ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

- -

NGUYỄN THỊ THÙY DUYÊN

TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI TRẦN

- NỘI DUNG, ĐẶC ĐIỂM VÀ

Ý NGHĨA LỊCH SỬ

Chuyên nganh: LỊCH SỬ TRIẾT HỌC

Ma sô : 62.22.80.01

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – 2015

LUẬN ÁN ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI

TRƯỜNG ĐH KHXH& NV - ĐHQG TP.HCM

Người hướng dẫn khoa học: PGS, TS. NGUYỄN THẾ NGHĨA

Phản biện độc lập:

1. PGS, TS. Nguyễn Thanh Bình

2. PGS, TS. Trương Quôc Chính

Phản biện: 1. PGS, TS. Nguyễn Thanh Bình

2. PGS, TS. Nguyễn Xuân Tế

3. PGS, TS. Đinh Ngọc Thạch

Luận án được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án Tiến sĩ

Trường ĐH KHXH & NV – ĐHQG TP.HCM vào lúc … giờ,

ngày … tháng … năm 2015.

Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện Trường ĐH KHXH & NV

TP.HCM, Thư viện Tổng hợp Thanh phô Hồ Chí Minh, Thư

viện ĐH QG TP.HCM.

NHỮNG CÔNG TRÌNH KHOA HỌC

CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ

1. Tìm hiểu cơ sở thực tiễn và nhu cầu xã hội hình thành tư tưởng chính trị thời

Trần, Tạp chí Triết học, Viện Triết học Việt Nam, số 4(239) - 2011.

2. Giá trị tiếp biến trong tư tưởng chính trị thời Trần và ý nghĩa của nó trong

công cuộc xây dựng đất nước hiện nay, Tạp chí Khoa học chính trị, số 5, 2014.

3. Tư tưởng chính trị đời Trần, sách Những vấn đề Khoa học xã hội và nhân

văn, chuyên đề Triết học, Nxb. Đại học quốc gia TP. Hồ Chí Minh, 2009.

4. Thành viên đề tài: Giải thích các danh từ và thuật ngữ triết học Trung Quốc,

PGS.TS. Trịnh Doãn Chính chủ nhiệm - Đề tài cấp Đại học quốc gia, năm 2007

5. Thành viên đề tài: Tư tưởng Hồ Chí Minh về đại đoàn kết, TS. Nguyễn Anh

Quốc chủ nhiệm - Đề tài cấp trường năm 2009.

6. Thành viên đề tài Những vấn đề về lối sống và tư duy của cộng đồng người

Việt vùng Đông Nam Bộ, PGS.TS. Trịnh Doãn Chính chủ nhiệm - Đề tài cấp Đại

học quốc gia - Trọng điểm, năm 2009.

7. Thành viên đề tài Những chuyên đề Lịch sử triết học và triết học, PGS.TS.

Nguyễn Thế Nghĩa chủ nhiệm - Đề tài cấp Đại học quốc gia, năm 2011.

8. Thành viên đề tài Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam (từ thời kỳ dựng nước

đến đầu thế kỷ XX), PGS.TS. Trịnh Doãn Chính chủ nhiệm - Đề tài cấp Đại học

quốc gia - Trọng điểm, năm 2013.

9. Tham gia biên soạn sách Tư tưởng Việt Nam thời Lý - Trần, PGS.TS. Trịnh

Doãn Chính - PGS.TS. Trương Văn Chung đồng chủ biên Nxb. Chính trị quốc gia,

Hà Nội, 2008.

10. Tham gia biên soạn sách Tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX,

PGS.TS. Trịnh Doãn Chính chủ biên, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011.

11. Tham gia biên soạn sách Lịch sử triết học phương Đông, PGS.TS. Trịnh

Doãn Chính chủ biên, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012.

12. Tham gia biên soạn sách Lối sống và tư duy người Việt vùng Đông Nam Bộ

trong quá trình đổi mới và hội nhập quốc tế, PGS.TS. Trịnh Doãn Chính chủ

biên, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013.

13. Tham gia biên soạn sách Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam từ thời kỳ

dựng nước đến đầu thế kỷ XX, PGS.TS. Trịnh Doãn Chính chủ biên, Nxb. Chính

trị quốc gia, Hà Nội, 2013.

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Con người với hoạt động sống ngày càng đa dạng, phức tạp và tiến bộ, do

đó trong cộng đồng con người có tổ chức, để cho mọi hoạt động có thể thực

hiện được đều phải nhờ tới sự chỉ huy và phục tùng. Chính trị do vậy là công

việc cai trị, quản lý xã hội, duy trì sự tồn tại xã hội trong vòng trật tự và phát

triển bằng nhà nước và pháp luật. Chính trị, mà biểu hiện đặc biệt của nó là

quyền lực nhà nước, đã trực tiếp can thiệp và chi phối các lĩnh vực khác nhau

trong hình thái xã hội, do đó, trong xã hội có giai cấp, tư tưởng chính trị là nền

tảng, là căn cứ lý luận, là nguyên tắc chủ đạo để giai cấp thống trị xây dựng nên

hệ thống quyền lực nhà nước của mình, vì lợi ích giai cấp và lợi ích của dân tộc.

Đứng trên quan điểm đó nhìn nhận ở Việt Nam, song hành với phát triển kinh

tế, xây dựng văn hóa, phát triển khoa học công nghệ thì ổn định chính trị là điều

kiện tiên quyết để tiến hành các hoạt động khác nhau trong xã hội.

Sau gần 30 năm đổi mới đất nước, trong bối cảnh yêu cầu hội nhập với nền

kinh tế khu vực và thế giới ngày càng khẩn trương và sâu rộng hơn, Việt Nam

đã đạt được nhiều thành tựu to lớn, tiếp thu những bài học kinh nghiệm quan

trọng, nhưng vẫn còn tồn tại của những yếu kém, khuyết điểm. Bên cạnh những

cơ hội phát triển mà quá trình toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế đem lại thì quá

trình này cũng dẫn đến những tranh chấp quyền lực, những bất ổn về kinh tế,

chính trị, xã hội ở một số quốc gia trên thế giới, đặc biệt là những quốc gia đang

phát triển. Điển hình là các hoạt động tranh chấp, xung đột cục bộ, hoạt động

khủng bố quốc tế đang gây mất ổn định chính trị ở khu vực và nhiều nơi trên

thế giới, như khủng bố ở Mỹ và các nước phương Tây, khủng hoảng chính trị ở

Ukcraina, tranh chấp quyền lợi kinh tế và chính trị giữa các nước khu vực biển

Đông, sự nổi dậy của những phe phái tôn giáo cực đoan... Do đó, để công

nghiệp hóa, hiện đại hóa thành công, Đảng ta luôn khẳng định nhiệm vụ phát

triển kinh tế là trọng tâm, còn nhiệm vụ ổn định chính trị là then chốt. Để giữ

vững sự ổn định chính trị - xã hội trên một mảnh đất luôn bị đe dọa bởi sự xâm

lăng và nguy cơ đồng hóa như đất nước ta trong lịch sử, trong suốt tiến trình

dựng nước và giữ nước, dân tộc ta đã biết dựa vào sức mạnh tổng hợp toàn dân

tộc để thực hiện chủ quyền độc lập, tự do của mình. Một trong những sức mạnh

tổng hợp đó chính là bản sắc văn hóa truyền thống, những giá trị tinh thần dân

tộc, hình thành nên nội lực mạnh mẽ của toàn thể dân tộc ta. Nội lực đó đã và

đang phát huy sức ảnh hưởng mạnh mẽ đến công cuộc bảo vệ, phát triển đất

nước, đồng thời góp phần tạo hình cho dân tộc ta một nghệ thuật chính trị độc

đáo, bởi lẽ “trong điều kiện kinh tế thị trường và mở rộng giao lưu quốc tế, phải

đặc biệt giữ gìn và nâng cao bản sắc văn hóa dân tộc, kế thừa và phát huy

truyền thống đạo đức, tập quán tốt đẹp và lòng tự hào dân tộc. Tiếp thu tinh hoa

2

của các dân tộc trên thế giới, làm giàu đẹp thêm nền văn hóa Việt Nam”1. Vì

vậy, tìm hiểu, nghiên cứu những giá trị văn hóa tinh thần của dân tộc ta, trên cơ

sở đó phát huy sức mạnh của những giá trị đó trong việc xây dựng hệ thống

chính trị xã hội chủ nghĩa của nước ta trong thời đại hiện nay là việc làm có ý

nghĩa lý luận lâu dài và cấp bách.

Trong tiến trình lịch sử Việt Nam, thời đại nhà Trần được xem là mốc son

chói lọi trong sự nghiệp xây dựng và phát triển diện mạo văn hóa, tư tưởng của

một quốc gia phong kiến độc lập, đánh dấu bước ngoặt căn bản trong tư duy,

nhận thức của dân tộc ta về lòng yêu nước và tinh thần độc lập tự cường. Đồng

thời, đây cũng là giai đoạn phát triển rực rỡ không chỉ trên lĩnh vực kinh tế, văn

hóa mà cả trong lĩnh vực chính trị, biểu hiện rõ nét trong công cuộc xây dựng

một quốc gia thống nhất, độc lập, có chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ; trong phát

triển mọi mặt về kinh tế và văn hóa; trong tổ chức quản lý xã hội quy củ và

thống nhất từ trung ương đến địa phương; trong việc thống nhất tư tưởng, cố kết

lòng dân, tạo sức mạnh đoàn kết toàn dân tộc chiến thắng giặc ngoại xâm…

Những thành tựu ấy là minh chứng hùng hồn cho những giá trị lý luận và tư

tưởng được thời đại nhà Trần vận dụng trong tổ chức và quản lý xã hội, nhất là

tư tưởng chính trị. Những vấn đề chính trị như: tổ chức bộ máy nhà nước, xây

dựng hệ thống pháp luật, quản lí và vận dụng sức mạnh của các tầng lớp, giai

cấp trong xã hội, khoan thư sức dân, phát huy sức mạnh đoàn kết dân tộc, tổ

chức quân sự và thực hiện các chính sách ngoại giao trong xây dựng và bảo vệ

tổ quốc được vận dụng trong tư tưởng chính trị thời Trần đến nay vẫn hiện diện

trong đời sống chính trị đương đại. Trên bước đường xây dựng và hoàn thiện bộ

máy nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, tổ chức và quản lý các quá trình

kinh tế - xã hội hiện nay ở nước ta, thực tế vẫn tồn tại nhiều vấn đề cả về lý luận

và thực tiễn cần tập trung giải quyết như: những bất cập tồn tại trong xây dựng

và hoàn thiện bộ máy nhà nước thời kì quá độ lên chủ nghĩa xã hội; hệ thống

pháp luật chưa đồng bộ và hoàn thiện, dẫn đến chưa theo kịp sự phát triển của

đời sống, vấn đề quyền lực thuộc về nhân dân còn mang tính hình thức,... Để

hoàn thiện và phát huy hiệu quả vai trò của chính trị và hệ thống chính trị trong

quá trình phát triển đất nước hiện nay, việc tiếp thu, kế thừa tư tưởng chính trị

của cha ông ta trong lịch sử, đặc biệt là tư tưởng chính trị thời Trần là hết sức

cần thiết và bổ ích. Do vậy, tác giả chọn đề tài “Tư tưởng chính trị thời Trần -

nội dung, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử” làm đề tài luận án của mình với mong

muốn góp phần làm sáng tỏ những điều kiện, tiền đề dẫn đến sự hình thành và

phát triển của tư tưởng chính trị thời Trần, những nội dung cơ bản và những đặc

1 Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb. Sự Thật, Hà Nội, 1996, tr.

111.

3

điểm, ý nghĩa lịch sử của tư tưởng chính trị thời Trần, góp phần không chỉ làm

rõ quy luật kế thừa của tư tưởng, mà còn thông qua đó gợi nên nhiều vấn đề và

bài học quý báu đối với chúng ta hiện nay.

2. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài

Tư tưởng chính trị thời Trần với tính cách là một hình thái ý thức xã hội,

một mặt phản ánh và bị chi phối bởi đặc điểm, nhu cầu của xã hội Việt Nam thời

kỳ nhà Trần; mặt khác, là sự kế thừa những tiền đề tư tưởng, tôn giáo trước đó.

Do vậy, để tìm hiểu tư tưởng chính trị thời Trần, đã có nhiều công trình nghiên

cứu, những bài viết dưới các phương diện, hình thức và mức độ khác nhau. Có

thể khái quát các công trình nghiên cứu đó theo các hướng nghiên cứu sau:

Hướng thứ nhất, đó là các công trình nghiên cứu tư tưởng chính trị thời Trần

dưới góc độ lịch sử - xã hội, đó là những bộ sách sử lớn, nguyên bản, có uy tín

như: Đại Việt sử ký toàn thư, tập 1 và tập 2 (Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,

2008); Khâm định Việt sử thông giám cương mục, tập 1 và tập 2 (Nxb. Giáo dục, Đà

Nẵng, 2007); Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú, tập 1 và tập 2 (Nxb.

Giáo dục, Thanh Hóa, 2007); Việt sử lược của GS. Trần Quốc Vượng (Nxb. Văn

Sử Địa, Hà Nội, 1960); Đại cương lịch sử Việt Nam do Trương Hữu Quýnh,

Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn chủ biên (Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 2009); Tìm

hiểu xã hội Việt Nam thời Lý - Trần của Viện Sử học (Nxb. Khoa học xã hội,

Hà Nội, 1980); Nước Đại Việt thời Lý - Trần của Nguyễn Khắc Thuần (Nxb.

Thanh niên thành phố Hồ Chí Minh, 2002); Tìm hiểu về kết cấu xã hội thời

Trần của Trương Thị Yến (Nxb. Quân đội nhân dân, Hà Nội, 2000); Vương

triều Trần trước những biến động xã hội ở thế kỉ XIII của Trần Thị Vinh (Nxb.

Quân đội nhân dân, Hà Nội, 2000);… Những công trình khoa học nêu trên đã

trình bày và phân tích khá sâu sắc những sự kiện lịch sử xuyên suốt thời đại nhà

Trần, trong đó làm nổi bật những vấn đề kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa của

xã hội Đại Việt từ đầu thế kỷ X đến cuối thế kỷ XIV. Hướng thứ hai, đó là các

công trình nghiên cứu tư tưởng chính trị thời Trần dưới góc độ văn hóa, tôn

giáo. Để tìm hiểu, trích dẫn những điều kiện, tiền đề hình thành, những nội

dung cơ bản, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của tư tưởng chính trị thời Trần, tác

giả đã kế thừa các công trình có liên quan đến chủ đề này như: trọn 3 tập “Thơ

văn Lý - Trần” do Viện Văn học biên soạn (Nxb. Khoa học xã hội, tập 1 xuất

bản năm 1977, tập 2 xuất bản năm 1989 và tập 3 xuất bản năm 1978). Ngoài ra,

phải kể đến những công trình bàn về văn hóa chính trị, tôn giáo như: Lịch sử

các định chế chính trị và pháp quyền Việt Nam, tập 1, của Phan Đăng Thanh,

Trương Thị Hoa (Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995); Sự phát triển tư

tưởng Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX đến Cách mạng tháng Tám (ý thức phong

kiến và sự thất bại của nó trước các nhiệm vụ lịch sử), tập 1, của Trần Văn

Giàu (Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 1993); Tổng tập văn học Phật giáo Việt

4

Nam, tập 1, của Lê Mạnh Thát (Nxb. Văn hóa Huế, 1999); Đại cương triết học

Phật giáo Việt Nam (từ khởi nguyên đến thế kỷ XVI), của Nguyễn Hùng Hậu

(Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2002); Việt Nam phật giáo sử luận, tập 1, của

Nguyễn Lang (Nxb. Văn hóa, Hà Nội, 1994)... Liên quan đến hướng nghiên cứu

này còn có các bài báo khoa học đăng trên các tạp chí chuyên ngành như: Vũ

Văn Vinh, Một số quan niệm về dân thời Lý - Trần, tạp chí Triết học, số 1

(101), tháng 2-1998; Nguyễn Tài Thư, Về nguồn gốc của chế độ phong kiến

Việt Nam và đạo đức phong kiến Việt Nam, tạp chí Triết học số 6 (112), tháng

10-1999, Văn Đức Thanh, Về các nhà nước phong kiến pháp quyền và đời sống

xã hội Việt Nam thời tự chủ, tạp chí Triết học số 8 (147), tháng 8-2003…Ngoài

ra, trong quá trình tìm tư liệu, tác giả luận án cũng tham khảo các công trình

luận án bàn về vấn đề này như: Triết học Phật giáo thời Trần, Luận án tiến sĩ

triết học của Đỗ Hương Giang, Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, 2010; Một

số nội dung cơ bản của tư tưởng Nho giáo Việt Nam thời Trần, Luận án tiến sĩ

triết học của Vũ Văn Vinh,Viện Triết học, Hà Nội, 1999. Hướng thứ ba, đó là

các công trình nghiên cứu về tư tưởng chính trị thời Trần dưới góc độ tư tưởng,

triết học, cụ thể là các công trình: Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 1, của

Nguyễn Tài Thư (Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1993); Lịch sử tư tưởng Việt

Nam của Nguyễn Đăng Thục (Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 1998); Tư tưởng

triết học của thiền phái Trúc Lâm đời Trần của Trương Văn Chung (Nxb.

Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998); Đại cương lịch sử tư tưởng triết học Việt

Nam, tập 1, do Nguyễn Hùng Hậu chủ biên (Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,

2002); Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, của Nguyễn Trọng Chuẩn (chủ

biên) (Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2006); Tư tưởng Việt Nam thời Lý - Trần,

do Doãn Chính và Trương Văn Chung chủ biên (Nxb. Chính trị quốc gia, Hà

Nội, 2008); Lịch sử tư tưởng chính trị - xã hội Việt Nam từ Bắc thuộc đến thời

kỳ Lý - Trần, của Lê Văn Quán (Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008); Lịch

sử tư tưởng triết học Việt Nam, từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế kỷ XX do

Doãn Chính chủ biên (Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013)... đã phân tích

các vấn đề về thế giới quan, nhận thức luận, nhân sinh quan, các quan điểm

triết học của các vị vua, tướng lĩnh, đồng thời là những nhà tư tưởng thời Trần

và khái quát các khía cạnh lịch sử, văn hóa, tôn giáo, triết lý tư tưởng của các

nhà tư tưởng qua các triều đại theo tiến trình lịch sử.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án

Về mục đích: là tập trung phân tích, làm rõ những nội dung cơ bản của tư

tưởng chính trị thời Trần, từ đó chỉ ra những đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của tư

tưởng chính trị thời Trần.

Về nhiệm vụ: Để đạt được mục đích nêu trên, luận án đã thực hiện các

nhiệm vụ sau: Thứ nhất, trình bày, phân tích cơ sở xã hội và những tiền đề lý

5

luận hình thành tư tưởng chính trị thời Trần. Thứ hai, trình bày và phân tích

những nội dung cơ bản của tư tưởng chính trị thời Trần thông qua các hoạt

động đối nội, đối ngoại. Thứ ba, rút ra những đặc điểm và ý nghĩa lịch sử mà tư

tưởng chính trị thời Trần đóng góp vào sự phát triển của lý luận chính trị và

thực tiễn chính trị của dân tộc ta dưới thời Trần trị vì và hiện nay.

4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Để đạt được mục đích và nhiệm vụ trên, tác giả luận án dựa trên cơ sở thế

giới quan và phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa

duy vật lịch sử. Đồng thời, tác giả còn sử dụng hệ thống các phương pháp

nghiên cứu cụ thể như: phương pháp nghiên cứu sử học, phương pháp hệ thống

cấu trúc, phương pháp phân tích và tổng hợp, lôgích và lịch sử, diễn dịch và qui

nạp, đối chiếu và so sánh,… để nghiên cứu và trình bày luận án.

5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án

Đối tượng nghiên cứu của luận án là hệ thống tư tưởng thời Trần. Tuy

nhiên, trong khuôn khổ của luận án, tác giả chỉ tập trung đi sâu, làm rõ những

nội dung, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của tư tưởng chính trị thời Trần được thể

hiện tập trung thông qua đường lối, chính sách chính trị của nhà Trần.

6. Cái mới của luận án

Một là, luận giải một cách sâu sắc, có hệ thống lý do và cơ sở ra đời của tư

tưởng chính trị thời Trần. Hai là, hệ thống hóa những nội dung cơ bản của tư

tưởng chính trị thời Trần. Ba là, khái quát những đặc điểm và ý nghĩa lịch sử

của tư tưởng chính trị thời Trần đối với lý luận và thực tiễn chính trị thời Trần,

đồng thời liên hệ với những vấn đề chính trị của nước ta hiện nay.

7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án

Về ý nghĩa khoa học, luận án góp phần làm rõ nội dung và đặc điểm cơ bản

của tư tưởng chính trị thời Trần, từ đó giúp người đọc tìm hiểu một cách có hệ

thống và sâu sắc về những quan điểm và thể chế chính trị được vận dụng, thực

hiện dưới thời Trần.

Về ý nghĩa thực tiễn, nghiên cứu nội dung tư tưởng chính trị thời Trần, từ

đó rút ra những đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của nó là góp phần xây dựng và

hoàn thiện tư duy chính trị của nước ta, gìn giữ và phát huy những giá trị truyền

thống của văn hóa dân tộc trong công cuộc đổi mới, hội nhập hiện nay. Kết quả

nghiên cứu của luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc tìm

hiểu, nghiên cứu, giảng dạy và học tập Lịch sử tư tưởng chính trị Việt Nam,

Lịch sử tư tưởng Việt Nam.

8. Kết cấu của luận án

Với mục đích và nhiệm vụ trên, ngoài phần mở đầu, phần kết luận và

danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu thành 3 chương, 6 tiết, 15

tiểu tiết.

6

Chương 1

CƠ SỞ XÃ HỘI VÀ TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN

HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI TRẦN

1.1. CƠ SỞ VÀ NHU CẦU XÃ HỘI HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG

CHÍNH TRỊ THỜI TRẦN

1.1.1. Bối cảnh lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội Việt Nam thế kỷ

XIII-XIV - cơ sở xã hội hình thành tư tưởng chính trị thời Trần

Về kinh tế và các hoạt động kinh tế thời kì nhà Trần, do yêu cầu tăng

cường sức mạnh của quốc gia và ổn định những thu nhập hằng năm mà nhân

dân và nhà nước thời kỳ này đều chăm lo phát triển nông nghiệp. Việc duy trì

sự tồn tại song song hình thức công hữu (công điền) và tư hữu (tư điền) đã giúp

nhà Trần tập trung được toàn bộ của cải và nhân lực, thúc đẩy sản xuất nông

nghiệp, thực hiện di dân, lập làng, làm chức năng trị thủy, thủy lợi, phát triển

công thương nghiệp, mở rộng giao lưu buôn bán, trao đổi, làm cho nền kinh tế

Đại Việt thực sự phát triển. Những vấn đề kinh tế nổi bật đó cần ở giai cấp

thống trị triều Trần một hệ thống tư tưởng chính trị để đề ra những chính sách

kinh tế, những quy định pháp luật hỗ trợ cho những chính sách kinh tế đó, và

hơn hết là những quan điểm chính trị thân dân, phát huy được sức mạnh đoàn

kết toàn dân tộc, từ đó khai thác được toàn bộ sức người sức của trong dân

chúng phục vụ cho sự nghiệp phát triển kinh tế, chống lại thù trong địch ngoài.

