санхүүгийн бүтцэд урт хугацааны өрийн санхүүжилтийг хэрэглэхээр төлөвлөсөн нь компаний капиталыг өртгийг иэмэгдүүлэх боловч, амжилттай ажиллаж чадвал хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн нэгж тутмаас хүлээн авах өгөөжийг нэмэгдүүлэх болно.

Хуснэгт 10-8: Юшитаяын бутэц еөрчлвгдснвврхи хврвнгв оруулалтын

График дахь өртэй бопон өргүй санхүүжилтийн шугамын огтлолцох цэгийн доод хэсэг нь санхүүгийн хөшүүргийг хэрэглээгүй

Санхүүтийн хөшүүрэг

35

30-

25

20-

Ч. 10, 5

0

-5« -10 -15 -I

ш

2000 4000

ТТӨЦА

ӨОО0 №00 Өргүй санхүүхлитг Өртэй санхүүжмлт

нөхцөлд үүсэх сул талыг, дээд хэсэг нь санхүүгийн хөшүүргийг хэрэглэснээр бий болох давуу талыг тус тус харуулна. Өөрөөр хэлбэл ТТӨЦА 4 сая төгрөгөөс дээш байхад ХНХ буюу нэгж хувьцаа нь санхүүгийн хөшүүргийг хэрэглэснээр хүлээн авах нэмэгдэл ашгийн хэмжээг, 4 сая төгрөгөөс доош байхад хувьцаа эзэмшигчдийн хүлээх хариуцлагыг харуупна.

Өрийн санхүүжилтгүй нөхцөл дэх нэгж хувьцааны ноогдол ашиг нь ТТӨЦА / 400,000 ширхэг = 10 төгрөг байна. Өрийн санхүүжилт хэрэглэснээр нэг хувьцааны ноогдол ашиг нь (ТТӨЦА - Хүүгийн зардал) / 200,000 ширхэг байна. Өргүй ба өртөй санхүүгийн бүтэц дэх нэгж хувьцаанд хуваарилах ноогдол ашгийн тэнцэж байх цэг нь ТТӨЦА / 400,000 = (ТТӨЦА - 2,000,000)/200,000 байх үөийнхээр тодорхойлогдоно. Эндээс: ТТӨЦА = 2 * ( ТТӨЦА - 2,000,000) => ТТӨЦА = 4,000,000 төгрөг байна. Энэ нь өрийг эзэмшигчдийн өмнө хүлээх хариуцлага буюу хүүгийн төлбөрийг барагдуулсны дараагаар хувь нийлүүлэгчдийн хувь оруулсны шагнал хүлээн авч эхлэх доод цэг болно.

10.7. Дампуурлын өртег.

Компаний өрийн дүн нь тухайн компанийн сүйрлийн хязгаарыг зааж өгдөг. Учир нь Өр/ХНХ-ийн харьцааны хэт их өсөлт нь өрийг эзэмшигчдэд төлбөр хийх боломжийг хязгаарлаж өгдөг.

203

Компанийг эзэмшигчид өрийг эзэмшигчдэд анхны шаардлагаар тэдний мөнгийг төлөх боломж хязгаарлалтанд орж эхлэх бөгөөд тухайн нөхцөл байдалд өрийн төлбөрийг гуйцэтгэх нь саихүүгийн хувьд дампууралд оруулан компанийн хяналт өрийг эзэмшигчдэд шилжихэд хүргэнэ. Энэ үөд компаний нийт хөрөнгийн үнэ цэнэ нь нийт өрийн дүнтэй тэнцүү болсон байх бөгөөд компанийг эзэмшигчид ба өрийг ззэмшигчдийн хооронд компанийг хянах эрхийн төлөө тэмцэл явагдэж эхэлдэг. Өрийг эзэмшигчид нь эзэмшиж буй өрийн дүнтэй тэнцэх хэмжээний хөрөнгийг нэг ч төгрөгийн гарлагагүй эзэмшихийг хүсдэг, компаний эзэмшигчид өрийн төлбөрийг хойшлуулах, компанийг хянах хяналтын эрхээ алдахьг хүсдэггүй. Тэдний дунд үүсэх тэмцэл, маргааны явцад ихээхэн хэмжээгээр зардал гардаг. Энэ зардлыг мөн санхүүгийн калиталын өртөгт хамааруулан үзэн дампуурлын шууд ба шууд бус өртөг гэж ялгана.

10.7.1. Дампуурлын шууд өртөг.

Компанийн хөрөнгийн нийт үнэ цэнэ нь өрийн үнэ цэнэтэй тэнцэж байх нөхцөлд эдийн засагчдын хэллэгээр хөрөнгө нь ямар ч үнэ цэнэгүй болж, компанийг эээмших эрх нь хувьцаа эзэмшигчдээс ерийг эзэмшигчдэд /зээлдүүлэгчидэд/ шилждэг. Энэ шилжилтийн үйл ажиллагаа нь эдийн засгийн бус хуулийнх байдаг. Дампууралд хуулийн ба удирдлагын өртөг гэж байдаг. Дампуурал нь хуульчдын хувьд маш их орлогыг авчирдаг. Ямар ч тохиолдолд өрийг эзэмшигчид өрөө бүрэн авч чаддаггүй. Энэ дампуурлын явцад компанийн хөрөнгийн зарим хэсэг нь хуульчид болои компаний удирдлага, өрийг ззэмшигчдийн дунд үрэгдэж алга болдог. Энэ хуулийн болон удирдлагын зардлыг шууд дампуурлын өртөг гэнэ.

10.7.2. Шууд бус дампууралын өртөг

Дампуурлын үйл ажиллагаа эхэлж байх үеийн зардлууд байна. Компаний удирдлага нь дампуурлын эхний шинж тэмдэг ажиглагдаж эхэлмэгц түүнээс гарах, дампуурлаас зайлсхийх, түүнийг сөрж гарах боломжтой арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэхийг оролдож байдаг. Тэдний энэ үйл ажиллагаа тэр болгон амжилтгүй болдог. Тухайлбал, хөрөнгийн түгжигдэл дээд цэгтээ хүрсэи байх учир юуны өмнө үнээ буулгах арга хэмжээнүүд авч болох юм. Ингэснээр борлуулалт хэсэг хугацаанд түргэсэх боловч аливаа саихүүгийн бэрхшээлийг даван тэсвэрлэх чадвар сул учраас ашиггүй болдог. Мөн зээл авч болох юм, энэ нь мөн санхүүгийн чадвартай байхыг шаарддаг. Ямар ч үөд

204

санхүүгийн байдлыг өр төлбөрийн хариуцлагаас эхлэх хэрэгтэй. Дампууралд орох риск өндөр байгаа компаниудын хувьд харьцангуй өр нь бага байдаг

Татварзуй унэ иэнэ: Санхүүгийн хөшүүргийг хэрэглээгүй буюу дампуурлын шинж тэмдэг ямар нэг байдлаар мэдрэгдээгүй байх үеийн компанийн үнэ цэнэ

Татвартай унэ цэнэ: Дампуурлын ямар нэг тэмдэг илрээгүй байх үеийн татвартай үнэ цэнэ бөгөөд гэхдээ капиталын жигнэгдсэн дундаж өртөг буурсан хэмжээгээр нийт өрийн дүн өссөн байна

Дампуурлын хуулийн үйл ажиллагаа эхлэх хүртэл хувьцаа эзэмшигчид компанийг хянасаар байдаг. Тиймээс тэд өрийг багасгах, шинээр өр тавихгүй байх, хяналтыг алдахгүйн төлөө маш хүчтэй ажиллаж эхэлдэг. Гэтэл өрийг эзэмшигчдийн дотор компанийн хөрөнгө үнэ цэнээ алдахаас /угтаа зээлдүүлсэн херөнгөө бүрэн бүтнээр нь эргүүлэн авах зорилго байдаг/ хэрхэн хамгаалах вэ, хувь нийлүүлэгчдээс компанийг бүхэлд нь хянах эрхийг хэрхэн авах вэ? гэдэгт юуны түрүүнд анхаарч байдаг. Энэ үйл ажиллагаагаар гарч буй зардлыгдампуурлын шууд бус өртөг гэнэ.

Дампууралд хүргэж буй гол шалтгаан нь хөрөнгийн үнэ цэнийн алдагдлын үр дүн биш харин санхүүгийн оновчтой бүтцийн сонголтын тухай буюу удирдлагын шийдвэр гаргах ур чадвар, дадлага туршлагатай холбоотой асуудал байдаг. Учир нь компаний удирдлага дараах шалтгаануудын улиаас зээллэг авахсонирхолтой байдаг. Үүнд:

• Татварыг багасгах

• ХНХ-ийн нэгжээс орох ашгийг нэмэгдүүлэх ээрэг болно

Компаний удирдлага нь өөрийн эээлийн дээд хязгаарыг капиталын өртөгт тулгуурлан тодорхойлно. Компаний санхүүгийн хөшүүргийг хэрэглэх буюу зээллэгийн дээд хязгаар нь татварын зардал хамгийн их байх цэгт байна.

Компаний капиталын оновчтой хэмжээ нь өрийн санхүүжилт дэх нэмэлт доллар болгоноос хүлээн авах татварын хамгаалалтын дээд хязгаар бөгөөд нэмэлт зээллэг авснаар нэмэгдэх дамдуурлын өртгөөр тодорхойлогдоно.

205

Компаний капиталын оновчтой хэмжээ нь өрийн санхүүжилт дэх нэмэлт доллар болгоноос хүлээн авах татварын хамгаалалтын дээд хязгаар бөгөөд нэмэлт зээллэг авснаар нэмэгдэх дамдуурлын өртөг

График 10-2: Капиталын Өүтцийн оновчтой түвшин

^пта/ъибутцтнснсечгойтувиш

Дампуурапь* өкесгийн

Кжвт^шйтунэцзю фгуйуюцзю

Шггерюндун

Өрпзйукэфкэ

Өр<үйүнэ1$нэ

Ка\те№йн &»1г үнэ цэкэ

3 4 5 ӨсУХНХ

206


1. Санхүүгийн ажилтан нь төслийн хөрөнгө оруулалтын сонголт хийхийн тулд гурван хувилбараар санхүүгийн төлөвлөгөөг боловсруулав.

Санхүүгийн дундаж

төлөвлөгөө

"А" Өр Өмч

"Б"

Өр Өмч

"В"

Өр Өмч

Өртөг

/татварын дараахи/

6.5% 12.0%

7.0% 12.5%

6.5% 12.0%

Жигнэх хувь

20.0% 80.0%

40.0% 60.0%

20.0% 80.0%

Жигнэгдсэн

өртөг

1.3% 9.6% 10.9%

2.8% 7.5% 10.3%

1.3% 9.6%

Шийдвэрээ гаргана уу.

11.4%

2. "Оёдол" компани нь нэг бүр нь 1000 төгрөгийн үнэтэй 6 хувийн нэрлэсэн хүүтэй өрийи бичиг гаргасан. Зах зээлийн үнэ нь 1200 төгрөг, татварын хувь 15 бол өртгийг тооцно уу.

3. "Жин" компани нэг бүр нь 10 мянган төгрөгийн үнэтэй 20 жилийн хугацаатай өрийн бичиг гаргав. Зах зээлийн үнэ нь 9200 төгрөг

. бөгөөд татварын хувь 15 % байсан. Өртгийг тооцно уу.

4.' Баянгол компаний капиталын бүтэц нь дараах байдалтай байв.

Өр 35% Шагналт хувьцаа 15% Энгийн хувьцаагаархи хөрөнгө50%

Татварын драах өрийн өртөг 7 хувь, шагналт хувьцааных 10%, энгийн хувьцаа 13% байна. Жигнэгдсэн дундаж өртгийг тооцно уу.

207

5. УИД нь шинэ үйлчиягээг иийтэд санал болгохоор болов. Уг үйлчилгээнээс хүлээн авах өгеөж нь /борлуулалтаар тооцсон/ 7 мөнгө болио. Тус компаний капиталын бүтэц нь:

Өр 25% Шагиалт хувьцаа 10% Энгийн хувьцаагаархи хөрөнге45% Хуримтлагдсан ашиг 20%

Татварын дараах өртөг нь:

• өрийн бичиг - 6% • шагналт хувьцааны өртөг - 8% • Энгийн хувьцааных - 9% • Хуримтладсан ашиг - 6%

Жигнэгдсэн дундажөртгийгтооцож, шийдвэрээ гаргана уу.

6. "Барилга" компаний капиталын бүтэц дараах байдалтай байлаа.

Өр 65%

Энгийн хувьцаагаархи хөрөнгө 25%

Хуримтлагдсан ашиг 10%

Татварын дараахи өрийн ртөг 9.8%, энгийн хувьцааных 10%, хуримтлагдсан ашиг - 11.5% байлаа. Жигнэгдсэн дундаж өртгийг тооцно уу, Хөрөнгө оруулалтаас хүлээн авах өгөөж жилийн 11 мөнгө болно. Дараагийн хугацаанд хийгдэх хөрөигө оруулалтын сонголт хийх шалгуурыг тодорхойлно.

:

Бүлэг 11. Санхүүгийн таамаглал

Санхүүгийн таамаглал урт удаан хугацаанд хэрэгжүүлэгдэхээр томъёологдсон эрхэм зорилгод хүрэхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэрийн хэрэгцээг таамаглах, түунд зохицсон үнэ тарифын механизмыг боловсруулах үйл ажиллагаа юм. Бизнесийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа байгууллагууд өөрсдийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зардлыг нийгмийн дундаж үнээс доогуур байлгаж чадсан нөхцөлд ашигтай ажилладаг. Бараа, үйлчилгээний зах зээлийн дундаж үнэ, дундаж зардлын зөрүү нь үйлдвэрлэгчийн ашиг бөгөөд төхнологийн шинэчлэлтийн нэмэлт хэрэгцээг санхүүжүүлэх, өртөг зардлаа хямдруулах, өөрийн зах зээлийг тэлэх өрөгжүүлэх, эзэлж буй байр сууриа бэхжүүлэх, шинэ зах зээл рүү нэвтрэх өргөн боломжийг олгоно.

Санхүүгийн урт хугацааны таамаглалыг дэвшүүлэхэд:

• Мэдээллээ зөв сонгох

• Сонгогдсон хүчин зүйлүүдийн онолын зүй тогтол, хандлагыг үнэлэх

• Байгууллагын гадаад дотоод орчны өөрчлөлтийг мэдрэх мэдрэмж

» Байгууллагын үйл ажиллагааны зохистой харьцаа

• Мэдээлэл хэрэглэгчийн мэдлэг, ур чадвар, дадлага, мэдрэмж зэргийг зохих түвшинд бий болгохыг шаарддаг.

Санхүүгийн таамаглал нь компаний үйл ажиллагааны өнгөрсөн цаг хугацааны талаархи тоо мэдээнд судалгаа шинжилгээ хийн тухайн юмс үзэгдпийн өөр хоорондын хэлхээ холбоо, хамаарал, тэдгээрийн өөрчлөлтийг тодорхойлсны үндсэн дээр цаашдын хөгжлийн тэлөв байдалд таамаглал дэвшүүлэн ирээдүйгээрээ өнөөдрийгөө удирдах юм. Санхүүгийн таамаглал дэвщүүлэх нь санхүүгийн ажилтнуудын хийж гүйцэтгэх үүргээр хязгаарлагддаггүй, нэгдмэл болон дунд шатны удирдах ажилтнуудын түвшинд компаний өмне хүлээсэн хариуцлага, үүрэг амлалт, тогтвортой хөгжлийн зорилгын хүрээнд хийж гүйцэтгэхээр төлөвлөсөн урт хугацааны хөренге оруулалтын үйл ажиллагаа, түүнд баримтлах бодлогыг бүхэлд нь хамрана.

Бизнесийн үйл ажиллагааны амжилт, түүний цаашдын хөгжлийг урамшуулан дэмжих хүчин зүйл бол ашгийн хуримтлал байдаг. Ашгийн хуримтлал нь бизнес зрхлэгчдийг ямагт зардлаа хямдруулахыг

209

шаардаж, улмаар техник технологийн шинэчлэлт хийхэд хүргэнэ. Технологийн шинэчлэлтээр бүтээмж нэмэгдэн хувьсах зардал буурах боловч тогтмол зардал есдөг. Бүтээмж ендер байх нь хөрөнгийн эргэцийг хурдасган, урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын эргэн нөхөгдөх хугацааг богиносгож, түүнээс хүлээн авах өгөөжийг нэмэгдуүлэх, мөн түүнчилэн дараагийн шинэчлэлтийг хийх боломжийг бүрдүүлнэ. Гэвч муу тал нь гэвэл бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж, зах зээлийн дундаж үнийг буулгах, илүүдлийг бий болгох зэрэг сөрөг үр дагаврыг авчирна. Эдгээр эерэг болоод сөрөг үр дагаврыг урьдчилан харж, түүнд өөрсдийн бодлого, үйл ажиллагааг хэрхэн зохицуулах вэ? гэдэг талаар ухаалгаар бодох хэрэгтэй, Та өнөөдрийн байр сууринаас энэ асуудлыг богино хугацааны хувьд удирдлага нь хялбархан шийдвэрлзж болох боловч цаашид 3,5 жилээс цаашхи хугацааны хувьд хүндрзлтэй болж эхэлнэ. Иймээс 5-10 жил, түүнээс ч илүү хугацаагаар санхүүгийн таамаглал дэвшүүлэх нь алс хэтийг өнөөдрийн байр сууринаас харж, түүнд бүхий л хүч чадлаа дайчлан ажиллах, стратегийн болон тактикийн шинжтэй бодлого боловруулан ажиллах болно.

Санхүүгийн таамаглал дэвшүүлэх нь ихэвчлэн макро түвшиний эдийн засгийн асуудлуудтай шууд холбоотой, компаний дотоод үйл ажиллагаагаар хязгаарлагдаггүй.

Нэгэн сонирхоятой түүх

Америкийн хөлгүй баячуулын нэг болох Рокфөллер 19 настайдаа бизнесийн ертөнцөд бие даан хөл тавьсан. Тэрээр 23 настайдаа стратегийн шинжтэй анхны том херөнгө оруулалтын шийдвэрээ гаргасан юм. Тэр шийдвэр нь Америкийн агуу их нууруудын ойролцоох хоёр темөр Замын уулзвар бараг эзгуй гзж хэлж болох газарт хожим АНУ-ын дорнод эргийн аж үйлдвэр илүү хөгжсөн районуудад чухал үүрэг гүйцэтгэх болно гэж үнэлгэзг хийсний үндсэн дээр нефть нэрэх үйлдвэрээ барьсан. Түунээс 8 жилийн дараа санасандаа хүрч чадсан байна.

11.1. Санхүүгийн урт хугацааны таамаглал дэвшүүлэх

Санхүүгийн таамаглал дэвшуүлэхийн тулд юуны өмнө компаний гадаад ба дотоод орчны шинжилгээг хийнэ. Гадаад орчныг шинжилснээр компаний давуу ба сул талууд, ирээдүйд болзошгуй эерэг ба сөрөг нөхцөл байдлуудыг урьдчилан тодорхойлж, үнэлгээ өгиө.

210

11.1.1. Гадаад, дотоод орчны шинжилгээ

Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг дараах чиглэлээр бүлэглэн шинжилж, компаний үйл ажиллагаанд нөлөөлөх нөлөөллийг шинжин илрүүлж, үнэлж, тэдгээрийг ашигтай хүчин зүйл болгон хувиргах боломж байгаа эсэх, байхгүй бол компани түүнд зохицохын тулд хэрхэх вэ?, түүний үр дагавар нь юу байх вэ?, түүнийг хэрхэн саармагжуулах арга замыг илрүүлэх зорилготой.

Компаний гадаад орчинг дараахи чиглэлээр бүлэглэнэ. Үүнд:

• Улс төрийн байдал, хууль эрх зүйн орчин

о Нийгмийн сэтгэл зүйн уур амьсгал

• Эдийн засгийн хөгжлийн хурдац, түвшин

а Гадаад орнууд, хандивлагчдын зүгээс явуулж буй бодлого

• ШУТД-ийн хөгжлийн түвшин зэрэгболно.

Гадаад орчны шинжилгээг зорилгоос хамааруулан ангилна. Үүнд:

« Зах зээлийн ба стратегийн шинжилгээ » Үйл ажиллагааны болон стратегийн шинжилгээ

• Харьцааны ба стратегийн шинжилгээ

11.1.1.1. Захзээлийн ба стратегийн шинжилгээ

Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрт харьцаа, хэрэглэгчдийн хандлагын еөрчлөлт, бүтээгдэхүүний борлуулалтын тоо хэмжээ, нийт нийлүүлэлтийн хэдэн хувийг компани хангаж байна, өрсөлдөгчдийн нийлүүлэлт, тэдний үйл ажиллагааны талаархи тогтвортой байдал зэрэгт таамаглал дэвшүүлэх, борлуулалт болон үнэ, маркетингийн талаархи удирдлагын баримтлах бодлогын чиглэлийг тодорхойлоход хэрэглэгдэнэ. Энэ судалгааг дараах чиглэлээр хийнэ. Үүнд:

Ердийн ба механик өсөлт, өөрчлөлтийн

хурд

Нэг хүнд ноогдох ҮНБ, өрхийн дундаж орлого, орлогын зарцуулалтанд тухайн бараа үйлчилгээний хэрэглээний эзлэх хувийн жин, өрхийн ам бүлийн тоо

Хүн амын өсөлт:

Хүн амын худалдан авах чадвар:

211

Эдийн засгийн өсөлт: Макро түвшиний эдийн засгийн

үзүүлэлтүүд, мөнгөний ханшийн өөрчлөлт, инфляцийн хурд, ШУТД-ийн хөгжил

Засгийн газрын бодлогын Гадаад ба дотоод худалдаа, татварын өөрчлөлт талаар баримтлах бодлого

Үйлдвэрлэл Дотоодын үйлдвэрлэгчдээс нийлүүлэх,

импортоор нийлүүдэгдэх бараа бүтээгдэхүүний өөрчлөлт, харьцаа

Өрсөлдөгчийн судалгаа Технологийн түвшин, хүчин чадал,

бүтээгдэхүүний чанар, хуваарилалтын суваг, санхүүгийн чадавхи

11.1.1.2. Үйл ажиллагааны болон стратегийн шиижилгээ

Борлуулалтын тоо хэмжээний таамаглалд суурилан орлого, ашгийгтаамаглахад хэрэглэнэ. Ашгийг таамагласнаар компаний өмнө дэвшүүлэгдсэн урт хугацааны стратегийн зорилгод хүрэхэд шаардагдах ашгийг олж чадах эсэхийгтооцож, түүнд хүрэхийн тулд үйлдвэрлэлийн уйл ажиллагааны талаар ямар бодлого баримтлах вэ? гэдгийг тодорхойлох боломжтой болно. Үйлдвэрлэлийн талаар баримтлах бодлого нь шинжпэх ухаан техникийн дэвшлийг уйлдвэрлэлд ямар түвшинд нэвтрүүлэх нь эцсийн зорилгод нийцэж байна вэ?, үйлдвэрлэлийн тоо хэмжээ хэрхэн өсех вэ?, тоо хэмжээний өсөлт тухайн бараа, үйлчилгэзний зах зээл дэх нийлүүлэлт, худалдан борлогдох үнэнд яаж нөлөөлөх вэ?, бусад өрсөлдөгчдийн зүгээс ямар эсэргүүцэлтэй тулгарч болох вэ?, техник төхнологид оруулах хөрөнгө оруулалтын нэмэлт хэрэгцээ ямар байх вэ?, хэр богино хугацаанд анхны ертгеөнөхөж чадах вэ?, бэлэн менгө, бараа материалын нөөц, үндсэн хөрөнгө, авлага дэх хөрөнгө оруулалт нь ямар харьцаатай байх вэ? гэх мэт өөр хоорондоо маш ихээр харилцан уялдсан олои хариулт авах болно.

11.1.1.3. Харьцааны болон стратөгийн шинжилгээ

Компаний санхүүгийн байдлыг шинжлэн борлуулалтын орлого, хувьсах ба тогтмол зардлын хоорондын харилцан хамаарлыг тодорхойлж, урт хугацааны туршид санхүүгийн үйл ажиллагааны зорилго, удирдлагын баримтлах бодлогыг тодорхойлно. Удирдлагын зугээс санхүүгийн уйл ажиллагааны талаар баримтлах бодлого нь

212

стратегийн зорилгыг хэрэгжүүлэхэд зайлшгүй шаардагдах борлуулалтын өсөлтийг хангахын тулд "Ашгийг голзорилгоо болгох уу, эсвэл т&лбөрийн чадварыг гол зорилгоо болгох уу" гэдгийг тодорхойлох юм. Хэрэв санхүүгийн үйл ажиллагааны зорилго нь ашгийн өсөлтийг дэмжихэд чиглэгдэж байгаа бол дээд зэргийн зохион байгуулалт бүхий технологийн ба санхүүгийн хяналтын систөмтэй байх шаардлагатай байж херөнгийн эргэцийг дээд зэрэгт хүргэх боломжит хязгаарыг тодорхойлох хэрэгтэй,

Боломжит хязгаар гэдэг нь эрсдлийн түвшинг байж болох хамгийн доод хязгаарт хүлээн зөвшөөрөх явдал юм. Боломжит хязгаарыг тогтоож өгөөгүй нөхцөлд үйл ажиллагааны эргэлтээр аяндаа удирдлага нь хяналтыг алдаж эхлэх болно. Өөрөөр хэлбэл зардал удирдлагаас хүссэнээс илүүтэйгээр өснө. Төлбөрийн чадварыг хангахад санхүүгийн удирдлагын бодлого чиглэгдэж байна гэж үзье. Энэ нь алиеаа богино хугацааны ямар нэгэн саад бэрхшээлийг даван туулах боломжийг олгох боловч үйл ажиллагааны эргэцэд тийм ч сайнаар нөлөөлдөггүй, удирдлагын хүсэл зоригоос үл хамааран зардлыг ихэсгэдэг. Мөн удирдлагын зүгээс хүлээн зөвшөөрөх эрсдлийн түвшин харьцангуй өндөр байж, аяндаа компаний мөнгөний эрүүл урсгалыг боож эхэлнэ. Иймээс удирдлага нь эдгээр нөхцөл байдалд маш дэлгэрэнгүй шинжилгээ хийн, орлого, зардалд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн хамаарлын хүчийг үнэлэн, аль оновчтой хосолмол байдлаар бодлогыгтодорхойлох үр дүнтэй байна.

Харьцааны болон стратегийн шинжилгээ нь юуны өмнө борлуулалтын тоо хэмжээ, үнэ, зардлын хоорондын хамаарал, зардлын бүтэц, ирээдүйд хэрхэн өөрчлөгдөх хандлагыг шинжилнэ.

Орлого ба зардлын бүтцийн өөрчлөлтийн хамаарал нь ашгийн өсөлтөндурвуу нөлөөлөлтэй байна. Тухайлбал, нөхөлтийн коэффицент буюу хувьсах зардлын эзлэх хувийн жин өсөх нь ашгийн өсөлтийг саармагжуулдаг байхад тогтмол зардлын өсөлт нь ашгийг дэмжиж байдаг. Санхүүгийн ажилтан стратөгийг эрсдлийн түвшин хамгийн бага байхад чиглүүлнэ.

11.1.1.4. Дотоод орчны шинжилгээ

Дотоод орчны шинжилгээ нь дараахи чиглэлээр зохион байгуулагдана.

Үүнд:

• Байгууллагын эрхэм зорилгын томъёоллын оновчтой байдал

213

• Байгууллагын сэтгэл зуйн уур амьсгал • Байгууллагын удирдлагын бүтэц, зохион байгуулалт, • Технологийн түвшний талаар баримтлах бодлого • Боловсон хүчний талаар хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа ба

баримтлах бодлого

• Санхүүгийн байдлын талаар баримтлах бодлого • Мэдээллийн системийн хөгжил

• Дотоод хяналтын систем гэх мэт үйл ажиллагааг хамран хийгдэнэ.

Дээрхи сэдвүүдээс удирдлагын бодлого, санхүүгийн нөхцөл байдалд хэрхэн үнэлгээ өгөх талаар ярилцъя.

11.1.1.5. Удирдлагын бодлогыг тодорхойлох

Компаний удирдлага өөрийн бодлогыг боловсруулахдаа гадаад, дотоод орчны талаархи шинжилгээний дүгнэлтэнд суурилан стратегийн дараахи хувилбаруудын алийг нь чиглүүлэгч болгох вэ? гэдэгт сонголт хийнэ. Үүнд:

• Урт хугацаанд зах зээл дээр өнөөдөр эзэлж буй байр сууриа хэвээр хадгалах,

• Зах зээлээ өргөжүүлэх

Энэ сонголт нь компаний удирдлагын сонирхол, санхүүгийн чадавхи, технологийн түвшингээс шууд хамааралтай байна. Дээрхи хоёр чиглүүлэгчийн аль аль нь зах зээлийн /эрэлтийн/ өсөлтийг дагуулна. Эхнийх нь хүн амын өсөлтөөр бий болох, дараагийнх нь хүн амын өсөлт.дээр эдийн засгийн өсөлтөөр бий болох эрэлт байна. Алинийг нь ч сонголоо гэсэн ирээдүйд бий болох эрэлтийн өсөлтийг тооны ба чанарын үзүүлэлтүүдийн алинаар нь хангах вэ? гэдэгг зайлшгүй сонголт хийхэд хүргэж санхүүгийн бүтэцтэй холбоотой олон асуудлыг босгож ирнэ.

Удирдлагын бодлоро нь бизнесийн үйл ажиллагааны цар хүрээнээс хамааран хзнгамжийн, маркетингийн, боловсон хүчний, технологийн, санхүүгийн, шинжилгээ судалгааны гэх мэт тодорхой чиглэлүүдэдзадарна. Эдгээр нь бие биөнээсээ хүчтэй хамааралцах бөгөөд ашгийг өсөлтөнд нэгтгэгдэн зангидагдана. Жишээлбэл: маркетингийн алба нь эрэлтийн талаархи судалгааг хийж үйлдвэрлэл, үйлчилгзэний албандаа- захиалга өгнө, үйлдвэрлэлийн менежер нь уг

214

захиалгыг үндэслэн техник, технологийн талаарх шинэчлэлтийн бодлого боловсруулан, хангамжийн албанд захиалгаа өгнө, хангамжийн алба нь өөрийн нөөцийн талаар баримтлах бодлогоо тодорхойлон түүнийхээ дагуу бэлэн мөнгөнийхээ хэрэгцээг тодорхойлон санхүүд өгнө. Санхүүгийн алба нь нэгдсэн байдлаар шинжлэн, тэдний үйл ажиллагаа компаний ерөнхий зорилгод нийцэж буй эсэхэд үнэлгээ өгч, өөрийн албаны баримтлах бодлогыг боловсруулан нэгдмэл удирдлагын түвшинд танилцуулж, эцсийн шийдвэрийг гаргуулах гэх мэт.

Жишээ 11-1: "Монгол талх" ХК-ний 2012 он хуртэлхи санхүугийн таамаглалыг хийж үзье. Тус компаний удирдлага 2013 он хүртэлхи хугацаанд баримтлах бодлогоо өнөөгийн байр суурийг хадгалах, улмаар шинэ бүтээгдэхүүнээр ергөжүүлэхэд чиглүүлнэ гэж үзсэн. Энэ бодлого хэр зэрэг оновчтой байж чадах еэ? Гэдгийг тодорхойлох зорилгоор гадаад, дотоод орчны шинжилгээг хийхэд дараах байдал ажигпагдсан. Улаанбаатар хотын хүн амын жилийн цэеэр өсөлт нь 26.3 мянган хүн, нэг хүнд ноогдох ДНБ-ний дундаж өсөлт 26.5 мянган төгрөг /оны үнээр/, өрхийн сарын хүнсний нийт хэрэглээнд эзлэх талх, талхан бүтээгдэхүүний эзлэх хувийн жин улсын хэмжээнд 1999 оны байдлаар 11.9, Улаанбаотар хотын хэмжээнд 29.9 хуеийг эзэлж байгаа. Талх, талхан бүтээгдэхүүний зэх зээл дэх нийлүүлэлтийн 0.109 хуеийг 2000 оны байдлаар тус компани хангаж байсан. Үйлдвэрлэлийн технологи 1980 аад онд ашиглалтанд орсон, цахилгааны зарцуулалт ихтэй, хуучрах хандлагатай байгаа.Борлуулалт нь хунсний зах, дэлгүүр, супермаркетуудаар дамжин хийгддэг, 60 хувийг зээлээр борлуулдаг, авлагыг цуглуулах дундаж хугацаа нь 88 хоног, хөрөнгийн эргэц удаан, тогтмол зардал өндөр харьцангуй өндер, сүүлийн 2 жил алдагдалтай ажилласан. Бүтээгдэхүүний чанарын хуеьд тааруу гэсэн үнэлгээтэй байсан. Удирдлага нь "внөегийн нехцөл байдлаар ажиплах эь цаашид компаний байдлыг улам бүр амжилтгүй болж байна, иймд бизесийн үйл ажиллагаагаа хэрэглэгчдэд илуү ихээр чиглуүлэн, шинэ бүтээгдэхүүний хэрэглээг еерсдөө бий болгох, уламжлалт бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах бодлогыг тууштай баримтлах болно" гэсэн. Ингээд 2013 он хүртэлхи хугацаанд хийх үйл ажиллагааны санхүүгийн эх үүсеэрийн хэрэгцээ бопон таамаглалыг хийе. Санхүүгийн хувьд дараахи байдалтай байлаа. Тайлант жилд борлуулсан бутээгдэхүүний ертөг нь нийт борлуулалтын орлогын 68 хувь, ундсэн хөрөнгийн элэгдлийн зардал 980 саятөгрөг, удирдлагын зардал 365 сая төгрөг, маркетингийн уйл ажиллагааны зардал 288.5 саятегрөгбайсан. Хөрөнгөнь жилдээ 1.2удаа эргэдэг. Сүүлийн 2 жил

215

дараалан алдагдалтай ажилласан, өмнөх оноос дамжиж ирсэн татварын болон зардал маш ихээр хуримтлагдсан ерийг нэмэгдүүлсэн.

Бодолт 11-1; Компаний удирдлага нь уйлдвэрийн өнеөгийн нөхцөл байдлыг шинжилсний ундсэн дээр 2003-2005 онуудад зах зээлийн байр сууриа хэвээр хадгалж үлдэх, аажмаар зах зээл өргөжуулэх гзсэн стратвшйг баримтлана.

11.2. Таамаглах

Таамаглалыг хийх хамгийн сайн арга еөр хоорондоо харилцан уялдаа бүхий тооцооллуудыг олон хувилбараар дэвшүулэх юм. Энэ тооцоолол нь зах зээлийн болон орлогын, зардлын, мөнгөний урсгалыг таамагласан тооцооллууд байна. Таамаглалыг цаг хугацааны болон хүчин зүйлийн хамаарлыг судлах аргуудыг ашиглан дэвшуүлнэ.

11.2.1. Динамик шинжилгээ

Динамик шинжилгээ нь цаг хугацааны хүчин зүйлийн нөлөөлөл

X, -« + е(,) дор тухайн юмс үзэгдлийн өөрчлелтийг судлах, цаашдын хандлагыг илэрхийлдэг бөгөөд хамаарлын хэлбэрээр олон янз байна. Жишээ нь: Цаг хугэцаанаас шууд хамааралтай үзэгдлийн таамаглалыг цаг хугацаанаас хамаарсан шулууны тэгшитгэлээр загварчилан тооцно.

X,-1 хугацаанаас хамаарч өөрчлөгдөх үр дүнгийн шинж тэмдгийн тоон утга

и - Үр дүнгийн шинж тэмдэгийн 1 хугацааны эхэнд байх тоон утга

е({)- Хугзцааны өөрчлөлтөөс хамаарч өөрчлөгдөх өөрчлөлтийн хурд

Хүн амын цэвэр өсөлт болон нэг хунд ноогдох ДНБ болон өрхийн орлогын зарцуулалтанд талх, нарийн боовны хэрэглээний эзлэх хувийн жин ээргийг энэ загвараар таамаглан Хүснэгт № 11-1 д харуулав.

216

11.2.2. Регрессийн шинжилгээ

Борлуулалтын өсөлтийг дэмжих болон хязгаарлах нэг ба түүнээс дээш хэд хэдэн хүчин зүйлийн хамаарлын шинжилгээг ашиглан загварчлах юм. Энэ тэгшитгэл нь дараах үндсэн загвараар тодорхойлогдоно.

Ү ХиХг^С. = а<>+Хх а\+• • •+х« ап+хп+1 а»-1

вц-г,г...я- өөрчлөлтийн параметрүүд

Хо. (,2.. а - УДирдан хувьсах хэмжигдэхүүнуүд

Ү - үр дүнгийн шинж тэмдэг буюу дагалдан хувьсах хэмжигдэхүүн

Нийт эрэлтийг хүн амын цэвэр өселт, нэг хүнд ноогдох ДНБ, өрхийн орлогын зарцуулалтанд талх, нарийн боовны хэрэглээний эзлэх хувийн жин зэргээс хамааруулан регрессийн тэгшитгэлээр тэгшитгэн таамаглаж мөн хүснэгт №11-1 д харууллаа.

Хүснэт 11-1; Талх, нарийн боовний шШэрэлтийн таамаглая

Таамаглал

дэвшүүлж

байгаа он

2003 он

2004 он

2005 он

2006 он

2007 он

2008 он

2009 он

2010 он

2011 он

2012 он

Хүн амын

өсөлт

2 619,0

2 645,3

2671,6

2 697,9

2 724,2

2 750,5

2 776,7

2 803,0

2 829,3

2 855,6

Нэг хүнд

ноогдох ДНБ

778 385,0

824 127,0

869 869,0

915611,0

961 353,0

1 007 095,0

1 052 837,0

1 098 579,0

1 144 321,0

1 190 063,0

Талх, нарийн

боовны

хэрэглээ

3,9

4,0

4,0

4,0

4,1

4,1

4,1

4,2

4,2

4,2

Нийт эрэлтийн

таамаглал

7 993 836,3

8 626 404,2

9 278 678,3

9 950 916,0

10 643 375,2

11 356 313,4

12 089 988,3

12 844 657,6

13 620 578,8

14 418 009,7

Энэ таамаглалд таамаглана.

тулгуурлан компаний борлуулалтын өсөлтийг

Компани нөхцөл байдлын шинжилгэзгээр талх, нарийн боовны зах зээл дэх нийлүүлэлтийн 0.09 хувийг хангаж байна, эхний 4 жил энэ

217

хэмжээгээ хадгална, дараагийн 6 жилд жил тутамд 0.005 хувиар өсгөхөөр таамагласан. Энэ таамаглалыг хийж хүснэгт № 11-2 д харуулав.

Хуснэгт 11-2: "Момгол тапх" ком

Тамаглал дэвүүлж байгаа он

2001 он

2002 он

2003 он

2004 он

2005 он

2006 он

2007 он

2008 он

2009 он

2010 он

паний зэх зээлийн тЗамаглал

Борлуулалтын таамаглал,

сая төфөг

8 713,3

9402,8

10 113,8

10 846,5

11 601,3

12378,4

13 178,1

14 000,7

14 846,4

15 715,6

Дээрхи таамаглалд суурилан орлого болон нөөцийн хэрэглээ буюу хувьсах, тогтмол зардлыг өнөөгийн нөхцөл байдалд тулгуурлан таамаглая.

Хүснэгт!1-3:Орлого

Он

2003 он

2004 он

2005 он

2006 он

2007 он

2008 он

2009 он

2010 он

2011 он

2012 он |

Орлогын таамаг-

лал

7,993.8

8,6*26.4

9,278.7

9,950.9

10,749.8

11,469.9

12,105.9

12,998.8

13,770.4

14,576.6

ба зардлын таамаглал, оая тогрег

Өртөг

6,714.8

7,159.9

7,701.3

8,259.3

8,707.3

9,290.6

9,805.7

10,399.0

11,016.3

11,661.3

ННЗШаш Тогтмол зардал Удирд-лагын

360.0

360.0

360.0

360.0

400.0

400.0

400.0

400.0

450.0

450.0

Элэгд-лийн

780

850

930

983

996

1,000

1,003

1,016

1,033

1,053

Маркөтин-гийн

170.0

290.0

300.0

330.0

330.0

400.0

420.0

470.0

500.0

520.0

Зардлын ДҮИ

1,310.0

1,500.0

1,590.0

1,673.0

1,726.0

1,800.0

1,823.0

1,886.0

1,983.0

2,023.0

Цэвэр ашиг

- 31.0

- 33.5

- 12.6

18.7

316.5

379.3

477.1

713.8

771.1

892.3

218

»фмк 11-1: Ашгийг* в с ө л т

ш _ ш _ . _ _ _ _ _ _ . ~ _ - _ - • • • _•-.- - . _ _ _ - - •

Графикийг шинжихэд ашгийн өсөлт нь тодорхой хугацааны давтамжтай байна. Энэ нь бүтээгдэхүүний эрэлтийн үндсэн хүчин зүйлээр хүн амын өсөлтийг авсантай холбоотой байж болох юм. Өөрөөр хэлбэл хүн амын өсөлтийн таамаглалыг сүүлийн таван жилийн тоо баримтанд тулгуурласан ба 2001 онд хотын хүн амын тоо ердийн өсөлтөөс гадна механик өсөлт илүү байсан нь нөлөөлсөн байна. Иймээс компаний зах зээлийн судалгааны ажилтан нь хүн амын тооны өсөлтийн энэ хэлбэлзлэлийгтэгшитгэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Санхүүгийн мөнежер нь ашгийн өсөлтийн хэлбэлзлэлийг мөн тэгшитгэх хэрэгтэйболно. Үүнийгтэгшитгэхтэгшитгэлийн загвар ньУ= 115.22 х + 284.58 бөгөөд уг тэгшитгэлээр тэгшитгэхэд ашиг жигд өсөлттэй байна. Гэхдээ санхүүгийн ажилтан нь энэ хоёр нөхцөлийн аль алиныг нь тооцсон байх шаардлагатай.

Борлуулалтын болон ашгийн таамаглалыг хийн, ирээдүйн тодорхойгүй нөхцөл байдлыг зурагласны дараагаар уг борлуулалтын хэрэгцээг хэрхэн хангах талаархи шинжилгээг удирдлагын үйлдвэрлэлийн төхнологийн шинэчлэлтийн бодлогод суурилан хийнэ. Учир нь өмнах бүлэгт дурьдсанчилан борлуулалтын хэрэгцээг тооны болон чанарын өсөлтөөр хангах хоёр арга зам байна. Тооны өсөлт нь богино хугацаанд нэг хсилээс ихгүй хугацаанд хийж чадах үйл ажиллагааны шинэчлэлт байдаг, чанарын өсөлт нь нэгээс дээш жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэх боломжтой үйл ажиллагааны шийдвэрүүд байна. Компаний удирдлага санхүүгийн таамаглалын хүрээнд технологийн шинэчлэлтийн бодлогыгбүрэн хэрэгжүүлэхболомжбайгаа эсэхийг мөн судална. Санхүүгийн таамаглалд тооцогдсон ашиг нь

219

Аеуулт ба ярилцлага

1. Байгууллагын санхүү юуг судалдаг вэ?, ямар үүрэгтэй вэ?

2. Байгууллагын санхүүгийн зорилго юунд чиглэгддэг вэ?, түүнийг тодорхойлоход нелөөлөх ямар ямар хүчин зүйлүүд байна вэ?

3. Нэг талаас хувь нийлүүлэгчид, негөө талаас байгууллагын удирдлагын хооронд яагаад зөрчил үүсдэг вэ, уг зөрчлийг шийдвэрлэх боломж бий юу, санхүүгийн ажилтан ямар үүрэгтэй вэ?

4. Санхүүгийн хөрөнгө ба ресурс гэж юуг хэлэх вэ?

5. Ашгийг нэмэгдүүлэх гэсэн зорилгыг яагаад санхүүгийн шийдвэрийн шалгуур болгодоггүй вэ?

6. Ашиг яагаад хоёрдмол шинжтэй байдаг вэ?, жишээгээр тайлбарлана уу.

7. Ашгийн чанар гэж юуг хэлэх вэ?, түүнийг онцгойлон авч судлахын учир юунд байна вэ?

8. Санхүүгийн ажилтны гүйцэтгэх үүргүүдийг хэрхэн тодорхойлох вз?, ямар үзүүлэлтүүдийг шалгуур болгож болох вэ?

9. Санхүүгийн зах зээл, түүний нийгэмд гүйцэтгэх үүргийг жишээн дээр тайлбарлана уу.

10. Санхүүгийн зах зээлийн зорилгыг нэрлэж тайлбарлана уу.

11. Шууд ба шууд бус хөрөнгө оруулалтын ялгааг тайлбарлана уу.

12. Хувьцаа эзэмшигч ба менежерүүдийн хоорондын сонирхол ямар асуудалд нэгддэг вэ?

13. Хувьцаа эзэмшигч ба менөжөрүүдийн ямар асуудалд сонирхолын зөрчилд орцгоодог вэ?

14. Ашгийн өсөлтба хувьцааны үнийн хоорондямар нэгэн холбоо бий юу, бий бол жишээгээр тайлбарлана уу.

22

Бүлэг 2. Санхүүгийн тайлан ба түүнийг шинжлэх

Байгууллагын бүртгэлийн мэдээллийн системийн бүтээгдэхүүн бол санхүүгийн тайлан болно. Санхүүгийн тайлан нь үлдэгдэл баланс /СТ-1/, орлого, үр дүнгийн тайлан /СТ-2/, өмчлөгчдийн емчийн хөдөлгөений тайлан /СТ-3/, мөнгөний урсгалын тайлан /СТ-4/ гэсэн тайлангуудаас бүрдэнэ. Эдгээр тайлангууд тустусдаа өөр өөрийн гэсэн зорилго, агуулгатай байна.

2.1. Үлдэгдэл баланс.

Үлдэгдэл баланс нь компаний мэдэлд ашиглагдаж буй хөрөнгө, нөөцийн хэмжээ, санхүүгийн байдлыгтухайлан авсан өдрөөр харуулна. Тодруулбал, бизнесийн эргэлтэнд татан оролцуулсан нөөцүүд болох барилга байгууламж, машин тоног төхөөрөмж, бараа материал, урт богино хугацааны өр төлбөр, өмчлөгчдийн өмч буюу хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хөдөлгөөнийг нэгтгэн харуулсан тайлан болно.

Үлдэгдэл баланс нь хөрөнгө, өр төлбөр, хувь нийлүүлсэн /ХНХ/ хөренгө гэсэн хэсгээс бүрдэнэ. Түүнийг дараахи зарчимд үндэслэн бэлтгэнэ.

Нийт харөнгө = Өр телбөр + Өмчлөгчдийн өмч

Нийт хөрөнгө ба өр төлбөрий эргэлтэнд оролцох байдлаар нь эргэлтийн ба эргэлтийн бус гэж ангилагдана.

Эргэлтийн хөрөнгө: Мөнган хөрөнгө болон нэг жилээс бага хугацаанд мөнгө болж хөрвөх чадвартай бараа материалын үнэт зүйлс, авлага, богино хугацааны үнэт цаасны хөрөнгө оруулалтууд байна.

Эргэлтййн бус хөрөнгө: Газар, барилга байгууламж, тоног төхөөрөмж, тээврийн хэрэгсэл, аж ахуйн эд хогшил гэх мзт жилээс дээш хугацаагаар ашиглагдах хөрөнгүүд хамаарна. Эргэлтийн бус хөрөнгийг дотор нь биет ба биөт бус гэж ангилна. Биөт херөнгө нь гараар барьж мэдэрч болох эсвэл тоологддог бол биөт бус хөрөнге нь барааны тэмдэгт, патөнт, лиценз, гүүдвилл гэх мэт зөвхөн мөнгөөр хэмжигддэг, урьдчилж их хэмжээтэй гарсан байгууллагын хэвийн үйл ажиллагаанд ямар нэг байдлаар сөрөг нөлөө үзүүлж болох зардлууд байна. Эдгээрийгтодорхой хугацааны туршид шулуун шугамын аргаар элэгдүүлж зардалд шингээн анхны өртгөө бүрэн нөхөх хүртэл хөрөнгийн нэгэн адилаар тооцогдои тайлан балансад тусгагдана.

23

зайлшгүй хийгдэх технологийн шинэчлэлтэид хангалтгүй байвал гадны эх үүсвэрийг татах болно. Энэ нь зээлийн хүүгийн зардлын ачааллыг бий болгоно. Иймээс санхүүгийн таамаглалаар гадны санхүүгийн эх үүсвэрийг татсанаар үүсэх хүүгийн зардлыг бүрэн төлсөний дараахи ашгийн өсөлт нь хэвийн байж чадах эснхийг, зайлшгүй шаардлагатай ашгийн есөлтийн доод хязгаар, түүнийг хадгалахын тулд үнэ ямар байх, үнийн хувьдямар бодлого баримтлах нь илүү оновчтой байжчадах вэ? гэх мэтчилэн олон асуултанд хариулах болно. Компаний удирдлага нь эхний дөрвөн жил зах зээлийт хэвээр хадгалж үлдэх бөгөөд энэ хугацаанд төхнологийн шинэчлэлтийг дорвитой хийхээр төлөвлөсөн.

ХүснэгН 1-4: 2003-2012

Хөр.ор. хэрэгцээ

2003 он

350

2004 он

800

ондхийгдэх 2005 он

1,200

2006 он

800

шинэчлэлтййн хуваарь,яаятвгЙИШ 2007

он__,

200

2008 он

50

2009 о н .

50

2010 он

200

2011 он

250

2012 он

300

Энэ хэрэгцээг ашгийн таамаглалтай зэрэгцүүлж үзьө.

Дүсмэгт 11-5: 2003-2012 онд ТӨфОГ

Хөр.ор.хэрэгцээ

Цэвэр ашиг

Зөрүү

2003 он

350

(27)

(377)

2004 он

800

77

(723)

хиигдэх шинэчлэ

2005 он

1,200

177

(1,023)

2006 он

800

77

(723)

2007 он

200

172

(28)

п т б а

2008 он

50

203

153

ашгийк осолт, сая

2009 он

50

116

66

2010 он

200

236

36

2011 он

250

319

69

2012 он

300

293

(7)

Хийгдэхээр төлөвлөсөн төхнологийн шинэчлэлтийг ашгийн хуримтлалаар санхүүжүүлэх боломжгүй байна. Компаний хөрөнге оруулалтыг санхүүжүүлэх дотоод нөөцийн нэг нь тухайн жилд тооцсон элэгдлийн зардал байдаг. Иймээс ашгаас нөхөгдөх боломжгүй хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг элэгдлийн зардлаар санхүүжүүлэх боломж байгаа эсэхийг шинжьө.

Хүснэгг 11-6: 2003-2012 онуудын элэгдпийн зардал, туүний хуваарилалт,-сая тегрег ̂ ^ҷ"58"^-ҷ1

Үүнээс: хуучин

Хөрөнгө

оруулаптаар

|суурилагДсан

2003 он

2004 он

780

7301

50

780

70

20051 20061 2007| 2008 он

930

850

80

930

53

2009 01-

983

13

996 1,000

2010 он

201 он

1,016

1,003

13

1,033

1,016

17

1,033

20

220

Элэгдлийн сангийн хуваарилалт

Их засварт

Хөрөнгө

оруулалтанд

Зерүү

156

574

197

170

610

(113)

186

664

(359)

197

733

10

199

784

756

200

796

643

201

799

733

203

800

764

207

810

740

211

822

829

2004, 2005 онд төлөвлөсөн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх технологийн шинэчлэлтийн хэрэгцээг дотоод эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх боломжгүй байна. 2006 оноос хойш тодорхой хэмжээнд мөнгөний хуримтлал үүсэх боломжтой байна.

Удирдлага нь телөвлөж буй шинэчлэлтийг хэрэгжүүлнхийн тулд

таваас дээш хугацааны хөрөнгө оруулалтын зээл авах шаардлагатай

болж байна. Компаний удирдлага нь үйлдвэрлэлийн технологийг бүрэн

шинэчлэхэд 1 тэрбум төгрөгийн хэрэщээ үүсч байгаа бөгөөд түүнийг

хэнгөлөлттэй зээлээр санхүүжүүлэх саналыг хүлээн авч шинжилгээг

хийлээ.

Хөнгөлөлттэй

зээлийн нөхцөл: жилийн 8 хувь, 10 жилийн хугацаатай, улирал тутам хүүгийн төлбөрийг, 5 дахь жилээс эхлэн үндсэн өрийн төлбөрийгтөлжэхэлнэ.

Хусн нт 11-7: Тэдберййв график

Жил Зээлийн хэмжээ

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10

1,000,000,000 1,000,000,000 1,000,000,000 1,000,000,000 1,000,000,000 1,000,000,000

863,684,614 716,463,996 557,465,730 385,747,602 200,292,023

Зээлийн төлөлт

Хүүгийн хэмжээ

1(2)' 0.08/

[Үндсэн өрийн хэмжээ

/(3)-(4)7

(216,315,386) (216,315,386) (216,315,386) (216,315,386) (216,315,386) (216,315,386)

80,000,000 80,000,000 80,000,000 80,000,000 80,000,000 69,094,769 57,317,120 44,597,258 30,859,808

(136,315,386) (147,220,617) (158,998,267) (171,718,128) ; 185,455,578)

Зээлийн үлдэгдэл

/ ( 2 ) - ( 5 ) /

16,023,362! (200,292,024)

1,000,000,000 1,000,000,000 1,000,000,000 1,000,000,000

863,684,614 716,463,996 557,465,730 385,747,602 200,292,023

(!)

Хөнгөлөлттэй зээл авснаар эхний 4 жил хүүгийн зардалд 80 сая

төгрөгийг, тавдахь жилээс эхлэн жил бүр 216.3 сая төгрөгийг төлөх

болж байна. 221

ХүснэгтИ-8: Таамаглал

дэвшүүлсэн он

2003 он 2004 он

2005 он

2006 он

2007 он

2008 он

2009 он

2010 он

2011 он

2012 он

Хүүгийн нөлвөллийг тооцсон ашгийн тосөв, сая төгрөг


7,993.8

8,626.4

9,278.7

9,950.9

10,749.8

11,469.9

12,105,9

12.998.8

13,770.4

14,576.6

Борлуулах Тогтмол бүтээгдэхүүний зардал

өртег

6.714.8 1,310.0

7.159.9 1,500.0

7,701.3 1,590.0

8,259.3 1,673.0

8,707.3 1,726.0

9,290.6 1,800.0

9,805.7 1,823.0

10,399.0 1,886.0

11,016.3 1,983.0

11,661,3 2,023.0


80.0

80.0

80.0

80.0

80.0

69.1

57.3

Ашиг

-111.0

-113.5

- 92.6

- 61.3

236,5

310.2

419.8

44.6 669.2

30.9 740.2

16.6] 876.3

Хүүгийн зардлын нөлөөллөөр компани 2004 он хүртэл алдагдал хүлээж, хүүгийн зардлын дарамтанд орох юм шиг байна. Гэхдээ бид өмнөх сэдвүүдэд элэгдлийн тооцоолол компаний дотоод мөнгөний урсгал буюу санг бүрдүүлдэг тухай ярилцаж байсан. Элэгдлийн тооцооллоор үүсэх мөнгөний дотоод урсгал уг зээлийг даах чадвартай эсэхийг тооцож үзье.

Хүснэгт 11-9: Компаний дотоод мөнгөний урсгал ба зээлийн төлөлт, сая төгрөг

Таамаглал

дэвшүүлсэн

он

2003 он 2004 он

2005 он

2006 он

2007 он

2008 он

2009 он 2010 он

2011 он

2012 он

Хүүгийн

зардал

80.0 -* 80.0

80.0

80.0

80.0

69.1

57.3 44.6

30.9

16.0

Үндсэн

өрийн

төлөлт

136.3

147.2

159.0

171.7

185.5

200.3

Мөнгөний урсгал

Ашиг

- 111.0 - 113.5

- 92.6

- 61.3

236.5

310.2

419.8 669.2

740.2

876.3

Элэгдэл

780 850

930

983

996

1,000

1,003

1,016 1,033

1,053

Дүн

669.0

736.5 837.4

921.7 1,232.5

1,310.2

1,422.8

1,685.2 1,773.2

1,929.3

Хүү, үндсэн өрийг төлсний

дараах мөнгөний урсгал

589.0 656.5

757.4

841.7

1,016.2

1,093.9

1,206.5

1,468.9

1,556.9

1,713.0

Төлөвлөсөн шинэчлэлтийг хэрэгжүүлэх санхүүгийн боломж компанид бүрэн байна.

222

11.3. Үнийн мвханизм

Үнийн мөханизм урт ба богино хугацааны хөрөигө оруулалтын зардлыг бүрэн хэмжээнд нөхөхүйц түвшинд зохион байгуулагдсан, цаг үеийн инфляцийн өөрчлөлтөөс шууд хамааралтайгаар автоматаар зохицуулагдах үнэ юм. Зорилго нь худалдан авагчдыг урамшуулан, компаний үнэ цэнийгөсгөх юм. Байгууллагын удирдлага нь санхүүгийн таамаглалд тулгуурлан үнийн механизмыг боловсруулахдаа үнийн хөдөлгөх параметрүүдийг заавал тодорхойлно. Энэ параметрт дараах үзүүлэлтүүдийг хамруулж болно.

• Ашиглалтын зардлын /цахилгаан, дулаан гэх мэт/ бэлтгэн нийлүүлэгдэх үнийн гэнэтийн өөрчлөлт

. Инфляциас хамаарч өөрчлөгдөх бусад зардлын өсөлт

« Засвар шинэчлэлтийн зардлын өсөлт

. Засгийн газраас албан ёсоор тодорхойлогдсон инфляцийн хувь

• Үндсэн бус татваруудын өөрчлөлт /НӨТ, нөөцийн татварууд гэх мэт/ байна.

Эдгээр параметрүүдийн өөрчлөлтийн интервалуудыг урьдчилан тогтооно. Тодруулбал: хэд хүртэлхи хувийн өсөлтийг компани тэсвэрлэх- чадвартай байх, хэдээс дээшхи хувийи өөрчлөлтөнд тэсвэрлэх чадвараа хадгалж байхын тулд үнийг хэдэн хувиар өөрчлех вэ? гэдгийг урьдчилан тооцоолох юм.

Үнийн есөлт нь ямар ч нехцөлд хэрэглэгчдийн худалдан авалтыг хязгаарладаг тул түүний эсрэг заавал нэмэлт арга хэмжээ авахыг компаний удирдлагаас шаарддаг. Иймээс үнэ ессөнөөр борлуулалт хэдэн хувиар буурах вэ? үүний хэдэн хувийг маркетингийн арга хэмжээгзэр тогтоон барих вэ?, түүнд хэдийн хэмжээний зардал гарах, ашиг хэрхэн өөрчлөгдөх вэ? гэдгийг маш тодорхой тооцох шаардлагатай. Энэ үүргийг компаний эдийн засагчид, санхүүчид болон маркетингийн ажилтнууд хамтран ажилласнаар амжилттай шийдвэрлэнэ.

223

Ашигпасан матвриалын жагсаалт

1. Менежмент. Удирдлагын хөгжлийн институт. УБ, 1994

2. Мөнежмөнт. Н.Цэнд, Я.Шуурав, Б.Эрдэнэсүрэн, Г.Батхүрэл, Х.Пүрэвдавга, Н.О.Лизунов, Л.Цэрэнчимэд, Ц.Цэцэгмаа. УБ, 2000

3. Стратегийн удирдлага. Я.Шуурав, П.Ганбаатар. УБ, 2002

4. Удирдахуйн эдийн засаг. Жеймс Р.Мак Гүйган, Р.Чарльз Мойер, Фредрих X. Деб. Харрис нарын орчуулга. УБ, 2002

5. Менежөрийн эдийн засаг. К.К.Сио. УБ, 2002 он

6. Компаний стратегийн удирдлага.. Г.Тэгшбүрэн. УБ 2003

7. Үр нөлөө бүхий бодлогын бичиг баримт боловсруулах нь. Еоинг

Янг, Лиза Квин. 2002

8. Математическаястатистика.В.Н.Калинина, В.Ф.Панкин. Москва, 1998

9. Математичөские методы моделирования экономических систем. Е.В.Бережная, В.И.Бережной. Москва, 2001

10. Виадейпд ргой р1апптд апа1 соп1го1. С1епп А. \Л/е1зсп, Ропа1с1 М. НШоп, Раи1 N. Сргаоп. РпЩррйөз. 1988

11. Мападега! ассоипИпд. Р?ау Н6 Сагпзюп. 115А, 1990

12. Визтеез Апа1уз1з & уа1иа(юп изтд ттапаа! з1а(етеп(з. Ра1өги, Вөтегс!, & Неа1у. ЫЗА, 1996

13. Мападетеп( ассоипйпс! з(га(еду апа' соп(го1. Спаг1ез Н. Вгапа!оп, Ка1рп Е. Вгйпа. ЫЗА, 1997

14. 3(га(едю тападетеп!. Тпотрзоп 3(пс1апа\ 1)ЗА, 1998

224

15. 0.иап1|(а(|уе апа1уаз тог тападетеп(. Вошгн Наизтап В1егтап. 113А 1997

16. РоипааИопз отт1папс1а1тападетеп(. 3(ап1у В. В1оск, СоеТтгеу А. НЙ1 113А1997

17. Санхүү, бүртгэл аудит, сэтгүүлийн 2003-2004 оны дугаарууд

18. Хөгжлийн эдийн засгийн асуудлууд, сэтгүүлийн 2002-2003 оны дугаарууд

19. Менежмент, сэтгүүлийн 2002-2003 оны дугаарууд

225

Эргэлтийн өр төлбөр: Нэг жилээс ихгүй хугацаанд бусдад эргэн төлөгдөх, зээлээр худалдан авсан бараа үйлчилгээний үнэ төлбөр байна. Энэ ангилалын өр төлбөр нь эргэлтийн хөрөнгийн ашиглалт, эргэцийн хурднаас шууд хамааралтайгаар хэлбэлзэх бөгөөд түүнд арилжааны өглөг, цалингийн өглөг, богино хугацааны банкны болон үнэт цаасаархи зээллэгүүдийг хамааруулна. Эргэлтийн өр төлбөр нь компаний удирдлагын зүгээс бараа материалын нөөцийг зохицуулах нэг хэрэгсэл болно.

Эргэлтийк бус өр төлбөр: Нэг жилээс дээш хугацаанд эргэн

төлөгдөх өрүүд байх ба урт хугацааны хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх

техник, технологийн шинэчлэлтийг санхүүжүүлэх зорилготой. Энэ

ангилалын өр төлбөрт урт хугацааны банкны зээл болон өрийн бичиг,

барьцаалагдсан зээл, татварын хөнгөлөлтүүд хамаарагдана.

Херенго дүн_ Өр телбөр, эзэмшигчдийн өмч йүн_


Мөнгөн хөрөнгө Зах зээлд тургэн борлогдох үнэт

Цаас Авлага

Бараа материалын нөөц Урьдчилж төлөгдсөн зардал

Эргэлтийн хөрөнгийн дүн Зргзлтийн бус хөрөнгө А.Биет хөрөнгө

Газар Барилга байгууламж|

Хуримтлагдсан элэгдэл Машин, тоног төхөөрөмж

Хуримтлагдсан элэгдэл Тавилга эд хогшил

Хуримтлагдсан элэгдэл Биет хөрөнгийн дүн

Б.Биөт бус хөрөнгө Урт хугацааны хөрөнгө оруулалт Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн

Нийт херенгийн дүн

Өр төлбөр: Богино хугацаат өглөг

Дансны өглөг Цапингийн өглөг

Урьдчилж төлөгдсөн орлого Татвар, хураамжийн өглөг

Банкны богино хугацаат зээл Үнэт цаасны өглөг

Урт хугацаат өглөг

Банкны урт хугацаат зээл Хойшлогдсон татвар

Барьцаалагдсан зээл Өрийн бичгийн өглөг

Өр төлбөрийн дүн Эздийн өмч

Хувьцаагаархи хөрөнгө Хуримтлагдсан ашиг

Хөрөнгийн дахин үнэлгээний зөрүү

Өмчийн бусад хэсэг Эздийн өмчийн дүн Өр төлбөр, эзэмшигчдийн омчийн дүн

24

Өмчлөгчдийн өмч: Нийт хөрөнгийн дүн ба өр төлбөрийн дүнгийн хоорондын зөрүүгээр өмчлөгчдийн өмч тодорхойлогдоно. Өмчлөгчдийн өмч нь хувь нийлүүлсэн хөрөнгө, нэмэгдэж төлөгдсөн капитал, хуримтлагдсан ашиг, халаасны хувьцаанууд байна.

Бизнесийн байгууллагын хөрөнгийн бүтэц нь удирдлагын зүгээс бэлэн мөнгө, бараа матөриалын нөөцийн талаар баримтлах бодлогыг илэрхийлдэг.

Үлдэгдэл баланс нь байгууллагын бизнесийн хөрвөх болон төлбөрийн чадвар, хөрөнгийн эргэцийн хурд, ашгийн өсөлт, эрсдлийн түвшингмйн талаархи мэдээллийг олгоно.

2.1.1 Хервөхчадвар

Хөрвөх чадвар нь бизнесийн байгууллагын хувьд хэр зэрэг богино хугацаанд нэг зах зээлээс нөгөө рүү хурдан шилжиж байгааг, хөрөнгийн хувьд мөнгөнеөс мөнгөнд шилжих хөдөлгөөнийг ямар хугацаанд гүйцэтгэж байгаагаар илэрхийлэгдэнэ. Бизнөсийн хөрвөх чадвар нь эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийн харьцаагаар тодорхойлогдоно. Өөрөөр хэлбэл эргэлтийн хөрөнгийн хувийн жин өндөр байх тусам зах зээл дээр хөрвөх чадвар өндөр байна, гэхдээ бүтээмжийн өсөлт харьцангуй удаан байна. Энэ хэмжээгээр эрсдлийн түвшин өндөр байна. Зах зээлийн эдийн засгийн мөханизм нь бүтээмжийг зогсолтгүйгээр нэмэгдүүлэхийг шаардаж, үйлдвэрлэлийг аль болох ихээравтоматжуулан, улам ихээр төрөлжүүлэх, дагнах явдлыг нэмэгдүүлдэг. Энэ үйл явц нийт хөрөнгийн дүнд эргэлтийн бус хөрөнгийн хувийн жин болон тоггмол зардлыг ихэсгэдэг. Төрөлжин дагнах үйл явц хэдийн чинээ эрчимжих тусам зах зээл дээрхи хөрвөх чадварыг хөшүүн болгон эрсдлийг өсгөдөг. Ингэж хөрөнгийн бүтэц, шинж чанар нь үйлдвэрлэлийн орчлын үргэлжлэх хугацаа, мөнгө болох явцад янз бүрээр нөлөөлнө. Жишээлбэл: алт нь харьцангуйгаар хамгийн сайн хөрвөдөг бол үйлдвэрийн машин тоног, төхөөрөмж нь тийм биш байдаг.

Хервөх чадвар сайтай хөрөнгө нь маш хурдан борлуулагдах ба үнэ цэнийн алдагдалд чухал ач холбогдолтой байдаг. Хөрөнгө нь мөнгөнд хурдан шилжиж чадахгүй байх нь үнийг бууруулах нэг хүчин зүйл болно. Ийм учраас тайлан балансад хөрөнгийг хөрвөх чадвараар ангилан, хөрвөх чадвар сайтай хөрөнгөнөөс эхлэн байршуулдаг. Хөрөнгийн хөрвөх чадвар нь түүний ашиг авчрах чадвар юм. Хөрвөх чадвар үнэ цэнэтэй зүйл боловч хугацаанаас хамааралтай байдагучир

25

хэт туйлширч, түүнийг шүтэж болохгүй, ямар харьцаатай байлгах нь байгууллагын бизнесийн эрсдлийн түвшинг хамгийн бага байлгаж чадах вэ? гэдгээс, мөн санхүүгийн бэрхшээл /өрийг телж чадахгүй байх, эсвэл шаардлагатай хөрөнгийг худалдан авч чадахгүй байх/-ийг давах дадлагатай холбоотой.

2.1.2 Дансныүнэ ба зах зээлийн үнэ.