Bên cạnh đó, mặc dù công thương nghiệp thời kỳ này còn phát triển theo quy

luật tự nhiên, trong khuôn khổ của nền kinh tế tự cấp tự túc, trong sự ràng buộc

của địa tô phong kiến, chưa là động lực kinh tế tạo nên những mâu thuẫn đối

lập dẫn đến sự tan rã của nền kinh tế phong kiến, nhưng sự phát triển trên tất cả

mọi lĩnh vực ấy đã bộc lộ thành những mâu thuẫn cơ bản trong xã hội, đặc biệt

là mâu thuẫn giữa hình thức công hữu với sự chiếm dụng tư nhân về ruộng đất,

mâu thuẫn trong chính sách thu thuế, cấp chẩn cho dân chúng... đòi hỏi sự giải

quyết thỏa đáng của một hệ tư tưởng chính trị, đáp ứng nhu cầu giữ vững độc

lập, tự chủ, phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của Đại Việt thời bấy giờ.

Trên bình diện xã hội và các hoạt động chính trị - xã hội, xã hội thời

Trần cũng diễn ra sự phân hóa mạnh mẽ, sự biến động sâu sắc về mặt kết cấu

giai cấp xã hội. Một xã hội mới với những đẳng cấp mới đã dần được hình

thành với sự tồn tại của ba đẳng cấp chính, đó là: đẳng cấp quí tộc, tôn thất,

quan lại trong chính quyền quân chủ; đẳng cấp những người bình dân; và đẳng

cấp nô tỳ. Mặc dù giữa các tầng lớp có sự phân biệt về địa vị chính trị, quyền

lợi kinh tế, trách nhiệm xã hội… nhưng nó chưa tạo ra hố sâu ngăn cách về

đẳng cấp quá rạch ròi, không tạo thành những mâu thuẫn xã hội gay gắt, phá

vỡ sự đoàn kết, đe dọa sự bình ổn của thể chế chính trị. Tuy nhiên, do sự khác

nhau về kinh tế và địa vị xã hội, về những ràng buộc với triều đình, cũng như

7

những mâu thuẫn về tư tưởng dần nảy sinh trong quá trình phát triển, hai tầng

lớp quí tộc tôn thất và địa chủ quan liêu cũng đòi hỏi ở nhà Trần một lý luận

chính trị để liên kết họ thành một khối vững chắc, để có thể sử dụng được tài

năng trí tuệ của họ, đồng thời củng cố, bảo vệ được ngai vàng của dòng họ

mình. Mặt khác, trong giai đoạn phồn thịnh của nhà Trần, sự phân tầng xã hội là

tương đối ổn định, nhưng càng về sau, do những tác động, ảnh hưởng của các

yếu tố chính trị, kinh tế, cũng như sự phát triển tất yếu của lịch sử, mà những

biến động, sự chuyển dịch và phân hóa các giai tầng xã hội càng thể hiện rõ.

Thực tiễn đó đòi hỏi phải xác định một hệ tư tưởng lý luận chính trị đáp ứng nhu

cầu giải quyết những mâu thuẫn gay gắt nảy sinh trong xã hội lúc này.

1.1.2. Nhu cầu xã hội hình thành tư tưởng chính trị thời Trần

Nhu cầu thống nhất về chính trị - xã hội và phát triển nền văn hóa Đại

Việt. Là một triều đại vừa được thiết lập, giai cấp quý tộc tôn thất nhà Trần cần

nhanh chóng ổn định trật tự xã hội và thống nhất về tư tưởng, chính trị. Với

động thái chính trị rất phổ biến là chuyển giao quyền lực từ dòng họ này sang

dòng họ khác, triều Trần đã có được thiên hạ. Đó đồng thời là bước ngoặt cách

mạng đáp ứng nhu cầu thống nhất đất nước, ổn định chính trị lúc bấy giờ. Nhu

cầu đó buộc giai cấp thống trị triều Trần cần đến một lý luận chính trị vừa khôn

khéo, vừa kiên quyết để chấm dứt sự thống trị của vương triều cũ; dẹp yên các

cuộc chiến tranh nổi dậy cát cứ, cướp giết trong nước; khôi phục và phát triển

nền kinh tế đang hết sức trì trệ; chuẩn bị lực lượng quân sự để đối phó với kẻ

thù ngoại bang đang hòng chuẩn bị xâm chiếm Đại Việt.

Nhu cầu củng cố trật tự xã hội và bảo vệ lợi ích của giai cấp cầm quyền.

Nhà Trần lên nắm chính quyền trong bối cảnh xã hội mục rỗng mà triều Lý để

lại, nhu cầu bức thiết đặt ra, đó là nhanh chóng ổn định chính trị, củng cố lại trật

tự xã hội, một mặt nhằm đảm bảo lợi ích của giai cấp thống trị cầm quyền, mặt

khác là thống nhất quốc gia dân tộc cả về tư tưởng lẫn thể chế cầm quyền. Để

có sự bình ổn về chính trị, nhu cầu phục hồi, chấn hưng lại mọi mặt về kinh tế,

áp dụng nhiều biện pháp thủy lợi, thủy nông, đắp đê chống lụt nhằm khuyến

khích và bảo vệ thành quả nông nghiệp của nhà nước và nhân dân, phát triển

các làng nghề thủ công nghiệp và mạng lưới thương nghiệp, thành thị thông

qua việc mở rộng, nâng cấp hệ thống giao thông, nhất là giao thông thủy bộ

trong cả nước là nhiệm vụ đầu tiên đặt ra cho giai cấp cầm quyền nhà Trần.

Bên cạnh đó, nhà Trần cũng như các triều đại phong kiến khác đều quan tâm

đến nhu cầu xây dựng và tổ chức bộ máy nhà nước trung ương tập quyền ngày

càng lớn mạnh, vừa đảm bảo quyền lợi của giai cấp thống trị, vừa tạo ra một

trật tự ổn định cho xã hội phong kiến. Nhu cầu xây dựng và củng cố nhà nước

phong kiến trung ương tập quyền cùng với sự trưởng thành của giai cấp phong

kiến Việt Nam đặt ra những đòi hỏi cấp thiết đối với sự hình thành các quan

8

điểm, những nhận thức lí luận về mặt chính trị, chỉ đạo cho hoạt động thực tiễn

của nhân dân Đại Việt dưới thời Trần.

Nhu cầu chống giặc ngoại xâm, bảo vệ chủ quyền lãnh thổ và lợi ích quốc

gia dân tộc. Đất nước Việt Nam với vị trí địa lý thuận lợi, tài nguyên phong

phú luôn là mảnh đất màu mỡ mà nhiều kẻ thù tham lam muốn dòm ngó, xâm

lược. Do vậy, nhiệm vụ lịch sử mang tính sống còn bao trùm, chi phối các

nhiệm vụ khác của thời Trần là vừa xây dựng đất nước, vừa chiến đấu và bảo

vệ quyền độc lập, tự chủ, khẳng định nền độc lập thiêng liêng và bất khả xâm

phạm của đất nước ta. Tinh thần yêu nước nồng nàn ấy của vương triều Trần và

nhân dân Đại Việt tất yếu phải được phản ánh vào trong lĩnh vực tư tưởng, trở

thành những quan điểm và nhận thức lí luận về chủ quyền đất nước. Những bài

học kinh nghiệm từ các cuộc kháng chiến chống xâm lược, mà để giành thắng

lợi, nhân dân ta phải chấp nhận những mất mát to lớn, cần phải được đúc kết về

mặt lí luận, trở thành những nguyên lí chính trị chung soi đường cho công cuộc

dựng nước và giữ nước của dân tộc ta trong quá trình phát triển của mình. Do

vậy, nó thực sự trở thành nhu cầu xã hội - nhu cầu của công cuộc dựng nước và

giữ nước cho sự phát triển của tư tưởng chính trị đời Trần.

1.2. TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ

THỜI TRẦN

1.2.1. Giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam với việc hình thành tư

tưởng chính trị thời Trần

Truyền thống văn hóa tư tưởng Việt Nam trong đó có tư tưởng chính trị

được hình thành trong một điều kiện đặc biệt, đó là từ khi lập quốc, song

song với công cuộc dựng nước, dân tộc ta phải đấu tranh liên tiếp chống

ngoại xâm. Từ đó, lòng yêu nước, ý thức tự cường dân tộc, tinh thần đoàn kết

chống thiên tai, chống ngoại xâm được hình thành từ sớm, tạo nên một dân

tộc có ý thức tự chủ cao, đúc kết nên bản sắc văn hóa Việt Nam. Tựu chung

lại, tư tưởng chính trị thời Trần được hình thành xuất phát từ văn hóa bản địa

truyền thống của dân tộc ta, với ba nội dung tiêu biểu là: ý thức độc lập dân

tộc, lòng yêu nước nồng nàn và tinh thần đoàn kết dân tộc. Trên cơ sở ý thức

dân tộc, tinh thần tự cường nhưng không bảo thủ, đóng kín, nhân dân ta đã

biết kết hợp truyền thống dân tộc với cái hay, cái đẹp của những luồng tư

tưởng văn hóa ngoại nhập, cải biến nó, cách tân nó, làm cho nó trở thành giá

trị văn hoá bản địa mang đậm sắc màu dân tộc Việt Nam. Văn hóa bản địa

đậm đà bản sắc văn hóa Việt Nam là sức mạnh gắn kết các dân tộc trong

nước, tạo nên một khối thống nhất qui tụ vào một chính quyền trung ương

duy nhất của nhà nước quân chủ dưới các vương triều Ngô, Đinh, Lê, Lý,

Trần. Vì vậy, chắc chắn, nó là một trong những tiền đề tư tưởng cho sự hình

thành tư tưởng chính trị thời Trần.

9

1.2.2. Tư tưởng “Tam giáo” với việc hình thành tư tưởng chính trị

thời Trần

Sự du nhập của các trào lưu tư tưởng, điển hình là Phật giáo, Nho giáo và

Đạo giáo đã trở thành những nhân tố tinh thần tiêu biểu ảnh hưởng đến hệ tư

tưởng thời kì này nói chung, tư tưởng chính trị nói riêng. Trải qua tiến trình du

nhập lâu dài để dành chỗ đứng trong đời sống tư tưởng của người dân Việt, mỗi

tôn giáo có lối đi riêng với những hình thức khác nhau, có khi ôn hòa, có khi

gay gắt, tuy nhiên, ăn sâu, cắm rễ vào mảnh đất Đại Việt hòa dịu, các tôn giáo

đã dần hòa mình với truyền thống bản địa của dân tộc Việt, và bản thân chúng

cũng dung hợp lẫn nhau trên tinh thần “tam giáo đồng nguyên”, hình thành nên

một hệ tư tưởng chi phối toàn bộ đời sống kinh tế xã hội của nhân dân ta, nhất

là hệ tư tưởng chính trị. Tư tưởng chính trị - đạo đức của Phật giáo với triết lý

đạo đức, nhân sinh; với quan điểm nhân quả, họa phúc từ bi, bác ái, hỷ xã; với

quan điểm về tu dưỡng thập thiện và ngũ giới đã tỏ ra gần gũi, phù hợp với

quan niệm truyền thống và phong tục tập quán của người Việt. Đó là nền tảng

hình thành ở giai cấp thống trị triều Trần tình cảm xót thương với những nỗi

đau khổ và cực nhọc của dân chúng, từ đó xây dựng những phạm trù chính trị

dưới thời Trần như: “khoan hòa”, “nhân từ”, “thân dân”, “khoan thư sức dân”...