Бизнесийн байгууллагууд өерийн үйл ажиллагаандаа татан оролцуулж буй хөрөнгийг анх түүнийг олж бэлтгэхэд гарсан зардлаар нь үнэлэн дансандаа бүртгэж, балансад тусгадаг ба түүнийг дансны үнэ буюу түүхэн өртөг гэнэ. Энэ үнэ нь тухайн үеийн мөнгөний ханш, шинжлэх ухаан, техник, технологийн хөгжил болон зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн нөлөөлөл дор байнга өөрчлөгдөх учир түүнийг уг хөрөнгийн цэвэр үнэ цэнэ гэж ойлгож болохгүй, Цаг хугацааны хүчин зүйл мөн эд хөрөнгийн ашигтай шинж чанараас хамааран өөрчлөгдөх үнэ цэнийг зах зээлийн үнэ гэж нэрлэн арилжааны үйл ажиллагаанд өргөн хэрэглэнэ. Зах зээлийн үнэ нь дансны үнэтэйгээ тэнцүү байх нь хөрөнгийн ховор байдаг. Тухайлбал: Эргэлтийн хөрөнгийн хувьд зах зээлийн ба дансны үнэ нь богино хугацааны дотор мөнгө болон хөрвөх тохиолдолд адил, эргэлтийн бус хөрөнгийн хувьд адил тэнцүү биш байна. Дансны үнээс зах зээлийн үнийн хэлбэлзэх хэлбэлзлэл нь хөрөнгийн шинж чанар, ашиг авчрах чадвараас мөн хамаарна. Жишээ нь, төмөр зам, оёдлын машин хоёрыг зэрэщүүлж үзье. Темөр зам нь тухайн байгууллагын дансанд анх ашиглалтад оруулах үеийн үнээр тусгагдсан байх боловч түүний үнэ цэнэ ашиг авчрах чадвараас хамаарай' анх бүртгэсэн дансны үнээс хэдэн зуу дахин өссөн байна. Гэтэл оёдлын цахилгаан машины хувьд байдал өөр бөгөөд уг машины үнэ шинжлэх ухаан, төхникийн хөгжлөөс хамааран моралын элэгдэлд орохын хэрээр зах зээлийн үнэ нь дансны үнээс хэд дахин бага байх жишээтэй.

Бэлтгэн нийлүүлэгчид дансны өглөгийн хэмжээ, түүнийг хэр хурдан хугацаанд төлж барагдуулах чадварыг сонирхож байхад зээлдэгч нь хөрвөх чадвар болон санхүүгийн хөшүүргийн зөвшөөрөгдөх түвшинг шалгаж болох юм. Гэтэл компаний удирдагч, менежерүүд эргэлтэнд байгаа бараа материалын нөөц, бэлэн мөнгөний дүн, түүний үнэ цэнэ, санхүүгийн эх үүсвэрийн бүтэц ямар байвал эрсдэл хамгийн бага байх талаар мэдэхийг, хөрөнгө оруулагчид нь байгууллагын үнз цэнийг сонирхож байдаг. Тайлан баланс нь хөрөнгийг дансны үнэ буюу түүхэн өртгөөр хэмжин харуулах учир санхүүгийн мэдээллийг

26

хэрэглэгчдэд тухайн бизнесийн байгууллагын өнөөгийн үнэ цэнийн талаар сонирхож буй мэдээллийг өгч чаддаггүй, зөвхөн түүнийг олж авах өргөн боломжийг олгодог. Компани үнэ цэнэтэй байх эсэх нь сайн удирдлага, зохион байгуулалт, чадварлаг ажилчидтай байхаас шалтгаалдаг, гэтэл энэ хүчин зүйл нь бүхэлдээ тайлан балансад харагддаггүй. Санхүүгийн менежерт зах зээлийн үнэ цэнийг тооцоход дансны үнэ нь тийм ч их ач холбогдолтой биш тул хойшид байгууллагын болон хөрөнгийн үнэ цэнийг зах зээлийн гэсэн ойлголтоор хэрэглэх болно. Яагаад гэвэл санхүүгийн менежерийн гол зорилго нь энэхүү зах зээлийн үнэ цэнийг өсгөхөд оршиж байдаг.

2.2 Орлогын тайлан.

Орлогын тайлан нь тайлангийн хугацааны үйл ажиллагааны үр ашгийг хэмжих ба дараах зарчимаар бэлтгэгднэ.

Орлого - Зардал * Ашиг

Хэрэв тайлан балансыг байгууллагын гэрэл зураг гэж үзвэл орлогын тайлан нь хоёр гэрэл зургийн хоорондох дүрс бичлэг юм.

Орлого, үр дүнгийн тайлан дервен хэсгээс бүрдэнэ. Эхний хэсэгт үндсэн үйлдвэрлэл, үйлчилгээний орлого ба өртгийг, дараагийн хэсэгт үйл ажиллагааг зохион байгуулахтай холбогдсон үйл ажиллагааны зардлыг, гуравдах хэсэгт санхүүжилтийн зардал болон бусад зүйлсийг оруулна. Сүүлчийн хэсэгт татварын зардал, тухайн тайлангийн жилийн ашгийн хуримтлал тусгагдана. Энэ хэсгийн сүүлийн мөрөнд цэвэр ашиг (сүүлийн шугам гэж ихэвчилэн хэлдэг) нэгж хувьцаанд ноогдох хэмжээгээр илэрхийлэгдэнэ. Түүнийг нэгж хувьцааны ашиг /ЕР5-еагпшдз рег зЬаге/ гэж хэлдэг.

2.2.1. НББОУС ба Орлогын тайлан.

Санхүүгийн менежер нь орлогын тайланг шинжлэхдээ, Нягтлан Бодох Бүртгэлийн Олон Улсын Стандарт /НББОУС/, мөнгөн ба мөнган бус зүйлс болон цаг хугацаа ба өртег гэсэн үндсэн зарчмуудыг хангаж байгаа эсэхэд тулгуурлана.

Орлогын тайлан нь НББОУС-н дагуу өсөн нэмэгдсэн дүнгээр орлогыг харуулна. Ерөнхий дүрэм нь бүтээгдэхуүн, ажил үйлчилгээний үнэ бодитойгоор тодорхойлогдох хөлс /ашиг/-ийг авчирч чадахуйцаар орлогыг зохион байгуулах юм. Энэ нь бодит байдалд ихэвчлэн

27

борлуулалт хийгдсэн цагаар тооцогддог бөгөөд борлуулалтыг цуглуулах хугацаагаар тооцогддоггүй.

Загвар 2- 2. Орпого, үР дүнгийн тайлангийн үзүүлэлтүүд



Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг

Нийташиг

Үйл ажиллагааны зардал

Удирдпагын зардал

Маркетингийн зардал

Элэгдлийн зардаг

Үйл ажиллагааиы ашиг

Хүү, түрээсийн төлбөрийн зардал

Татвар тооцогдох орлого


Хуримтлагдсан цэвэр ашиг

Дүн

Орлогын тайлан дахь өртөг нь цаг хугацаандаа байх гэсэн зарчимд үндэслэнэ. Хэрэв үйлдвэрлэгч нь бүтээгдэхүүнийг зээлээр борлуулдаг бол борлуулалт хийгдсэн цагаар орлогод тооцогдоно. Үйлдвэрлэлийн болон бусад өртөг нь мөн адилхан борлуулалт хийгдсэн цаг тухайд орлогод нэгддэг. Харин бодит мөнгө нь янз бүрийн цаг хугацаанд байгууллагад гаднаас орж ирдэг.

Ф

2.2.2. Мөнгөн бус зүйлс.

Орлогын тайланг мөнген гүйлгээний тайлангаас ялгах нэг шалтгаан нь менгөн бус зүйлс юм. Энэ нь эргэлтийн бус /үндсэн/ хөрөнгийн элэгдэл бөгөөд байгууллага нь 5 сая төгрөгийн үндсэн хөрөнгийг бэлэн мөнгөөр худалдан авсан гэж үзье. Худалдан авсан хэмжээгээр мөнгөн зардап багасна. Харии нягтлан бодох бүртгэлийн аргаар ашиглагдах хугацааны жилийн туршид элэгдүүлэх замаар анх худалдаж авсан үнийг ашиглагдах хугацааны туршид тооцсон элэгдлийн зардлын хэмжээгээр багасгаж, үйлдвэрлэлийн өртгийг нэмэгдүүдэх замаар анх худалдан авсан үнийг эргүүлж авдаг. Энэ ажил гүйлгээ буюу тооцоолол нь мөнгөн гүйлгээ биш, харин жинхэнэ мөнгөн гүйлгээ нь анх үндсэн хөрөнгийг худалдан авахад гарсан болно.

28

Санхүүгийн удирдагч нь мөнгөний урсгалын оролт ба гаралтын хязгаарыг зах зээлийн үнээр зүй зохистой тодорхойлох ёстой

2.2.3. Цаг хугацаа бз өртөг.

Цаг хугацаа нь богино хугацаа /ЗЛогг гип/, урт хугацаа Иопд тп/ гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдах бөгөөд яг тодорхой цаг хугацаа биш юм. Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний өртөг, зардал нь мөн хувьсах ба тогтмол гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдана. Урт хугацааны туршид бизнесийн өртөг хувьсаж байна. Цаг хугацаа хангалттай байх юм бол хөрөнгийг худалдаж болно, өр төлбөрийг төлж болно, гэх мэтчилэн. Хэрэв цаг хугацаа нь богино байх юм бол зарим өртөг нь тогтмол (тоног төхөөрөмжийн болон үндсэн херөнгийн татвар), ажилчин албан хаагчдын цалин, бэлтгэн нийлүүлэгчдэд төлөх өр зэрэг бусад өртөг нь хувьсч байдаг. Энэ хугацаанд 5нийт гарцын хувьд эдгээрийг хувьсахаар тооцдог. Эдгээр хоёр зардлын ялгаа нь цаг хугацаагаараа санхүүгийн менежерийн хувьд чухал байдаг. Гэвч орлогын тайланд эдгээр зардлыг сайн нарийвчлан илэрхийлж чаддаггүй.

2.2.4. Татвар.

Татвар нь байгууллагын хувьд мөнгөний гадагшлах урсгалын тодорхой хэсгийг эзэлдэг. Түүний хэмжээ нь тухайн үеийн мөрдөж буй хууль дүрмийн заалтаас хамааран янз бүр байдаг. Жишээлбэл: хувь хүний татвар, албан байгууллагын татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэл /НДШ/ гэх мэтчилэн.

Санхүүгийн шийдвэр гаргахад дундаж татвар ба өсөн нэмэгдэх татварын хувь хэмжээ их чухал байдаг. Таны дундаж татвар бол төлөх ёстой нийт татварыг нийт татвар ноогдох орлогод хуваасан хувь хэмжээ бояно. Өсөн нэмэгдэх татвар гэдэг нь орлогын өсч буй нэг төгрөг бүрт ноогдож буй хувь хэмжээ болно.

2.3. Мөнгөн гүйлгэзний тайлан

Мөнгөн гүйлгээний тайлан нь санхүүгийн тайланд тусгагдалгүй орхигддог санхүүгийн мэдээллийг агуулдагаараа маш чухал тайлан байдаг. Та хувийн бизнес эрхэлж байгаа тохиолдолд таны бизнест

Бизнесийн байгууллагын нийт уйлдвэрлэсэн буюу бусдад узүулсэн ажил уйлчилгээний нийлбэрдун болно.

29

гаднаас орж ирэх мөнгөний дүн хэр байгааг өөреөр хэлбэл бизнес эрхэлснээр таны мөнгө хэрхэн арвижан өсч байгааг, уг мөнгөний хуримтлап хэрхэн юунд зарцуулагдаж буйг зайлшгүй сонирхоно.

Байгууллагын мөнгөний урсгалыг орц, гарц гэж хоёр чиглэлээр

үйл ажиллагааны шинж чанараар дараахи байдлаар бүлэглэнэ.

1. Үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний урсгал

2. Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний урсгал

3. Санхуүгийн үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний урсгал

Мөнгөний орох урсгал нь тухайн жилийн элэгдлийн зардал,

хуримтлагдсан ашгийн өсөлтөөр бий болно.

Загвар 2- 3. Мвигөний урсгап

М а г а и й соох урсгал

^тээгдэхуүн. уйлчвлгээг

худагу^бсрлуупак

Үнорэн Хбренгө сспс* урт хугацааны херен-ө сруулэп-

тъгхудагда*&рлуулах

Хуэацаа. ерида б*мг худэл-

дах,жолазах

(1)

\ # л а*иггигаенаэс 6МЙ б с п х н м»*-0г«й уссгап

Мангекий ГЭРЗХ урсгап

Ц т а * сггсес, ожөа мзгериап

(2)

Херен-өсруутпън уйл

аимгүтггаэнзз: сий

бсгсси м&с&*& урхап

\>йсэг1 херен^ бсгсн )рт х у г ц а э * . херен-ө сфугЕп-

. тьг худагуз^ азах

(3)

санхуугийчуйлачип. I хуаьцаа, асий! сичм»-ла-аанаэс&Л эсгэлтеэстэта«,зэзлгепв<

сояссн менгем* урсгап

Менгеэц.улд-Мэнгөэхуля I хгөэхуля I

Мөнгөний урсгалыг хэрхэн тодорхойлохыг "Цамхаг" ХХК-ний санхүүгийн

тайланг жишээ болгон үзье.

30

Хүснэгт 2-1: "Цамхаг" ХХК-ний Зэрэгцүүясэн тайяан баяанс, мянган

тегрөг, /200.. оны 12-р еарын 37-ний өдрөер болгосон/

Хөрвнге

Эргэлтийн хврөнгв

Бэлэн мөнгө

Авлага

Түүхий эд матөриал

Дуусаагүй үйлдвэрлэл

Бэлэн бүтээгдэхүүн

Хангамжийн зүйлс

Сав баглаа Мал амьтад

Урьдчилан төлөгдсөн зардал

Эргэлтийц хөрвнгшц дүц. Үндсзн хөрөнгө

Барилга Хуримтлагдсан элэгдэл

Машин тоног төхөөрөмж

Хуримтлагдсан элэгдэл

Тавилга, эд хогшил Хуримтлагдсан элэгдэл

Дуусаагүй барилга

Үндсэн хөрөнгийн дун

Нийт хвРвнгийн дун

Өр төлбөр ба өмчлөгчдийн өмч Богино хугацааны өр

Өмчлөгчдийн өмч Хувь нийпуулсэн хөрөнгө

Хуримтлагдсан эшиг Тайлангийн оны

Өмнөх жилийн

Нийт емчийн дүн

Нийт эх уүсвэрийн дун

2000 оны эцсийн

үлдэгдэл

7,337.0

832,967.7

341,391.9

115,899.8

52,717.5

5,882.7

9,999.8

13,017.5

37,970.0

1,437,184.0

1,391,809.6 (234,867.9)

1,484,906.7

(668,208.0)

102,897.2

(23,372.6)

27,932.8 2,081,097.7

3.518.281.7

934,169.6

2,000,000.0 584,112.1 306,640.4

277,471.7

2,584,112.1

3.518.281.7

тасалбар

•

2001 оны эцсийн

үлдэгдэл

77,448.3

1,155,240.6

496,885.1

191,300.0 45,784.8

6,215.2 162,000.0

13,484.8

805,359.7

2,953,778.5

1,391,809.6

(269,663.1) 1,834,906.7

(1,364,228.2)

127,975.2 (49,057.1)

41,899.1

1,713,6421

4.667,360.8

1,772,231.1

2,000,000.0 895,129.5 311,017.4

584,112.1

2,895,129.5

4.667,360.6

нэп-2-2: "Цамхаг" ХХК-ний Орпого, ур дүнгийн тайпан, мянган төгрөг 200,.оны12-рсарын37-нийедроертасал6арбопгосон [


Борлуулсан бүтээгдэхүуний ертег

Нийт ашиг Үйл ажиллагааны зардал

Элэгдлийн зардал

Үйл ажиллагааны ашиг Татварын зардал

Цавэо ашиг

2000 он

5,568,950.0

4,195,024.3

7,373,925.7

265,000.0 664,500.0

444,425.7

137,785.3

306.640.4

2001 он

6,411,448.5

4,828,477.9

1,582,970.6

374,750.0 756,500.0

45Г.720.6

140,703.2

311.017.4

2.3.1. Ү й л ажиллагаанаас бий болсон мөнгений урсгалыг

тодорхойлох

Өдөр тутмын бараа материал худалдан авах, бэлтгэн нийлүүлэгчдийн өр төлбөрийг барагдуулах, ажилчдын цалин хөлсийг тооцож олгох, бараа, үйлчилгээг худалдан борлуулах, зээлээр худалдан бараа үйлчилгээний үнэ хөлсийг нэхэмжлэн авах гэх мэт өдөр тутмын үйл ажиллагаатай холбогдон гарах мөнганий хедөлгөөн юм.

Бизнесийн үйл ажиллагаанаас хамааран эргэлтийн хөрөнгө нь

эргэлтээс нэг бол чөлөөлөгдөж эсвэл хомсдож /дутагдаж/ байдаг.

Эргэлтийн хөрөнгө нь мөнгөн, авлага, бараа материалын нөөцийн аль

нэг хэлбэрээр эргэлтээс чөлөелөгдөн мөнгөний чөлөөтэй урсгал,

төлбөрийн чадварт сөргөөр нөлөөлж, БХӨТ /богино хугацаат өр

төлбер/-ийн өселт бууралтаар зохицуулагдаж байдаг.

Мөнгений урсгалын тайлан нь санхүүгийн нөөцийг бүрдүүлж буй байдал, түүний хэрэглээг харуулж, үүгээрээ тухайн байгууллагын үйл ажиллагааны чиг хандлага /зах зээлд эзлэх цар хүрээгээ тэлэх бодлого хэрэгжүүлж байгаа эсэх/ зэргийг харах боломжийг олгоно.

• Тайлангийн жилийн цэвэр ашиг ба алдагдлыг тодорхойлно.

• Тайлангийн жилийн элэгдэл нь мөнгөн бус гүйлгээ байх учир

байгуулсан хэмжээгээр заавал тохиргоо хийнэ.

32

Хүснэгт 2-3; "Цамхаг" ХХК-ний үйл ажиллагаанаас бий болсонмангөни»

_: урсгап ' ; ] ; '. ' * ;

Үзүүлэлтүүд Дүн

Цэвэр ашиг / татвар төлсний дараахи/, /хүснэгт: 2-2/ Үйл ажиллагаанаас бий болох мөнгөний урсгал

311,017.4

Элэгдлийн зардал /хүснэгт: 2-2/

Дансны авлагын өсөлт/хүснэгт: 2-1/

Бараа материалын нөөцийн өсөлт /хүснэгт: 2-1/

Мал амьтдын өсөлт /хүснэгт: 2-1/

Урьдчилж төлсөн зардлын өсөлт/хүснэгт: 2-1/

Богино хугацааны өглөгийн өсөлт /хүснэгг: 2-1/

Тохиргооны дүн

Үйл ажиллагаанаас бий болох мөнгөний урсгалын дүн

756,500.0

(322,272.9)

(376,293.4)

(467.3)

(767,389.7)

838,061.5 128.138.3

439,155.7

• Эргэлтийн хөрөнгийн хеделгөөн нь мөнгений урсгалд шууд бусаар

нөлөөлөх учир тус тусад нь харуулна. Тухайлбал, эргэлтийн

хөрөнгийн өселт нь мөнгөний урсгалыг багасгаж, бууралт нь

мөнгөний урсгалыг нэмэгдүүлнэ.

• Эргэлтийн өр төлбөр нь мөнгөний хөдөлгөөнд шууд бусаар нөлөөлөх учир мөн тайланд тусгана. Тодруулбал, эргэлтийн өр төлбөрийн өсөлт нь мөнгийгөсгөж, бууралт нь багасгадаг.

2.3.2. Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөнийурсгалыг тодорхойлох

Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний урсгалыг

уг тайлангийн хоёрдугаар хэсэгт тодорхойлно. Энэ хөдөлгөөн нь үндсэн

хөрөнгийг худалдан авах, худалдан борлуулах, урт хугацааны хөрөнгө

оруулалт хийх, уг хөрөнгө оруулалтыг худалдах гэх мэт өдөр тутмын

бус үйл ажиллагаатай холбогдож үүсдэг мөнгөний хөдөлгөөн болно.

Хүснэгт 2-4: Херанга оруулалтын уйл ;

менгөний урсгал

Машин, тоног төхөөрөмж худалдан авсан /хүснэгт 2-1/

Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны мөнгений цэвэр

урсгал

гаанаас бий болсон

: _ . .. . (389,044.4)

(389,044.4)

33

2.3.3. Санхүүгайн үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний

урсгалыг тодорхойлох

Урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны санхүүжилтүүд, тухайлбал урт хугацааны өрийн бичиг, шинэ хувьцаа гаргах, хүү төлөх, тэдгээрийг эргэлтээс татах, банкны зээл авах, татварын хөнгөлөлт эдлэх зэргээр бий болно. Тус компаний хувьд үнэт цаас шинээр гаргах, эргүүлж татах, урт хугацааны зээл авах гэх мэт санхүүгийн үйл ажиллагаа явагдаагүй учир тодорхойлох боломжгүй байна.

2.3.4. Мөнгөний урсгалын тайлан

Дээрхи гурван хэсгийн тооцооллыг нэгтгэн мөнгөний урсгалын тайланг

бэлтгэе.

Хүснэгт 2-5: "Цамхаг" компаний адаигэний урсгалын тайлан

Үзүүлэлтүүд Мөнгөний дүн

Цэвэр ашиг / татвар төлсний дараах/, /хүснэгт: 2-2/ 311,017.4

Үйл ажиллагааны мвнгвний урсгал Элэгдлийн зардал /хүснэгт: 2-2/ 756,500.0

Дансны авлагын өсөлт (322,272.9)

Бараа материалын нөөцийн өсөлт (376,293.4)

Мал амьтдын өсөлт (467.3)

Урьдчилж төлсөн зардлын өсөлт (767,389.7)

Богино хугацааны өглөгийн өсөлт 838,061.5

Тохиргооны дүн 128.138.3

Үйл ажиллагаанаас бий болох мөнгөний урсгал 439,155.7

Хврвнгв оруулалтын үйл ажиллагааны ивнгвний урсаал Машин, тоног төхөөрөмж худалдан авсан /хүснэгт 2-1/ (389,044.4)

Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааны мөнгөний урсгал ((389,044.4)

Санхүүгийн үйл ажиллагааны мвнгвний урсгал

Менгеннй цэвэр урсгал 5?>И1:?. Мөнгөний эхний үлдэгдэл /хүснэгт 2-1 / 27,337.0

Мөнгөний эцсийн үлдэгдэл /хүснэгт2-1/ 77,448.3

"Цамхаг" компаний мөнгөний урсгал тайлант жилийн цэвэр ашгийн

өсөлтөөр 311, үндсэн хөрөнгөнд байгуулсан элэгдлийн зардлын 756.5,

бусдад төлөх хуримтлагдсан өр 838 мянган төгрөгөөр тустус нэмэгдсэн

байна. Энэхүү мөнгөний хуримтлал нь авлагын болон бараа

материалын нөөцийн өсөлт, үндсэн хөрөнгийн худалдан авалтыг

санхуүжүүлсэн байна. Мөнгөөрхи бус бусад эргэлтийн хөрөнгийн өсөлт

34

нь богино хугацааны өр төлбөрөөс их байгаа нь тухайн жилийн үндсэн

хөрөнгийн элэгдлийн санд нөөцлөгдсөн мөнген хөрөнгийг дайчлахад

хүргэжээ. Энэ нь тийм ч сайн үзүүлэлт биш. Учир нь дээрхи өсөлт нь

мөнгөний урсгалын чөлөөтэй байдлыг багасган эргэлтээс

чөлөөлөгдехөд хүргэнэ.

2.3.5. Элэгдэл ба неөцийн сангийн эргэлт

Санхүүгийн ажилтнуудын анхаарч байх ёстой асуудал нь

компаний нөөцийн сангууд байдаг. Хүснэгт 2-5-д тодорхойлогдсон

элэгдэл нь байгууллагын нөөцийн санг /мөнгөний урсгал/ бүрдүүлнэ.

Элэгдэл нь хөрөнгийн анхны өртгийг ашиглагдах хугацааны

туршид тэнцүү хуваарилах оролдлого юм. Зорилго нь барилга,

байгууламж, машин тоног төхөерөмжийн анхын өртгийг бүтээгдэхуүн,

үйлчилгээний зардалд суулган, тухайн жилийн ажил үйлчилгээний

орлогоос нөхөхөд байна. Гэвч элэгдлийн зардал нь ердөө л нягтлан

бодох бүртгэлийн дансны бичилт бөгөөд нөөцийн сангийн хөдөлгөөнд

шууд нөлөө үзүүлдэггүй. Хүснэгт 2-5 д тодорхойлогдсон нягтлан бодох

бүртгэлийн мөнгөний урсгал нь шууд бус мөнгөн гүйлгээний дүн

/орлого, үр дүнгийн тайлан хүснэгт 2-2 дахь тайлант жилийн элэгдэл/

765 мянган төгрегөөр багасна. Өөр нэг маш энгийн жишээгээр

тайлбарлая.

Жишээ: 500 мянган төгрөгийн унэтэй, 5 жил ашиглагдах суурь машиныг худалдан авсан. Жилийн элэгдэл нь ЮОмянган төгрөг, хүү, татвар төлөхийн өмнөх ашиг нь нэг сая төгрөг, түүнд ноогдох тооцоологдсон татварын зардал 300 мянган төгрөг болно. Мөнгений /нөөцийн/ урсгапыг тооцоолъё.

Жишээнээс компаний мөнгөний урсгал эхний жил худалдан авсан

хэмжээгээр багассан боловч дараагийн жилээс эхлэн жил бүр 100

мянган төгрөгөөр нэмэгдзж байна.

2.3.6. Мөнгөний чөлөөт урсгал

Компаний мөнгөний чөлөет урсгалыг зохицуулах нь хэрхэн

чөлөөт мөнгөний урсгалыг нэмэгдүүлэх вэ? гэдэгт чиглэгддэг.

35

Хүснэгт 2-6: Монгвнии ноацийн тооцоолол 1 дэх жил

НББ-ийн урсгар Мөйгөн урсгал

Үйл ажиллагааны ашиг ( „ ;

Злэгдэл Татвар теДөхийн өмнөх ашиг Татварын зардал Татварын дараах ашмг Машин тоногтөхеерөмж худалдаж авсан

Эпэгдпййн зардлаар I урсгал Нийт невц.сан

1ЭМЗГДЭХ мөнгөнии

- | 1,000.0

100.0:

| 900.0 ,

300.0 600.0

1,000.0

100.0 '

900.0 1

.300.0 •: 600.0 1

(500.0) 100.0

НББ-ийн урсгал 1,000,0

шлщ Лөнгөнурсгал

1,000,0 100,0

I 900.0 *". -увВО-0 •

600.0' 100.0

6ОО.0 700.0^

Үйл ажиллагааны ашиг ' '•• Элэгдал я.;; 'р Татвар талөхийк өмнөх ашиг Татварын зардал Т&варын дараах ашиг Элэгдлийн зардлаар нэмэгдах мөнгөний

урсгал Нийт иооц сан

Энэ нь бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээний явцад бий болох

мөнгөний урсгалын тухай юм. Чөлөөт мөнгөний урсгал нь:

Үйл ажиллагаанаас бий болсон мөнгөний урсгал

Хасах нь: Капиталын зарцуулалт /үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг

нэмэгдүүлэх зорилгоор олж эзэмшсэн/

Хасах нь: Мөнгөөр олгосон ноогдол ашиг #

Ялгавар нь эргэлтэнд татан оролцуулж буй нөөцийн сан

буюу мөнгөний урсгал юм.

Энэ нь цаг үеийн байдал, нөхцөлөөс шалтгаан бий болох эргэлтийн

хөрөнгийн нэмэлт хэрэгцзэг санхүүжүүлэхэд зориулагдаж, санхүүгийн

өртгийг хямдруулах, улмаар баялгийг бүтээхэд оролцдог.

36

2.4. Санхүүгийн шинжилгэз

Санхүүгийн тайлангуудадтулгуурлан компаний өнөөгийн байдлыг

тодорхойлон, ирээдүйд хэрхэн ажиллах чигийг санхүүгийн

шинжилгээний тусламжтайгаар олж авна. Сзнхүүгийн шинжилгээ нь

компаний санхүүгийн үйл ажиллагааны гүйцзтгэлийг хэмжих ганцхан

зорилготой. Өдөр тутам зохион байгуулагдах үйлдвэрлэл,

үйлчилгээний цаана мөнгөний хөдөлгөөн явагдаж, байгууллагын

санхүүгийн байдалд өөрчлелтүүд гарч байдаг. Тухайлбал, инфляци,

зээлийн хүүгийн өсэлт гэх мэт гадаад орчны хүчин зүйлсийн

өөрчлөлтийн нөлөөлөл нь хөдөлмөрийн сахилга бат, ажлын байрны

зохион байгуулалт, цалин хөлсний урамшууллын систем, хөрөнгийн

эргэцийн хурд, төлбөрийн чадвар, ашгийн хуримтлал гэх мэт хүчин

зүйлүүдэд янз бүрээр нөлөөлж, санхүүгийн тайланд илэрхийлэгдэнэ.

Санхүүгийн тайлангаас компаний удирдах болон санхүүгийн ажилтнууд нь гадаад, дотоод орчны өөрчлөлтүүдийг мэдэрч, түүнд зохицон ажиллах, богино хугацаанд маневарлах чадеартай байхын тулд цаашдын үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлж болохыг урьдчилан таамаглах боломжийг бий болгохыг хүсч байдаг. Хөрөнгө оруулагчид, зээлдүүлэгч нар, татварын болон банк, санхүүгийнхэн тухайн байгууллагын санхүүгийн чадавхи, эдийн засгийн нөхцөл байдал, үйл ажиллагаа нь санхүүгийн үүрэг хариуцлагатайгаа тохирч байгаа эсэхийг мэдэхийг хүсдэг. Тэдний энэ хүслийг санхүүгийн шинжилгээний тусламжтайгаар хэрэгжүүлэх боломжтой. Санхүүгийн шинжилгээ нь тухайн байгууллагын үйл ажиллагааг сонирхогч хүн бүхэнд удирдлагын үйл ажиллагааны оновчтой эсэх, бодит нөхцөл байдлын талаархи мэдээллийг олж авах, өөрсдийн дүгнэлт хийх, шийдвэр гаргах боломжийг олгоно. Санхүүгийн шинжилгээндөргөн хэрэглэгддэгаргууд бол:

• Хандлагын буюу динамикийн шинжилгээ

• Бүтцийн өөрчлөлтийг харуулах хэвтээ шинжилгээ

• Тайлангуудын хоорондын уялдаа, хамаарлыг харуулах харьцааны шинжилгаэний аргуудбайна. Эдгээрийг тус тусад нь авч үзье.

37

2.4.1. Хандпагын буюу динамикийн шинжилгээ

Зарим сурах бичиг, ном хэвлэлд хэвтээ шинжилгээ гэх бегөөд цаг хугацааны өөрчлөлт, нөлөөлөлийг шинжлэх зорилготой. Бизнес эрхлэгчид, компаний удирдлагын хувьд ажиллаж эхэлснээс хойшхи цаг хугацаа дахь бизнесийн өөрчлөлтийг харах, түүнд тулгуурлан алс хэтийн стратеги, түүнийг хэрэгжүүлэх бодлогыг боловсруулах хэрэщээ шаардлага байнга тулгарч байдаг. Үйл ажиллагааны өөрчлөлтийг урт хугацаагаар харах нь бизнесийн болон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний амьдралын мөчлөг, түүний үргэлжлэх хугацаа зэргийг өнгөрсөн цаг хугацааны тоо баримтанд тулгуурлан маш тодорхой харах, үнэлэлт дүгнэлт хийх, цаашид хэрхэх талаар шийдвэр гаргах маш өргөн боломжийг олгоно. Энэ шинжилгээ нь ихэнхдээ цаг хугацааны хоёр чиглэлээр хийгддэг.

а. Байгууллага байгууллагдсанаас хойшхи үйл ажиллагааны динамик өөрчлөлтийг /өсөлт, хөгжлийн түүхийг үечилзн авч үзэх, урт хугацааны таамаглал дэвшүүлэх, зах зээлийг тэлэх эсвэл хадгалах, хумих гэхчилэн бодлого боловсруулах, нөхцөл байдлыг үнэлэх/ авч үзэх

График 2-1: Он жилээр хөтвлсөн өсөлтийн динамик, мянган төгрөг

2500

2000-

1500-

1000

500-

о -19

0

-

95 н

199Ө он

1997 он

1998 он

1 -""

1999 он

1 — 2000

он

г—~— 2001

он

— Борлуулалт

Зардал

:;_.--.'

2002 2003 2004 он он он

График нь байгуулагдсанаас хойшхи үйл ажиллагааны тогтвортой өсөлтийг, улмаар цаашид уг зах зээл ирээдүйтэй гэдгийг харуулж байна.

38

ос б. Тухайн тайлангийн жилийн доторхи хэлбэлзлэлийг авч үзэх /манай орны бизнесийн үйл ажиллагаа, түүний зарим зардлууд нь улирлын шинжтэй, мөн газар зүйн байршил, нутаг орны зан заншил, уламжлалаас ихээхэн хамааралтйа байдаг бөгөөд эдгээрийн нөлөөллийг зайлшгүй тооцох шаардлага, хэрэгцээ байдаг/. График нь жилийн доторхи үйл ажиллагааны хэлбэлзлэлээр дамжуулан байгууллагын бэлэн мөнгөний эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрт байдлыг харуулна.