Đồng thời, Phật giáo cũng góp phần đưa đến cách giải quyết những vấn đề

chính trị một cách khoan dung. Tuy nhiên, dù đạo Phật có được sùng thượng,

“nhập thế” tới đâu về cơ bản cũng không phải là một đạo trị nước. Cùng với sự

phát triển của nhà nước phong kiến, tư tưởng chính trị - xã hội của Nho giáo

với quan điểm về “Thiên mệnh”, “thiên nhân cảm ứng”, “thiên bất biến đạo

bất biến”, “tam cương ngũ thường”, “trung quân”… đã trở thành những công

cụ tinh thần đắc lực phục vụ cho bộ máy quan liêu. Do nhu cầu phát triển của

xã hội trên mọi lĩnh vực, nhà Trần cần một nguyên tắc, một thể chế chính trị

cùng với một hệ thống quan lại được đào tạo nhằm cung cấp cho bộ máy nhà

nước hoạt động ngày càng quy cũ. Cho đến nửa cuối triều Trần, bộ máy quan

liêu đông đảo các nho sĩ đã trở thành trụ cột cho nhà nước trung ương tập quyền

thời Trần. Đó cũng là lúc mà cuộc đấu tranh giữa Nho giáo và Phật giáo thực sự

diễn ra. Sự phê phán Phật giáo của các nho sĩ đã đánh vào chỗ dựa tư tưởng của

tầng lớp thống trị triều Trần, nhằm bác bỏ hệ tư tưởng ấy. Cùng với đó, những

mâu thuẫn trong tinh thần, tư tưởng đã xuất hiện. Nhận thức được những nguy

cơ đó, tầng lớp quí tộc, tôn thất nhà Trần với tư tưởng chính trị của mình đã cố

gắng điều hòa, làm dịu đi những mâu thuẫn đó. Cùng với Phật giáo và Nho

giáo, Đạo giáo cũng đã hòa mình vào tín ngưỡng dân gian của dân tộc Việt, tạo

nên sự dung hợp trong tinh thần Tam giáo đồng nguyên. Trước những biến đổi

của cuộc sống, kết hợp với tín ngưỡng tự nhiên, con người vẫn cần đến chỗ

dựa tinh thần, tin vào sức mạnh, sự công minh của lực lượng thần thánh. Do

10

đó, Đạo giáo trong tổ hợp tam giáo đời Trần không hoàn toàn thiên về pháp thuật

thần bí mà hết sức chân chất, thuần phác, hướng con người đến sự tự do, về với

bản tính tự nhiên vốn có, thoát khỏi sự ràng buộc của cuộc sống, trở về trạng thái

thanh nhàn. Như vậy, các tôn giáo vừa là tiền đề cho sự phát triển của nhau, vừa

góp phần làm phong phú và đa dạng hệ tư tưởng thời kỳ này. Phật giáo, Nho

giáo, Đạo giáo kết hợp hòa đồng với văn hóa bản địa truyền thống của nhân dân

ta đã thực sự là những tiền đề tư tưởng cho sự hình thành và phát triển của tư

tưởng chính trị thời Trần.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1

Được hình thành xuất phát từ những điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa, tư

tưởng của nước ta giai đoạn đầu thế kỷ XIII đến cuối thế kỷ XIV, đồng thời

phản ánh những nhu cầu thực tiễn của nhân dân Đại Việt dưới thời Trần trị vì,

tư tưởng chính trị thời Trần là sự kết tinh của truyền thống văn hóa dân tộc và

sự tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại du nhập nước ta, tiêu biểu là

Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo. Đó là bước tiếp biến đầy sáng tạo được thực

hiện bởi tầng lớp quý tộc tôn thất dòng họ Trần và tầng lớp địa chủ quan liêu

thời bấy giờ. Thực tiễn ấy đòi hỏi giai cấp thống trị thời Trần một mặt phải xây

dựng và hoàn thiện tư tưởng chính trị có khả năng quản lý, điều hành đất nước

ngày càng quy mô, toàn diện hơn; giải quyết thỏa đáng các mâu thuẫn nảy sinh

trong xã hội; mặt khác, tư tưởng chính trị đó phải đáp ứng được những nhu cầu xã

hội đặt ra trong quá trình phát triển, nhằm bảo vệ địa vị, quyền lợi của giai cấp

thống trị phong kiến triều Trần, đồng thời tiến hành thắng lợi công cuộc đấu tranh

giữ nước, xây dựng và phát triển Đại Việt hùng mạnh trên mọi phương diện.

Chương 2

NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI TRẦN

2.1. QUAN ĐIỂM VỀ THỂ CHẾ CHÍNH TRỊ VÀ TỔ CHỨC XÃ HỘI

TRONG TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI TRẦN

Là một lĩnh vực phức tạp của đời sống xã hội, chính trị biểu hiện ở mối

quan hệ giữa các giai cấp, dân tộc; ở hoạt động giành và giữ chính quyền nhà

nước và tham gia vào công việc của nhà nước. Do đó, để đảm bảo cho một hệ

thống chính trị tồn tại và phát triển vững chắc, bên cạnh việc xây dựng một nền

tảng kinh tế - xã hội nhất định làm cơ sở, thì mỗi hệ thống chính trị cũng phải

hoàn thiện và tự bảo vệ mình bằng những quan điểm chính trị được xây dựng

ứng với nhu cầu thực tiễn xã hội và hoạt động chính trị của chính mình. Như

vậy, tư tưởng chính trị phản ánh toàn bộ trạng thái nhận thức tư tưởng của giai

cấp thống trị đối với hệ thống các quan điểm chỉ đạo, đường lối chính trị, đường

lối cầm quyền được xác lập trong các chỉ thị, quy định hoặc được thể chế hóa

thành các điều luật do các cơ quan quyền lực nhà nước ban hành. Đứng trên

quan điểm đó nhìn nhận về thời Trần, có thể thấy, sự chuyển giao quyền lực từ

11

triều Lý sang Triều Trần, dù là êm thắm, nhưng việc củng cố, kiện toàn, xây

dựng hệ thống chính trị - xã hội của Đại Việt thời Trần là nhiệm vụ cấp bách.

2.1.1. Quan điểm về cơ cấu xã hội và quan hệ giai cấp xã hội trong tư

tưởng chính trị thời Trần

Tư tưởng chính trị về cơ cấu xã hội thời Trần khẳng định sự tồn tại của

hai đẳng cấp cơ bản trong xã hội là đẳng cấp thống trị (vua, quan lại, tôn thất)

và đẳng cấp bị trị (tầng lớp bình dân). Thực chất, thời Trần kế thừa quan điểm

tổ chức chính quyền của nhà nước phong kiến quân chủ tập quyền cha truyền

con nối, trong đó, vua quan là đẳng cấp cầm quyền bên trên, bình dân là đẳng

cấp bị trị bên dưới. Trong đó, tư tưởng chính trị về cơ cấu xã hội nhấn mạnh

chức năng tập trung và vai trò tối thượng của nhà vua đối với các tầng lớp, giai

cấp trong xã hội. Đó là bản chất của cấu trúc chính trị quân chủ phong kiến

trung ương tập quyền. Do vậy, ở thời Trần, cơ cấu xã hội và sự phân hóa giai

cấp đã tạo nên một cấu trúc chính trị - xã hội khá cân bằng và ổn định, có khả

năng huy động được sức mạnh của toàn dân, đặc biệt là sức mạnh của hệ thống

cộng đồng làng xã, lực lượng chính tạo ra của cải vật chất cho xã hội cũng như

là lực lượng nòng cốt trong các cuộc kháng chiến chống xâm lược. Mục tiêu là

xây dựng một bộ máy nhà nước vững mạnh, có khả năng chiến thắng ngoại

xâm, góp phần hoàn hoãn những mâu thuẫn xã hội bên trong và chống xung đột

đẳng cấp, giai cấp. Tuy nhiên, theo tiến trình phát triển của nhà nước phong

kiến qua các triều đại lịch sử, sự chao đảo của giai cấp thống trị, quá trình mất

ổn định của hệ thống làng xã, sự nghiêm minh của con đường khoa cử nối đẳng

cấp quan liêu và đẳng cấp bình dân trở nên suy đồi… thật sự đã khơi mào cho

những cuộc đấu tranh giai cấp, làm biến dạng cơ cấu xã hội và sự phân hóa giai

cấp ở thời Trần cuối thế kỷ XIV.

2.1.2. Quan điểm về quyền lực chính trị và thể chế chính trị trong tư

tưởng chính trị thời Trần

Quyền lực chính trị là quyền lực của giai cấp thống trị trong việc thực

hiện ý chí của mình trong chính trị và các chuẩn mực pháp quyền, nhờ đó mà

lợi ích giai cấp thống trị được hiện thực hóa trong đời sống xã hội. Như vậy,

quan điểm về quyền lực chính trị ở nhà nước phong kiến thời Trần gắn liền

với cơ cấu chính trị - xã hội của nhà nước đó, trong đó quyền lực của khối vua

quan là quyền của giai cấp thống trị. Vua quan thời Trần thể chế hóa quyền

của mình thông qua hoạt động của bộ máy nhà nước với hệ thống pháp luật

được quy định ngày càng chặt chẽ từ trung ương đến địa phương. Trong đó,

đẳng cấp thượng lưu cầm quyền, đặc biệt là nhà vua ở đỉnh cao của quyền lực,

có vai trò cố kết cộng đồng, gắn bó mật thiết với hệ thống quý tộc, quan liêu

bằng nhiều mối quan hệ khác nhau. Cụ thể, các vua Trần nhận thức rõ một

chính quyền nhà nước vững mạnh thì vai trò của vua trong việc dùng người rất

12

quan trọng, do vậy, triều Trần cần xây dựng một thể chế chính trị quy củ, chặt

chẽ, thống nhất từ trung ương đến địa phương. Thể chế chính trị ấy là công cụ

để thực hiện ý chí của giai cấp cầm quyền trong chính trị, hiện thực hóa lợi ích

của giai cấp ấy trong đời sống xã hội. Dựa trên mô hình nhà nước phong kiến

có từ các triều đại phong kiến đi trước, cơ cấu nhà nước phong kiến triều Trần

đã được tổ chức lại một cách chặt chẽ hơn, cụ thể hơn với nhiều cơ quan, chức

quan chuyên trách đáp ứng nhu cầu củng cố địa vị và quyền lợi của giai cấp

thống trị nhà Trần. Với cách thức tổ chức chính quyền đó, nhà nước phong kiến

triều Trần cũng mang trong mình những yếu tố mô phỏng theo hình mẫu nhà

nước lý tưởng của Trung Quốc như việc tổ chức hành chính theo các bộ, chia

nước thành lộ, phủ… Tuy nhiên, nhà Trần có những bước tiếp biến đầy sáng

tạo như phép vua thời này còn nhiều yếu tố gắn với lệ làng, làm cho vị thế và

vai trò của vua gần gũi hơn với dân chúng, làm nhẹ gánh quản lý xã hội của nhà

nước trung ương, mở rộng khoa cử, tuyển chọn quan lại, người tài bổ sung cho

bộ máy quan liêu, khuyến khích khai hoang, lập điền trang… tạo điều kiện cho

nhiều người thuộc tầng lớp bình dân có điều kiện tham gia quan trường, góp

phần pha loãng tính chất quý tộc quân quyền của nhà nước. Mặc dù vậy, tư

tưởng chính trị thời Trần cũng như thực tiễn chính trị thời Trần với những hạn

chế của thời đại, cũng chỉ mới dừng lại ở những nét phác họa còn sơ bộ, chưa có

tính hệ thống, chưa đi sâu vào cơ cấu và hệ thống tổ chức chặt chẽ, chỉ mới đề

cập đến thể chế chính trị và tổ chức nhà nước theo khuôn mẫu: nhà nước phong

kiến và những thành phần cơ bản của bộ máy đó như quân quyền, quan liêu.