График 2-2: Тайпангийн жилийн сарьж динамик, мянган тагрөг

1600 -

1400 -

1200-

1000 -|

800

600 •

400-'

200 -

о -

- »

1-р сар

2-Р сар

"Ч ч \ \

ч

3-р 4-р

сар сар

^ . . . •••• - • "

5-р 6-р

сар сар

•••••••••.......•••••'" у ;

_*

7-р 8-р 9-р

сар сар сар

Борлуулалт

Зардал

• У . •• • "

у~

10-р 11-р 12-р

сар сар сар

Динамик шинжилгээ нь хэлхээ, суурь үзүүлэлт буюу хэмжигдэхүүн гэсэн ойлголтыг хэрэглэдэг. Хэлхээ үзүүлэлт нь он дараалсан өсөлт ба бууралтыг судлан илрүүлэх зорилгын үед, суурь үзүүлэлт нь аль нэг он, цаг хугацааг суурь болгон түүнээсээ бусад он, цаг хугацааны өөрчлөлтүүдийг тооцохыг хэлнэ. Үндсэн томъёолол нь:

Суурь өсөлтийг тооцох: / =

Е & Л / _ 1 & Л I - Щл

щл п р - суурь болгон авсан он

б , Л , 0гРи С)гР-, -дараагийн онууд

Хэлхээөөрчлөлтийгтооцох: Е2Л| Е б , Л / = Б Й Р . / = 2 Й Л I - Щ л

39

Зохиогчийн үг

Аливаа байгууллагын амжилттайгаар оршин тогтнох үндэс нь санхүугийн чадварлаг үйл ажиллагаа юм. Учир нь та эмч, багш, инжөнөр, эдийн засагч, хуульч, төрийн албан хаагчийн аль нь ч байсан удирдах ажилтны үүрэг гүйцэтгэж байгаа бол ямар нэг хэмжээгээр аж ахуйн харилцаэнд оролцож, шийдвэр/сонголт/-ийг гаргаж байдаг. Энэхүү шийдвэр нь нэг талаас хөрөнгө оруулалтын нөгөө талаас санхүүгийн шийдвэр байдаг. Тухайлбал, өөрийн ажилтан албан хаагчдын мэдлэг мэргэжлийг дээшлүүлэх боллоо гэжүзьө, энэ нөхцөлд таны шийдвэр гаргах хэрэгцээ бодит нөхцөл байдалд үүсч байна, гэхдээ уг үйл ажиллагааг хаанаас хэрхэн санхүүжүүлэх вэ? гэдэг асуудлыг авч үзнэ. Хэрэв танд санхүүгийн нөөц хангалттай бол шууд хэрэгжүүлэх, хомс байвал дараагийн ээлжинд хэрэгжүүлэх шийдвэрийг гаргана. Шийдвэрийггаргаснаарбайгууллагын нийгмийн өмнөхүлээсэн үүргээ зохих ёсоор биелүүлэхэд хэрхэн нөлөөлөх вэ? гэдгийг харьцуулах боломж бүхий хэд хэдэн сонголтын хувилбарыг дэвшүүлж үзэхэд хүргэнэ. Мөн тодорхой түвшинд худалдан авагчид, бэлтгэн нийлүүлэгчид, татварынхан, төрийн байгууллагынхантай ямар нэг байдлаар эдийн засгийн харилцаанд заавал оролцдог. Харилцаанд орсноороо тэдэнтэй хэрхэн харилцах вэ?, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх үү?, өнөөдөр эхний ээлжинд зайлшгүй шийдвэрлэх асуудал аль нь вэ? гэх мэт асуудлуудтай тулгарч, тэдгээрийг хэрхэн оновчтойгоор зохион байгуулах, удирдан чиглүүлэх тухай бодлого боловсруулж, хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ? гэдгийг шийдвэрлэх шаардлагатай болдог. Энэ шаардлага нь таны байгууллагын санхуүгийн үйл ажиллагааны талаар зохих мэдлэгтэй байх хэрэгцээ юм.

Номыг энгийн ойлгомжтой, тодорхой байна гэсэн зарчмаар зах зээл хөгжсөн орнуудын их, дээд сургуулиудын оюутан сонсогчдын гарын авлага, ширээний ном болсон сурах бичиг, эрдэм шинжилгээний илтгэл, матөриалуудыг ашигласнаас гадна 1998 оноос хойш өөрийн орны компаниудад тухайлбал, Дарханы хар төмөрлөгийн үйлдвэр, Бага хангайн мах боловсруулах үйлдвэр, УСАГ, БОСА, Эрдэнэт хивс, Их тэнгэр цогцолбор, ОУ-ын хүүхдийн Найрамдал лагөрь, Чандмань-Увс, Дөрвөлж гэх мэт бусад олон жижиг, дунд үйлдвэр аж ахуйн байгууллагад санхүүгийн удирдлагын болон Удирдлагын академийн сонсогчдын эрдэм шинжилгээ, дипломын ажилд зөвлөгөө өгөх явцад хуримтлуулсан туршлага, үзэл баримтлалд тулгуурлан бичихийг оролдсон. Энд өгүүлэх бүхэн нь манай улсын болон хувийн хэвшлийн аль ч бизнесийн байгууллагуудын хувьд бий болсон бэрхшээлүүд,

4

тэдгээрийг хэрхэн шийдвэрлэсэн бодит нөхцөл байдал юм. Иймээс энэ номыг орчуулсан гэхээс илүүтэйгээр зохион бичсэн гэж бардам хэлэх байна.

Бизнес эрхлэгч, шийдвэр гаргагч хэн бүхэнд өөрсдөдөө учирсан бэрхшээлийг хэрхэн даван туулах, түүнийг урьдчилан зохицуулах талаархи мэдлэг, арга техникүүдийг эзэмших, өөрийн бизнесийг санхүүгээр удирдах ур чадварыг өөртөө бий болгох гэсэн чин хүсэлд нь бага боловч хувь нэмэр оруулах гэсэн санааны үүднээс энэхүү номыг бичиждуусгалаа.

Энэхүү ном нь та бүхний ширээний ном, лавлах болж, бизнесийн ертөнцийг тольдон харах оюун чинь улам батжин өргөжиж, амжилт дүүрэн байхыг ерөөе.

Номын тухай

Энэ ном нь 11 бүлэгтэй, бүлэг бүрийн үндсэн ойлголт, мэдлэгийг батжуулах зорилгоор шийдвэрлэх асуудлуудыг багтаасан. Та бүлэг

.бүрийгуншижсудалснаараа цэгцтэй ойлголтыг бүрэн авч чадахгүй юм. Иймээс бүлэг бүрийн дараа байх шийдвэрлэх асуудлуудыг хэрхэн шийдвэрлэх талаар бодож үзээрэй. Зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд оролцогч хүн бүрт тохирсон бизнесийн үйл ажиллагааны жор гэж байдаггүй, зөвхөн олон жилийн түүхэн үйл явдлын зүй тогтол, хандлагаар баталгаажигдсан нийтлэг хуулиуд байдаг. Эдгээр хуулийн үйлчлэл, түүний үр нөлөөг хэрхэн мэдэрч чадсанаар л зах зээлийн эдийн засгийг өөртөө үйлчлүүлэх боломжийг олж авдаг. Энэ номын бүлэг бүр нь бизнес эрхлэгч, компаний удирдлагад хамгийн оновчтой шийдвэр гаргахад дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэгдсэн, зах зээлийн эдийн засгийн харилцааг мөнгөний урсгалын удирдлага, түүний эрсдлийн үнэлгээний талаас нь тайлбарласан болно.

Нэгдүгээр бүлэг: Компаний санхүүгийн үйл ажиллагаа, түүний үндсэн ойлголтууд, компаний болон санхүүгийн зорилго, санхүүгийн ажилтны үүрэг, хариуцлагын тухай;

Хоёрдугаар бүлэг: Санхүүгийн тайлан, тэдгээрийн хоорондын уялдаа холбоо, хэрхэн тайлж унших тухай;

Гуравдугаар бүлэг: Ашгийн төлөвлөлт нь байгууллагын эдийн засгийн баялагийн өсөлт, бууралтын хэмжүүр болдогоороо маш чухал хүчин зүйл мөн болох нь. Богино

5

<3 бүтээгдэхүүний үйлчилгээний тоо хэмжзэ, Р нь худалдан борлуулагдах дундаж үнэ гэвэл энэ хоёрын үржвэр нь нийт борлуулалтын орлого гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Баруун доодөнцегт байх индексүүд нь оныг заана.

Харьцааны шинжилгээ нь нэг жилийн догорхи өөрчлөлтийг харуулахаас биш бизнесийн эргэлтийн бүхий л хугацааны турш дахь компаний дүр төрхийг харуулж чаддаггүй.

2.4.2. Бүтцийн шинжилгээ

Тухайн үзүүлэлтүүдийг бүрдүүлж буй элемент^үдийн өөрчлөлтийн нөлөөллийг хувийн жингийн өөрчлөлтөөр судпан шинжлэх юм. Жишээлбэл, нийт хөрөнгийн дүнд эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийн эзлэх хувийн жингийн өөрчлөлт нь хөрөнгийн эргэцийн өөрчлөлтийг илэрхийлэхээс гадна ашгийн өсөптөнд янз бүрээр нөлөөлдөг.

2.4.3. Харьцааны шинжилгээ

Харьцааны шинжилгээний үзүүлэлтүүд, тздгээрийн зохистой харьцааг 20 гаруй жилийн туршид 16 мянга гаруй аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн үйл ажиллагааг шинжлэн дүгнэсний үндсэн дэзр тодорхсйлж гаргасан бөгөөд өнөөдөр ч эдгээр карьцаанууд нь ач холбогдлоо алдалгүй хэрэглэгдсээр байна.

Харьцааны шинжилгээ нь дор дурьдсан бүлэг үзүүлэлтүүдээр санхүүгийн тайлангуудын хоорондын уялдаа холбоог харуулна.

А. Хөрвөх чадварын харьцаа

Хервөх чадвар

Түргэн хөрвөх чадвар

Б. Эргэцийн шинжилгээ

Авлагын эргэц

Авлага цуглуулах дундаж хугацаа

Бараа материалын эргэц

Үндсэн хөрөнгийн эргэц

Нийт хөрөнгийн эргэц

40

В. Өрийн харьцаа

Өр ба нийт хөрөнгийн харьцаа

Хүү барагдуулах чадвар

Өр барагдуулах чадвар

Г. Ашгийн шинжилгээ

Борлуулалтын өгөөж

Нийт хөрөнгийн өгөөж

Өмчийн өгөөж

Эхэнд бүлэглэгдсэн хөрвөх чадварын харьцаанууд нь богино хугацаат өрийн төлөгдөх аюулгүйн нөөц6өөр дамжуулан өдөр тутмын өр төлбөрийг барагдуулах чадвар, мөнгэний урсгал хэр чөлөөтэй байгааг харуулна. Эргэлтийн хөрөнгийн орчлыг бүрдүүлэх түүхий эд материал /ТЭМ/, дуусаагүй үйлдвэрлэл /ДҮ/, бэлэн бүтээгдэхүүн /ББ/, дансны авлага /ДА/ гэх мэт үе шатнуудын өөр хоорондын уялдаа, нөөцийн үлдэгдэл, тэдгээрийг дамжин урсах мөнгөний урсгал хэр чөлөөтэй байгаа, бэлтгэн нийлүүлэгчид, худалдан авагчидтай хийх төлбөр тооцоо, нөөцийн талаар баримтлах бодлого зөв эсэхийг шалгах шалгуур болдог. Эргэлтийн хөрөнгийн хөрвөх чадвар нь бэлэн мөнгө бизнесийн эргэлтэнд орж, ашиг авчрах үйл явц юм. Энэ үйл явц хэдий чинээ богино хугацаанд менгөнөөс мөнгөнд хувирч чадаж байна гэдгээр хөрвөх чадвар сайн, эсвэл муу гэж үздэг.

Бизнес эрхлэгч нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээгээ тасралтгүй явуулахын тулд шаардлагатай нөөцийг бэлэн мөнгөөр эсвэл зээлээр худалдан авна. Тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт хэдий чинээ их байх тусам үйлдвэрлэгчийн хөрөнгийн эргэц хурдасч, бэлэн мөнгөний худалдан авалт багасч зээлийн хэлбэр давамгайлдаг. Энэ нөхцөлд үйлдвэрлэгч нь зээлийн худалдан авалтаас үүссэн өр төлбөрийг аль болохоор гэрээний хугацаанд барагдуулахад анхаарлаа чиглүүлнэ. 7Бизнесийн байгууллагын стратегийн тулах цэг нь өсөлт гэж ихэнх эдийн засагчид үздэг. Эрэлт /борлуулалт/, нийлүүлэлт/худалдан авалт/-ийн тогтворгүй орчинд өсөлт нь бэлэн мөнгөөр эсвэл зээлээр санхүүжигдэнэ. Энэ хоёрын аль аль нь нөөцийн оновчтой хэм хэмжээг бий болгох замаар мөнгөний урсгалын түгжигдлийг арилган төлбөрийн өндөр чадварт хүрэхийг шаарддаг. Мөнгөн хөрөнгө нь эргэлтэнд орж, борлуулалтын хэлбэрээр мөнгөнд шилжиж, зээлдүүлэгч нарт тавьсан

Эргэлтийн хөрөнгийн тавин хувиас хэтрэхгүй байна. К.К.Сио, Менежерийн эдийн засаг, хуудас 24

41

өр төлбөрийг хугацаанд барагдуулах хугацааг хамардагаараа хөрөнгийн хөрвөх чадварыг тодорхойлж байдаг.

Дараагийн хэсэгт бүлэглэгдсэн эргэцийн шинжилгээний харьцаанууд нөөцийн хэрэглэз, татан авалт, нөөцлөлт, бүтээмжийн өсөлт зэргийг шинжлэн хангамж, маркетинг, хүний нөөцийн, үйлдвэрлэлийн гэх мэт бусад удирдах ажилтан, менежеруүдзд ирээдүйн тодорхойгүй иехцөл байдалд өөр өөрсдийн үйл ажиллагааны чиглэлээр хэрхэн ажиллах вэ? гэдгийг тодотгох боломжийг олгоно. Тухайлбал, авлага, бэлэн бүтээгдэхүүн, түүхий эд материалын зргэц өөрчлөгдех нь хангамж, маркетингийн талаар баримтлах удирдлагын бодлого, компаний бэлэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний болон хангамжийн зах зээлд гарч буй өөрчлөлтийг тусгадаг бол дуусаагүй үйлдвэрлэлийн үлдэгдэлийн хуримтлал хэт ихсэх нь бүтээмжийн өсөлт ажиглагдахгүй, тоног төхөөрөмжийн хуучиралт хүчтэй явагдаж байгааг харуулж байдаг. Эргэцийн үзүүлэлт нь авлага, өглөгийн хоорондын тэнцвэрт харьцааг хэрхэн зохицуулах талаархи анхны чиглэлийг тодруулна. Байгууллагын авлага ба өглөг нь бэлэн мөнгөний гадагшлах, дотогшлох урсгалын дийлэнхийг бүрдүүлдэг. Байгууллага нь худалдан авагчдаас авлагаа цуглуулж чадахгүйд хүрвэл авлагын хэлбэрээр мөнгө эргэлтээс чөлөөгдөн, богино хугацааны ер төлбөрийг гэрээний хугацаанд барагдуулах боломж хязгаарлагдаж эхэлнэ. Энэ нь байгууллагад санхүүгийн бэрхшээлийг бий болгох үүдийг нээж өгнө.

Гуравдах бүлэг үзүүлэлт болох өрийн харьцаа нь эхний хоёр бүлэг үзүүлэлтээс шууд хамааралтай бөгөөд удирдлагын бодлого алдагдсан, цаг үеийн нөхцөл байдлыг зөв мэдэрч ажиллаагүйг, эсвзл өрийн хөшүүргийн өсөлтийг дэмжих хүчин эүйл болгож чадсан, байгууллагын саихүүгийн бүтцийг хэр зэрэг зөв тодорхойлж, хадгалж чадсаныг харуулна. Удирдлага нь цаг үеийн нехцөл байдлыг бүрэн мэдэрч ажиллаж чадаагүй нөхцөлд эргэлтийн өр төлбөр ихээр хуримтлагдан, улмаар түүнийг урт хугацааны өр төлбөрөер санхүүжүүлэхэд хүрч, ер төлбөр нь өсөлтийг дэмжигч хөшүүргийн үүргээ алдаж, дэрамт болж эхэлнэ. Энэ харьцаа нь ихэнхдээ урт хугацааны зээлийн санхүүжилт, эздийн өмчийн харьцаагаар тодорхойлогдоно. Урт хугацааны зээлийн санхүүжилт нь өсөлтийг дэмжих зорилго бүхий бүтээмжийн өсөлтөнд чиглэсэн хөрөнгө оруулалтууд байна. Удирдлагын бодлого оновчтой бус байх нөхцелд хөрөнгө оруулалт нь бэлэн бүтээгдэхүүиий нийлүүлэлтийг эрс

42

нэмэгдүүлж, үнийн уналт*ыг бий болгоно. Үнийн эрс уналт нь санхүүгийн бүтцийн тэнцвэрт харьцааг алдагдуулж, бизнесийн эрдлийг эрс нэмэгдүүлдэг.

Сүүлийн бүлэг харьцаа болох ашгийн шинжилгээ нь бизнесийн өгөөжийг шинжилнэ. Ашиг нь ямагт сайн бизнесийг дэмжигч, өсөлтийг түргэтгэгч байдаг. Ашгийн төлөө удирдлага нь бүхий л анхаарлаа чиглүүлдэг боловч хэт шүтэн бишрэх нь тийм ч сайн үр дагавар авчирдаггүй. Бизнесийн байгууллагын удирдлага нь ашгийгтогтовортой өсгөхийн тулд бүтээмжийг хэрхэх вз? гэдгийг шийдвэрлэж байдаг. бүтээмжийн өсөлт нь технологийн дэвшил, техникийн шинзчлэлт байх ба үүний цаана анхны хөрөнгө оруулалтын зардлыг хэр зэрэг богино хугацаанд эргүүлэн нөхөжчадах вэ? асуултанд хариулах шаардлагатай болно. Технологийн дэвшил, техникийн шинэчлэлтийн үр дагавар бүтээмжийн өсөлтөөр маш бага өртөгтэй боловч тогтмол зардлын түвшин өндөртэй бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт ихэсч, үнийг бууруулна. Орлого тооны хүчии зүйлээр нэмэгдэх болоөч тогтмол зардлыи өсөлтөөр ашигбуурдаг. Энэ шалтгааны улмаас ашгийн шинжилгээг үйл ажиллагааны /бүтээмжийн/, нийт хөрөнгийн /технологийн түвшингийн/, хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн /хөрөнгө оруулалтын/ гэсэн гурваи чиглэлээр тооцогддог. Эдгээр харьцаануудыг хэрхэн тооцож шинжлэхийг "Цамхаг" компаний санхүүгийн тайлангийн жишээн гүйцэтгэе.

2.4.3.1. Хервөх чадеарын харьцаа

Хөрвөх чадварын харьцааны шиижилгээ нь 2:1 байх нь байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагааны хувьд зохистой хэмжээнд байна гэж үздэг. Тодруулбал нийт эргэлтэнд байгаа эргэлтийн хөрөнгийн талаас илүүгүй хувийг богино хугацааны өр төлбөрөөр санхүүжүүлнэ гзсэн үг бегөөд знэ харьцаа алдагдвал бараа материалын нөөцийн үлдзгдэл их /хэт их нөөцлөлттэй/, эцсийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанар хэрэглэгчдийн таашаалд бүрэн нийцэхгүй байгаа эсвэл худалдан авагчидтай хийх төлбөр тооцоонд баримтлах бодлого рновчтой бус байгаа зэргээс үүдэлтэйгээр авлагын үлдэгдэл ихсэх зэргээр мөнгөн хөрөнгийн чөлөет урсгал хаагдан, төлбөрийн чадварт муугаар нөлөөлж эхэлж буйг харуулна. Мөн нөгөе

8 Бүтээмжийн өселт нь бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг эср нэмэгдүүлж, борлуулалтыг удаашруулдаг. Үр дүн нь хөрөнгийн эргэц удааширан, опж болох байсан ашгийг алдаж эхэлдэг. Энэ байдлаасгарах арга зам нь үнийг буулгах явдал бөгөөд мөн л ашгийг бууруулдаг.

талаас эрэлтийн өсөлтөес хамааралтайгаар эргэлтээс мөнген

хөрөнгийн чөлөөт хуримтлал ихээр бий болох нь төлбөрийн чадварт

нөлөөлж, зохистой харьцааг алдагдуулахад хүргэдэг.

Хуснагт 2-7: Хөрвэх чадварын шинжилгээ

Хөрвөх чадвар = ЭХ"/БХӨТ10

2000 он

1437184 .0

934169 .0 = 1.5

2001 он

2953718.5

1772231.1

Салбарыи дундаж

2.1

Түргэн хөрвөх чадвар -(ЭХ-БМН1,)/БХӨТ

1437184.0-538909.3

934169.0 = 1.0

2953718.5-915669.9 = п 1.0

1772231.1

Цамхаг компаний хөрвөх чадвар нь хүснэгтэнд узүүлснээр өмнөх

оны санхүүгийн шинжилгээний үзүүлэлтүүдтэй зэрэгцүүлэхэд зохистой

харьцаандаа ойртсон байна. Түргэн хөрзөх чадвар нь зохистой

хэмжзэнд байна гэж үзэж болох боловч авлага цуглуулалтын талаар

хангалттай ажиллаж чадаагүй байна. Энэ байдал нь төлбөрийн

чадварт сөрөг нөлөө үзүүлж улмаар хөрвөх чадварын харьцаа

алдагдахад нөлөөлсөн байна. Түргэн хөрвөх чадвар хэт их, эсвэл хэт

бага байхыг эрсдлийн түвшин өндөр байна гэж үзнэ. Энэ нь амжилттай

сайн ажилласан гэсэн үг биш бэгөөд хөрвэх чадварын зохистой

харьцаа алдагдсан хэвээр байх нь бараа материалын нөөцийн

үлдэгдэл байвал зохих хэмжээнээс илүү байгааг харуулна. Иймээс

чухам бараа материалын нөөцийн үлдэгдлийг яагаад их хэмжээнд

байгааг тодруулахын тулд эргэлтийн хөрөнгийн орчлын шинжилгээг

хийнэ.

2.4.3.2. Эргзцийн шинжилгэз

Эргэцийн шинжилгээ нь тайлангийн хугацаанд эргэлтийн

хөрөнгийн ашиглалтыг хэдэн удаа эргэлтзнд орж байгаагаар

илэрхийлэн харуулна. Херөнгийн эргэцийн хурд саарч, удааширах

тусам хөрөнгийн ашигт чанар буурч, ашгийн өсөлт зогсонги байдалд

орно. Цамхаг компаний хувьд эргэцийн үзүүлэлтүүд салбарын

дундажтай ойролцоо, өмнөх оныхоос буурсан байиа. ргэцийн

үзүүлэлтүүд буурах нь бүтээмжийн өсөлт байхгүй эсвэл бараа,

бүтээгдэхүүн хэрэглэгчдийн сонголтонд орох боломж хязгаарлагдаж

9 Эргэлтийн хөрөнгө 10 Богино хугацааны өр төлбвр " Бараа материалын нөөц

44

байна гэдгийг мэдрүүлнэ. Тодруулбал, үүнийг дараахи гурван

чиглэлээр тайлбарлаж болно.

• Бараа үйлчилгээ хэрэглэгчдийн сонголтонд орох боломж

хязгаарлагдсанаар зээлийн борлуулалтын төлбөр дараагийн

ээлжинд хийгдэхээр хойшлогдох, иигэснээр авлагын хуримтлал

ихээр бий болж, менгөний урсгалын челөөтэй байдалд серөг нөлөе

/гелбөрийн чадварт/үзүүлнэ.

•/ Тухайн бараа үйлчилгээний зах зээлд өрселдөөн шируүссэнээр

түүхий эдийн зах зээлд эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрт харьцаа

алдагдах, үнэ, инфляцийн серөг нөлөеллөөс хамгаалах зорилгоор

нөөцлөх сонирхол давамгайлснаар байгууллага дах мөнгений

эрэлтийг ихэсгэн, өр төлбөрийн хуримтлалыг ихэсгэнэ.

У Байгууллагын дотоодод үйлдвэрлэлийн технологи хэт хуучирах,

ажлын байрны зохион байгуулалт, сахилга бат алдагдах, ажилчдын

мэдлэг мэргэшил дээшлүүлэх ажил зохион байгуулагдахгүй зэргээс

үудэлтэйгээр бүтээмж өсөхгүй, буурах нь мөн л мөнгөний орох

урсгалыгхаагдуулан.мөнгөнийэрэлтийгихээр/төлбөрийнчадварыг

бууруулан/ нэмэгдүүлнэ. Үндсэн хөренгийн эргэц емнөх оныхоос

нэмэгдсэн нь хөрөнгийн шинэчлэлт хийгдээгүйгээс үүдэлтэй бөгөөд

хөрөнгө хуучирч буйг харуулна.

Хүснэгт 2-8: Хврөигийн зргэцййн щинжедгээ %

Авлагын эргэц = Борлуулалт /зээлийн/: Авлага

Авлага цуглуулах хугацаа = 365 хоног: Авлагын эргэц

БМН-ийн эргэц = Борлуулалт/БМН

БМН-ийн эргэцийн үргэжлэх хугацаа = Календарийн өдөр /эргэцийн тоо Үндсэн хөрөнгийн эргэц = " Борлуулалт /ҮХ"

Нийт хөрөнгийн эргэц = Борлуулалт/НХ13

2000 он

5568950,0 832967.7

54.6 хоног

5568950.0 -—-• г- = 10.5 537909.2

35.1 хоног

55689500 _ 2081097.7 ~ 5568950.0 3518281.7"

2001 он 64114485

11552406 _

65.8

6411448 915669"

51.4 хоног

64114485 17136421 =' 64114485

46673606

Салбарын дундаж

6.5 удаа

56.2 хоног

6.4 удаа

56.3 хоног

2.5 удаа

1.3 удаа

12 Үндсэн хөрөнгө 13Нийт хөрөнгө

45

2.4.1.1. Өрийн харьцаа

Цамхаг компаний хувьд нийт хөрөнгийн өрийн санхүүжилт нь өссөн байна. Өрийн харьцаа нь хөрвөх чадвар, эргэцийн үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлттэй шууд хамааралтай байдаг. Өмнөх шинжилгээний бүлэг үзүүлэлтүүдтэй харьцуулж үзэхэд, эргэцийн үзүүлэлтүүд буурсан нь авлага, бараа материалын нөөцийн хэлбэрээр мөнгөн хөрөнгийн хуримтлал нэмэгдэж, хуримтлагдсан өр төлбөрийг барагдуулахад сөрөг нөлөө үзүүлжээ. Энэ байгууллагын удирдлага нь тэдний бэлэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээл дээр өрсөлдөөн хүчтэй болж буйг хүлээн зөвшөөрч, хэрэглэгчдийн сонголтонд орох боломжийг судлан бусад үйлдвэрлэгчдээс өөрсдийн давуу, онцлог сайн чанарыг гүнзгийрүүлэн, зах зээл дэх байр сууриа алдахгүй байх тал дээр илүү анхаарч ажиллах хэрэгтэй болж байна.

Хүснэгт 2-9: Өрийн харьцааны шинжилгээ ''• 2000 он 2001 он Салбарын

I ; ДУндаж I I

Өр ба нийт хөрөнгийн харьцаа= &34169.6 _7(<т

|77223| л „ 32.3% Нийт өр / Нийт хөрөнгө 3518:81 .7 ~ ° 4667360.6 ~

5

Нийт өр ба өмчийн харьцаа = 934169.6 _ . . 1772231 1 0.45 НИЙТ өр / ӨМЧЛӨГЧДИЙН ӨМЧ 25841 12 Г 2895129 .5

2.4.1.2. Ашгийн шинжилгээ

Ашгийн үзүүлэлтүүд нь оныхоос, мөн салбарын дунджаас буурсан байна. Ашгийн харьцааны шинжилгээний үр дүн нь өмнөх бүлэг үзүүлэлтүүдээс шууд хамааралтай бөгөөд тэдгээрийн өөрчлөлтийг нотлох, байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлт болно. Харьцааны шинжилгээний үр дүнг нэгтгэн дүгнэвэл, тус компаний амжилт хөрөнгийн эргэц удааширсантай холбоотойгоор өмнөх жилийнхээс буурсан нь дараах нөхцөл байдлыг илэрхийлнэ. Тухайлбал:

о Компаний бүтээгдэхүун, үйлчилгээний эрэлт буурсан, о Өрсөлдөөн ширүүссэн,

с Худалдан авагчдын сонголтонд орох боломж нь хязгаарлалтанд орсон гэх мэт болно.

46

Хүү барагдуулах чадвар= ҮАА /Хүүгийн зардал

ХУСНЭГТ2-10: АШГИЙН шинжилгээ

Борлуулалтын өгөөж

Нийт хөрөнгийн өгөөж


2000 он 2001 он

2 2 ^ . 0 . 0 5 5 3 1 " " 7 - 4 = 0.049 5568950 6411448 .5

30664О.4 = а ш э д и т л 3518281.7 4667360.6

306640.4_О Л 1 9 4_1017_4__0_107

2584112.1 2895129 .5

Салбарын дундаж

0.052

0.077

0.113

Иймд компаний удирдлага өөрсдийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний маркетингийн үйл ажиллагаа, үйлдвэрлэлийн техник технологийг шинэчлэх, бүтээмжийг өсөлтийг бий болгох замаар ертег зардлаа хямдруулахад зайлшгүй анхаарах хэрэгтэй. Бүтээмжийн өсөлт нь зах зээлийн өрсөлдөөн ширүүсэх үед бий болох санхүүгийн бэрхшээлийг даван туулах чадавхийг бэхжүүлэх нэг арга зам болно.

Харьцааны шинжилгээний үзүүлэлтүүдийн уялдаа холбоог дараах загвараар илэрхийлжболно.

Загвар 2-4: Дн> Понтын шинжилгээний загвар

ЦМЭр»**'

Ъфуупэппак югж | тушяжопох

цаедргциг

"Лр^туупат' I

И**гхер*г#

ХврвНПЙН аргэи

Нп^вртеп&гр

Нм*тх«р#нг*

Хврвнгийн огчеж

Хвр*мгяйнвгввж/(1-ӨрЙврөнго) =

Савү/ги№ •гапаелаг»

'• &лчпөгчдайн

• мл*#1йнег©өж

47

2.4.4 Орчлын шинжилгээ

2.4.4.1 Байгууллагын үйл ажиллагааны орчил.

Байгууллагын үйл ажиллагааны орчлыг М-М'1* гэж ерөнхийд нь томъёолж болох бөгөөд үйлдвэрлэлийн түүхий эд матөриалыг худалдан авахаас эхлэн түүнийг боловсруулан бэлэн бүтээгдэхүүн болгох, худалдан борлуулан мөнгө болгох хүртэлх үйл ажиллагааг бүхэлд нь хамаарна. Энэ үйл ажиллагаа нь дараахи үе шатнаас бүрэлдэнэ.

• Түүхий эд материалыг бзлтгэн нийлүүлэгчдээс худалдан авч нөөцлөх, худалдан аеалт нь бэлэн мөнгөний, зээлийн гэсэн хоёр үндсэн хэлбэрээр ихэнхдэз хийгдэнэ. Зээлийн худалдан аеалт нь бэлтгэн нийлүүлэгчдэд төлөх өглөгийг үүсгэнэ.

• Үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд тавьж олгох, бараа бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэн агуулахад хүлээн авах

• Бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг худалдан борпучлах, бүтээгдэхүүний үйлчилгээний борлуулалт нь бэлэн м&нгөний, ззэлийн гэсэц хоёр үндсэн хэлбэрээр хийгддэг. Зээлийн хэлбэрээр борлуулсан нөхцөлд авлага үүснэ.

• Зээлийн борлуулалтаар үүссэн авлагыг цуглуулах

• Зээлийн худалдан авалтаар үүссэн дансны өглөгийг барагдуупах

Здгээр үе шат нь мөнгийг зргэлтэнд оруулах, өсгөх үйл ажиллагааны нэг бүхэл үе юм. Знэ үе нь хэр урт хугацаанд үргэлжилж байна гэдгээс хамааран байгууллагын хөрвөх чадвар янз бүр бөгөөд орчил гэж нэрлэнэ. Эргэлтийн хөрөнгийн орчил нь загвар 5 д харуулснаар ТЭМ, ДҮ, ББ, ДА, ДӨ гэсэн мөчлөгүүдтэй.

2.4.4.2 Орчлын шинжилгээ

Орчлын шинжилгээг мөчлөгүүдийн үргэлжлэх хугацаанд тулгуурлан хийнэ. Эргэлтийн хөрөнгийн орчлын үргэлжлэх нийт хугацаа нь дараах томъёололоор тодорхойлно.

Орчил = ТЭМ + ДҮ + ББ + ДА - ДӨ

'4 Энэ томъёолол нь үйлдвэрлэлийн орчлыг ерөнхийд нь эргэлтийн хөрөнгийн орчпоор илэрхийлсэн байдлыг ерөнхийд нь загварчилж харуулах гэсэн болно.

48

"М- Үйлдвэрийн агуулахад үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд ашиглагдах хүртэл байх хугацаа

д ү . Түүхий эд материал нь үйлдвэрлэлийн шат дамжлагыг бүрэн дамжин бэлэн бүтээгдэхүүн болох хүртэлх хугацаа

ББ • Бэлэн бүтээгдэхүүний худалдан борлогдож хэрэглэгчдэд ачигдах хүртлээ агуулахад байх хугацаа

ДА - Хэрэглэгчдэд зээлээр худалдсан барааны үнэ төлөгдөх хүртэлх хугацаа

Д Ө - Харилцагч болон бэлтгэн нийлүүлэгчдэдээ зээлээр хэрэглэсэн зүйлсийн үнийг телж барагдуулах хугацаа

Эргэлтийн хөрөнгийн орчлыг дараах байдлаар дүрсэлнэ.

Орчлын үе шат буюу мөчлөгийн үргэлжлэх хугацааг "Цамхаг" компаний санхүүгийн тайлангийн болон зарим мэдээллийг ашиглан тооцъё.

Загвар 2-5: Эргзлтийн хөрөигийнорчил

—____.. .- ..- ___- ___

49

Нэиэлт иэдээлэл: Компани нь тайлангийн хугацаанд бэлтгэн нийлүүлэгч харилцагч байгууллагаас 8,320.5 мянган төгрөгийн түүхий эд материал худалдан авсан.