2.1.3. Quan điểm về tổ chức và quản lý xã hội trong tư tưởng chính

trị thời Trần

Thứ nhất, đó là quan điểm về cách thức tổ chức và quản lý xã hội theo

pháp luật của chính quyền phong kiến triều Trần. Pháp luật thời kỳ này là

phương tiện truyền tải tư duy chính trị của giai cấp thống trị vào đời sống xã

hội của nhân dân Đại Việt, thể hiện ý chí của nhà nước phong kiến thời Trần

và mang tính bắt buộc chung. Cụ thể, luật pháp thời Trần khẳng định và củng

cố sự phân chia đẳng cấp trong nội bộ nhà Trần và trong toàn xã hội, bảo vệ

đặc quyền đặc lợi của giai cấp quý tộc Trần; xác nhận, bảo vệ quyền tư hữu

tài sản, đặc biệt là sở hữu ruộng đất thông qua các chính sách phân cấp, ban

thưởng đất đai của các vua Trần cho họ hàng tôn thất là người có công; và

chú trọng vào bảo vệ sản xuất nông nghiệp, trị thủy… Tư tưởng chính trị

được thể hiện trong các văn bản pháp luật và chiếu chỉ được ban hành là

công cụ chủ yếu để điều chỉnh các quan hệ xã hội, quản lý xã hội, bảo đảm

trật tự xã hội và lợi ích của giai cấp thống trị. Thứ hai, đó là quan điểm về

đào tạo nhân sự, xây dựng đội ngũ giai cấp cầm quyền có tri thức, tài năng,

đáp ứng nhu cầu xã hội. Việc nhà Trần quan tâm đào tạo nhân sự cho đất

13

nước thể hiện tầm nhìn chiến lược của giai cấp cầm quyền trong đánh giá con

người, đồng thời thể hiện bài học lịch sử trong xây dựng quốc gia là phải có

đội ngũ giai cấp cầm quyền vững mạnh. Ngoài đội ngũ quý tộc tôn thất, giai

cấp cầm quyền giờ đây được bổ sung thêm một lực lượng được tuyển chọn

thông qua chế độ khoa cử, có tài năng thực sự. Mặt khác, đứng trên lập

trường của tư tưởng Nho giáo mang triết lý chính trị, họ dựa vào các chuẩn

mực của đạo Nho để đề ra các kế sách chính trị phục vụ cho triều đình nhà

Trần trong việc củng cố và xây dựng bộ máy nhà nước phong kiến hùng

mạnh. Thứ ba, đó là quan điểm pháp trị trong tư tưởng chính trị về tổ chức

và quản lý xã hội thời Trần. Ở giai đoạn đầu, khi ngôi báu vừa được chuyển

từ nhà Lý sang nhà Trần, thực tiễn xã hội đã đặt ra cho giai cấp thống trị

nhiệm vụ phải thống nhất quốc gia, củng cố mọi mặt kinh tế, chính trị, văn

hóa, tư tưởng, mà cấp bách nhất đó là phải cải tạo kinh tế, thống nhất chính

trị. Do vậy, quan điểm chính trị mang khuynh hướng mang khuynh hướng

thực tiễn chuộng lý hơn tình, dù là trong giải quyết công việc nội bộ của gia

tộc họ Trần hay trong giải quyết những công việc quốc gia đại sự của đất

nước của Trần Thủ Độ tỏ ra hợp lý, đáp ứng được nhu cầu thực tiễn thời bấy

giờ. Pháp trị Trần Thủ Độ xem ổn định chính trị, thống nhất quốc gia là điều

kiện tiên quyết cho sự phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa của đất nước, thu

phục nhân tâm, thống nhất lợi ích cá nhân với lợi ích cộng đồng nhằm phát

huy khối đại đoàn kết dân tộc. Với tư tưởng chính trị ấy, nhà Trần đã bắt đầu

xây dựng được nền chính trị chính thống quốc gia chặt chẽ, nghiêm khắc hơn

hẳn các triều đại phong kiến đi trước. Như vậy, trong buổi đầu nhà Trần,

khuynh hướng pháp trị chiếm vị trí ưu thế trong tư tưởng chính trị. Thứ tư, đó

là quan điểm đức trị trong tư tưởng chính trị về tổ chức và quản lý xã hội

thời Trần. Đó là đường lối trị nước dựa trên cơ sở những chuẩn mực đạo đức

của các vua Trần - đại diện tối cao nhất của giai cấp thống trị đối với nhân

dân Đại Việt. Tư tưởng đức trị đó phát triển lên thành chính sách “thân dân”,

“khoan thư sức dân” để làm kế bền gốc sâu rễ, lấy đó làm thượng sách giữ

nước. Con đường đức trị không chỉ được thực hiện ở các vua Trần, mà còn là

thượng sách giữ nước mà các tướng lĩnh nhà Trần hướng đến. Ở thời Trần,

quan điểm chính trị không tách rời những quan niệm đạo đức, hình thành nên

đạo trị nước yên dân. Thực tiễn chính trị thời Trần cho thấy, đòi hỏi của công

cuộc vừa xây dựng, vừa bảo vệ tổ quốc phải mang tính nhân dân rộng khắp,

dựa trên sự thống nhất và đoàn kết tuyệt đối giữa các thành phần giai cấp

trong xã hội với nhà nước trung ương tập quyền phong kiến. Do đó, muốn

duy trì sức mạnh và thực hiện thành công công cuộc này, sự kết hợp hài hòa

giữa đường lối pháp trị và đức trị trong tư duy và hoạt động chính trị của

vương triều Trần là sự lựa chọn sáng suốt, mang tính thời đại. Đó cũng là

14

biểu hiện của sự hoàn thiện mô hình nhà nước phong kiến ở giai đoạn cao

của nền kinh tế phát triển; đồng thời còn là biểu hiện của tinh thần đoàn kết,

gần gũi vua tôi, tinh thần tương thân tương ái của dân tộc, tinh thần coi nhân

dân vừa như con, vừa như thực thể chính trị của giai cấp thống trị triều Trần.

2.2. QUAN ĐIỂM ĐỐI NỘI VÀ ĐỐI NGOẠI TRONG TƯ TƯỞNG

CHÍNH TRỊ THỜI TRẦN

2.2.1. Chủ nghĩa yêu nước, ý thức tự chủ, tinh thần đoàn kết dân tộc

và tư tưởng vương quyền, thần quyền trong hoạt động đối nội của thời Trần

Lòng yêu nước không chỉ biểu hiện ở ý thức về chủ quyền dân tộc mà còn

biểu hiện ở lòng tự hào về tông miếu xã tắc, ở ý thức tự tôn dân tộc của giai cấp

thống trị triều Trần nói riêng, dân tộc Đại Việt nói chung. Bên cạnh đó, nhà

Trần cũng nhận thức rõ chân lý “đoàn kết là sức mạnh” trong suốt tiến trình đấu

tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc. Do vậy, tư tưởng chính trị thời Trần

đã biến lòng yêu nước, ý thức tự tôn dân tộc, tinh thần đoàn kết ấy thành động

lực kết nối toàn thể nhân dân Đại Việt vào một khối thống nhất, tạo nguồn sức

mạnh vật chất phi thường. Sức mạnh ấy không chỉ được hô hào, ngưng đọng

trong tâm tư, tình cảm của nhân dân, mà được thực thi cụ thể bằng hành động

với những thành tựu thu được trong lao động sản xuất và chiến đấu chống xâm

lược. Lòng yêu nước nồng nàn, triết lý nhân sinh, tinh thần đoàn kết, khẳng

định chủ quyền quốc gia dân tộc theo quan niệm của Trần Thủ Độ và các vua

Trần đã trở thành triết lý chính trị nằm trong tư tưởng chính trị tồn tại ở thời

Trần. Nó quy định nên bản chất của các hoạt động đối nội của chính quyền

phong kiến triều Trần. Xuất phát từ những hoạt động đối nội đó, nhà Trần đã

đạt được những thành tựu rực rỡ trong đời sống văn hóa vật chất và đời sống

văn hóa tinh thần, khẳng định một thời đại văn minh, hài hòa, hoàn chỉnh, toàn

diện của trí tuệ dân tộc trong điều kiện đất nước độc lập, thống nhất. Tuy nhiên,

là quan điểm chính trị của giai cấp lãnh đạo nhà nước phong kiến trung ương

tập quyền, tư tưởng vương quyền và tư tưởng thần quyền cũng được được thể

hiện rõ trong hoạt động đối nội thời Trần. Tư tưởng ấy chính là để chỉ cho sự

vĩnh hằng, cho thiên mệnh trị nước, trị dân của giai cấp thống trị thời Trần.

2.2.2. Quan điểm và cách thức tổ chức quân sự của nhà nước phong

kiến thời Trần

Qua thực tiễn chỉ đạo chuẩn bị và thực hành chiến tranh, qua những tác

phẩm quân sự của Trần Quốc Tuấn, qua các áng văn thơ của vua và tướng lĩnh

thời Trần, một hệ thống lý luận, tư tưởng về xây dựng lực lượng vũ trang quân

đội, về quốc phòng và chiến tranh giữ nước với nhiều nội dung tiến bộ, vượt

thời đại đã hiện diện trong sinh hoạt tư tưởng thời Trần. Những quan điểm quân

sự tiến bộ đó đã chỉ đạo các cuộc chiến tranh giữ nước thời Trần giành thắng

lợi, đặt nền tảng cho sự phát triển của tư tưởng lý luận quân sự nói riêng, tư

15

tưởng chính trị nói chung của nhân dân ta các thời đại sau. Cụ thể, những quan

điểm chính trị như: quan điểm xây dựng quân đội vững mạnh về chất và lượng,

xây dựng lực lượng vũ trang rộng khắp, nhiều thứ quân, dù là thời bình hay

thời chiến thì các vua Trần cũng “xuống chiếu cho các vương hầu đóng thuyền

chiến, chế tạo vũ khí, luyện tập binh sĩ”1, chọn dùng cả quý tộc tôn thất và

người ngoại tộc làm tướng, thực hiện chính sách “ngụ binh ư nông”…; quan

điểm xây dựng binh pháp, mưu lược trong đánh giặc, nếu giặc dùng lối đánh

“tằm ăn lá, hành binh dần dà, không ham của dân, không cốt thắng mau, thì

phải kén dùng tướng giỏi…”2, và quan điểm rèn luyện binh pháp, giáo dục tư

tưởng yêu nước, tự tôn dân tộc, đoàn kết cho tướng sĩ, quân lính và nhân dân đã

là những nội dung quan trọng trong thượng sách chính trị - quân sự của thời

Trần. Trong hoàn cảnh đất nước Đại Việt đang đứng trước những hiểm họa xâm

lăng và liên tiếp phải đấu tranh chống kẻ thù xâm lược, tư tưởng này đã làm cho

vua tôi, tướng sĩ thời Trần một lòng vì nước quên thân. Ba lần chiến thắng quân

thù Nguyên - Mông hung bạo của nhà Trần có được cũng là kết quả của việc

xây dựng và rèn luyện tổ chức tinh thần và khả năng chiến đấu của quân đội

nhà Trần.