• Түүхий эд материалыг уйлдвэрлэлд тавьж олгох хүртэлхи хугацаа

ТЭМ =ТЭМэ ц у п д/ТЭМи э г е д и 1 1 я Яр, т э= ~22Г= Ө Д Ө Р

ТЭМН Л т а р з г г а э = ТЭМ,х,га + ХА - Т Э Н ц ^ = 341.4 + 8,320.5 - 496.9 = 8,164.6 сая.тэг

ТЭМгагв0рийК1орэгтв,=ТЭМИЙЯТИ|Игтгаи/Зб0 өдер = — ^ - = 22.7 сая.төг 3 6 0

• Бараа материалын нөөц нь үйлдвэрлэлийн шат дамжлагыг бүрэн дамжин бэлэн бүтээгдэхүүн болох хүртэлх хугацаа

191.3 М' ~" г4 ' Зц.үЛД ' (Ц ' НЗГӨДрИЙН үЙПДЗЭрЛЭЛИЙН ЭОРДаЛ "" = 1̂ -Э °Н"Р

Нэг өдрийн үйлдвэрлэлийн зардлыг тайлант хугацааны үйлдвэрлэлийн нийт зардал буюу борлуулсан бүтээгдэхүүний үйлчилгээний өртгийг үндэслэн тооцно.

НЗ =ДҮ„ Ү Л а + ББӨ + Элэгдэл - ДҮ,Ч,Л Я =

115.9 +4,828.5 + 756.5 - 191.3 = 5,509.6 сая төгрөг

ДҮнзгвдрийауипд.зз.рд.л = НЗ / 360 өдөр = '' — =15.3 сая.төг З Ы )

Түүхий эд материал нь 5.9 өдөрт үйлдвэрлэлийн шат дамжлагыг бүрэн дамжин бэлэн бүтээгдэхүүн болж байна.

• Бэлэн бүтээгдэхүүний худалдан борлогдож хэрэглэгчдэд хүргэгдэх хүртлээ агуулахад байх хугацаа

52.7 Б Б - ББ^ц.упд / Б Б нэгадертхудалдсаибүтээгдэхүун - — ~ = 3 . 9 ӨДӨр

13.4

50

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгийг тодорхойлж жилийн 360 хоногт хувааж нэг өдөрт худэлдсан бүтээгдэхүүний хэмжээг гаргана.

ББ,6поюо^ = ББ „. ү я д + ББӨ - ББ ,„,,» = 52.7 + 4,828.5 - 45.8 =

4,835.4 сая.төг

4835.4 Б Б н э г е д , р т у й л Д * р г а с э „ = Б Б ү и п д м р л > с з „ / 3 6 0 = - ^ - - 1 3 . 4 с а я . т ө г

• Хэрэглэгчдэд зээлзэр худалдсан барааны үнэ төлөгдөх хүртэлхи хугацаа

Д А = Д А , ц . ү г й / Б Б кэгвдвртззэлээрхудалдсан = 6 4 . 0 ӨДӨр

Б О р нэг одрийн эээпийн борлуулалт = ° О р „ийтзээшйнборлуулалг/ЗбО Ө Д в р -

6411.4

~ 360 = 17.9сая.төг

• Харилцагч болон бэлтгэн нийлүүлэгчдэдээ зээлээр хэрэглэсэн зүйлсийн үнийг телж барагдуулах хугацаа

1772 2 Д Ө = ДӨ^ц.упд / Б М Н нэгздзртзээлэзр татан азсан = - Г Г Т - = 7 6 - 7 Ө Д Ө Р

ХА „ , г м р и й н татан азалт = ХАтаигакгХуГЗЦаа(ь,/360өдөр= - — - ± = 23.1 сэя.төг 360

Эргэлтийн хөрөнгийн орчлын нийт хугацааггооцвол:

Орчил = ТЭМ+ДҮ+ББ+ДА-ДӨ=21.9 + 12.5 + 3.9 + 64.5-76.7 = 26.1 өдөр

Өмнөх онтой харьцуулахад дансны өглөгийг барагдуулах хугацааны өөрчлелтийг авч үзвэл 15 өдрөөр уртассан нь нөлөөлж 5 өдрөөр орчлын үргэлжлэх хугацаа богиносгосон байна. Энэ нь тус байгууллагын хувьд удирдлагын үйл ажиллагаа, гаргасан шийдвэр оновчтой байж чадсангүй, ерөнхийдээ компаний санхүүгийн чадавхи буурсан байгааг харуулж байна.

51

Шийдзэрлзх асуудлуу&

2.1 Дараах мэдээллийг ашиглан "Буянт" компаний орлогын тайланг бэлггэнэ үү.

Үзүүлэлтүүд Нэгж Дун

Удирдлага борлуулалтын зардал төфег 160,000.0

Элэгдлийн зардал 170,000.0

Борлуулалтын орлого 770,000.0

Хүүгийн зардал 120,000.0

Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 340,000.0

Татвар 15%

Цэвэр ашиг нь: 85,000 төгрөг

2.2Монгол хэвлзл компани нь 2000 ширхэг менежментийн сурах бичгийт нэг бүрийг 2500 төгрөгөөр МУИС-д худалдсан. Уг номын хэвлэлийн өртөг нь 1950 төгрөг, борлуулалтын үйл ажиллагааны зардалд 350 мянган төгрөг төлсөн. Сарын дараа уг номноос 500 ширхэгийг Улаанбатар сургуульд 3 сарын хугацаатай, 2 хувийн хүүтэйгээр зээлээр борлуулсан. Хөрөнгийн тухайн жилийн элэгдлийн зардал 500 мянган төгрөг, татварын хувь 15 бол уг компаний цэвэр ашгийг тодорхойлж, орлого, үр дүнгийн тайланг бэлтгэнэ үү.

2.3 "Их зам" компани нь 6.5 сая төгрөгийн борлуулалт хийсэн бөгөөд борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг нь нийт борлуулалтын орлогын 62.5 .хувь байна. Удирдлага, борлуулалтын үйл ажиллагааны зардал нь мөн борлуулалтын 11.4 хувь, банкнаас авсан хөрөнге оруулалтын ззэлийн хүү тогтмол 450 мянга, элэгдлийн зардал 650 мянган төгрөг, татвар цэвэр ашгаас 15 хувиар төлнэ.

а) Татварын дараахи ашгийг тооцно уу.

Ь) Тус компани нь санхүүгийн туршлагатай зөвлөх хатагтай Туяаг хөлсөөр ажиллуулдаг бөгөөд дараахи нөхцөлүүдээр шинжилгээ хийж, эөвлөгөэ өгөхийг түүнээс хүсчээ. Үүнд:

с) Удирдлага, борлуулалтын үйл ажиллагааны зардлыг 14 хувь болгоход хүлээгдэж буй борлуулалтыг нэмэгдүүлэх хэрэгцээ байгаа эсэх, борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг 5 хувиар хямдруулах нь дээрхи зардлын өсөлтийг хангаж чадах уу,

52

2.4.

2.5.

2.6.

2.7.

борлуулалтыг өнөөгийн түвшинд хэвээр байлгахад ашиг нэмэгдэх үү,

с!) Зайлшгүй шаардагдаж байгаа хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтанд жилийн 300 мянган төгрөгийн хүү төлөх зээл авах нөхцөлд ашгийн өнөөгийн түвшинг хэвээр хадгалахын тулд борлуулалтыг хир зэрэг нэмэгдүүлэх вэ?, үүнээс улбаалан ямар нэмэлт зардал гарч болох вэ?, түүнийг хэрхэн давж болох талаар лавлажээ. Уг хөрөнгө оруулалтаар элэгдлийн зардал 750 мянган төгрөг болж еснө. Та еөрийн саналыг боловсруулна уу.

Тайлан балансын эргэлтийн ба эргэлтийн бус зүйлээр ангил.

Өрийн бичгийн өглөг Цалингийн өглөг Барааматериалын нөөц Тавилга.эдхогшил

Хуримтлагдсан ашиг Дансны авлага Дансны өглөг Машин тоног төхөөрөмж Хувь нийлүүлсэн хөрөнгэ Энгийн хувьцаа

Тайлан баланс ба орлого, үр дүнгийн тайлангийн ангилалын дагуу ялгана уу.

Татварын зардал Борлуулалтын орлого Үйл ажиллагааны зардал Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг Хүүгийн еглөг Урьдчилж төлөгдсөн орлого

Дараахи хөдөлгөөний аль нь мөнгөний урсгалыг нэмэгдүүлэх вэ?

Урьдчилж төлөгдсөн зардал Нэмэгдэж төлөгдсөн капитал

Татварын өглөг Энгийн хувьцаа Элэгдлийн зардал Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг Татварын дараах ашиг Хуримтлагдсан ашиг

Дансны өглөгийн өсөлт ББ15 хүлээн авах Элэгдлийн зардал ҮХ16-ийг данснаас хасах Зээлээр бараа худалдан авах Цалин бараагаар тавьж олгох

Дараахи тэмдэглэгээг ашиглан тайлан балансын ангилалыг хийнэ

үү.

Дансны авлагын өсөлт Төлбөр барагдуулах Татварын өглөгийн бууралт Хуримтлагдсан элэгдэл өсөх Ноогдол ашиголгох Зээлийн борлуулалтыг өсгөх

15 Бэлэн бүтээгдэхүүн '6 Үндсэн хөрөнгө

Тайлан баланс /ТБ/ Богино хугацааны өр төлбөр /БХӨТ/

Орлогын тайлан 1011 Урт хугацааны өр төлбөр /УХӨТ/

Эргэлтийн хөрөнгө /ЭХ/ Хувь нийлүулсэн хөрөнге /ХНХ/ Үндсэн хөрөнгө /ҮХ/ Удирдлагын зардал /УЗ/

Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг/ББӨ/

Ямар тайланд

хамаарагдахыг

тэмдэглэнэ үү.

Аль ангилалд

хамаарагдахыг

тэмдэглэнэ үү. Зүйлс

Хуримтлагдсэн ашиг

Орлогын татвар

Дансны авлага

Энгийн хувьцаа


Бараа материалын нөөц

Дуусаагүй үйлдвэрлэл

Урьдчилж төшгдсөн орлого

(Иашин тоног төхөөрөмж


Мөнгөн хөрөнгө


Бор.бүтээгдэхүүний өртөг


Хүүгийн өглөг

Орлогын татварын өглөг

Удирдлагын зардал

2.8. "Наран" компаний нийт ашиг 3.5 сая, элэгдлийн зардал 760 мянган төгрөг, "Царамт" компаний нийт ашиг 3.5 сая төгрөг, элэгдлийн зардал нь 240 мянган тегрөг бөгөөд хоёулаа адил 40 хувиар орлогын албан татвар төлдөг. Уг хоёр компаний мөигөний урсгалыг зэрэгцүүлж, хувийн дүгнэлтээ хийнэ үү.

>.9. Дараахи мэдээллийг ашиглан үлдэгдэл балансыг бэлтгэнэ үү.

/мянган төгрөг/

54

Үзүүлэлтүүд Нэгж Дүн

Хуримтлагдсан элэгдэл Хуримтлагдсан ашиг


Өрийн бичгийн өглөг



Найдваргүй авлагын элэгдүүлэлт Энгийн хувьцаа

Бараа материалын нөөц Урт хугацааны хөрөнгө оруулалт


Бэлэн бүтээгдэхүүн

2.10 "Даймонд" компаний

төг/




Бараа материалын нөөц

Урьдчилж төл.зардал

Эргэятийн хөрөнгийн дүн

Үндсзн хөрөнгө Барилга, байгууламж

Машин тоног төхөөрөмж Хуримтлагдсан элэгдэл

Үндсэн хөрөнгийн дүн

Нийтдүн

?

'

2000 оны үлдэгдэл баланс

1,500.0

3,560.0

2,500.0

500.0

8,060.0

1,500.0

2,000.0

1,360.0

2,150.0

10.210.0

Өртөлбөр


Цапингийн өглөг

Татварын өглөг

Эрийн дүн

Өмчпөгдчийн өмч Энгийн хувьцаа

1,169,800.0

895,421.0

215,460.1

1,200,000.0

1,155,760.9

1,200,000.0

250,000.0

1,000,000.0

850,000.0

1,200,000.0

756,000.0

650,000.0

өгөгдөв. /сая.

1,895.0

450.0

600.0

2,945.0

5,000.0

Нэмэгдэжтөл.капитал 1,500.0

Хуримтлагдсан ашиг 765.0

Эздийн өмчийн дүн

Нийтдүн

7,265.0

10,210.0

2000 онд 6.6 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийсзн бөгөөд үүний 60

хувь нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг болно. Удирдлага,

борлуулалтын үйл ажиллагааны зардал нь 27.5 сая төгрөг,

элэгдэлийг нийт хөрөнгийн дансны үнийн 8 хувиар тооцож

байгуулдаг. Орлогын албан татвар шатлалаар тооцсон дундаж

хувь нь 33 хувь байсан. Мөн онд нийт цэвэр ашгийн 15 хувийг

ноогдол ашигт хуваарилахаар шийдвэрлэсэн. Оны эцэст 350 сая

төгрөгөөр шинэ нэхэх машин худалдан авсан ба хангамж,

маркетингийн үйл ажиллагаанаас хамааралтайгаар бараа

материалын нөөц болон дансны авлага нийтдээ 10, дансны өглөг

25 хувиар оны эхнийхээс ессөн. Жилийн эцсийн санхүугийн тайланг бэлтгэнэ уү.

2.11 Хүнсний бөөний худалдааны "Марс" компаний санхүүгийн тайлангуудын мэдээллийг үндэслэн мөнгөний урсгалын тайланг бэлтгэнэ үү.

"Марс" ХХК

ТаЙлан баланс

2000 оны 12-р сарын 31 / мянган төгрөг/

Хэрөнгө


Авлага

Бараа матөриалын нөөц


Эргэлтийн хөрөигийн дүн Барилга, бэйгууламж, машин Хуримтлагдсан элэгдэл

Үндсэн хөрөнгийн дун Урт хугацааны хөрөнгө оруулалт

Нийт хөрөнгийн дүн

1999он

560.0

850.0

600.0 100.0

2.7 70.0

2,650.0

- 1,211.4

1.438.6

250.0 3.798.6

Өр төлбөр ба өмчлөгчдийн өмч Богино хугацааны өр төлбөр Өглөг

Үнэт цаасны өглөг Цалингийн өглөг

Богино хугацааны өр төлбөрийн дүн Урт хугацааны өр төлбөр

Банкны урт хугацааны зээл

Нийт өрийн дүн Өмчлөгчдийн өмч

Шагналт хувьцаа, нэг бүр нь 200 төгрөг

Энгийн хувьцаа, нэг бүр нь 100 төгрөг

Нэмэгдэж төлөгдсөн капитал Хуримтлагдсан ашиг

Нийт өмчийн дүн

Өр төлбөр ба өмчлэгчдийн өмчийн дүн

780.0 500.0

120.0

1.400.0

750.0

2,150.0

300.0

100.0 250.0

998.6

1.648.6

3.798.6

2000 он

600.0

1,160.0

680.0

150.0

2.590.0

2,800.0

- 1,360.0

1.440.0 250.0

4.280.0

745.4

500.0

180.0

1.425.4

750.0

2.175.4

300.0

100.0 250.0

1,454.6

2.104.6

4.280.0

56

"Марс" ХХК Орлого, үр дүнгийн тайлан, / мянган төгрөг/

2000 оны 12-рсарын31

Үзүүлэлтуүд Дүн

Борлуулалтын орлого 12,000.0

Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 7,920.0

Нийт ашиг 4,080.0

Удирдлага, борлуулалтын зардал 950.0

Элэгдлийн зардал 1,560.0

Үйл ажиллагааны ашиг 1,570.0

Хүүгийн зардал 600.0

Татвар төлөхийн өмнөх ашиг 970.0

Татварын зардал 363.0

Цэвэр ашиг 607.0

Шагналт хувьцааны ноогдол ашиг 60.0

Гадагш гаргагдсан энгийн хувьцаа 1,000.0

Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг, төгрөг 0.55

2.12. "Гоёл" дэлгүүр нь шинээр нээх дэлгүүрийнхээ жилийн эргэлтийг

960 сая төфөг байна гэж таамагласан. Тус дэлгүүрийн өмнөх

жилийн санхүүгийн тайлангийн шинжилгээгээр хөрөнгийн эргэц нь

жилдээ 3.5 удаа, үйл ажиллагааны ашгийн норм нь 7 хувь байсан.

Хөрөнгө сруулалтын өгөөжийг тооцно уу.

2.13. "Өрнөх" компаний нийт хөрөнгө нь 1200 сая төгрөг бөгөөд жилийн

эргэлт нь 1.2 удаа болно. Нийт хөрөнгийн нэг төгрөг тутмаас

хүлээн авах өгөөж нь 5 хувь бол үйл ажиллагааны ашгийг

тодорхойлно уу.

2.14. "Альфа" ХХК-ний хөрөнгийн цэвэр өртөг нь 2500 сая төгрөг,

жилдээ 1.4 удаа эргэдэг, хөрөнгийн өгөөж нь 8.4 хувь бол ашгийг

тооцно уу. Тус компаний удирдлага нь хөрөнгийн эргэцийг 1.2

удаад барих бодлогоор удирдах нь зүйтэй гэж үзэв. Ашиг өсөх үү,

буурах уу?

2.15. "Алдархаан" компаний жилийн эргэлт 4 тэрбум төгрөг,

борлуулалтын нэг төгрөг тутмаас 3.5 хувийг ашиг олдог, нийт

хөрөнгийн эргэц нь жилдээ 2.1 удаа, 100 саятөгрөгийн эргэлтийн

хөрөнгөтэй, хөрвөх чадвар нь 3:1, урт хугацаат өр нь 300 сая

төгрөг бол

а) Эздийнөмчийг

57

б) Эздийн өмчийн өгөөЖийг в) Нийт херөнгийн эргэцийг 3 удаа болговол эздийн өмчийн

өсөлтийг г) Эргэлтийн хөрөнгийн эсөлтийг тус тус олно уу.

Компани нь 1.2 тэрбум төгрэгийн борлуулалт хийдэгбөгөөд үүний 10 хувийг бэлэн мөнгөөр хийдэг бөгөөд жилийн эцэст авлагын үлдэгдэл 180 сая төгрөг байсан. Авлага цуглуулах дундаж хугацааг тооцно уу.

"Датаком" компаний мэдээлэл дамжуулах шинэ шугам суурилуулахаар болов. Түүний хүлээгдэж байгаа борлуулалт жилийн 1.2 тэрбум төгрөг, борлуулалтын өгөөж нь 6 хувь байна. Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг тооцно уу.

< "Жинчин" компаний жилийн борлуулалт 960 сая төгрөг, нийт

хөрөнгийн эргэц нь 2.6 удаа, борлуулалтын эгөөжнь 7 хувь байна. Нийт хөрөнгийн эгөежийгтооцно уу.

"Аянга" компани нь гурван салбартай бөгөөд тэдний санхүүгийн үйл ажиллагааны талаархи зарим мэдээлэл өгөгдөв. /сая.төгрөг/

Эмнэлгийн тоногтөх

Лабораторийн тоног төх

Сургалтын тоног төх

Борлуулалт Цэвэр ашиг Нийт хөрөнгө

20 000.0 1 200.0 8 000.0

5 000.0 190.0 8 000,0

4 000.0 320.0 3 000.0

а) Аль салбарын өгөөж хамгийн бага байна вэ? Аль салбарын егөөж хамгийн өндөр байна вэ?

в) Борлуулалтын болон хөренгө оруулалтын өгөөжийг салбаруудын дундажаар тооцно уу.

|. "Далай комланий санхүүгийн тайлан дараахи байдалтай байв. /сая.төгрөг/

Хөрөнге Дүн Өр төлбөр ба өмчлегчдийн өмч

Дүн

Мөнгө Дансны авлага ЬМН Үндсэн хөрөнгө

Нийтдун

50,000.0 Дансны өглөг 220,000.0 280,000.0 Татварын өглөг 80,000.0 240,000.0 ӨБ-ийнөглөг 118,000.0 380,000.0 Хувьцаа 100,000.0

Нэм.төлөгдсөн капитал 150,000.0 Хуримтлагдсан ашиг 282,000.0

950,000.0 Нийтдүн 950,000.0

58

Жилдээ 3.04 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийдэг бөгөөд 75 хувийг зээлээр хийдэг. Гүйцэтгэх нь:

а) Хөрвөхчадвар б) Эргэцийн шинжилгээ

в) Өрийн харьцаа г) Авлага цуглуулах дундажхугацаагтооцож, дүгнэлт хийнэ үү.

"Гэрэлт зам" компаний санхүүгийн зарим мэдээлэл өгөгдөв. Үүнд: Нийт хөрөнгийн дүн 760 сая төгрөг, Борлуулалтын орлого 897.5 сая тегрөг байсан.

Нийт херөнгийн эргэц 2 удаа

Өр/Нийт хөрөнгө 30 хувь

Хөрвөх чадвар 3

БМН-ийн эргэц будаа

Авлага цуглуулах дундаж хугацаа 18 өдөр

Дараах тайлангийн үзүүлэлтүүдийг нөхнө үү.

Хөрөнгө Дүн Эхүүсвэр Дүн

Мөнгө БХӨТ " ^ Ш ^ Дансны авлага . УХӨТ

БМН Хувь нийлүүлсэн хөрөнгө Үндсэн хөрөнгө

Нийт дүн Нийтдүн

Санхүугийн шинжилгээний үндсэн харьцаануудыгтооцноуу.

"Туул" ХХК Тайлан баланс

200... оны 12-р сарын 31, мянган гпөгрөг Хөрөнгө Дүн Эх уүовэр Дүн

12,000.0 Дансны өглөг 256,000.0 Татварын өгпөг 264,000.0 ӨБ-ийнөглөг 650,000.0 Хувьцаа

- 190,000.0 Нзм.төл.капитал 120,000.0 Хуримтлагдсан

ашиг

Мөнгө Дансны авлага БМН Үндсэн хөрөнгө Хуримтлагдсан элэгдэл Урт хугацаат хөрөнгө

оруулалт

Нийтдун 1,112,000.0 Нийтдүн

180,000.0 22,000.0

160,000.0 390,000.0 150,000.0 210,000.0

1,112,000.0

59

хугацааны ашгийн төлөвлөлтийн зорилго, түүнийг хэрхэн хийх арга зүйн асуудлуудыг;

Дөрөвдүгээр бүлэгт: Санхүүгийн хөшүүргийг тайлбарлан, бизнөсийн үйл ажиллагааны зардлуудын ашгийн хуримтлалд нөлөөлөх нөлөөлөл, хувьсах, тогмтол, санхүүжилтийн зардлуудын хоорондын уялдааны талаар;

Тавдугаар бүлэгт: Ажлын капиталын удирдлагын үндсэн ойлголт болох арилжааны болон санхүүгийн эрсдэл, тэдгээрийн тэнцвэрт харьцааны тухай;

Зургаадугаар бүлэгпЭргэлтийн хөрөнгийн удирдлагын тухай, тухайлбал: мөнгөний удирдлага, компаний нөөцийн болон зээлийн бодлогын талаархи асуудлуудыг;

Долдугаар бүлэгт: Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ, түүнийг удирдлагын шийдвэр гаргалтанд хэрэглэх нь санхүүгийн удирдлагын үндсэн асуудлуудын нэг болохтухай;

Наймдугаар бүлэгпЭрсдэл болон өгөөжийн хоорондын харилцан хамаарлыг ойлгох нь удирдлагын шийдвэр гаргалтын салшгүй нэг хэсэг болох тухай, бизнөсийн үйл ажиллагааны өгөөж, эрсдлийг хэрхэн тооцож, шийдвэр гаргалтанд хэрэглэх талаар;

Есдүгээр бүлэгт: Капиталын төсөвлөлт нь хөрөнгө оруулалтын сонгогдоогүй боломжийн өртөг, түүний үнэлгээг хийн төслийн хөрөнгө оруулалтын олон янзын хувилбаруудтай харьцуулан сонголт хийх үйл ажиллагаа болох нь, капиталын төсөвлөлтийн талаархи үндсэн ойлголтууд, төслийн мөнгөний урсгалын төсвийг хийх замаар хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг үнэлэх тухай асуудлуудыг;

Аравдугаар бүлэгт: Компани өөрийн бизнест хэрэгцээтэй хөрөнгө, бараа материалын зүйлсийг худалдаж авахад шаардлагатай капиталын ертгийг хэрхэн тооцох, түүгээр дамжуулан санхүүгийн бүтцийг удирдах,

6

хянах тухай, бизнесээ цаашид хэвийн үргэлжлүүлэх, түүнээс хүлээн авах ашгийг нэмэгдүүлэх боломжийг судлах, капиталын бүтэцийн болон ноогдол ашиг, түүний талаар удирдлагын зүгээс баримтлах бодлого, шийдвэр гаргалт зэрэг асуудлуудыг;

Арваннэгдүгээр бүлэгт: Санхүүгийн таамаглал урт хугацаанд хэрэгжихээр томъёологдсон эрхэм зорилгод хүрэхэд шаардагдах санхүүгийн эх үүсвэрийн хэрэгцээг таамаглах, түүнд зохицсон үнэ тарифын механизмыг боловсруулах үйл ажиллагаа болох тухай, таамаглал дэвшүүлэх, үнийн мөханимзын талаархи асуудлуудыг тус тус авч үзсэн.

7

"Туул" ХХК Орлого, үр дүнгийн тайлан

200... оны 12-р сарын 31, мянган төгрөг Үзүүлэлтүүд Дүн

Борлуулалтын орлого 2,180,000.0 Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 1,480,000.0 Нийташиг 700,000.0 Удирдлага, борлуулалтын өрөнхий зардал 475,000.0 Үйл ажиллагааны ашиг 225,000.0 Хүүгийн зардал 25,000.0 Татвар төлөхийн өмнөх ашиг 200,000.0 Татварын зардал 30,000.0 Цэвэрашиг 170,000.0

2.23. "Даймлер" компаний захирал еөрийн санхүүгийн зөвлөхөөс зевлөгөө өгөхийг хүсчээ. Түүний зөвлөгөө авахдаа авч ирсэн материал нь сүүлийн гурван жилийн санхүугийн тайлан байлаа.

"Даймлер" ХХК Орлого, үр дүнгийн тайлан, мянган тэгрэг

199Х 199У 1992

Борпуулалтын орлого Борпуулсан бүтээгдэхүүний өртөг Нийт ашиг Удирдпага, борлуулалтын ерөнхий зардал Үйл ажиллагааны ашиг Хүүгийн зардал Татеар төлөхийн өмнөх ашиг Татбарын зардал Цэвэр ашиг

"Даймлер" Х Х К Санхүүгийн тайлан, мянган тегрег

199Х 199У 1992

1,200.0 800.0 400.0 239.9

160.1

35.0 125.1

25.04 100.1

1,500.0 1,040.0

460.0 274.0

186.0

45.0 141.0 31.40 109.6

1,875.0 1,310.0 565.0 304.7

260.3 85.0

175.3 45.12 130.2

Мөнгө Дансны авлага БМН Үндсэн хөрөнгө Хуримтлагдсан элэгдэл Нийт дун Дансны өглөг

60

30.0 190.0 230.0 800.0

-150.0 1,100.0

200.0

40.0 284.0 261.0 965.0

- 200.0 7,350.0

310.0

30.0 39О.0 290.0

1,610.0 -310.0 2,010.0

505.0

20.4 325.0 250.0 304.6

30.0 363.6 250.0 396.4

35.0 703.9 250.0 516.1

Татварын өглөг " » ӨБ-ийн өглөг Хувьцаа Хуримтлагдсан ашиг

Нийтдүн 1,100.0 1,350.0 2,010.0

Компаний хөрөнгө жилд 1,2 удаа эргэх ёстой бөгөөд ашгийн норм нь 7,2 хувь байна, борлуулалт нэг хувиар өсөхөд үйл ажиллагааны ашиг 10 орчим хувиар өсч байх ёстой. Жилийн цэвэр ашгийн 25 хувийг ноогдол ашигт, үлдэхийг нь үйлдвэр хөгжүүлэхэд зарцуулдаг. Гэтэл төлөвлесөн хэмжээний мөнгөний хуримтлал үүсэхгүй байна. Энэ байдал тоног төхеөрөмжийн шинэчлэлт хийх боломжгүй болгож байна. Энэ байдлыг судлаад та зөвленө үү. Мөн татварын байцаагч танай эргэлтийн бус хөрөнгийн есөлт өндөр, эргэлтийн хөрөнгийн үлдэгдэл бага, хөрөнгийн эргэц удаан байгаагаа үзвэл танайд хууль бус үйл ажиллагаа явагдаж байна гэж үзэж байна гэлээ, Би юу гэжтайлбарлах вэ?, цаашид хэрхэн ямар бодлого баримтлаж ажиллах вэ? гэж ээ. Зөвлөгеөг өгнө үү

Бүлэг 3: Богино хугацааны ашгийн төлөвлөлт

3.7. Ашгийн төлөвлөлт

Ашгийн төлөвлөлт нь байгууллагын эдийн засгийн баялагийн өсөлт, бууралтын хэмжүүр болдгоороо маш чухал хүчин зүйл байдаг. Хэрэв олохоор тооцсон ашиг хангалтгүй байвал тухайн компаний зах зээл дэх эдийн засгийн баялаг өсөлтгүй зогсонги байдалд орж улмаар эзэлж буй байр суурь ганхаж эхэлдэг. Ихэнх эдийн засагчдийн дунд түгээмэл байсан бизнесийн зорилго нь богино хугацааны дотор ашгийг дээд цэгт хүргэхэд чиглэгдэнэ гэсэн үзэл баримтлал нь суүлийн арван жилд өөрчлөгдөн компаний өртөг, үнэ цэнийг их байлгахад чиглэгдэнэ гэж хүлээн зөвшөөрөх болсон. Гэтэл үүнээс илүүтэйгээр ергөн тархсан боломжит хувилбар нь борлуулалтыг нэмэгдүүлэх юм. Борлуулалтыг дээд зэргээр нэмэгдүүлэх нь богино хугацаанд ашгийг илүү хурдацтайгаар нэмэгдүүлэх боловч урт хугацааны хувьд тийм ч оновчтой байж чаддаггүй. Бүтээмжийн өсөлт нь зардлыг хямдруулах тул борлуулалтыг хамгийн их байлгах гэсэн үзэл баримтлал нь техник төхнологийн шинэчлэлтийг хийгээгүй байгаа нөхцөлд нь ашгийн түвшинг буурахад хүргэнэ. Өрсөлдөөн нь хэн хамгийн бага өртгөөр эрэлтийг хангаж чадна түүнийг урамшуулж байдаг, иймээс хүн бүхэн түүн рүү янз бүрийн аргаар хүрэхийн төлөе тэмүүлдэг. Борлуулалтыг ихээр өсгөн нэмэгдүүлэх нь үнийн хямдрал, урамшуулал, зар суртачилгааны гэх мэт нэмэгдэл зардлыг дагуулж байдаг.

Эдийн засагчид, санхүучид борлуулалтын өсөлтийн дээд хязгаарыг ашгийн уналтын хамгийн доод хязгаартай уялдуулахыг илүүтэйгээр сонирхдог. Тэдний энэ сонирхол нь ахиуц орлого ба ахиуц зардалтайгаа тэнцэж байх тэр хязгаарт дахь борлуулалтын оновчтой хэмжээ ямар байх вэ? гэдгээр хангагддаг. Борлуулалтын хэмжээ нь тэднийг урт, богино хугацаагаар зааглан ашгийн төлөвлөлтийг хийхийг, ирээдүйд шаардагдаж байгаа компаний өсөлтийг хангахуйц түвшинд ашгийн өсөлт байгаа эсхийг урьдчилан таамаглахадзайлшгүй хүргэнэ. Яагаад заавал ашгийн өсөлтийг сонирхдог вэ? гэвэл компаний мөнгений урсгалын нэг нь тухайн жилийн ашгийн хуримтлал, злэгдлийн зардал байдаг. Мөнгөний урсгал нь компаний өсөлт дэх зардлыг бага байлгах нэг хүчин зүйл байдаг.

Ашгийн төлөвлөлт нь богино хугацаанд компаний өсөлтийг хангах түвшинд санхүүгийн эх үүсвэрийг бий болгох эсэхийг авч үзэн компаний эдийн засгийн баялгийн өсөлт, бууралтын хэмжүүр болдгоороо маш чухал хүчин зүйл байдаг. Хэрэв олохоор тооцсон ашиг

62

хангалтгүй байвал тухайн компанийн зах зээлд дэх эдийн засгийн баялаг өсөлтгуй зогсонги байдалд орон буурах ба байр суурь нь ганхаж эхэлдэг. Удирдлагын хувьд амин чухал хүчин зүйл нь ирээдүйн үйл ажиллагаанаас олох ашгийн шинжилгээ байдаг. Ирээдүйн үйл ажиллагаанаас олох ашгийг шинжлэх зорилгоор дэвшүүлсэн борлуулалтын таамаглалын хүрээнд ашгийн төсөвлөлт, байгууллагын бэлэн мөнгөний эрэлтийг тодорхойлогч худалдан авалтын төсөв, мөнгөний урсгалын төсевлөгдсөн тайлан, төсөвлөгдсөн үлдэгдэл баланс гаргана.

3.1.1. Борлуулалтыг таамаглах

Ашгийг төлөвлөх нь борлуулалтын таамаглал дэвшүүлэхээс эхэлнэ. Борлуулалтын таамаглал нь өөрийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хангамжийн зах зээл дэх өөрчлөлт, худалдан авалт, борлуулалт, хуваарилалтын суваг, үйлчилгээний зах зээлийн багтаамж, өрсөлдөөний шинж чанар, хэрэглэгчдийн зан үйл, худалдан авах чадвар, инфляцийн өөрчлөлт гэх мэт өргөн судалгаа хийсний үндсэн дээр бүтээгдэхүүний болон худалдан авагчдийн хольц ямар байх вэ?, маркетингийн ямар бодлогыг баримтлаж харьцах вэ? гэх мэт маркетингийн албаны ажилтнуудын бэлтгэсэн тоо баримтанд шууд түшиглэх юм.