2.2.3. Tư tưởng về chính sách và đường lối ngoại giao của chính

quyền phong kiến triều Trần

Đường lối ngoại giao khéo léo của vương triều Trần được thể hiện trong

quan hệ chính trị với các thế lực cát cứ trong nước và các nước cận bang. Chính

đường lối ngoại giao này đã đóng góp vai trò không nhỏ trong những chiến

thắng của nhân dân ta với kẻ thù thù xâm lược Nguyên - Mông, giữ mối quan

hệ linh hoạt, mềm dẻo, đôi khi sử dụng đối sách hòa hoãn với kẻ thù để chuẩn

bị lực lượng đánh giặc. Tư tưởng về chính sách và đường lối ngoại giao thời

Trần không khỏi tiến hành dưới hình thức lễ nghi như sang cống, đi sứ, tiêu

biểu như Mạc Đĩnh Chi khi đi sứ sang nhà Nguyên, bằng tài năng của mình,

bao giờ cũng làm quân giặc phải nể phục, vị thế của dân tộc Đại Việt nhờ đó

mà có thể sánh ngang hàng với Trung Hoa; Đoàn Nhữ Hài đi sứ Chiêm Thành,

không theo tục cũ lạy vua Chiêm trước rồi mới mở chiếu thư, ông bưng ngay

chiếu thư để lên trên án và nói với chúa Chiêm: “Từ khi sứ thiên triều mang

chiếu thư của thiên tử sang, xa cách ánh sáng lâu ngày, nay mở chiếu thư, thực

như trông thấy mặt thiên tử, tôi phải lạy chiếu thư đã, rồi mới tuyên đọc sau”3,

dùng quan hệ hôn nhân ràng buộc, dùng kế sách khoan hồng với kẻ thù,…

nhưng đó là tư tưởng đối ngoại tích cực và chủ động của dân tộc ta. Đó là sự

1 Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Đại Việt sử ký toàn thư, tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1998, tr. 133. 2 Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam, Viện Văn học, Thơ văn Lý - Trần, tập 2, quyển thượng, Nxb. Khoa học xã

hội, Hà Nội, 1989, tr. 397. 3 Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Đại Việt sử ký toàn thư, tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1998, tr. 87.

16

mềm dẻo, khôn khéo, vừa cương vừa nhu với kẻ thù xâm lược của giai cấp

thống trị nhà Trần. Tư tưởng ấy biểu hiện tinh thần kiên định, lòng quyết tâm

giữ vững độc lập dân tộc, toàn vẹn lãnh thổ, nâng cao vị thế quốc gia dân tộc

Đại Việt. Nó không chỉ là chính sách nhằm xác lập chủ quyền lãnh thổ, mà còn

nhằm giữ quan hệ thân thiện với các nước lân bang, láng giềng. Tư tưởng ngoại

giao ấy thành công đã tạo môi trường thông thoáng, bình ổn cho sự phát triển

của quốc gia Đại Việt và sự sinh tồn của nhân dân ta.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2

Tư tưởng chính trị thời Trần đã được hình thành với những nội dung cơ

bản thể hiện trong quan điểm về thể chế chính trị và tổ chức xã hội, trong quan

điểm đối nội và đối ngoại của vương triều Trần. Mặc dù có sự mô phỏng theo

mô hình nhà nước phong kiến Trung Hoa trong cơ cấu tổ chức, nhưng với ý

thức độc lập tự chủ, với lòng yêu nước nồng nàn, giai cấp thống trị thời Trần đã

không ngừng tiếp biến và sáng tạo cho phù hợp với hoàn cảnh, lối sống và tâm

hồn của nhân dân Đại Việt, vì vậy, nhà nước ấy có khả năng quản lý nhân dân,

tạo ra sự bình ổn và phát triển trên mọi lĩnh vực. Đồng thời, chính lòng dũng

cảm, nhân cách cao cả, lòng yêu dân yêu nước của các vị vua và tướng lĩnh thời

Trần cũng đã làm nên tư tưởng “nhân trị”, “đức trị” ở thời kỳ này, khiến lòng

dân khâm phục, tin yêu và noi theo. Đứng trước sức mạnh của kẻ thù, tư tưởng

chính trị thời Trần còn mang một nội dung quan trọng là không ngừng xây dựng

và củng cố quân đội, đào tạo tướng giỏi, quân dũng, hết lòng với quốc gia, dân

tộc. Với những nội dung cơ bản đó, tư tưởng chính trị thời Trần phản ánh mối

quan hệ hài hòa, chưa có sự phân biệt, ngăn cách quá rõ rệt giữa giai cấp thống

trị và mọi tầng lớp nhân dân Đại Việt, đáp ứng được những yêu cầu xã hội, làm

cho lòng dân tin yêu vào giai cấp cầm quyền, “vua tôi đồng tâm, anh em hoà

mục, cả nước góp sức” tạo nên nền văn minh Đại Việt rực rỡ và hào khí Đông

A lẫy lừng qua mọi thời đại. Tuy nhiên, những nội dung được thể hiện trong tư

tưởng chính trị thời Trần là tư tưởng của giai cấp bóc lột phong kiến, được hình

thành trong một giai đoạn lịch sử nhất định nên không thể tránh khỏi những hạn

chế và tiêu cực do những ảnh hưởng của thời đại và tính chất của chế độ phong

kiến tập quyền quy định.

Chương 3

ĐẶC ĐIỂM VÀ Ý NGHĨA LỊCH SỬ

CỦA TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI TRẦN

3.1. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ

THỜI TRẦN

3.1.1. Tính tiếp biến trong tư tưởng chính trị thời Trần

Đặc điểm về “tính tiếp biến” được đề cập đến ở đây mang nghĩa tư

tưởng chính trị thời Trần được hình thành có sự tiếp thu, kế thừa và cải biến

17

những tư tưởng, quan điểm về cách thức tổ chức bộ máy chính quyền quân

chủ phong kiến và cách thức thực thi quyền lực của giai cấp thống trị đã có

từ các triều đại trước; đồng thời trên cơ sở tư tưởng văn hóa truyền thống

bản địa của dân tộc Đại Việt, thích ứng và có nguồn gốc phát sinh, phát

triển gắn với điều kiện lịch sử cụ thể của bối cảnh kinh tế, văn hóa, xã hội

Đại Việt lúc bấy giờ. Tính tiếp biến trong tư tưởng chính trị thời Trần được

thể hiện: Thứ nhất, trong quan điểm về thể chế chính trị và tổ chức xã hội,

chế độ hai vua với hai Hành khiển ty của triều đình thời Trần thực sự là

sáng kiến chính trị làm nên đặc điểm hoàn toàn khác biệt của chính quyền

nhà Trần so với các triều đại phong kiến trước đó; về quan tước, nhà Trần

đặt thêm nhiều chức quan với nhiệm vụ ngày một cụ thể hơn, “theo quy chế

cũ, cấm quân thuộc về Thượng thư sảnh. Đến đây, đặt Khu mật viện để

quản lãnh”1; phong tước hầu, điền trang, thái ấp để tôn thất nhà Trần cai

quản các vùng đất, khi có biến thì tề tựu bàn kế và cùng tham gia giải quyết

các công việc trọng đại của quốc gia, tạo nên một chính quyền trung ương

vừa được tổ chức dưới hình thức một bộ máy quan chức hoàn chỉnh, vừa

mang tính thân tộc sâu sắc. Bên cạnh đó, quan điểm về kết cấu giai cấp và

tổ chức xã hội, quan điểm về xây dựng, thực hiện chức năng của nhà nước,

quan điểm đào tạo, thi tuyển Nho học để bổ dụng làm quan, tận dụng nguồn

tri thức chính trị từ các nho sĩ có học thức cũng thể hiện tính tiếp biến sâu

sắc của nhà Trần về phương diện tổ chức chính quyền. Thứ hai, trong quan

điểm đối nội và đối ngoại, tư tưởng chính trị thời Trần tiếp thu, kế thừa và

dung hợp các quan điểm chính trị và hoạt động chính trị từ các triều đại đi

trước cũng như các triều đại phong kiến phương Đông, nhưng phát triển nó

gắn liền với thực tiễn chính trị của xã hội Đại Việt. Tính tiếp biến của nhà

Trần trong hoạt động đối nội và đối ngoại biểu hiện thông qua việc đề cao

Nho giáo, trọng Pháp trị trong hành động, nhưng luôn biểu thị một tinh thần

dân tộc cao; kế thừa chế độ phân phong khắc phục xu hướng phân tán; định

hình nên một nền chính trị thân dân, lấy tư tưởng “khoan thư sức dân”, xem

nhân dân như một thực thể chính trị; xây dựng nghệ thuật quân sự và biện

pháp ngoại giao tích cực như giữ hòa khí, dùng quan hệ hôn nhân ràng buộc

với triều đình, phong vương tước... Cái mới, cái hiệu quả là ở chỗ ứng với

thời thế của dân tộc, ứng với thực lực của dân tộc Đại Việt trước ba lần xâm

lược của quân Nguyên - Mông, những quan điểm chính trị này tỏ ra thích

ứng với xu thế vận động của xã hội và phù hợp với lòng người, đã huy động

được hết sức mạnh toàn dân tộc trong sự nghiệp giữ nước và xây dựng quốc

gia Đại Việt hùng mạnh.

1 Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Đại Việt sử ký toàn thư, tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1998, tr. 128.

18

3.1.2. Tính thực tiễn trong tư tưởng chính trị thời Trần

Tính thực tiễn của tư tưởng chính trị thời Trần thể hiện rõ trên hai bình

diện: thứ nhất, trên phương diện phản ánh xã hội Việt Nam giai đoạn từ đầu thế

kỷ XIII đến cuối thế kỷ XIV. Có thể thấy xuyên suốt quá trình hình thành, phát

triển và suy vong của tư tưởng chính trị thời Trần là một bức tranh khá trung

thực và toàn diện bối cảnh kinh tế, xã hội, văn hóa, tư tưởng của dân tộc Đại

Việt dưới sự thống trị của vương triều Trần. Là một hình thái ý thức xã hội, tư

tưởng chính trị thời Trần ra đời một mặt đáp ứng nhu cầu củng cố trật tự xã

hội, phát triển kinh tế, xây dựng một nước Đại Việt thống nhất, độc lập, một

văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc nhằm đánh đuổi ngoại xâm, giữ yên bờ cõi và

chống lại ảnh hưởng của văn hóa ngoại lai; mặt khác nó đáp ứng nhu cầu sinh

hoạt tinh thần của dân tộc Việt đương thời. Do đó, ứng với giai đoạn hình

thành, tư tưởng chính trị phản ánh sự chuyển giao quyền lực từ triều đại nhà

Lý sang nhà Trần; ứng với giai đoạn phát triển, giai cấp thống trị triều Trần

với những vị vua anh minh, những tướng sĩ tài ba, trung thành, cộng với sự

giúp việc tận tình của hàng ngũ quan lại nho sĩ nối gót vào triều thông qua chế

độ khoa cử và giáo dục, đã khéo léo đề ra và thực hành đường lối chính trị dựa

trên nền tảng tư tưởng được kết hợp từ văn hóa bản địa truyền thống của dân

tộc ta với những yếu tố tích cực, tiến bộ của các luồng văn hóa tư tưởng ngoại

lai được du nhập Việt Nam như Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo; ứng với giai

đoạn suy vi, những mâu thuẫn xã hội sâu sắc đã buộc tư tưởng chính trị thời

kỳ này mất dần những yếu tố tích cực, mất đi khả năng giải quyết những vấn

đề do thực tiễn đặt ra cho giai cấp thống trị. Thứ hai là biến những quan điểm

chính trị thời kỳ này như: lòng yêu nước, ý chí về độc lập dân tộc, chủ quyền

lãnh thổ thành hành động. Tính thực tiễn này giúp nhà Trần giải quyết những

vấn đề đặt ra cho dân tộc như: vấn đề xây dựng sức mạnh và tinh thần đoàn kết

thống nhất trong chiến tranh giữ nước; rèn luyện lòng yêu nước cho nhân dân và

động viên nhân dân tham gia công cuộc bảo vệ đất nước nhằm khẳng định quyền

độc lập tự chủ của đất nước trước nguy cơ ngoại xâm. Hành động chính trị mang

tính thực tiễn đó một mặt thiết lập, củng cố và phát triển Nhà nước phong kiến tự

chủ Đại Việt, mặt khác là nền tảng để phát triển ý thức pháp quyền, hoàn thiện

các định chế đời sống xã hội, tạo môi trường chính trị ổn định để giữ gìn độc lập

đi đôi với phát triển đời sống xã hội về mọi phương diện.

3.1.3. Tính nhân bản sâu sắc trong tư tưởng chính trị thời Trần

Lấy con người và đạo đức của con người làm gốc trên cơ sở đề cao con

người, quan tâm đến con người và rộng lớn hơn là vận mệnh của dân tộc, của

nhân dân là nội dung thể hiện tính nhân bản trong tư tưởng chính trị thời Trần.

Tính nhân bản ấy biểu hiện: Thứ nhất, trong quan điểm thân dân, coi nhân dân

như một thực thể chính trị, đối với tầng lớp quý tộc tôn thất, vua tôi như anh

19

em một nhà, không hiềm khích, đố kỵ nhau; đối với tầng lớp quan lại xuất

thân từ các Nho sĩ, nhận thức rõ tài năng và sự trung thành của họ trong việc

phò giúp cơ đồ chính trị nên nhà Trần rất chú trọng sự nghiệp giáo dục khoa

cử, liên tục tổ chức thi kẻ sĩ trong nước để tìm người hiền bổ sung vào bộ máy

quan lại; đối với tầng lớp bình dân, nô tỳ, nhà Trần cũng ý thức được tầm quan

trọng của họ trong đấu tranh giữ nước cũng như xây dựng đất nước, “chim

hồng hộc muốn bay cao phải nhờ ở sáu trụ cánh. Nếu không có sáu chiếc trụ

cánh ấy thì cũng là chim thường thôi”1. Xuất phát từ quan điểm “thân dân”,

nhà Trần dựa vào lòng dân, “khoan thư sức dân”, tranh thủ sự đồng tình của

nhân dân làm kế sâu rễ bền gốc trong đánh giặc giữ nước. Thứ hai, trong quan

điểm chính trị lấy đạo đức làm nền tảng cho hành động chính trị của nhà Trần.

Cụ thể, giai cấp thống trị phải không ngừng tu dưỡng đạo đức, lấy những qui

phạm đạo đức của vua quan và nho sĩ đời Trần làm cơ sở cho hoạt động chính

trị của mình; xây dựng các nguyên tắc đạo đức, đưa các nguyên tắc đạo đức tư

tưởng vào các quyết sách chính trị để thực hành đức trị; lấy bản thân lối sống

thiện, cả đời vì đạo của chính mình làm gương mà các vua quan tướng lĩnh

nhà Trần đã bảo đảm cho xã hội có tôn ti, trật tự mà giai cấp thống trị mong

muốn hướng đến. Quan điểm nhân bản lấy đạo đức làm nền tảng cho tư tưởng

và quyết sách chính trị của nhà Trần được xây dựng trên cơ sở kết hợp giữa

truyền thống nhân đạo, tinh thần từ bi bác ái, nhân từ của Phật giáo và tư

tưởng “đức trị” của Nho giáo đã làm cho giai cấp thống trị triều Trần trở thành

lực lượng đại diện cho dân tộc và nhân dân, lãnh đạo thành công công cuộc

kháng chiến chống ngoại xâm, ổn định trật tự xã hội, tạo điều kiện cho xã hội

phát triển. Mặc dù quan niệm “thân dân” của nhà Trần vẫn chưa thực sự vượt ra

khỏi ý thức hệ phong kiến nên tác dụng của nó còn hạn chế, tuy nhiên, quan

niệm chứa nhiều yếu tố tích cực này đã giúp giai cấp thống trị nhà Trần điều

hòa được những mâu thuẫn giai cấp vốn tồn tại rất gay gắt trong xã hội phong

kiến, giúp nhà Trần thực hiện được khối đại đoàn kết toàn dân tộc, huy động

được sức mạnh của toàn dân tham gia các cuộc đấu tranh bảo vệ tổ quốc và

giành những thắng lợi vẻ vang, đồng thời tạo khối đoàn kết toàn dân để phát

triển kinh tế và văn hóa, làm cho nước nhà thịnh vượng. Lòng thương dân, tinh

thần độ lượng, yêu nước… của các vua Trần xuất phát từ chủ nghĩa nhân đạo

cao cả truyền thống dân tộc đã thực sự trở thành triết lý chính trị chi phối mọi

hoạt động của nhân dân Đại Việt.

3.2. Ý NGHĨA LỊCH SỬ CỦA TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ THỜI TRẦN

3.2.1. Ý nghĩa lý luận của tư tưởng chính trị thời Trần

1 Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Đại Việt sử ký toàn thư, tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1998, tr. 51.

20

Tư tưởng chính trị thời Trần đã góp phần xây dựng, hệ thống hóa các khái

niệm, phạm trù, nguyên lý về chính trị, đạo đức, đóng góp cho sự phát triển của

hệ thống lý luận chính trị Việt Nam nói riêng, cho lịch sử tư tưởng Việt Nam

nói chung. Thứ nhất, với những sáng tạo trong tiếp biến cách thức xây dựng

chính quyền phong kiến trung ương tập quyền ngày càng quy củ, có tổ chức

chặt chẽ từ trung ương tới địa phương; cùng với ý thức tự giác mong muốn có

một hệ tư tưởng riêng, khác biệt với thời kỳ đất nước bị nô dịch, đồng hóa văn

hóa với phương Bắc là cơ sở và động lực để triều Trần nhận thức rõ tầm quan

trọng của việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện những phạm trù, những nguyên

lý về chính trị. Đó là các nguyên lý, phạm trù như: tổ chức chính quyền và quan

chế từ trung ương đến địa phương, quản lý nhà nước theo pháp luật, chính sách

chính trị vừa cương vừa nhu, xây dựng nghệ thuật quân sự, nghệ thuật ngoại

giao. Thứ hai, sự chuyển biến tích cực của đất nước, sự khởi sắc của nền kinh tế

và sự ổn định xã hội sau cuộc khủng hoảng chính trị cuối thời Lý đã chứng tỏ

những chủ trương, biện pháp nhà Trần thi hành là đúng đắn, tuy nhiên, về khía

cạnh đời sống tư tưởng, ý thức hệ vẫn còn bị bỏ ngỏ. Trong khi đó, yêu cầu cấp

thiết đặt ra cho nhà Trần là phải chuyển giao quyền lực một cách triệt để, không

chỉ ở việc phế truất, nhường ngôi, mà còn ở tư tưởng tinh thần, sao cho dân

chúng không còn thương tiếc triều cũ và khẳng định được nét riêng có của nhà

Trần. Do đó, những phạm trù chính trị như: tư tưởng quân quyền, tư tưởng vua

tôi hòa mục, tư tưởng lấy dân làm gốc, khoan thư sức dân... được nhà Trần xây

dựng đặc sắc với những nét rất riêng.

Những khái niệm, phạm trù, nguyên lý chính trị được nhà Trần xây dựng

thực sự đã đưa tư tưởng chính trị thời Trần đạt đến đỉnh cao của sự phát triển

của tư tưởng chính trị Việt Nam thời phong kiến. Sở dĩ đạt được đỉnh cao đó là

vì, thứ nhất, tư tưởng chính trị thời Trần được hình thành xuất phát từ những

nhu cầu lịch sử, kinh tế, xã hội thế kỷ XIII-XIV, đó không chỉ là nhu cầu củng

cố quyền lực chính trị, thiết lập vương triều phong kiến mà còn phải hoàn thiện

bộ máy nhà nước phong kiến để khẳng định tự tôn dân tộc, chống xâm lược liên

tiếp của kẻ thù Nguyên - Mông hùng mạnh, bảo vệ nền độc lập dân tộc. Chính

thời đại, chính những nhu cầu lịch sử ấy đã đưa đến sự hình thành tất yếu của

những phạm trù, nguyên lý chính trị mà giai cấp thống trị triều Trần sáng tạo và

vận dụng trong nhiệm vụ lịch sử của mình. Thứ hai, sau một thời kỳ độc lập

kéo dài từ triều Lý trước đó, nhờ sự chuyển giao quyền lực khá êm thắm từ

triều Lý sang triều Trần, mà thời đại nhà Trần được kế tục những thành tựu phát

triển về mọi mặt của triều Lý. Thời đại hòa bình tạo những điều kiện thuận lợi

cho sự xuất hiện của những nhà tư tưởng, nhà thông thái được học hành, đào

tạo bài bản, có óc quan sát, khái quát cao. Nhờ đó mà họ đóng vai trò không chỉ

là người đề ra những khái niệm, phạm trù chính trị đóng góp cho lý luận chính

21

trị thời Trần mà còn là người chỉ huy, thực hành những lý luận chính trị ấy. Thứ

ba, thời Trần đặc biệt có những vị vua đồng thời là nhà tư tưởng, các vua ở ngôi

một thời gian và lên làm Thái Thượng Hoàng, vừa là người tư vấn chính trị, vừa

tu thiền học đạo, vừa trực tiếp phụ giúp việc nước khi vua còn nhỏ, khi nước

gặp nguy biến. Điểm hay ở đây là người đứng đầu nhà nước vừa là người hoạt

động lý luận, vừa là người hoạt động thực tiễn. Do vậy mà các vua Trần và các

tướng sĩ thời Trần là những tầng lớp có điều kiện thuận lợi nhất trong việc khái

quát lý luận, kiểm nghiệm lý luận trong thực tiễn, rồi từ thực tiễn sáng tạo

những phạm trù, khái niệm, nguyên lý chính trị đi sâu, đi sát vào hoạt động trị

nước, an dân, chống kẻ thù xâm lược dưới thời Trần. Tuy nhiên, chịu ảnh

hưởng của những hạn chế do điều kiện lịch sử - xã hội và nhận thức thời đại

quy định mà những khái niệm, phạm trù, nguyên lý chính trị nhà Trần nêu ra và

thực hiện còn được trình bày tản mạn, chưa có hệ thống trong văn, thơ, trong

quan niệm của vua, quan, tướng lĩnh, còn hòa lẫn vào những triết lý đạo đức

được giai cấp thống trị triều Trần vận dụng trong răn dạy nhân dân, tướng sĩ.

Đó cũng là mặt hạn chế chung của tư tưởng chính trị thời kỳ này. Hạn chế đó

không thể phủ nhận những giá trị lý luận sâu sắc mà tư tưởng chính trị thời

Trần đóng góp cho lịch sử tư tưởng chính trị Việt Nam. Sự phát triển toàn diện

của Đại Việt thời Trần làm nên hào khí Đông A vang danh bốn cõi, đánh tan ba

lần xâm lược của quân Nguyên - Mông khét tiếng châu lục là minh chứng hùng

hồn cho giá trị lý luận ấy.