Таамаглал бол телөвлөгөө биш бөгөөд ирээдүйн янз бүрийн нөхцөл байдалд хийгдэх бодит зүйлсийн үнэлгээ байдаг. Таамаглал нь борлуулалтын төлөвлөгөөний нэг л орц бөгөөд өмнөх жилүүдийн тоо баримтанд суурилсан таамаглал байдаг. Борлуулалтын төлөвлөгөө нь таамаглал, бусад орц, борлуулалтын тоо хэмжээ, үнэ, үр ашиг, үйлдвэрлэл, санхүүжилт зэрэгт суурилсан удирдлагын шийдвэрийг нэгтгэж байдаг. Борлуулалтын төлөвлөгеөний зорилго нь:

- Ирээдүйн тодорхойгүй байдлыг бууруулах

- Удирдлагын дүн шинжилгээ, шийдвэрийг төлөвлөлтийн үйл ажиллагаатай холбох

- Ашгийн төлөвлөлтийн бусад элементүүдийг хөгжүүлэхийн тулд зайлшгүй шаардлагатай мэдээллээр хангах

Борлуулалтын үйл ажиллагаанд удирдлагын зүгээс тавих хяналтыг хөгжүүлэх зэрэг болно.

63

Өнөөдөр манай ихэнх бизнес эрхпэгчид, удирдах ажилтнууд маркетингийн үургийг зар сурталчипгааг зохион байгуулах, үзэсгэпэн яармагт оролцох, борлуулалтын гэрээ хэлцэл байгуулах, шинээр үйлчилгээний цэгийг нээх гэх мэт хязгаарлагдмап хүрээнд ойлгож хүлээн зөвшөөрдөг. Энэ нь бодит байдалд тийм биш байдаг, борлуулалтын буюу эрэлтийн таамаглал дэвшүүлэх, төлөвлөгөө боловсруулснаар юуг, хэнд, хэрхэн хүргэх вэ? гэдэг асуултанд хариулахаас эхэлж, тухайн жилд хэрэглэгчдэд хүргэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо хэмжээг тодорхойлж, баримтлах үнийн бодлого, хэрэгжүүлэх маркетингийн болон борлуулаптын арга хэмжээ, үр дагавар зэргийг бүхэлд нь багцаалах учиртай. Бизнес эрхлэгчид маркетингийн ач холбогдолыг хүлээн зөвшөөрч, ямар нэгзн түвшиний ойлголт тесөөлөлтэй болсон боловч хэрэглэгчдийн сзтгэхүйгээр тоглох үйп ажиллагаа юм гэдгийг тийм ч сайн ухаж ойлгож чадаагүй, хэрхэн зохион байгуулж хэрэгжүүлэх арга ухаанаа тийм ч сайн олж чадаагүй, эдийн засагч юм уу, эсвэл менежерт үүрэг болгосон байдаг. Эдгээр ажилтнууд хэрэглээний зах зээлийн судалгааг хцйх бус, удирдлагын шийдвэр гаргалтанд зайлшгүй шаардлагатай тоо мэдээллийг бэлтгэх, дэмжлэг үзүүлэх эсвзл удирдлагаас өгсөн үүрэг даалгаврыг гүйцэтгэх үүрэг хүлээсзн байдаг. Ашгийн төлөвлөлтөнд тэдгээр мзргэжлийн хүмүүс маркетингийн ажилтнуудаас бэлтгэсэн таамаглалд тулгуурлан бэлэн мөнгөний болон нөөцийн хэрэглээгээр дамжуулан ашгийн хэрэгцээг тодорхойлно. "Цамхаг" компаний маркетингийн албаны судалгаанаас компаний борлуулалтыг төлөвлежбуй санхүүгийн жилд 20 хувь буюу 1.3 тэрбум төгрөгөөр өсгөх болоыж байна гэж үзэж сүүлийн гурван жилийн сар, сарын борлуулалтын динамикт үндэслэн сараар борлуулалтын таамаглалыг хийлээ.

БОт,„ = БОгүйц * өсөлтийн хувь =6.4 тэрбуи тег * 1,2= 7.7 тэрбум төг

ХүснэггЗ-1 :Бовя 1 рсар

2 рсар

3 рсар

4 рсар

5 рсар

Врсар

уупзптын таамагл!

509.0

623.7

554.4

454.3

469.7

577.5

т, сараар /сая.тегр

7рсар

8рсар

9рсар

Юрсар

11 р сар

12рсар

&;1

700.7

739.2

693.0

746.1

847.0

785.4

64

3.1.2. Зардлыг төсөвлөх

Борлуулалтын таамаглалд суурилан зардлыг төсөвлөнө. Зорилго нь төлөвлөгдсөн борлуулалтыг хангахад шаардагдах үйлдвэрлэлийн хэрэгцээ, зах зээлийн эрэлтийг тасралтгуй хангахад хэдэн едрийн нөөцтэй байх вэ?, шаардагдаж буй борлуулалтын хэрэгцээг хэрхэн хангах вэ? гэдгийг тодорхойлоход байна. Борлуулалтын нэмэлт хэрэгцээг хангах боломж нь тооны хүчин зүйл /ажилчны тоо, ээлжийн тоо эсвэл суурь машины тоог нэмэгдүүлэх/-ийн өсөлт, чанарын хүчин зүйл /техник, төхнологийн шинэчлэлт хийх замаар ажиллах хүчний бүтээмжийг нэмэгдүүлэх/-ийн өсөлтийн аль нь илүү үр дүнтэй байх вэ? гэдэгт хариулах явдал юм. Удирдлагын гаргах шийдвэр нь ашиг, эрсдлийн түвшинд тэнцвэртэй байдлыг хадгалж чадах тэр үеийн технологийн сонголт байна. Тооны хүчин зүйл нь богино хугацаанд ашигтай боловч, уйлдвэрлэлийн хүчин зүйл бүхэлдээ өөрчлөгдөн хувьсах урт хугацаанд ашиггүй байдаг.

Зардлыг төсөвлөх нь ажиллах хүчний хөдөлмөр зарцуулалтыг хэрхэн оновчлох тухай юм. Түүхий эд материалын үнийг үйлдвэрлэгч зохицуулах боломжгүй, гадаад хүчин зүйл байдаг. Ажиллах хүчний өртгийг хөдөлмөрийг оновчлох, нэгж хугацаан дахь хедөлмөр зарцуулалтыг багасгах замаар үйлдвэрлэлийн тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх боломжтой. Бутээмжийн хэт өсөлт нь нийлүүлэлтийг эрс нэмэгдүүлж, зах зээлд бараа, бүтээгдэхүүний илүүдлийг бий болгож, компаний удирдлагаас борлуулалтыг өсгөхөд чиглэгдсэн нэмэлт арга хэмжээ авахад хүргэдэг. Энэ нэмэлт арга хэмжээг авсан ч, аваагүй ч байгууллага бэлэн мөнгөний хомсдолд ороход бэлэн байдаг. Зах зээл дэх бараа, үйлчилгээний илүүдэл нь мөнгийг их хэмжээгээр түгждэг, гэтэл нөгөө талд компаний бэлэн мөнгөний эрэлт ихэсч, хөрвөх болон төлбөрийн чадварыг бууруулан, санхүүгийн бэрхшээлийг үусгэдэг. Иймээс санхүүгийн удирдлага нь хамгийн боломжит хувилбаруудыг дэвшүүлэн, түүндээ шинжилгээ хийн шийдвзрийг /сонголт/ гаргана.

Шийдвэр гаргалт /сонголт/ нь дэвшүүлэгдсэн янз бүрийн хувилбаруудын хүлээгдэж буй ашгийн өсөлт/зардлын хямдралт, мөнгөний урсгал/-д суурилна. Байгууллагын богино болон урт хугацаан дахь үйл ажиллагааны өсөлтөөр бий болох хөрөнгийн нэмэлт хэрэгцээ, түүний санхүүжилт нь ашиг хэрхэн нэмэгдэх вэ?, байгууллагын мөнгөний урсгал өсөх үү, үгүй юу гэдгээр тодорхойлогддог. Иймээс санхүүгийн богино хугацааны төлөвлөлт гэхээсээ илүү ашгийн төлөвлөлт гэж нэрлэдэг. Ашгийн төлөвлөлт нь байгууллагын эдийн

65

;гийн баялгийн өсөлт, бууралтын хэмжүүр болдгоороо байгууллагын затегитай маш нягт холбоотой.

Үйлдвэрлал үйлчилгээг зохион байгуулахтай холбогдон гарах йт зардлыг дотор нь хувьсах ба тогтмолгэж ангилагдана. Тогтмол рдал нь тухайн үйлдвэрлэл, борлуулалтын түвшингээс хамаарч пбэлздэггүй, тогтмол зардлууд байна. Тэдгээрийг дотор нь эгдлийн, удирдлагын /захиргаа ажахуйн/, борлуулалт маркөтингийн п ажиллагааны гэж ангилна. Хувьсах зардалд тухайн бизнесийн ил, үйлчилгээг явуулахтай холбогдож гарах хөдөлмөр, түүхий эд териалын болон эрчим хүч, ус, дулаан гэх мэт ашиглалтын зардлууд йх ба эдгээр нь тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийг сюрхойлох ба үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнээс шууд мааралтай байна. Хувьсах зардлыг өртгийн объект бүрээр зардлыг ;өвлөх, борлуулалтын өсөлтөөр төсөвлөх гэсэн аргын аль нэгнээр эцдог. Нэгдүгээр арга нь илүү бодитой байдаг. Хоёрдох аргыг жижиг гщвэрлэлийн хувьд, мөн урьдчилан таамаглал дэвшүүлэхэд өргөн |игладаг. Энэ аргын аль аль нь өртгийг сараар хуваарилахыг ардана. Борлуулалтын өсөлтөөр өртгийг тодорхойлохдоо дараах иъёололыг ашиглана.

ХЗтес= БО^Л Х^,/БО1ү*)=7700.0 еят.г*(4828.5 с а я „ г /6411.4 с м т, г)=

Хувьсах зардал | - Борлуулалтын орлого

Тогтмол зардал нь бизнесийг үр ашигтайгаар удирдан зохион йгуулах, хөдөлмөрийг оновчтойгоор зохион байгуулах, борлуулалтыг )гэтгэх гэх мэт зохион байгуулалтын зардлууд байна. Хэрэв эдгээр 1 ажиллагааны хүрээнд ямар нэгэн өөрчлөлт шинэчлэлт хийхээр ювлөөгүй бол өмнөх оны зардлын гүйцэтгэлээр тооцож төсөвлөх •өөд энэ нь дээрхи зардлуудын дээд хязгаар болно. Гэхдээ ркетингийн зардлын хувьд өөр байна. Учир нь маркетингийн үйл иллагааны зардлын хувьд үр ашиг нь удирдлагын ч гэдэг юм уу, 1эл техник технологийн ч гэдэг шиг үр дүн нь тухай бүр харагддаггүй, >имдаа амжилтгүй болох явдал байдаг. Иймээс маркөитнгийн )длыг өмнөх оиы сар, 10, 7 хоногийн борлуулалтын мэдээнд болон нэ бүтээгдэхүүний талаар судалгааны үр дүнд дэвшүүлсэн 1маглалд суурилсан үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн зардлын ;өвийг үндэслэдэг.

66

Ашгийн төлөвлөлтийг хийхийн тулд орлого, үр дүнгийн тайлангийн төсөвийг бэлтгэнэ. Орлого, үр дүнгийн тайлангийн төсөв нь стратөгийн зорилгыг хангаж чадахуйц түвшинд ашгийн хуримтлал үүсэх үү, дутагдаж байгаа санхүүгийн эх үүсвэрийн хэрэгцээг хэрхэн зохицуулж болох вэ? гэдгийг тодорхойлоход оршино. Энэ төсвийн үндсэн дээр төлевлөж буй жилийн элэгдлийн зардал, ашгийн хувиарлалт, зарцуулалтын талаар баримтлах бодлогод шинжилгээ хийнэ. Элэгдлийн зардал урт хугацааны хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх тоног төхеерөмжийн шинэчлэлтийг санхүүжүүлэх өерийн эх үүсвэр болон үунээс давсан нөхцөлд тухайн жилийн ашгаас хуваарилалт хийгддэг. Мөн борлуулалтын өсөлт, тоног тэхеөрөмжийн шинэчлэлт нь эргэлтийн хөренгийн нэмэлт хэрэгцээг бий болгодог. Эргэлтийн хөрөнгийн өсалт нь нэгдүгээрт эргэлтийн явцад чөлөелөгдвх мөнгөний урсгал, богино хугацаакы өр төлбер, ашиг байдаг. "Цамхаг" компаний /хүснэгт 2-1, 2-2/ жишээн дээр хийе.

Компани нь телевлеж буй санхүүгийн жилд 350 сая төгрөгийн техникийн шинэчлэлтийг /шинэ шугам/төвд хийх ба эхний 30 хувийг 6-р сард ашиглалтанд хүлээн авна. Шинэ техникийг 15 жил ашиглах бөгөөд бүрэн эзэмшихтэй холбогдож 2002 онд бүтээмжийн өсептөөр өртгийн хямдралт ажиглагдахгүй, үйлдвэрлэл, үйлчилгээниО өртөг 0.5 хувиарбуюуборлуулсан бүтээгдэхү/н, үйлчилгээний өртөгнь52.9 сая төгрөгөөр өсч 5827.9=75775.0+52.9/ сая төгрөг болно. Мөн ирэх онд удирдлага, зохион бойгуулалтын бүтцийн хувьд ямар нэгэн өөрчлөлт хийхгүй учир удирдлагын зордлыг өмнөх оныхоос хэтрүүлзхгүй байна. Элэгдлийн зардал нь хагас жилээс хойш ашиглалтонд хүлээн овах техникийн шинэчлэлтийн элэгдлийн зардлаар есөх бопно.

Шинэ тоног төхөөрөмжийн элэгдлийгтооцвол:

Нийт хөрангө оруулалт 350 сая төгрөг, үунээс: эхний ээлжинд ашиглалтанд хулээн авах: 350.0 * 0.3 = 105.0 сая тегрөг

Нэг жилийн элэгдэл нь: 105.0 сая төгрөг: 15 жил = 7.0 сая төгрөг

Уг тоног техөөрөмжийг 6-р сард хүлээн авах учир 7-р сарын нэгнээс эхлэн элэгдэл тооцно гэвэл тухайн жилийн элэгдлийн нийт зардал нь: 7.0 : 12 сар * 6 сар = 7.35 сая төгрөг / тооцоонд оронг дэвшүүлж 7.4 сая гэж авлаа./

67

Боруулалтын орлого Борлуулсан бүтээгдэхүүний ертөг

Нийташиг Үйл ажиллагаамы зардал

Удирдлагын борпуулалтын зардал Элэгд/шйн зардап

Үйл ажиллагааны ашиг Татварын зардал Цэвэр ашиг

2002 оны төсөв

7700,0 5827,9 1872,1 1134,9

374,8 760.1 737,2 269,9 467,3

Орлого, үр дүнгийн тайлангийн төсвийг хийж, төсөвлөгдсен ашиг нь дэвшүүлэгдсэн зорилгыг хангахуйц түвшинд байж чадах эсхийг тодорхойлсны дараагаар худалдан авалтын төсвийг хийнэ.

3.2 Худалдан авалтын төсөв

Худалдан авалт нь байгууллагын бэлэн мөнгөний хэрэгцээг тодорхойлж, зээлийн борлуулалт, худалдан авалтаар дамжуулан менгөний удирдлагыгхэрэгжүүлэхэд баримтлах бодлогыгболовсруулах боломжийг олгоно. Боруулалт нь байгууллагын менгөний дотогшлох урсгал буюу бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт, худалдан авалт нь мөнгөний гадагшлах урсгалыг буюу бэлэн мөнгөний эрэлт байдаг. Санхүүгийн ажилтан нь энэ хоёр урсгалын тэнцвэрт харьцааг хэрхэн хадгалах вэ? гэдэгт анхаарна. Худалдан авалтыг дараах томъёогоор тооцно.

Худалдан авалт = БМ5ЦЯ1ЙН упд+Хэрэглээ - БМзхня„улй

БМ • Бараа материалын нөөц /уйлдвэрлэлийн циклд оролцон боловсруулалт хийгдэх, хийгдчихсэн/

БМЭЦ0„ЙН у л я - Тухайн сарын эцэст бэлэн байвал зохих үлдэгдэл

Борлуулалтын орлогыг өмнех 3-5 жилийн сар, сарын борлуулалтын дундажийг ундэслэн хуваарилах нь оновчтой байна. Энэ мэдээллийг хаанаас олж авах ёстой гэвэл, нэгдүгээрт: компани өөрсдийн үйл ажиллагааг бүхэлд нь харуулж чадах үндсэн үзүүлэлтүүдээр динамикийг17 холбогдох хэлтэс албадууд хөтлөнө.

"Долоо, арав хоног, сараар тоон мэдээллийн сан байгуулах, эсвэл тэмдэглэл хөтлөх

Жишээ нь, компаний амжилтанд нилээд чухал үүрэгтэй байх маркетингийн алба нь борлуулалтын мэдээг бүтээгдэхүүний нэр төрөл, үнэ, тоо хэмжээгээр долоо хоногоор гаргаж, хэлбэлзлэлийн болон хүчин зүйлийн шинжилгээ хийн, үнэлэлт, дүгнэлт вгч, удирдлагыг шийдвэр гаргах боломжоор хангах үурэгтэй. Гэтэл өнөөдөр ихэнх компаний хувьд энэ үйл ажиллагаа бараг хийгдэхгүй, зөвхөн зар сурталчилгааны хэлбэрүүд голлож байгаагаас үйл ажиллагааг нарийн зөв төлөвлөх боломж үгүйсгэгдэн, 20 хувь, 30 хувь, 60 хувь гэх мэт янз бүрийн хувилбарыг дэвшүүлсэн тодорхой бус байдалд ажиллаж байна.

Худалдан авалтыг долоо, арав хоног, сар, улирлаар төсевлөж болно. "Цамхаг" компаний худалдан авалтыг сараар төсөвлөө.

• ;эгт 3-3: Худалдан авалтын твеев, сарзар, сан төгрөг

БО ББӨ БМН

эх.үлд БМН

эц.үлд ХА'а

2002 оны сарууд

1

509

2 3

624 554 382! 468

740

620

262

620

541

388

416

541

470

345

4

454 341

470

511

382

5

470 352

511

626

467

0

578 433

/

526

626 728

729| 745

536 542

8

739 554

745

725

534

9 10

693! 746 520; 560

725

793

587

793

851

618

11

847 635

851

730

514

12

785 589

730

558

417

2003 он 1| 2

509: 624: 385

558

472

299

472

472

.

-

Энд тухайн сарын борлуулсан бүтэзгдэхүүний өртгийг дараах аргачлалаар тооцно.

Жишээ нь: Нэгдүгээр сарын борлуулсан бүтээгдэхуүний өртөг

Бор. ор тал *(ББӨ'%ац / Бор.ор-^509.044828.5 / 6411.4)=381.820сая төгрөг

Хоёрдугаар сарын ертөг:

623.7 * (4828.5 / 6411.4) = 467.8 сая төгрег гэх мэтчилэн тооцно.

Манай орны хувьд үйлдвэрлэлийн зардалд улирлын нелөелел их байдаг тул сүүлийн таваас гурван жилийн зардлын сарын дунджуудыг үндэслэн зардлыг саруудад хуваарилах коэффициентийг ашиглах хэрэгтэй. Өмнөх онд санхүүгийн тайлангийн шинжилгээгээр

_ — '" Худалдан авалт '9 Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 20 Шинэ техник эзэмшихтэй холбоотойгоор эхний жилд өртөг 0.5 хувиар өснө гэж төлөвсөн.

69

БМН-ийн эргэцийн үргэлжлэх хугацаа нь 51.4 хоног байсан бөгөөд 2000 оныхоос 16 хоногоор уртассан байсан. Иймээс удирдлага үүний шалтгааныг судлан 10 хоногоор багасган, эаавал байх үлдэгдлийн дээд хязгаарыг 41 хоногоос хэтрүүлэхгүй байхаар шийдвэрлэсэн. Ингэснээр бараа материалын нөецийн үлдэгдэл, байгууллагын мөнгений бодлогыг зохицуулах боломжтой болно.

Бараа материалын нөөцийи эхний үлдэгдэл нь өмнөх сарын эцсийн үлдэгдэл байна. Жишээлбэл: нэгдүгээр сарын үлдэгдэл нь өмнөх оны 12-р сарын эцсийн үлдэгдэл 740 сая төгрөгбайна. Эцсийн үлдэгдэл дараагийн 41 хоногийн үйлдвэрлэлийн тасралтгүй явуулахад хүрэлцэхүйц байнэ. Нэгдүгээр сарын эцсийн үлдэгдлийгтооцъё.

Нэгдүгээр сарын эцэст байх нөөцийн үлдэгдэл:

2-р сарын хэрэглзэ + 3-р сарын эхний 11 хоногийн хзрэглээ = 467.8 + (415.8/30 хоног *11 хоног)= 620.3 сая төгрөг байна.

Хоёрдугаар сарын эцсийн үлдэгдэл:

3-р сарын хэрзглзэ + 4-р сарын 11 хоногийн хэрэглээ = 415.8 +340.7/30*11= 540.7 сая т&грөг

Худалдан авалтыгтооцьё. Нэгдүгээр сарын худалдан авалт нь:

6М8 ц с в а н„л д+ Хэрэглээ - БМ„Н 1 Л ү т о = 620 + 382 - 740 = 262 сая төгрег

Хоёрдугаар сарын худалдан авалт:

541 + 468 - 620= 388 сая төгрег гэх мэтчилэн тооцно.

Нөөцийн үлдэгдэл хоёр сарын хугацааг дамжиж байгаа учир 2002 оны 11, 12-р сарын нөөцийн үлдэгдлийг тооцохын тулд 2003 оны 1,2-р сарын борлуулалтын хэрэгцээг урьдчилан тооцох хэрэгтэй болно. Энэ жишээний хувьд 2003 оны 1, 2-р сарын борлуулалтыг төлөвлөж буй оны эхний саруудын борлуулалтын хэмжээ дараагийн оны борлуулалтын доод хязгаар байна гэсэн үзэл баримтлалаар 2002 оны түвшингээсбууруулахгүй байхаар тооцлоо.

3.3. Богино хугацааны санхүүжилтийн буюу мвнгвний урсгалын твсев

Орлогын тайлангийн төсвийн үндсэн дээр мөнгийг хүлээн авах, зарцуулалтыг харуулсан мөнгөний урсгалын тайланг бэлтгэнэ.

70

Мөнгөний урсгалыг төсөвлөхийн тулд байгууллагын хувьд телевлөж буй санхүүгийн жилд баримтлах бодлогыг тодорхойлно. Энэ бодлогод үйлдвэрлэлийн нөөцийн болон маркетингийн үйл ажиллагаа, өртег, зардлын тооцооллын аргуудын сонголт, нийлүулэгч ба худалдан авэгч нартай хэрхэн харьцах вэ, еглөг барагдуулах, авлагыг цуглуулах зэрэг бизнесийн үйл ажиллагаатай холбоотой бүхий л асуудлуудыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ? гэдгийг багтаасан байна. "Цамхаг" компаний төлөвлөж буй санхүүгийн жилийн бодлого нь дараахи байдлаар томъёологдсон байв.

Маркетингийн албаны баримтлах бодлого:

Уламжпапт бүтээгдэхүүний нийт борлуулалтын 60 хувийг бэлэн мөнгөөр, улдэх 40 хувийг зээлийн хэлбэрэзр хийнэ.

- Оны дундуур шинэ бүтээгдэхүүнийг зах зээлд гаргаж эхлэх бөгөөд нийт борлуулалтын 20 хуеиас хэтрэхгүй. Шинэ бүтээгдэхүүний хувьд 85 хувийг зээлээр борлуулах бз нийт борлуулалтын 15 хувиас хэтрүүлэхзүй байна.

Үйлдвэрлэлийн албаны удирдлагын баримтлах бодлого:

Үйлдеэрлэлийн үйл ажиллагааг тасралтгуй хэвийн зохион байгуулаход бараа матөриалын нөөцийн хэмжээг календарийн 41 хоногоос хэтрүүлэхгүй.

- Бараа матвриалын неөцийн татан авалтыг сар бүр хийнэ.

Санхүүгийн албаны удирдлагын баримтлах бодлого.

- Зээлийн борлуулалтаар үусэх авлагын 60 хувийг борлуулалт хийсний дараа 21 хоногт, үлдэх хувийг 40 хоногийн дотор сорд тус тус цуглуулна.

- Барао материапын нөөцийн татан авапттай холбогдон уүсэх өр төлбөрийн 60 хувийг бэлэн мөнгөөр, үпдэх хувииг татан авалт хийгдсэний дараах 30 хоногт багтаан төлнө. Өмнөх оны өглөгөөс 990 сая төгрөгийн төлбөрийг гэрээний дагуу барагдуулна. Төлберийн хуваарь нь дараах байдалтай байна.

Нэгдүгээр сард 150 сая тегрөг Хоёрдугаар сард 150 сая төгрөг Гуравдугаар сард 120 сая тегрөг

71

Дөрөвдүгээр сард 50 сая төгрөг Тавдугаар сард 50 сая төгрөг Зургадугаар сард 30 сая төгрөг Долдугаар сард 100 сая тегрөг Наймдугаар сард 75 сая тегрөг Есдүгээр сард 50 сая төгрөг Аравдугаар сард 65 сая төгрөг Арваннэгдүгээр сард 50 сая төгрег Арванхоёрдугаар сард 100 сая төгрөг

бүгд 990 сая төгрөг

Удирдлагын албаны зардал урьд оны түвшинд байна.

- Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлтзэр суурилагдах суурь машины үнийн үлдэгдэл 200 сая төгрөгиийг дотоод мөнгөний урсгалыг зохицуулан 3-р улиралд гэрээний дагуу 40, 40, 20 гэсзн харьцаагаар төлнө.

Барилгын дээврийн засварыг 5,6-р сард багтаан гүйцзтгэх бөгөөд төсөвт өртег 225,5 сая төгрөгийг дээрхи саруудад 30, 70 гэсэн харьцаагаар төлнө.

Үйлдвэрлэлийн ертөг, бэлэн бүтээгдэхүүний үнэлгээний бопон үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг тооцдог аргачлал өөрчлөлтгүй хэвээр байна.

- Хувьцаа эзэмшигчдэд хуваарласан 2001 оны ноогдол ашгийг 4-р сард МХБ-д бүрэн шилжүулнэ.

- Компанийн дүрмэнд заасны дагуу нийгэм соёлын арга хэмжээ, тэтгэвэр, тусламжийн зардалд сар бүр дундажаар 1.6 сая тегрөгийг зарцуулна.

Урьд оны авлагаас машины түрээстэй холбоотой 640 сая төгрөгийн авлагыг цуглуулах боломжтой, нягтпан бодогчоос гаргасан хуваарийн дагуу 15, 55, 25, 65, 75, 50, 50, 50, 75, 60, 60, 60 сая төгрөгеер тус тус цуглуулна.

•• Оны 12-р сард угаах цехэд 650 сая төгрөгийн унэтэй угааж, хатаах машин шинээр суурилуулна. Уг машины үнэнд 300 сая төгрөгийг гэрээний дагуу 11-р сард урьдчилан шилүүлнэ.

72

- Илүүдэлтэй байгаа хөрөнгийг худалдан борпуулах бөгөөд 6, 11-р сард худалдай зохион байгуулан 10, 8 сая төгрөгийг тус тус цуглуулна.

Мөнгөний урсгалын тайлангийн төсвв нь тухайн төлөвлөгөөт санхүүгийн жилийн санхүүгийн байдлын өерчлөлт, түүнд нелөөлж буй хүчин зуйлийг дэлгэрэнгүй харуулах бөгөөд гарч болох алдааг илрүүлэх, түүнийг засаж залруулах арга хэмжээг урьдчилан зохион байгуулах боломжийг олгоно. /Хүснэгт 3-2( Жишээлбэл: сар, сараар тайлангийн төсөвийг хийж байгаа нөхцөлд аль сард санхуүгийн бэлэн мөнгөний хомсдол үүсэх нь вэ, энэ нь юутай холбоотой байна вэ, эсвэл санхүүгийн хуримтлал үүсч байна уу, үүнийг хэрхэн оновчтойгоор ашиглах вэ? гэдгийг тооцох, шийдвэр гаргах нөхцөлийгбий болгоно.

Мөнгөний урсгалын тайланг бэлтгэх:

^ Нэгдүгээр мөрийг худалдан авалтын төоэвт хуваарилагдсан сарын борлуулалтын орлогын дүнгээр нөхне.

/ 2-7 хүртэлхи мөрийг өмнөх бодлогод тодорхойлогдсон зааврын дагуу тооцож нөхнө.

V 8-12 хүртэлхи мөрийгзээлийн борлуулалтаар уүссэн авлагыг хэрхэн цуглуулах талаархи удирдлагаас баримтлах бодлогын дагуу хуваарилж нөхнө.

•/ 13-р мөрөнд үйл ажиллагааны бус төлөвлөгдсөн /орж ирэх нь тодорхой/ хүлээгдэж буй орлогыг зохих сард нь хуваарилж нөхне.

V 14-р мөрөнд тухайн сард бэлэн мөнгөер төлбөр хийгдэх дүнг бичнэ. Энэ дүн нь байгууллагын мөнгөний дотогшлох урсгалыг тодорхойлно.

^ 16-р мөрийг "Худалдан авалт"-ын төсвийн худалдан авалт гэсэн мөрний дүнгээр нөхнө.

^ 17, 18- р мөрөнд худалдан авалтанд баримтлах бодлогод суурилан тооцож нехне.

•* 19-21 хүртэлхи меренд зээлийн худалдан авалтаар үуссэн ер төлбөрийгбарагдуулаххуваарийг/гэрэнмй нөхцөл болон телбөрийн дарааллаар/ баримтлан тооцож нөхнө.

73

• 23-р мөрөнд удирдлагын зардлыг сар сарын хуваарийн дагуу нөхөж бичнэ.

Хүснэгт 3«4: Мөнгений урсгалын төсөв.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

15

14

19

16

17

18

18

20

21

22

23

24

25

26

27

28

23

30

Б о о о р л о г о

сая тегре Г

2002 о н ы сарууд

1

509

2

624

3

554

4

454

Үүнээс: Уламжлалт бүгэзгдэхуүн

Бэпэн мөчгөөр

Зээлээр Шинэ

бүгээгяэхүүн

Бэлэн мөнгөөр

Ээзлээр

305

204

374

250

332

222

272

182

5

470

6

578

282

188

347

231

7 8

7 0 1 739

336

224

140

119

21

355

236

148

126

22

9

693

333

222

139

118

21

10

746

358

239

149

127

22

11

347

407

271

189

144

25

12

785

377

251

157

133 ,

24

Авпагыг цуглуулах. Ү\/нээс:

Тайлант оны

Эхний 60 кувь

Ү п д э х 40 хувь

Өмнөх оны

Бусап Мөнгөний орох

урсгалын д\« ': 3

122

15

443

150

81

55

681

133

100

25

590

1

109

89

65

113

73

75

535 542

139

75

5 0

10

521

156

92

50

754

164

69

50

763

154

72

75

7 5 2

166

68

60

7 7 8

188

73

60

8

880

174

83

60

828

М в н г в н и й х у в а э р и п а п т

Худалдан авалт. ҮУНЭЭС.

Бэлэн менгөер

Эээлээр

262

157

105

388

233

155

345

207_

138

382

229

153

Дансны өглөгийг бзоагоу лах

Үүнээс;

гзйлангийн

Өмнөх снь

Тат. еглөгт

Ү й л аж.ззсдал.д

Удиро. з а о о з л д

НСАХ

Өмнөх сны иоогдол ашигт

Хөрөнгийн ХА ба дуусаап/В баоилга

Мөигөн ий хув-ын: д у н • . ' ;*

150

33

1.6

342

Д Щ У р к а д ! 101 _

Менге.Эх.улв I 77

Мвнгв. Эи.УЛд I 171

105

150

32

1.6

521

« 9

155

120

31

1.6

515

75

178 | 318

318 393

138

50

46

31

1.6

3 7

68

. 6 0 0

ш Гзаз

328

487

280."

187

536

322

214

153

50

31

1.6

158

673

328

197

187

30

31

1.6

.

5 7 1

_30.

137

248

542

325

217

534

321

214

214

100

46

31

1.6

.

80

798

248

202

217

75

31

1.6

80

72.5

3 8

202

240

687

352

235

214

50

31

1.6

40

. 6 8 9

г-:-..83

240

303

618

371

247

235

65

31

1.6

.

. 750

29

303

332

514

309

206

247

50

31

1.6

300

938

т 332

273

417

2 5 0

167

206

100

31

1.6

.

588

2 3 9

273

512

74

/ 24-р мөрөнд хамт олныг төлөвшүүлэх, баяр ёслолын арга хэмжээ, буцалтгүй тусламж, тэтгэвэр, тэтгэмжийг тооцож нөхнө.

•/ 25-р мөрөнд өмнөх онд ашгийн хуваарилалтаар олгохоор зарласан ноогдол ашгийг олгох сард нь бичиж харуулна.

У 26-р мөрөнд тайлангийн хугацаанд худалдан авах үндсэн хөрөнгийн төлбөрийн нөхцлийн дагуу хуваарилж бичнэ.

^ 27-р мөрөнд мөнгөний хуваарилалтын дүнг бичнэ. Хуваарилалтын дүн нь байгууллагын мөнгөний гадагшлах урсгал буюу мөнгөний эрэлтийг тодорхойлох ба мөнгөний дотогшлох урсгалын дүнгээс ихгүй байх нь зохистой байна.

^ 28-р мөрөнд мөнгөний урсгалын цэвэр дүнг нийт дотогшлох урсгалын дүнгээс гадагшлах урсгалын дүнг хасах замаар тодорхойлох ба нэмэх тэмдэгтэй байвал үйл ажиллагаанаас мөнгөний хуримтлал үүсэх боломж байгааг, хасах тэмдзгтэй байвал бэлэн мөнгөний хомсдол үүсэх магадлал буйг анхааруулна.

^ 29-р мөрөнд мөнгөн хөрөнгийн эхний үлдэгдэл байна. 1-р сарын эхний үлдэгдлийг өмнөх оны тайлан балансын мөнгөн хөрөнгийн эхний үлдэгдлийн дүнгээр, бусад саруудынхыг өмнөх сарын эхний үлдэгдлийн дүнгээр нөхөж бичнэ.

^ 30-р мөрөнд мөнгөн хөрөнгийн эцсийн үлдэгдлийг мөнгөний урсгалын цэвэр дүнг мөнгөний эхний үлдэгдпийн дүн дээр нэмэх /хасах/ замаар тооцох ба өсөн нэмэгдэх хуримтлагдсан дүнгээр бичигдэнэ. Мөнгөний эцсийн үлдэгдэл нь хуримтлагдаж буй дүнгээрээ хасах тэмдэгтэй гарч байвал үйл ажиллагааны явцад мөнгөний хуримтлал үүсэхгүй, олсноосоо илүү ихийг зарцуулсныг харуулахаас гадна бэлэн мөнгөний хомсдолд /төлбөрийн чадвар буурах/ орж болзошгүйг анхааруулна.

"Цамхаг" компаний хувьд санхуүгийн буюу мөнгөн хөрөнгийн хуримтлал ихээр үүсч байгаа нь цаашид үйлдвэрлзлийг нэмэгдүүлэх эсвэл өер ямар нэг ашигтай бизнөсийн үйл ажиллагааны төсэлд хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой байгааг харуулж байна.

76

3 . * Үпдэгдлийн тэнцэлийн төсөе

Менгөний урсгалын болон худалдан авалтын тайлангийн төсвийн тооцоог хийсний дараагаар эдгээр тайлангуудад суурилан үлдэгдлийн тэнцлийн төсвийг хийнэ. Слдэгдлийн тайлангийн төсөвт санхүүгийн шинжилгээг хийж байгууллагын санхүүгийн байдлыг урьдчилан тооцож, тухайн жилд авч хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанууд нь санхүүгийн эрүүл байдалд хэрхэн нөлөөлж болох, ямар нэгэн болзошгүй сөрөг үр дагвараас урьдчилан хэрхэн сэргийлэх боломжийг судална.

Үлдэгдлийн тэнцлийн төсвийг бэлтгэх нь:

о Мөнгөн хөрөнгийн мөрний төсөвлөгдсөн дүнг мөнгөний урсгалын /хүснэгт 3-3/ төсвийн 30-р мөрөндэх 12-р сарын баганын дүнгээр нөхөжбичнэ.

о Орлогын дүнгээс мөнгөний урсгалын /хүснэгт 3-3/ төсвийн 3, 6, 9 мөрний нийлбэрийг хасч, өмнөх оны авлагын дүнгээс цуглуулахаар телөвлөсөн авлагын /12-р мөрний нийлбэр/ дүнг хасч гарсан ялгаваруудыг нэмнэ. Тооцоолол: 7700-(4079+729+2892) + (1155.2-390) = 765.2

о Бараа матөриалын дүнг худалдан авалтын төсөвийн БМН ,ц у л я гэсэн

мөрний 12-р сарын үлдэгдлээр нөхнө.

о Сав баглаа, мал амьтдын хувьд өмнөх оноос ямар нэгэн өөрчлөлт хийгдэхгүй гэж үзсэн учир 2001 оны дүнгээр хэвээр нь бичнэ.

о Урьдчилж төлөгдсөн зардал гэсэн мөрийг 2001 оны дүнгээс мөнгөн урсгалын төсвийн 13-рмөрний нийлбэрийгхасч, 26-р мөрний 11,12-р сарын дүнгээр нэмэгдүүлж бичнэ.

о Үндсэн хөрөнгийн дүнг өмнөх оны дүн дээр төлөвлөсөн хөрөнгийн худалдан авалтын дүнг нэмсэн дүнгээр нөхнө.

о Хуримтлагдсан элэгдлийн дүнг орлогын тайлангийн төсвийн элэгдлийн зардлын дүнгээр нэмэгдүүлсэн дүнгээр нөхнө.

о Богино хугацааны өглөг гэсэн мөрийг мөнгөнийн урсгалын /хүснэгт 3-3/ тесвийн 18-р мөрний 12-р сарын дүн дээр 21-р мөрний нийлбэрийг өмнөх оны өглөгийн дүнгээс хассан ялгавар болон

76

төлөхөөр тооцсон татварын зардлын 4-р улиралд төлөхөөр хуваариласан дүнг тус тус нэмсэн дунгээр нөхнө. Тооцоолол: 177.0+(1772.2-990.0)+46.4 = 1005.2

Хуензгт 3-5: Үлдэгдэлийн тэнцлийн тосев, сая тсгрег

Эргэлтийн жерөнгө

Бэлэн мөнгө

Авлага

Бараа матөриалын зүйлс

Сав баглаа

М а л амьтад


Эргэлтийн хөоөнгийн дуи

Үндсэн хөрөнгө

Барилга




Тавилга, эд хогшил


Дуусаагүй барилга

Үндсэн хөрөнгийн дүн

Нийт хвоөнгийн дүн

Өр төлбөр ба емчлөгчдиин өмч

Богино хугацааны өр

Урт хугацааны зээл

Өмчлөгчдийн өмч

Хувь нийлүүлсэн хөрөнгө

Хуримтлагдсон ашиг Тайлангийн оны

Өмнөх жипийн

Нийт өичийн дүн Нийт эх үүсвэоийн дүн

2001 оны эцсийн 2002 оны

үлдэгдэл төсөвлөгдсөн дүн

77.4

1,155.2

740.2

162.0

13.5

805.4

2,953.7

1,391.8

(269.7)

1,834.9

(1,364.2)

128.0

(49.1)

41.9

1,713.6

4.667.3

1,7722

--

2,000.0

895.1

311.0

584.1

2,895.1

512.4

790.3

558.1

162.0

13.5

1105.4

3,141.6

1,391.8

(590.0)

1,909.9

(1,776.1)

128.0

(76.8)

41.9

1,028.7

225.5

4.395.8

1,145.0

--

2,000.0

1,250.9 355.8

895.1

3,250.9

Хуримтлагдсан ашгийн тайлангийн үөийн гэсэн мөрийг орлогын тайлангийн /хүснэгт 3-1/ цэвэр ашиг гэсэн мөрний дүнгээс нийгэм, соёлын арга хэмжээний зардалд хуваарилах нөөцийн дүнг хассан ялгавраар нөхөж бичнэ.

/7

3.5 Төсөелөгдсөн санхүугийн тайлангийн шинжилгээ

Төсөвлөгдсөн санхүүгийн тайланд шинжилгээ хийхийн эорилго нь төлөвлөгдсөн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлснээр төлевлөж буй санхүүгийн жилийн эцэст хүрэхээр тодорхойлсон зорилтуудыг хэрэгжүүлж чадах эсэх, түүнд хүрэхийн тулд юунд илүү анхаарах хэрэгтэй вэ?, борлуулалт, худалдан авалтын төлбөр тооцоо, бараа материалын нөөцлөлт, технологийн шинэчлэлтийн талаар баримтлах бодлого нь хир зэрэг үр дүнтэй байж болох гэх мэт тодорхойгүй асуудлуудыг урьдчилан таамаглах, санхүүгийн удирдлагын зүгээс тодотгоход оршино. Энэ шинжилгээ нь санхүүгийн гүйцэтгэлд хийх харьцааны шинжилгээний аргачлалаар хийгдэх бөгөөд мөн төлөвлөгөөт жилд хэрэглэгдэх санхүүгийн шалгуур узуүлэлтүүдийг гаргаж ирэх үндэслэл болно.

2002 онд төлөвлөсөн үйл ажиллагааг бүрэн хэрэгжүүлж чадвал оновчтой байж болох байна. Ялангуяа зээлийн борлуулалт, худалдан авагчидтай хийх төлбөр тооцоонд баримтлах бодлогыг туйлбартай хэрэгжүүлэх, бараа материалын нөөцийн үлдэгдэл, түүний худалдан авалтанд тавих хяналтыг зохих түвшинд гүйцэтгэвэл нийт хөрөнгийн эргэц, ашгийн өсөлтөнд сайнаар нөлөөлж чадах байна.

Хүснэгт 3-6: Твсввлегдсаи санхуүгийн тайламгийн харьцааны шинжилгэ*

Хөрвөх чадвар

Түргэн хөрвөх чадвар

Авлагын эргэц

БМН-ийн эргэц

Үндсэн хөрөнгийн эргэц

Нийт хөрөнгийн эргэц

Өр ба нийт хөрөнгийн харьцаа

Нийт өр ба өмчийн харьцаа

Борлуулалтын өгөеж

Нийт хөрөнгийн өгеөж


2000 он

1,5

1,0

6,7

10,3

2,7

1,Ө

26,6%

0,400

0,055

0,087

0,119

2001 он

1,7

1,1 5,5

7,0 3,7

1.4

38,0%

0,600

0,049

0,067

0,107

2002 төсөв

7,9

5,5

12,3

13,8

5,9

2,1

8,1%

0,089)

0,072

0,151

0,164

Хөрвөх чадварын үзүүлэлт зохистой харьцаа алдагдсан байна. Энэ нь компаний санхүүгий чадвартай холбоотойгоор бэлтгэн нийлүүлэгчдийн хандлага өөрчлөгдөнтэй холбоотой. Өмнө санхүүгийн гүйцэтгэлд хийсэн шинжилгээний үр дүнг бараа үйлчилгээиий эрэлттэй

78

холбох бус компаний дотоод үйл ажиллагааны зохион байгуулалт сул байсантай холбож үзэх ньзүйтэй байна.

$.6. Борлуулалтын өөрчлөлтийн хувиар нэмэлт гадны санхүүжилтийн хэрэгцээг тодорхойлох.

Байгууллагын санхүүгийн ажилтнууд нь дээрхи аргачлалаар санхүүгийн богино хугацааны төлөвлөлтөөр дэвшүүлсэн зорилтыг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах мөнгөний урсгалыг тодорхойлохоос гадиа борлуулалт ба хөрөнгийн хоорондох хамаарлыг ашиглан төлөвлөсөн уйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах эргэлтийн ба эргэлтийн бус херөнгийн болон санхүугийн эх үүсвэрийн нэмэлт хэрэгцээг тооцох хэрэгтэй. Дэвшүүлж буй зорилт нь ашгийн өселтөер байгууллагын баялгийг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн байхаас түүнийг ямар арга замаар хэрхэн хэрэгжүүлэх талаархи шийдвэрийг агуулдаггүй. Харин санхүүгийн ажилтнууд нь уг зорилтуудыг хэрхэн ямар арга замаар хэрэгжүүлэх вэ? гэдэгт сонголт хийх хувилбаруудыг дэвшүүлэн шинжилж, удирдлагад шийдвэр гаргах боломжийТ олгоно. Энэ тооцоог борлуулалтын орлогын өсөлт, бууралтын хувиар шилжүүлэн тооцох арга юм.

Бизнесийн байгууллагын хувьд тухайн борлуулалтыг хийхэд шаардагдах эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийн хувь хэмжээ нь тодорхой харьцаатай байдаг бөгөед энэ хувь хэмжээнд үндэслэн тооцдог. Жишээлбэл: Арван сая төгрөгийн борлуулалт хийхэд эргэлтийн бус хөрөнгө нь 4.5 сая төгрөг, эргэлтийн хөрөнгө 5,5 сая төгрөг нь байхад хангалттай байдаг гэвэл борлуулалтыг нэг сая төфөгөөр өсгөнө гэж үзвэл эргэлтийн бус хөрөнгийн хэрэгцээ 450 мянга, эргэлтийн хөрөнгийн хэрэгцээ 550 мянган төгрөгөер нэмэгдэнэ гэсэн үг. Мөн энэ хэмжээгээр санхүүгийн нөөцүүд болох өр телбөр ба өмчлөгчдийн емч нэмэгдэнэ.

Борлуулалтын өсөлтөер баримжаалан хөрөнгийн нэмэлт хэрэгцээг тооцох нь мөнөжерийн хувьд шийдвэр гаргах, бодлого боловсруулах, ерөнхий хяналтыг хэрэгжүүлэх боломжийг бий болгоно. Уүнийг дараах томъёогоор тодорхойлно.

ЫЕГ = ^ - • Д 5 2*„ -[5*М*(\-0)]

ШР - санхүүгийн нэмэлт хэрэгцээ

79

Бүлэг 1. Санхүүгийн удирдлагын мөн чанар, агуулга

1.2 Санхүүгийн талбар

Байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагаа нь эд хөрөнгө, баялгийг нэмэгдүүлэхийн тулд бэлэн мөнгөний хөрөнгө оруулалт хийх, уг мөнгөө олж авах зорилгоор мөнгөний орох, гарах хөдөлгөөнийг удирдана. Аливаа аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлж, эдийн засгийн харилцаанд оролцогч нь өөрийн эзэмшсэн мэргэжлээс шалтгаалахгүйгээр байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагааны онолын ухагдахууныгтанин мэдэж, шийдвэр гаргах оновчтой хувилбарыг сонгох боломжтой болно.

Зах зээлийн эдийн засгийи механизм нь эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрт харьцаанд тулгуурлагдсан үнээр дамжуулан нөөцийн хэрэглээ болон хангамжийн үйл ажиллагааг зохицуулна. Улс орны хэмжээнд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өөрчлөлт, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн, ажилгуйдэл, инфляцийн хувь, түүний хэлбэлзлэл, татвар тогтоолт зэрэг макро түвшний үзүүлэлтүүдээс удирдлагын гаргах шийдвэр, түүний үр дүн шалтгаална. Удирдлагын шийдвэрт нөлөөлөх хүчин зүйлс нь байгууллагын санхүүгийн үйл ажиллагааны орчин гэх бөгөөд гадаад, дотоод гэж бүлэглэнэ. Компаний дотоод орчныг бүрдүүлэх хүчин зүйлүүд удирдлагын хувьд хянагдах боломжтой байдаг бол гадаад орчны хүчин зүйлүүд нь хянагдах боломжоор тун хязгаарлагдмал, ихэнхдээ макро түвшиний үйл явц байна. Иймээс тэдний гаргах шийдвэрүүд нь гадаад орчны хүчин зүйлүүдийн өөрчлөлтийгурьдчилан тааварлах, түүнийг эерэг хүчин зүйл болгохын тулд хэрхэн дотоод орчны хүчин зүйлүүдийг яаж удирдан жолоодоход төвлөрөн нөөцийн оновчтой хуваарилалтыг бий болгоход чиглэгдсэн байна.

Санхүүгийн ажилтан нь хувь нийлүүлэгчид, хөрөнгө оруулагчдын зүгээс хүлээн зөвшөөрөх эрсдлийн түвшинд ашгийг байж болох дээд хэмжээнд хүргэх, уг амжилтыг тодорхой хугацааны туршид тогтвортой байлгахыг хичээдэг. Үүгээр тэдний үйл ажиллагаа, гаргасан шийдвэрийн үр дүн хэмжигдэнэ. Санхүүгийн менөжер эдийн засгийн харилцаа, санхүүгийн зах зээл, байгууллагын санхүүгийн харилцааны талаар гүнзгий мэдлэг эзэмшиж, бүртгэлийн мэдээллийн систөмээс бэлтгэгдэн гарсан мэдээ тайлангуудын утгыг ухамсарлан, дотоодын уялдаа, холбоог тайлбарлан, ашиглах чадвартай байвал зохино. Мөн түүнээс гадна хангамж, нийлүүлэлт, үйлдвэрлэлийн цех, тасаг, ажиллах хүчний буюу хүний нөөц, маркетингийн гэх мэт бусадалбадын удирдах ажилтнуудтай харилцан ойлголцон, үйл ажиллагаагаа нягтуялдуулна.

8

Санхүүгийн удирдлагын амжилт нь байгууллагын санхүүгийн зорилгыг хэрхэн тодорхойлж, үнэлэн, ач холбогдлыг зохих түвшинд байлгаж чадахаас шууд хамаарна. Тэд ашиг-эрсдлийн хоорондын харилцан холбоо, ашгийг дээд зэргээр нэмэгдүүлэх зорилго дахь эрсдлийн түвшин нь бизнөс эрхлэгчдийн сонирхолд тохирч байгааг тоймлон улмаар амжилтын хувь заяаг тодорхойлдог. Иймээс байгууллагын санхүүгийн удирдлагын үйл ажиллагаа нь байгууллагын санхүүгийн зорилгыг томъёолохоос эхэлнэ. Байгууллагын санхүүгийн зорилго нь ашиг-эрсдлийн тэнцвэрт харьцааг хэрхэн хадгалах вэ? гэдэгт чиглэнэ. Энэ сэдвийн хүрээнд 1990 онд профессор Харри Маркович, Уиллиам Шпаирпе нар "Ашиг-эрсдлийн тэнцзл болон багцийн удирдлагын тухай" санхүүгийн онолын шинжтэй өгүүллээрээ, профөссор Мертон Миллер "Капиталын бүтцийн онол" бүтээлээрээ "Нобел"-ийн шагнал хүртэж байв. Уг онолын ач холбогдол нь өр ба өмчийн хоорондын харилцан хамаарлыг илрүүлсэндоршижбайгаа юм. Яагаад ингэж их ач холбогдол өгч байгаа юм вэ? гэвзл эдгээр сэдвүүдийн аль аль нь ашиг, эрсдлийн хоорондын харилцан хамаарлыг оновчтой хэм хэмжээнд байлгах явдлын ач холбогдлыгтодруулсан юм.

Өнөөдөр бизнөсийн байгууллагууд ямар үйл ажиллагаа эрхэлж байгаагаас үл хамааран зах зээлийн хуваарилалтын механизмаар дамжуулж ашгийн төлөө гэсэн нэгэн зорилгоор эдийн засаг, санхүүгийн хөрөнгө, нөөцүүдээ ашигладаг. Машин тоног, төхөөрөмж, барилга байгууламж, бараа матөриалын нөөцүүд гэхмэт материаллаг.тэрчилэн лиценз, патөнт, зохиогчийн эрх гэх мэт материаллаг бус хөрөнгийг үүсгэн бөөгнөрүүлж, ашиглан уйлдвэрлэл, үйлчилгээг хамгийн бага өртгөөр зах зээлд нийлүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай мөнгө, санхүүгийн эх үүсвэрийг янз бүрийн хугацаатай үнэт цаас худалдах, худалдан авах, зээл авах, түрээслэх замаар эзэмшиж байдаг. Энэ бүхэн нь хөрөнгө, санхүүгийн нөөц гэсэн хоёр ялгаатай хэсэгт хуваагдах боловч эцсийн дүнд тэдгээр нөөцүүдийн оновчтой хэм хэмжээг хэрхэн хадгалах вэ? гэдэг нэг асуултанд хариулахыг шаарддаг. Оновчтой хэм хэмжээ нь тухайн бизнесийн эргэлт дэх ашиг, түүний эрсдлийн байвал зохих харьцааг илэрхийлнэ.

1.3 Байгууллагын санхүүгийн орчин

Санхүүгийн удирдлага нь компаний дотоодод бүх шатны удирдлагын үүрэгт хамаарагддаг. Тухайлбал, компаний санхүүгийн үйл ажиллагааны стратөгийг боловсруулж, түүгээрээ удирдах нь дээд шатны удирдлагын үүрэгт хамаарагддаг бол түүний хүрээнд баримтлах

9

СА - Эргэлтийн хөрөнгө

РА - Үндсэн хөрөнгө

Д5 - Борлуулалтын өсөлт / өсгехөөр төлөвласөн/

СЬ - Богино хугацааны өр төлбөр

6" - Өмнөх оны борлуулалтын орлого

М - Борлуулалтын нэг төгрөг тутмаас хүлээн авах ашиг

В - Ноогдол ашиг

Тайлбар:

СА + РА - Нэг төрөгнии борлуулалт хиихэд шаардагдсан хөрөнгө

о оруулалт

СА + РАЛк„ *Дд - Борлуулалтын өсөлтөөр нэмж шаардагдах хөрөнгө

о • оруулалт

— - Нэгтөгрөгний борлуулалтыг санхүүжүүлэх богино хугацааны өр

төлбөр

— Д5 - Борлуулалтын өсөлтииг санхүүжүүлэхэд нэмж шаардагдах о

богино хугацааны өр

Томъёоны 1, 2-р хэсэг нь борлуулалтын өсөлтөөр бий болж байгаа хөрөнгийн болон богино хугацааны өр төлбөрийн нэмэлт хэрэгцээг тодорхойлно. Гуравдахь хэсэг нь ашгийн өсөлтийг тодорхойлно. Энэ тооцоолол нь ЫЕР < 1 нөхцөлийг хангаж байвал зорилтод

80

тодорхойлогдсон борлуулалтын өсөлтийг дотоод эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх чадвартай байгаа ба бэлэн мөнгөний хуримтлал үүсэх боломжтой байгааг илтгэнэ. ЫЕР > 1 нөхцөлийг хангаж байвал зайлшгүй гаднаас санхүүгийн эх үүсвэрийг татах хэрэгтэй болно.

"Цамхаг" компани нь 2002 онд борлуулалтаа 20 хувиар өсгөхөөр дэвшүүлсэн зорилтыг шинижлж үзьө.

ЯЕР = "±1**68 8

-[8*М*(\-0)] =

2953.7 + . 7 . 3 . 6 , 1 2 8 8 6 ^ ^ , 1 2 8 8 б | _ [ 7 7 о о о , о ( ) 4 9 ( 1 _ о ) ] =

I, 6411.4 ; 1,6411.4

938.0-356.2-377.3 = 204.5 сая төгрөг

ЫЕР-20А. 5 сая төгрег >1

Дээрхи бодолтоор борлуулалтын өсөлтөөр нэмж шаардагдах хөрөнгийн хэрэгцээ 938 сая төгрөг, үүний 356.2 сая төгрөгийг богион хугацааны өр төлбөрөөр, 377.3 сая төгрөгийг ашгийн хуримтлалаар санхүүжүүлэх бөгөөд үлдэж буй зөрүү нь өмнөх оны байдлаар ажиллавал өөрийн эх үүсвэр дутагдаж гаднаас зайлшгүй 204.5 сая төгрөгийн санхүүгийн эх үүсвэрийг татах шаардлагатай гэдгийг харуулна.

Гадаад санхүүжилтийн нэмэлт хэрэгцээг санхүүгийн мөнежер нь өөрийн байгууллагын дансаар урсан байх мөнгөний хөдөлгөен ба янз бүрийн зориулалтаар хийгддэг нөөц сангуудын зарцуулалт зэргийг маш анхааралтай ажиглан зохицуулалт хийж чадвал өөрийн дотоод эх үүсвэрээр санхүүжүүлэх бүрэн боломжтой бөгеед энэ нь 2002 оны менгөний хөдөлгөөний тайлангийн төсвөөс харагдаж байна. Тодруулбал, төсөвлөгдсөн санхүүгийн тайлангаас үзвэл авлага цуглуулалтанд анхаарч ажиллан хөрөнгийн эргэцийг хурдасгахад зохих нөлөө үзүүлснээр ашгийн өсөлт нэмэгдэн, дээрхи нэмэлт хэрэгцээг дотоодоос санхүүжүүлэх боломжтой байна. Хэрэв ингэж чадахгүй тохиолдолдбанкны зээл авах, эсвэл өрийн бичигболон хувьцаа гаргах шаардлагатай болно.

81

3.7. Санхүүгийн төлөвлөлтийн загвар.

Санхүүгийн төлевлөлтийн дээрхи загвар нь компаний санхүүгийн нөхцөл байдлын талаархи үзэл баримтлалыг тайлбарлах санхүугийн үзүүлэлтүүдийн хзрилцан уялдаа холбоогхаруулна. Жишээлбэл: Хэрэв борлуулалтыг ирэх жил 20 хувиар өсгөе гэхэд надад хэдий хэмжээний гадаад санхүүжилт шаардлагатай болох вэ?, энэ шаардагдаж буй гадныи санхүүжилтийг өрийн бичиг гаргаж арилжаалснаар олно гэвэл шаардагдаж буй хүүгийн төлбөрийн хэмжээг борлуулалтын өсөлтеөс санхүүжүүлж чадах уу, энэ санхүүжилтийн саад бартааны хувь хэд байх вэ? гэх мэт өөр хоорондоо хэлхээ холбоо бүхий асуултанд хариулт болно. Гэхдээ энэ нь байгууллагын төлөвлөлтийн нэг л хэсэг нь бөгөөд өөр бусад хангамж, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний болон маркетингийн хэлтэс нэгжүүдийн бодлогуудтай харилцан уялдана.

Санхүүгийн төлөвлөлтийн загвар нь маш олон янз байдаг. Хамгийн энгийн хэлбэр нь бүртгэл тооцооны албанаас бэлтгэн өгсөн мэдээллийг компьютерт оруулах замаар төсөв зохиох боловч бодлого ба төлөвлөлтийг тийм ч тодорхой болгож өгч чаддаггүй. Ихэнх иж бүрэн гэгдэх загварууд нь удирдлагаас ашгийг баялгаа нэмэгдүүлэх хэрэгсэл болгон хувь нийлүүлэгчдийн емнө хулээсэн үүргээ биелүүлэх зорилгыг агуулсан бодлогуудыг хамгийн оновчтойгоор шийдвэрлэхийг оролдсон үйлдэл байдаг.

Санхүүгийн төлөелөлтийн загвар нь үргэлж шийдвэрлэгч эсвэл илэрхийлэгч байдаг. Төлөвлөлтийн загвар нь зөехөн орлогын тоо баримтанд тулгуурласан байвал шийдвэрлэгч болно. Жишээ нь: "Цамхаг" компаний төлөвлөлтийн загвар нь борлуулалтын орлогод тулгуурлан цэвэр ашгийн тооцоог хийсэн шийдвэрлэгч загвар болно. Илэрхийлэгч "загвар гэдэг нь энгийн нэгж хувьцааны үнэ, цэвэр ашиг, гадаад санхүүжилт, түүний хүүгийн буюу бусад ямар нэгэн зүйлс, нийт гаралт, ашгийн тархалт зэрэг тодорхой бус зүйлсийн хэлбэлзлэлийг нэгтгэн харуулсан байдаг.

82


3.1. Төсөвлөгдсөн санхүүгийн тайланг бэлтгэхийн үндсэн ач холбогдолыгтайлбарлана уу.

3.2. Худалдан авалт болон борлуулалтын хоорондын шүтэлцээг тайлбарлана уу.

3.3. Бараа материалын эргэц нь худалдан авалтын хэрэгцээг тодорхойлох уу.

3.4. Шарон Стимс компани нь нэг бүрийг 200 төгрөгөөр 3000 ширхэг барааг өнгерсөн жил борлуулсан. Маркетингийн менөжер нь энэ жил борлуулах хэмжээг 20 хувиар, нэгжийн үнийг 10 хувиар өсгөхөөр төсөвлөв. Борлуулалтын буцаалт нь нийт борлуулалтын 5 хувиас хэтэрдэггүй. Төсөвлөгдөж буй борлуулалтын цэвэр дүнг тооцно уу.

3.5. Гоёл дэлгүүр нь Баянгол дүүрэгт аравдугаар сард 40 мянган ширхэг бүтээгдэхүүн борлуулсан. Компани нь сарын эцэст байх бэлэн бүтээгдэхүүний үлдэгдэл нь тухайн сарын борлуулалтын 15 хувь байлгах сонирхолтой байдаг бөгөөд аравдугаар сарын эхэнд 8.5 мянган ширхзг бүтээгдэхүүний үлдэгдэлтэй байлаа. Сарын үйлдвэрлэлийн хэрэгцээг тооцно уу.

3.6. Говь компани нь зургадугаар сард 8 мянган ширхэг бараа борлуулсан бөгөед долдугаар жуулчны улирал эхэлж байгаатай холбогдуулан • сард 50 хувиар өсгөхөөр төлөвлөв. Долдугаар сарын эхэнд 400 ширхэг барааны үлдэгдэлтэй байсан ба уг сарын эцэст сарын борлуулалтын таван хувиас хэтрүүлэхгүй гэж тооцож байна. Долдугаар сарын үйлдвэрлэлийн хэрэгцээг тооцно уу.

3.7. "Эрдэнэт хивс" компаний хивсний борлуулалтын 2000 оны төсөв дараахи байдлаар өгөгдөв. /сая.төг/

1 -р сар

2-рсар

Зрдэнэт

6,0

7,5

Дархан УлаанбаатарКомпаний дүи

0,71 5,9

2,11 31,7

12,6

41,3

83

3-рсар

Нэгдүгээр улирлын дүн

Хоёрдугаар улирал

7.9| 2,7

21,5 5.5

14.9 14,3

Гуравдугаар улирал 15.Л 22,6

Дөрөвдүгээр улирал 30,5 127

28,4

66,0

74,3

160,9

111.4

Жилийндун 82,5; 55,0 412,5

39,1

93.0

103,4

199.1

154.6

550,0

Эрдэнэт хотын нэрийн дэлгүүр нь нийтборлуулалтын ӨОхүртэлхи хувийг зээлзэр борлуулдаг. Дархан хотын дэлгуүр нь 40 хүртэлхи хувийг түүхий эдийн солилцоогоор, Улаанбаатар хотын дэлгүүр нь 20 хүртэлхи хувийг зээлээр борлуулдаг. Төлөвлөж буй санхүүгийн жилд нийт борлуулалтын 67 хувийг уламжлалт загварын бүтээгдэхүүн байх ба уг түүний худалдан авагчдын 90 хувийг хөдөө, орон нутгийн худалдан авагчид байна. Шинэ загварын 90 хувийг Улаанбаатарт, 6 хувийг Эрдэнэт, 4 хувийг Дарханд борлуулна гэж үзэж байгаа бөгөөд уламлалт бүтээгдэхүүний хувьд зээлийн борлуулалтанд баримтлах бодлогод өөрчлөлт гарахгүй, түүхий эдийн солилцоог 20 хувиар өсгеж, шинэзагварын бараанд эээлийн борлуулалтыг 15 хувиар /Эрдэнэт, Дарханы шинэ загварын хувьд зээлийн борлуулалт хийхгүй/ өсгөхөөр төлөелөсөн. Компаний мөнгөний орох урсгалын төсвийг хийнэ үү.

2000 оны 9-р сарын 5 нд Модны үйлдвэрийн эзэн хатагтай Оюун 6-р сарын 30-наар дуусгавар болсон жилийн аудитлагдсан тайланг үзэж суув. Тэрээр 887,6-869,8 сая төгрөг хүртэл хоёр хувиар буурсан борлуулалтыг сонирхож /хүснэгт 3.12-1/ түүний маш их мөнгийг ажлын капиталд оруулаад уячихжээ гэж бодож байв. Тэрээр өртөг зардлаа нөхөхийн тулд компани түүхий эд мат0риал, бэлэн бүтээгдэхүүн болон дуусаагүй үйлдвэрлэлд байгаа бараа материалуудын нөөцийгтун сайн тааруулж, авлага цуглуулалтыг ойроос хянаж зохицуулах хэрэгтэй гэж үздэг.

Мөнгөний менежмөнт муу байна гэж хатагтай Оюун бодож, компани дотоодын хэрэгцээ шаардлагаа санхүүжүүлэх чадваргүй болсон учраас тэрээр өөртөө хувийн хэрэглээний сан байгуулах хэрэгтэй болжээ гэж үзсэн. Боломжтой бол сар бүр хамгийн багадаа 50 сая төгрөг хадгалж байх хэрэгтэй, иймээс ирэх жил түүний бизнес хэрхэн амьдрахыг мэдэхийг хүссэн. Учир нь мөн 15 сая төгрөгийн үнэтэй хоёр машин худалдан

авахад хүрэлцэхүйц хэмжээний мөнгийг түүний бизнес бий болгох эсэхийг мэдэх шаардлага байгаа.

Компаний танилцуулга: Модны үйлдвэр бол цонхны рам үйлдвэрлэдэг, гэр бүлийн эзэмшилтэй компани юм. Хан-уул дүүргийн үйлдвэрийн районы төмөр замын урд талд байх хуучин агуулахыг тохижуулж үйлдвэр болгосон, уг байр нь анх үйлдвэрийг ажиллуулж эхлэхэд худалдан авсан, хувийн өмч болно

Зах зээл: 30 төрлийн цонхны рам үйлдвэрлэж, төвийн болон эүүн бүсийн аймгуудад байх барилгын материал худалдаалах цэгүүдээр тарааж борлуулдаг. Гол худалдан авагч нь "ЛНТ констракшин" (нийт борлуулалтын 25 хувь), "Монгол өргөө" (нийт борлуулалтын 21 хувь), "Барилга" компани (нийт борлуулалтын 35 хувь), "Барилгын худалдаа" компани (нийт борлуулалтын 10 хувь) нар болно. Нэг цонхны рамны үнэ 15-37 мянган төгрөгийн хооронд хэлбэлздэг, дундаж үнэ 17 мянган төгрөг. Компани борлуулалтыг хийх ба урамшуулах үүрэг бүхий борлуулалтын 6 ажилчинтай. Компаний зүгээс суртачилгааны ажил бараг хийгддэггүй учир худалдан авагчийг эрж олох нь борлуулалтын ажилтны үүрэг бөгөөд тэднийг борлуулалтаас хамааруулан өсөн нэмэгдэх хувиар цалинжуулдаг.

Гол өрсөлдөгч нь Монгол Германы хамтарсан "Цонх" үйлдвэр, "ЖИ-ЖИ" цонхны үйлдвэр бөгөөд тэд сүүлийн үед ваакум цонх их хэмжээтэй үйлдвэрлэх болсон. Цонхны эрэлт нь улирлын чанартай, жилийн 3-аас 10-р саруудад хамгийн ихээр борлуулагддаг. Өвлийн улиралд үндсэндээ бэлтгэл ажлууд хийгддэг Хүснэгт 3.12-2, 3-д компаний онцлог үзүүлэлтүүд ба 1999-2000 оны 6-р сар хүртэлхи борлуулалтыг сар сараар харуулав. 1999 оны үзүүлэлтүүдийг 2000 оны үзүүлэлтүүдтэй харьцуулахад борлуулалт 2 хувиар буурсан нь үнэн байлаа. Оюун нөхцөл байдлыг шинжсэний үндсэн дээр дараагийн сард борлуулалт өмнөх жилийнхтэй харьцуулахад 8 хувиар буурах нь нөхцөл байдлыг сайжруулахад маркетингийн үйл ажиллагаа тус болохгүй, борлуулалтын ажилчид нэмж авах нь дээр гэж үзэж, Дорнод аймаг, Дархан хотод борлуулалтын ажилчид нэмж авсан. Тэд одоохондоо дадаагүй байгаа учраас 12 сараас нааш хөдөлмөрийн үр дүн гойд ажиглагдахгүй гэжтооцсон.