3.2.2. Ý nghĩa thực tiễn của tư tưởng chính trị thời Trần

Là khung lý thuyết để xây dựng xã hội Đại Việt hiện thực, tư tưởng chính

trị thời Trần thực hiện nhiệm vụ quan trọng của mình, đó là chỉ đạo việc hiện

thực hóa các quy luật ấy trong đời sống chính trị - xã hội của nhân dân Đại

Việt. Thứ nhất, tư tưởng chính trị thời Trần góp phần hoàn thiện mô hình nhà

nước quân chủ chuyên chế quy củ đầu tiên của dân tộc Việt Nam. Những giá trị

thực tiễn về xây dựng thể chế chính quyền thống nhất từ trung ương đến địa

phương, điều hành xã hội dựa trên luật pháp, xây dựng nền chính trị mang bản

chất văn hóa và thân dân của thời Trần đến nay vẫn hiện diện trong tiến trình

xây dựng nhà nước pháp quyền dân chủ xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì

dân ở Việt Nam. Một là, trong lý luận về nhà nước pháp quyền, vấn đề tối cao

của pháp luật là vấn đề quan trọng nhất. Luật pháp không chỉ là công cụ của

giai cấp cầm quyền, mà còn là công cụ của mọi công dân trong xã hội. Với

những hiểu biết sâu sắc về pháp quyền và nhà nước pháp quyền, Hồ Chí Minh

đặt nền móng cho việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của

dân, do dân và vì dân ở Việt Nam. Hai là, thời Trần, giai cấp cầm quyền tổ

chức hội nghị Bình Than, Diên Hồng để lắng nghe ý kiến các bô lão là đại diện

cho tiếng nói của nhân dân, trực tiếp tiếp xúc với vua, cùng vua bàn kế sách giữ

22

nước. Kế thừa tư tưởng trao quyền cho dân, nhà nước ta chỉ rõ nhân dân không

trao tất cả quyền lực cho một cơ quan nào, một cá nhân nào, mà chỉ trao cho

mỗi cơ quan nhà nước những quyền hành nhất định, và các cơ quan ấy chịu

trách nhiệm phối hợp hành động để có hiệu quả cao nhất. Sự kiểm tra, giám sát

của nhân dân theo nguyên tắc tập trung dân chủ đối với đại biểu do mình bầu ra

là cách tốt nhất nhằm bảo đảm cho nhân dân giữ được quyền lực của mình sau

khi đã bầu ra đại diện của mình. Ba là, vận dụng giá trị nhân bản của tư tưởng

chính trị thời Trần vào thời đại đấu tranh cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân,

Hồ Chí Minh khẳng định trong bầu trời không có gì quý bằng nhân dân, nhà

nước phải dựa vào dân, bắt nguồn từ sức mạnh của quần chúng nhân dân để

hoàn thành sứ mệnh của nhà nước.

Thứ hai, tư tưởng chính trị thời Trần là nền tảng để xây dựng nghệ thuật

quân sự và đường lối ngoại giao độc đáo, bảo vệ nền độc lập, thống nhất của

dân tộc. Nghệ thuật quân sự biểu hiện ở tư tưởng đánh giặc giữ nước phải dựa

vào lòng dân, chú trọng bồi dưỡng sức dân; luôn coi trọng về chất lượng trong

xây dựng quân đội, “quân cần tinh không cần nhiều”; “dĩ đoản chế trường”, lấy

ít đánh nhiều, lấy yếu chống mạnh. Để tạo khối đại đoàn kết trong kháng chiến,

nhà Trần khôn khéo đặt lợi ích dân tộc lên trên lợi ích giai cấp, vua tôi đồng

lòng, anh em hòa mục, nước nhà góp sức, mà trước hết là đoàn kết trong nội bộ

thân tộc, trong triều đình, làm gương cho sự đoàn kết toàn dân. Những ý nghĩa

thực tiễn trong nghệ thuật quân sự nhà Trần được các triều đại phong kiến về

sau vận dụng để xây dựng quân đội và quốc phòng. Trong thời đại Hồ Chí

Minh, suốt cuộc chiến tranh chống Pháp và chống Mỹ cứu nước, nghệ thuật

quân sự lấy nhỏ chế ngự lớn, “dĩ đoản chế trường” và sự đoàn kết toàn dân làm

sức mạnh giữ nước luôn được vận dụng trong chiến tranh du kích, trong các

cuộc tổng tiến công nổi dậy của dân tộc, khi mà sức mạnh của nhân dân hòa

làm một. Tư tưởng giữ nước ngay trong thời bình; xây dựng lực lượng quốc

phòng tinh nhuệ, có lòng yêu nước, ý thức tự chủ dân tộc, có tinh thần đoàn kết,

xả thân vì nước; lấy yếu trị mạnh, kết hợp hài hòa các mưu lược quân sự với

thái độ quân sự mềm dẻo, tùy cơ ứng biến vẫn hiện diện trong đường lối quân

sự hiện nay ở Việt Nam.

Quan điểm ngoại giao vừa cương, vừa nhu cũng là một giá trị thực tiễn

rất sâu sắc của tư tưởng chính trị thời Trần. Sự kết hợp giữa sức mạnh quân sự

và đường lối ngoại giao vừa cương vừa nhu không chỉ giúp Đại Việt giữ yên

thế nước, ổn định chính trị để phát triển xã hội mà còn làm nên hào khí Đông A,

ba lần thắng lợi trước đội quân Nguyên - Mông hùng mạnh, lẫy lừng và là nỗi

kinh sợ của nhiều quốc gia trong khu vực thời kỳ này. Do đó, thật là thiếu sót

khi nghiên cứu giá trị thực tiễn của tư tưởng chính trị thời Trần mà không kể

đến giá trị của nghệ thuật quân sự và ngoại giao thời Trần với tình hình ổn định

23

chính trị của khu vực Đông Á và Đông Nam Á thế kỷ XIII - XIV. Kế thừa nghệ

thuật ngoại giao thời Trần, trong sự nghiệp xây dựng đất nước và bảo vệ tổ

quốc ngày nay, Việt Nam đang theo đuổi đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ,

hòa bình, hợp tác và phát triển, vì độc lập, tự do, thống nhất và phồn vinh của

dân tộc mình cũng như của các dân tộc trên thế giới.

Thời đại ngày nay, trước những diễn biến hòa bình, bạo loạn lật đổ, trước

sự tấn công, khiêu khích, hiếp đáp của kẻ thù trên phương diện kinh tế cũng

như chủ quyền lãnh thổ thì tư tưởng ngoại giao vừa cương vừa nhu và quan

điểm chính trị Thân dân, Khoan thư sức dân là những quan điểm chính trị

chúng ta cần học hỏi, kế thừa và vận dụng trong chiến lược kinh tế, chính trị để

giữ vững sự hòa bình và ổn định cho dân tộc.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3

Tư tưởng chính trị thời Trần tựu trung lại phản ánh ba đặc điểm, bao gồm

tính tiếp biến, tính thực tiễn và tính nhân bản sâu sắc. Đây là những đặc điểm cơ

bản góp phần làm nên sự thành công của tư tưởng chính trị thời Trần. Thông

qua những đặc điểm kể trên, tư tưởng chính trị thời Trần còn đọng lại những ý

nghĩa sâu sắc cả về phương diện lý luận và thực tiễn, soi rọi cho tiến trình lịch

sử của dân tộc và quá trình hoàn thiện hệ thống chính trị ở Việt Nam hiện nay.

Về phương diện lý luận, tư tưởng chính trị thời Trần góp phần xây dựng, hệ

thống hóa các khái niệm, phạm trù, nguyên lý về chính trị, đạo đức, đóng góp

cho việc hoàn thiện hệ thống lý luận chính trị trong lịch sử tư tưởng Việt Nam.

Về phương diện thực tiễn, tư tưởng chính trị thời Trần là khung lý thuyết chỉ

đạo việc hiện thực hóa các quy luật chính trị trong đời sống chính trị - xã hội

của nhân dân Đại Việt, cụ thể là góp phần hoàn thiện mô hình nhà nước quân

chủ chuyên chế quy củ đầu tiên của dân tộc Việt Nam, là nền tảng để xây dựng

nghệ thuật quân sự và đường lối ngoại giao độc đáo nhằm bảo vệ nền độc lập,

thống nhất của dân tộc.

KẾT LUẬN CHUNG

Xuất phát từ những điều kiện lịch sử, kinh tế, văn hóa, xã hội Việt Nam

giai đoạn đầu thế kỷ XIII đến cuối thế kỷ XIV, tư tưởng chính trị thời Trần đã

kế thừa, phát triển tư tưởng chính trị các triều đại trước, chịu ảnh hưởng, tác

động của tinh thần Tam giáo đồng nguyên, kết hợp, giao thoa với các giá trị

truyền thống của dân tộc Việt Nam; đồng thời, những nhu cầu thực tiễn của

nhân dân Đại Việt dưới thời đại nhà Trần cũng đòi hỏi sự hình thành tư tưởng

chính trị giúp thống nhất quốc gia, dân tộc, ổn định trật tự xã hội. Trên cơ sở

những điều kiện kinh tế xã hội, những nhu cầu xã hội và những tiền đề lý luận

ấy, tư tưởng chính trị thời Trần đã được định hình với những nội dung phong

phú, sâu sát với thực tiễn.

24

Nội dung tư tưởng chính trị thời Trần được thể hiện ở những điểm sau:

Một là, giai cấp thống trị triều Trần xây dựng quan điểm về thể chế chính trị và

tổ chức, quản lý xã hội với thế mạnh là lấy quan điểm thân dân làm trọng, nhằm

gắn kết lợi ích của các giai tầng trong xã hội, hướng đến mục tiêu lớn nhất là

đoàn kết để phát triển và bảo vệ đất nước. Nhìn chung, nội dung tư tưởng chính

trị thời Trần về thể chế chính trị và tổ chức xã hội còn mô phỏng tư tưởng chính

trị của nhà nước phong kiến tập quyền phương Đông, nhưng đã có những nét

riêng nổi bật, đem lại những điều kiện thuận lợi cho việc quản lí xã hội như:

cho Vua và Thái Thượng Hoàng cùng giữ ngôi báu, hạn chế sự lấn át của Phật

giáo hay Nho giáo trên trường chính trị, đặt thêm nhiều chức quan chuyên trách

ở địa phương, xây dựng hệ thống Pháp luật và quản lý xã hội bằng pháp luật,

kết hợp hài hòa giữa đức trị và pháp trị trong thuật trị nước của giai cấp cầm

quyền phong kiến triều Trần. Hai là, tư tưởng chính trị thời Trần dẫn dắt, lãnh

đạo nhân dân thực hiện các hoạt động đối nội để ổn định trật tự chính trị - xã

hội trong nước và các hoạt động đối ngoại để giữ yên bờ cõi, bảo vệ độc lập chủ

quyền đất nước. Trong hầu hết các hoạt động chính trị - xã hội, giai cấp thống

trị triều Trần luôn gắn vận mệnh, lợi ích của vương triều với vận mệnh, lợi ích

của toàn dân tộc, làm nâng tầm chủ nghĩa yêu nước, ý thức về quyền độc lập tự

chủ của dân tộc lên một bước phát triển cao hơn. Tinh thần đó còn thể hiện rõ

nét trong quan điểm và cách thức tổ chức quân sự của nhà nước phong kiến thời

Trần, trong tư tưởng về chính sách và đường lối ngoại giao của chính quyền

phong kiến triều Trần.

Từ những nội dung cơ bản của tư tưởng chính trị thời Trần, có thể đúc rút

ra ba đặc điểm cơ bản phản ánh sâu sắc thực chất và ý nghĩa lịch sử của tư

tưởng chính trị thời Trần, đó là tính tiếp biến, tính thực tiễn và tính nhân bản

sâu sắc trong tư tưởng chính trị thời Trần. Về phương diện giá trị, tư tưởng

chính trị thời Trần đã đóng góp cho hệ thống lý luận chính trị của Việt Nam ta

nhiều khái niệm, phạm trù, nguyên lý chính trị không chỉ có ý nghĩa cho thời

đại nhà Trần mà còn có ý nghĩa cho tiến trình xây dựng và hoàn thiện tư tưởng

chính trị ở Việt Nam hiện nay. Từ ý nghĩa lý luận đó, tư tưởng chính trị thời

Trần còn hiện thực hóa những quy luật ấy về mặt thực tiễn, góp phần hoàn thiện

mô hình nhà nước quân chủ chuyên chế quy củ đầu tiên của dân tộc Việt Nam,

là nền tảng để xây dựng nghệ thuật quân sự và đường lối ngoại giao độc đáo

nhằm bảo vệ nền độc lập, thống nhất của dân tộc. Những bài học về dân, về sự

kết hợp sức mạnh quân sự với tinh thần đoàn kết dân tộc, về quan điểm vừa

cương vừa nhu trong hoạt động ngoại giao luôn là vấn đề nóng qua các thời đại,

nhất là thời đại giao lưu văn hóa, hội nhập quốc tế hiện nay.