85

Компани худалдан авагчдадаа 30 хоногийн хугацаатай зээлзэр 500 мянга хүртэлхи төгрөгийн барааг гэрээ байгуулсны үндсэн дээр олгодог. Зээлийн борлуулалт нь нийт борлуулалтын 48 хувийг эзэлж байгаа. Авлага цугуулалтанд сүүлийн жилүүдэд байнга хүндрэл гарах болж, 90-120 хоног хүртэлхи хугацаагаар сунжрахболсон. Хүснэгт 3.12-4-давлага цуглуулалтыгхаруулав. Компани нь авлагын насыг тооцох хүснэгт хэрэглэдэггүй, авлагын үлдэгдлийг харуулсан бүртгэл хөтөлж, түүгээр авлагад уягдчихаадбайгаа мөнгөө зохицуулдаг. Энэтуршлагад үндэслэн ирэх хугацаанд нийт борлуулалтын 50 хувь нь бэлэн мөнгөөр хийгдэнэ, одоо байгаа авлагын 25 хувь 30 хоногийн дотор, 10 хувь нь 31-45 хоногийн дотор, үлдэхийг нь 46-90 хоногт цуглуулж болох юм гэж тооцоолсон.

Техникийн буюу үйлдвэрпэлийн тал: Үйлдвэр нь бэлтгэх, зүсмэл болон гүйцэтгэх гэсэн 3 цехтэй. Бэлтгэх цехэд модыгб, 3 см өргөн, 1.5 -2 мөтрийн урттайгаар хэрчиж хатаах ба 7 ажилтантай. Зүсмэлийн цөхэд захиалгын дагуу янз бүрээр зүсч, ховил, углуурга гаргах ба мөн 7 ажилтантай. Гүйцэтгэх цөхэд зангидан угсарч, будаж эцсийн бүтээгдэхүүн болгох ба 9 ажилтантай. Бүгд хийснээр цалинждаг. Компаний хүчин чадал илүү цаг ажиллахгүйгээр сард 2.5 мянган ширхэг цонх үйлдвэрлэнэ. Өнгөрсен ихэнхи хугацаанд үйлдвэрлэл нь захиалгаар явагдаж байсан, энэ нь бараа матөриалын бзга нөөцөөр үйлдвэрлэлийг явуулах сайн талтай боловч маш их илүү цагийн хөдөлмөрийг шаарддаг, ялангуяа 8,9-р саруудад маш их ачаалалтай ажиллан, өвлийн саруудад сул зогсоход хүргэдэг. Иймээс ендөр цалинтай өөр компанид мэргэшсэн ажилчдаа алдах тохиолдол байдаг.

Ирэх жилд туршлагатай ажилчин олж авахад хүнд байх учир сарын згхиалгыг 1.5-2 мянган ширхэг болгож бууруулж болох юм, ингэснээр орлого зарлага нь баланслах болно гэж санасан. Энэ бол түүний эрхий хурууны дүрмэндээ тулгуурласан совин юм. Тэрээр ирэх жилийн өртөг зардлын урьдчилсан тооцоо хийж, үүнийгээ батлахыг хүсч байгаа. Түүнээс гадна борлуулалт багатай саруудад үйлдвэрлэл явуулж, нөөцөө бэлтгэх болсон өнөөгийн аргад эргэлзэж байгаа. Хүснэгт 3.12-5 үйлдвэрлэлийн мэдээг харуулав.

86

Санхүү: Компзни байнгын бэлэн мөнгөний гачаалд ордог, гэхдээ хэзээ ч банкнаас зээл авах талаар бодож байгаагүй, харин өөрөөсөө зээл өгч шаардлагатай мөнгөн сангбайгуулжбайсан. Учир нь өөрийнхөө мөнгийг бизнөстээ буцааж оруулах нь нэгдүгээрт, мөнгөний зах зээлээс олж болох байснаас илүү их ашиг олно, хоёрдугаарт, зэвүү хүрмээр өндөр зээлийн хүү төлөхөөс аврагдана, ингэх нь хэн хэндээ ашигтай гэж үздэг. Хатагтай Оюун борлуулалтын урьдчилсан таамаглалд тулгуурлан өөрийнхөө мөнгөний байдлыг харахыг хүсч байгаа.

Үйлдвэрлэлийн нийт өртөгт мод, будаг нь 41 хувь байна. Дундаж хэмжээний 2000 цонхны рам үйлдвэрлэхэд 3500 төгрөгийн үнэтэй 3 метрийн урттай 2500 дүнз ордог ба сараар нөөцөлдөг, телбөрийг бэлнээр гуйцэтгэдэг Будгийг хадгалах газаргүй учир долоо хоногийн нөөцтэйгээр захиалжавдаг. Сард дундажаар 1.5 сая төгрөгийн будаг хэрэглэдэг ба үнийг 30 хоногийн дотор төлнө. бусад жижиг хангамжийн шинжтэй зүйлсийг 2 долоо хоногоор нөөцлөдөг бөгөөд бэлнээр төлбөрийг хийдэг. Ойролцоогоор 750 мянган төгрөг байдаг. Нэг цонхны өртөгт орох хөдөлмөрийн нийт хвлс 1500 төгрөг болдог. Үйлдвэрлэлийн бусад нэмэгдэл зардлыг тогтмол гэж үздэг.

Үйл ажиллагааны эардлууд: Үйл ажиллагааны зардлын үндсэн хэсгийг шимтгэл, борлуулалтын татвар, орлогын татвар болон цалин хөлсний зардлууд байна. Үүнд:

1) Шимтгэл. Борлуулалтын ажилчдыг тасалбараа авчирч өгөх үөд шимтгэлийг төлнө. Цэвэр борлуулалтын 9 хувь байиа.

2) НӨТ. Борлуулалтын 15 хувь байх ба дараа сарын 10 -ны дотор тооцоог хийнэ.

3) Орлогын татвар. Байгууллагын орлогын албан татварыг шатлалын дагуу төлнө.

4) Цалин хөлс. Захиргааны ажилтнуудад 4 хүн байдаг, цаашид ямар нэгэн өөрчлөлт гарахгүй.

87

Бараа материалын нөвц ба хяналт: Өнгөрсөн хугацаанд ажилчид жижиг хулгай хийсэн хэрэг гарсан учир түүхий эд матөриал, ялангуяа будганд хатуу хяналт тавих болсон. Үйлдвэрлэлийн мөнөжөр Бат бараа матөриалын бүртгэлийн карт хөтөлдөггүй, үйлдвэрлэлийн хуваарийг бэлэн бүтээгдэхүүний нөөц, шаардлагзтай үлдэгдлийн хэмжээг үндэслэн хийдэг, ямар ч нөхцөлд 30 сая төгрөгийн бэлэн бүтээгдэхүүний нөөцтэй байхыг хүсдэг, Аль ч үөд ажлын капиталын ихэнхи нь дуусаагүй үйлдвэрлэлд түгжигддэгийг мэддэг боловч түүнийг зохицуулж, хянаж чаддаггүй, зөвхөн хэдий хэмжээний материал ямар бүтээгдэхүүн болж хувирахыг мэддэг.

Капиталын зарцуулалт: Ирэх жилд 2 машин худалдаж авахаар төлөвлөж байгаа. Эхнийх нь давхар ховил гаргагч 3 сая төгрөгийн үнэтэй. Нөгөө машиныг мод хүссэн хэв загварт оруулж хатаахад хэрэглэгдэх бөгөөд 12 сая төгрөгийн үнэтэй. Үүнийг худалдан авбал компанид маш их мөнгө хэмнэгдэх болно. Өнөөдөр цонх хийх үйл ажиллагаа үндсэндээ гараар хийгдэж байгаа бөгөөд хэзээ ч нэг стандартын байдаггүй, гологдол болох явдал маш элбэг байдаг.

Шийдвэрлэх нь:

1. Өөрийнхөө үндэслэлтэй гэж бодож байгаа төсөөллөө хэрэглэн ирэх жилийн санхүүгийн төлөвлөлтийг хийнэ үү.

2. Өөрийгөө хатагтай Оюуны байранд тавьж, асуултанд хариул.

3. Таны дэвшүүлсэн санхүүгийн төлөвлөлтийн юу буруу болж болох вэ?, компаний үйл ажиллагэанд нөлөөлж болох хүчин зүйлүүдийт тогтооно уу.

Хуен»гт 3.8-1: -Модны уйлдвэр".ийн Зэр»гцуулсэи баяанс, « я . т т

1999ои 2000 он

Хвренгө Эргзлтийм хөрөнгө Бэлэн мөнгө 82,5 65,7

Авлага-худалдааны 88,7 102,0

88

Урьдчилгаа ба бусад авлага Бараа материа -өртгөөр

түүхий эд материап Дуусаагүй үйлдеэрлэл

Бэлзн бүтээгдэхүүн Үйлдвэрлзлийн хангамжийн зүйлс

Конторын хангамжийн зүйлс Урьдчилж төлөгдсөн зардал Эргэлтиин херөнгийн дүн Хөрөнге оруулалт-өртгөөр Үндсэн хөрөнгө Барилга

Машин тоног техөөрөмж Тээврийн хэрэгсэл Тавилга, эд хогшил Хуримтлагдсан элэгдэл Хөрөнгийн цэвэр дүн

22,5 13,4

Нийт хөрөнгийн дүн

13,8 34,8 77,7 36,9

0,7 0,7

358,3 18,1

85,0 52,0 34,0 15,4 42,7 -

143,$

20,8 48,5 65,9

-1,5

-317,8

18,1

85,0 46,4

-15,2 29,2

117,4

501,9 435,2 Өр төлбөр ба омчлогчдийн емч Богино жугацааны ер твлбор Дансныөглөг 136,7 113,6

Орлогын татварын өглөг 6,5 1,5 Бусад татварын еглөг 31,0 26,8 Цалингийн өглөг 4,6 3,6 Зээлийн өглөг 18,0 18,0 Урьдчилан төлөгдсөн орлого 68,9 98,2 Богино хугацааны өр твлбврийн дүн 285,7 261,7 Хувь нийлүүлсэн хөрөнгө 85,0 85,0 хуримтлагдсан ашиг 151,2 88,5 Өычлвгчдийн вмчийн дүн 238,2 173,5 Өр төлбвр 6а омчлогчдийн вмчийн дүн 501,9 435,2

Хүснэгг 3.8-2: Зэрэгцүүлсэн орлого. үр дүнгийн тайлан, сая.тег/6-р с а р ы н 30-наар дуусгааар болсон 1999, 2000 он/

1999он 2000 он

Борлуулалт-цэвэр Борлуулалтын өртөг

Бэлэн бүтээгдэхүүн » , „ ,

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртөг Борлуулбал зохих дүн

887,6 869,8

60,1 650,7 710,8

60,4 619,1 679,5

БЭЛЭН бүТЭЭГДЭХүүИ эцупд

Нийт борлуулалтын өртвг Борлуулалтын нийташиг Үйл ажиллагааны зардлууд Шимггэл Татвар ба лиценз Цалин хөлс

Төлөөлөгчийн зардал Тээвэр, албан томилолт

Мэргэжпийн зөвлөхийн хөлс Гэнэтийн аюулын даатгал Хандив Шагнал

Бусад Шуудан холбоо НДШ-ийн зардал Зар суртачилгаа

Элэгдлийн зардал Хангамжийн зардал Хэвлэлийн зардал Даатгал Дүн Үйл ажиллагааны ашиг Үйл ажиллагааны бус орлого Татвар тооцогдох ашиг Татвар Цэвэр ашиг Хуримтлагдсан ашиг „ упл

Өмнөх жилийн ашигт хийсэн залруулга Хуримтлагдсан ашиг ,„.„„„

77,7 633,2 254,4

46,1 54,8 38,5 21,1

7,1 4,7

6,2 1,5 4,3

1,1 4.1 2,0

2,4 7,4 2.4 0,5 2,9

207,3 47,1

49,3 96,4

14,5 82,0 88,5 19,3

151,2

65,9 613.6 256,2

68,7 49,2 34,4 34,4 19,9

5,7

Ь, I

4.5 4.0

2,6 2.8

1,7

1,1 0,7 0,6

0,3

-235.7

20.5

35,9 56.3

8,5 47,9 40,7

0,1 88,5

Хүснэгт 3.8-3: Зэрэгцүүлсэн ертгийн тайлан &р сарын 30-наар дуусгавар боясон 1999,2000 он/

1999 он 2000 он

20,8 10,7 262,4 269,1 283,1 279,9

13.8 20,8

Зарцуулсан түүхии эд Түүхий эд »үяд

Худалдан авалт Нийт хасах нь: түүхий эд э ц у л п

90

Зарцуулсан нь Щууд хедөлмер Үйлдвэрлэлийн нэмэтдэл зэрдап Ашигпалтьж зардал Гэнэтийн ослийи даатгал Тээвэр Хоолны нэмэгдэл Үйлдвэрлэлийн хангамжийн эүйлс

Шагнал НДШ-ийн зардал Засвар, үйлчилгээ

МТТ-ийн элэгдэл Бусад

Дүн Үйлдвэрлэлийн нийт ертөг Дуусаагүй үйлдвэрлэл „ у п д

Дуусаагүй үйлдвэрлэлийн шат дамжлагад байгаа

Дуусаагүй уйлдвэрлэл „ | Т

269,3 163,5

51,5 44,0 17.4 37,5

11,6 14,6 10,9 10,3

6,2

1,1 205,2 638,0

47,5 685,5

34,8

259,1 173,6

50,2 49,7 23,6 22,7 18,1 11,5 10,1

7,2

2,2 0,6

195,9 628,6

38,1 666,7

47,5

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний ертег 650.7 619.1

Санхүүгийн зарим үэдпалтүү,»

1998 1997 1996

Орлогын тайлангийн үзүүлэлтүүд Борлуулалт 614,2 500,5 407,6

Нийташиг 173,8 166,0 137,9 Үйл ажиллагааны ашиг 20,5 60,3 30,6

Цэвэр ашиг 30,5 44,1 22,2

Тайлан балансын үзүүлэлтүүд Авлага 4 0 , 2 14,4 1,5

Бараа материал 109,2 44,9 25,5 Эргэлтийн хөрөнгө 156,9 97,6 62,5

Үндсэн хөрөнгө 45,5 40,6 33,6 Нийтхөрөнгө 202,4 138,3 96,1

Богино хугацааны өр 99,7 65,5 67,5

ХНХөрөнгө Ю2,7 72,8 28,7

Үйлдвэрлэлийн өртөг

Түүхий эд матөриал 225.4 147,5 117,6

91

Шуудхөдөлмөр 126,7 114,2 86,6 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал 150,4 92,9 64,2

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхуүний өртөг 482,6 346,2 271,9

Хүснэгт 3.8-5: Сзрын борлуулалтын мэдээ . :-

1999-2000 1998-1999 1997-1998

7-рсар 87,5 80,6 59,3

8-рсар 99.1 91,5 65,4

9-рсөр 123,4 123,1 90,5

10-рсар 112,0 102,3 80,9

11-рсар 55,4 51,2 35,6

12-рсар 55,7 42,3 20,9

1-рсар 16,3 18,5 11,9

2-рсар 39,1 48,0 23,5'

3-рсар 56,9 57,5 35,8

4-рсар 73,5 69,7 41,6

5-рсар 72,5 83,6 61,7

6-рсар 96,3 101,5 87,1

Борлуулалтын дүн 887,6 869,8 614,2

;нэгтЗ.&-в: Авлага цуглуулалт Щ

1999-2000 1998-1999 1997-1998

7-р сар

8-р сар

9-р сар

10-рсар

11-рсар

12-рсар

1 -р сар

2-рсар

3-рсар

4-р сар

5-рсар

6-р сар

Дүн

61,0

74,2

70,2

62,6

81,8

139,5

72,5

66,8

72,4

54,1

66,5

79,7

901,4

45,6

35,2

45,9

83,9

111,7

136,6

56,6

76,3

66,5

29,8

53,4

54,4

795,9

42,1

38,9

45,7

42,9

102,8

72,9

47.0

31,0

65,9

30,6

36,7

61,9

618,5

92

Хүснэгт 3.12-7: Сарын үйлдвэрлэлт

1999-2000

7-р сар

8-р сар

9-р сар

10-рсар

11-рсар

12-рсар

1 -р сар

2-р сар

3-р сар

4-р сар

5-р сар

6-р сар

Дүн

3 431,0 4130,0

4 573,0

3 480,0

1 731,0

750,0

247,0

844,0

1 005,0

1 980,0

3 905,0

4 071,0

30 147,0

93

Бүлэг 4. Үйл ажиллагааны ба санхүүгийн хөшүүрэг

4.1 Бизнесийн хөшүүрэг

Та өөрийнхөө бизнесээ эхлэхийн өмнө ямар боломж байгааг шүүн тунгааж. дараах шийдвэрүүдийг гаргана.

Нэгдүгээрт, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний үйл ажиллагэанд ашиглах барилга, байгууламж, машин тоног төхөөрөмжийн өртгийг тодорхойлно. Орчин үеийн өндөр ур чадвартай тоног төхөөрөмж суурилуулснаар үйлдвэрлэн гаргах бүтээгдэхүүн, үйчилгээний тоо хэмжээ нэмэгдэн үйлдвэрлэл дэх хөдөлмөрийн хуваарь улам нарийсан төрөлжиж, өртег нь хямдарч, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хувьсах зардлууд тогтмолждог. Тоо хэмжээг ихээхэн өсгөж чадахгүй бол худалдан авсан тоног төхөөрөмжинд төлсөн анхны үнээ олж авахад хүндрэлтэй болно. Хэрэв машин тоног төхөөрөмжөөс илүү зардалтай хөдөлмөрийг ашиглах бол таны олж болох байсан ашиг бага байна, гэхдээ эрсдэлд өртөх нь бага байна. Товчхондоо та ямар технологи хэрэглэх вэ? Гэдэгт хариулах юм.

Хоёрдугаарт, бизнесийн санхүүгийн бүтэц ямар байх вэ? Гэдгийг тодорхойлно. Хэрэв та өрийн санхүүжилтийг хэрэглэж эхэлвэл өөрийн ашгийнхаа тодорхой хэсгийг өрийн тогтмол /хүү/ зардлыг төлөхөд зориулах болно. Таны олж байгаа ашиг бизнес өрийн санхүүжилтийг ашиглаж буй нөхцөлд тийм ч өндөр бус байвал дампуурах болно. Иймээс сонголтыг хийхдээ эрсдэлд өртөж болох түвшинг аль болох бага байхаар хийх нь зүйтэй. Эдгээр шийдвэрүүдийн аль алинд хөшүүргийн хэрэглээний талаархи таны гаргах шийдвэр маш тодорхой байна. Эхний шийдвэр нь үйл ажиллагааны хөшүүргийг хэрэглэх тухай байна. Компаний үйл ажиллагааны хөдөлмөр зарцуулалт багатай технологи нь тогтмол зардлыг нэмэгдүүлдэг, тэгэхлээр таны бизнесийн үйл ажиллагаанаас олж буй орлого нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээиий өртгийг нөхөхөөс гадна ихээхэн хэмжээний элэгдлийн зардлыг даах түвшинд байх хэрэгтэй. Технологийн шинэчлэлт нь ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг хийхийг шаарддаг, энэ нь санхүүгийн эх үүсвэрийн нэмэлт хэрэгцээг үүсгэнэ. Дотоод санхүүгийн нөөц хүрэлцэхгүй байх тохиолдолд та өрийн хөшүүргийг хэрэглэнэ. Өрийн хөшүүргийг хэрэглэж буй нөхцөлд ганы бизнес элэгдлээс гадна хүүгий.: зардлыг нөхөхүйц түвшинд зохион байгуулагдах хэрэгтэй болно. Энэ хоёр хамтдаа компаний ерөнхий хөшүүргийг тодорхойлно.

94

4.1. Үйл ажиллагааны хөшүүрэг

4.2.1 Ашиг алдагдлын заагийн шинжилгээ

Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг, тогтмол зардлын нийлбэр дүнтэй орлого нь тэнцэж байх үеийн борлуулалтын тоо хэмжээг ашиг алдагдлын зааг гэнэ Удирдлагын хувьд борлуулалтын ямар түвшингээс эхэлж нийт зардлаа нөхөөд ашигтай ажиллаж эхлэх вэ? тайлант жилийн аль үеэс эхлэн ашиг олж эхлэх вэ? гэх мэт асуудлууд маш сонирхолтой, чухал байдаг. Санхүүгийн ажилтан нь дэвшүүлсэн зорилгын хүрээн дэх ашгийг өсгөснөөр үүргээ хязгаарлаж болохгүй, борлуулалтыг өргөтгөснөөр компаний ашиг алдаглын зааг /ААЗ/ нь дээшилж, эсвэл доошилж байна уу гэдгийг хянах хэрэгтэй Энэ шинжилгээ хувьсах зардлын өөрчлөлтийн нөлөөллийг өөрөөр хэлбэл борлуулалтын орлого ба хувьсах зардлын хоорондын шууд хамаарлыг илэрхийлэхээс бус үйлдвэрлэлийн бусад хүчин зүйлийн өөрчлөлтийн нөлөөллийг илэрхийлдэггүй. Жишээ авъя, тогтмол хүчин зүйл болох элэгдлийн зардал тогтмол байхад борлуулалтыг өсгөх нь эргэлтийн хөрөнгө дэх хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхийг шаарддаг. Эргэлтийн хөрөнгийн нөөцийн үлдэгдэл, хувьсах зардлын хоорондын шууд хамаарал байх учир борлуулсан бүтээгдзхүүн, үйлчилгээний өртөг нэмэгдэнэ, гэхдээ борлуулалтын орлогоос нөхөгдөх харьцаа хэвээр байна. Ашгийн өсөлт нь борлуулсан бүтээгдэхүүний тоо хэмжээний өсөлтөөр бий болох ба ажиллах хүчний бүтээмжийн тухай яригддаггүй иймээс ашиг алдагдлын зааг нь тогтмол хүчин эүйл тогтвортой байхад мөн тогтвортой байдаг. Харин зах зээлийн өрсөлдөөн ширүүсэх, инфляци ихээр ажиглагдах, үүнийг дагаад худалдан авах чадвар буурах зэрэг нь ямагт үйлдвэрлэгчийг зах зээлд нийлүүлэх үнэз харьцангуй тоггвортой байлгах, буулгахыг шаарддаг. Знэ хэрэгцээ шаардлага нь ямар ч нөхцөлд үйлдвэрлэгчийг үйлдвэрлэл, үйлчилгээнийхээ өртгийг бууруулахыг шаарддаг. Үйлдвэрлэл, үйлчилгээнийхээ өртгийг бууруулах арга зам нь техник төхнологийн шинэчлэлтээр бүтээмжийг эрс дээшлүүлэх явдал юм. Ашиг алдагдлын заагийгдараах томъёололоор тооцно.

ААЗ = ТЗ / [1 - ( ХЗ / БО )]

ААЗ - ашиг, алдагдлын зааг

ТЗ - Тогтмол зардлын дүн ХЗ - Хувьсах зардал

БО -Борлуулалтын орлого 95

ХЗ/БО -Борлуулалтын орлогод хувьсах зардлын эзлэх хувийн жин

Хүснэгт 4-1. Ашиг

Борлуупалт

. 2 500 000

3 560 714

5 000 000

7 500 000

10 000 000

алдагдлын зааг

Хувьсах зардал

ХЗ/БО=0,72%

-1 800 000

2 563 714

3 600 000

5 400 000

7 200 000

ийн шинжилгээ

Тогтмол

зардал Нийт зардал

997 000

997 000

997 000

997 000

997 000

997 000

997 000

2 797 000

3 560 714

4 597 000

6 397 000

8 197 000

Ашиг

- 997 000

- 297 000

-403 000

1 103 000

1 803 000

Дээрхи тооцооллыг дүрслэн харуулвал тэмдэглэсэн зурааснаас өмнөх нь зардал нь орлогоос давж буй, хойшхи нь орлого нь зардлаас давж буй хэсгийг буюу ашгийг илэрхийлнэ.

График 4-1. Ашиг, алдагдлын заагийн шинжилгээ

3560.7 = ААЗ Борпуупаптын тоо хэыжзэгээр аюоцсон

12500

= 997.0-(1-0.72)

ХЗ/БО нь тухайн борлуулалтын хувьд эквивалентийг /тухайн бизнесийн Үйл ажиллагаанаас хэдий хэрийн ашигтай байгааг, энэ ашгаар тҮҮнийг зохион байгуулахад гарсан зардлыг нйхйх боломжтой эсхийг тодорхойлдог/ заана. Жишээлбэл, Цамхаг компаний хувьд энэ харьцаа 0.72 байгаа нь 10 тэрбум төгрөгний борлуулалт хийхэд

хувьсах зардал нь 7.2 тэрбум төгрөг байна, борлуулалтын ямар ч өөрчлөлтед хувьсах зардлын өсөх дээд хязгаар нь үүнээс хэтрэхгүй байхыг илэрхийлнэ. Энэ хязгаараас ХЗ-ын өсөлт давах нь борлуулалт, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд болзошгүй эрсдлүүдийг урьдчилан таамаглаж тооцоологдоогүй тааламжгүй нөхцөл байдлыг бий болно.

ААЗ-ийн шинжилгээний тусламжтайгаар шийдвэр гаргахад

дараах гурван асуудалд хариулт олж авна. үүнд:

1. Шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл зах зээлд нийлүүлэх тухай шийдвэр

нь борлуулалт болон ашгийн өсөлтөнд хэрхэн нөлөөлөх вэ? гэдэгт,

2. Тогтмол ба хувьсах зардлын өсөлт нь ашигт хэрхэн нөлөөлөх вэ?

3. Технологийн шинэчлэлтээр хувьсах зардлыг бууруулж чадах уу?

зэрэг юм.

"Цамхаг" компаний үйл ажиллагааны жишээн дээр тооцвол:

1131.2 ДД^ = 458 1 .8 гяа тог

^ ( 4828.5

ч 6411.4

Ашиг алдагдлын заагийн шинжилгээний сул тал. ААЗ-ийн уламжлалт томъёо нь ямар нэгэн дүгнэлт хийх, шийдвэр гаргах зорилгоор шууд хэрэглэхэд учир дутагдалтзй байдаг. Хувьсах зардал 1X31 нь борлуулалтын орлоготой шууд шугаман хамааралтай учир тогтмол зардлын хэлбэлзлэлийн нөлөөллийг тусгаж чаддаггүй. Иймээс ашиг алдагдлын заагийн шинжилгээг хийх нөхцөлд үйлдвэрлэлийн бусад хүчин зүйлсийн өөрчлөлтийн нөлөөллийг анхаарч байх хэрэгтэй. Компани нь борлуулалтыг өсгөхдөө техникийн хүчин зүйлийг ихэд шүтдэг байж болох юм. Техникийн шинэчлэлтийн үр дүнд бүтээмж нь элэгдлийн зардлын өсөлтөөс илүү хурдацтайгаар дээшлэхгүй бол нийт ашиг нэмэгдэх боловч түүний элэгдлийн зардлын өсөлтийн нөлөөллөөр, эсвэл удирдлагын гаргах шийдвэрийн оновчтой бус, зах зээлийн багтаамжаа нарийн тодорхойлж чадаагүй, хуваарилалтын сувгийг буруу хийсэн, идэвхжүүлэлтийг ОНОРЧТОЙ хэрэгжүүлж чадаагүй зэргэзс үйл ажиллагааны ашиг буурна.

Бид борлуулалтын орлого ба хувьсах зардлын хоорондын хамаарлын талаар ярилаа. Бизнесийн үйл ажиллагаанд татан

97

Бид борлуулалтын орлого ба хувьсах эардлын хоорондын хамаарлын талаар ярилаа. Бизнесийн үйл ажиллагааид татан оролцуулсан эргэлтийн ба эргэлтийн бус херөнгийн хоорондын уялдаа холбоог орлого, үр дүнгийн тайланд хувьсах ба тогтмол зардлын харьцаагаар илэрхийлдэг. Үйлдвэрлэлийн хувьсах, тогтмол хоёр хүчин зүйл нь хоорондоо ямар харилцан уялдаатай болохыг эайлшгүй авч үзэх шаардлагатэй. Эдгээрийн нийт үйл ажиллагааны зардлын дүнд эзлэх хувийн жин нь тухайн бизнөс эрхлэгчийн үйлдвэрлэл эрхлэх аргыг харуулдаг.

Нийт үйлдвэрлэлийн зардалд хувьсах зардлын эзлэх хувийн жин

өндөр байвал эргэлтийн хөрөнгө /ажлын капитал/ дэх хөрөнгө оруулалт

өндөр, хөдөлмөр зарцуулалт ихтэй технологи хэрэглэдэг гэсэн үг

бөгөөд ашгийн өсөлтийн хурд харьцангуй бага, зах эээлд эохицон

өөрчлөгдөх чадвэр илүү байна. Тогтмол зардлын эзлэх хувийн жин

өндөр байх нь үндсэн капитал дахь хөрөнгө оруулалт нь их, хөдөлмөр

зарцуулалт багатай технологи хэрэглэдэг, ашгийн өсөлтийн хурд их

боловч бизнесийн уян хатан байдал нь харьцангуй муу байдаг.

Хувьсах зардал буурах гол үндэслэл нь хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтөөр хямдрах ажиллах хүчний өртөг байдаг. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа хэдий чинээ автоматчлагдаж, тоноглогдох тусам хувьсах зардал /хөдөлмерийн бүтзэмжийн өсөлтөөр/ буурч, элэгдлийн зардлын дүнгээр тогтмол зардал өсч байдаг. Элэгдэл2' нь хэдий бүртгэлийн ойлголт боловч шинжпэх ухаан, төхник, технологийн дэвшилттэй шууд холбоотой. Төхник технологи нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээний үйл ажиллагаанаас хамаарахгүйгээр элэгдэж, хуучирч байдаг учир түүний элэгдэлийг тогтмол зардалд авч үзнэ. Иймээс тогтмол зардал ихтэй үйлдвэрлэлд техникийн эрчимжилт их, тогтмол зардал багатай үйлдвэрлэлд хедөлмөрийн эрчимжилт их гэж үздэг. Ингэж ялгаж салгахын учир холбогдол нь эдгээр эардлын хувийн жингийн ялгаа нь ашгийн өсөлтийн хурдыг тодорхойлж, удирдлагын зүгээс гаргах шийдвэрийн хандлагыг ерөнхийд чиглүүлэгч болдогт байна.

Бизнесийн үйл ажиллагааны нийт зардлыг санхүүгийн

удирдлагад хувьсах, тогтмол, санхүүжилтийн гэж ангилан тус бүрийн

нөлөөллийг тооцох нь илүү оновчтой байна. Тогтмол, санхүүжилтийн

1 Тухайн хөрөнгийг ашиглан үйлдвэрлэл, үйпчилгээг явуулах хугацааид түүний өртгийг тэнцүү хуваарипах замаар үйлдвэрлэгч нь анх худалдан авахдаа урьдчилан төлсөн ашиглах хугацааныхаа зардлыг бага багаар эргүүлж олж авч буй хэрэг юм.

98

зардал нь бизнес эрхлэгчдийн еөрсдийн үйл ажиллагаанаас хүлээн авч буй цэвэр ашиг янз бүрийн хэмжээнд байдгийн гол учир шалтгаан нь болдог. Өөрөөр хэлбэл энэ хоёр зардал нь бизнесийн цаашдын хөгжлийн хурдац ямар байх вэ? гэдгийг урьдчилан таамаглах, тодорхойлох баломжийг олгодог. Эдгээрийн нөлөөллийг үйл ажиллагааны хөшүүргийн коэффициентээр тодорхойлдог. Иймээс ашиг, алдагдлын заагийн шинжилгээний үр дүн нь дангаар удирдлагын шийдвэр гаргах үндэслэл болдоггүй.

4.2.2 Ү й л ажиллагааны хөшүүрэг (0О1.)

Үйл ажиллагааны хөшүүрэг нь капиталын ашиглалтыг харуулна. Капиталын ашиглалт борлуулалтын хүчин зүйлээс шууд хамааралтай байх учир үүнийг борлуулалтын өсөлт нь үйл ажиллагаанаас олж буй ашигт /ҮАА/ хэрхэн нөлөөлөх вэ? гэдгийг урьдчилан мэдрүүлнэ. Үйл ажиллагааны ашиг нь нийт ашгаас тогтмол зардлыг хассан ялгавар байна. Капиталын зарцуулалт ба ашиглалтыг элэгдлийн зардлаар хэмжиж тооцдог. Дээрхи зорилго нь тогтмол зардлын өөрчлөлтийн нөлөөллийг тооцох юм. Тогтмол зардлын өөрчлөлт нь дараах үр дагавруудыг агуулна.

• Хөдөлмөрийг хэт нарийсган, явцуу болгосноор үйлдвэрлэлийн

уян чанар алдагдана.

• Бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх учир үнийн уналтыг

үүсгэн эргээд борлуулалтын өсөлтөнд сөргөөр нөлөөлж,

идэвхжүүлэлтийн янз бүрийн арга хэмжээг зохион байгуулахыг

шаардана. Энэ арга хэмжээний үр дүнд борлуулалт нь зардлын

өсөлтийг нвхөж чадахгүй бол ашиг буурах болно.

• Байгууллага үнийн хямдралтыг тэсвэрлэх санхүүгийн чадамжгүй

бол тухайн бизнесээс шахагдах болно. Санхүүгийн чадамж

сайтай бол эах зээл дээр тухайн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний

үнийг тодорхой түвшинд хянах боломжтой болно.

• Бүтээмжийн өсөлт нь тогтмол зардлын өсөлтийг гүйцэхгүй бол

элэгдлийн зардлыг нөхөж чадахгүйд хүрч дарамтанд орно.

• Өндөр бүтээмж нь ашгийн өсөлтийг нэмэгдүүлдэг.

Сэдвийн эхэнд дурьдсан эхний шийдвэрт шинжилгээ хийе. Энэ

шийдвэр бол борлуулалтын нэмэлт хэрэгцээг хэрхэн хангах талаархи

төхнологийн сонголт байсан. Технологийн сонголт нь нэдугээрт, 99

к

З а с г и й н г а з р ы н х э р э г ж ү ү л э г ч агентлаг У д и р д л а г ы н А к а д е м и

Б.ХӨХӨӨЖАРГАЛ

ч

удирдлага Хоёр дахь удаагийн хэвлэл

Хянан тохиолдуулсан: Я.Гүржав

—?7

Улаанбаатар, 2004 он

document74

Documents