VVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr: 1 E diel, 8 janar 2012E diel, 8 janar 2012E diel, 8 janar 2012E diel, 8 janar 2012E diel, 8 janar 2012

KONGRESI I DREJTSHKRIMIT PKONGRESI I DREJTSHKRIMIT PKONGRESI I DREJTSHKRIMIT PKONGRESI I DREJTSHKRIMIT PKONGRESI I DREJTSHKRIMIT PARAARAARAARAARA NJË FUSHA NJË FUSHA NJË FUSHA NJË FUSHA NJË FUSHATE TE TE TE TE TË VRAZHDË POLITIKE E PSEUDOSHKENCORETË VRAZHDË POLITIKE E PSEUDOSHKENCORETË VRAZHDË POLITIKE E PSEUDOSHKENCORETË VRAZHDË POLITIKE E PSEUDOSHKENCORETË VRAZHDË POLITIKE E PSEUDOSHKENCORE

S'KA ROMAN PËR KOMUNIZMIN!Rexhep Qosja: Shfytyrimi i mbamendjes sonë historikeRexhep Qosja: Shfytyrimi i mbamendjes sonë historikeRexhep Qosja: Shfytyrimi i mbamendjes sonë historikeRexhep Qosja: Shfytyrimi i mbamendjes sonë historikeRexhep Qosja: Shfytyrimi i mbamendjes sonë historike

Qosja: Si duhej të ishte letërsia e madhe, e vërtetë...Qosja: Si duhej të ishte letërsia e madhe, e vërtetë...Qosja: Si duhej të ishte letërsia e madhe, e vërtetë...Qosja: Si duhej të ishte letërsia e madhe, e vërtetë...Qosja: Si duhej të ishte letërsia e madhe, e vërtetë...Nuk ka dyshim se populli sh

qiptar është popull i vogëlme numër të vogël banorësh dheme histori, në pjesën më të mad-he të kohës, tragjike. Pushtimetnga pushtues të Lindjes e tëPerëndimit, në njërën anë,

Mbamendja e të kaluarësMbamendja e të kaluarësMbamendja e të kaluarësMbamendja e të kaluarësMbamendja e të kaluarësTë gjithë popujt historikë i

karakterizon mbamendja e sëkaluarës. Ata e mbajnë mend,e rrëfejnë, e shpjegojnë dhe evlerësojnë të kaluarën e tyresepse ashtu, me mbamendjene saj, e dëshmojnë qenien dhei ruajnë vlerat e krijuara.

Mbamendja e së kaluarësqëndron në themelet e kultur-ave të të gjithë këtyre popujveqë i quajmë historikë.

Historiani i parë dhe më imadhi, Herodoti, në librin eparë me titullin Klijat, të his-torisë së tij, që aq shumë kandikuar në historiografinë eshekujve të mëvonshëm, nabën me dije se atë histori e kashkruar me qëllim që "me kal-imin e kohës të mos zvogëlohetrëndësia e asaj që njerëzimi kakrijuar, me qëllim që veprat emëdha dhe të mrekullueshme,si ato që kanë krijuar helenët,

ashtu edhe ato që kanë krijuarbarbarët, të mos harrohen,dhe, më në fund, me qëllim qëtë shpjegojë përse në mes tëhelenëve dhe barbarëve janëbërë luftëra".

Shqiptarët hyjnë ndër popu-jt historikë që me përkushtimtë jashtëzakonshëm e mbajnëmend, e rrëfejnë, e shpjegojnëdhe e vlerësojnë të kaluarën etyre.

Mbamendjen e së kaluarësshqiptare e dëshmojnë edheletërsia popullore, edhe letër-sia e shkruar.

Janë të shumta dhe janë tëndryshme llojet e krijuara go-jore me anën e të cilave popul-li shqiptar e rrëfen të kaluarëne tij. Dhe, jo vetëm e rrëfen,por, në të njëjtën kohë, në tënjëjtat lloje gojore, e shpjegondhe e vlerëson.

Përkushtimi i popullit sh-qiptar ndaj së kaluarës,domethënë ndaj historisë, edhemë i dukshëm, edhe më i gjith-anshëm është në...

Xhenaro Simini,Xhenaro Simini,Xhenaro Simini,Xhenaro Simini,Xhenaro Simini,mjeku i Shkodrës sëmjeku i Shkodrës sëmjeku i Shkodrës sëmjeku i Shkodrës sëmjeku i Shkodrës së

1853-18801853-18801853-18801853-18801853-1880TTTTTablo mbreslënëse të jetës sëablo mbreslënëse të jetës sëablo mbreslënëse të jetës sëablo mbreslënëse të jetës sëablo mbreslënëse të jetës së

shkodranëve në mes shek.XIX zbulohenshkodranëve në mes shek.XIX zbulohenshkodranëve në mes shek.XIX zbulohenshkodranëve në mes shek.XIX zbulohenshkodranëve në mes shek.XIX zbulohennë dorëshkrimet dhe dokumentet enë dorëshkrimet dhe dokumentet enë dorëshkrimet dhe dokumentet enë dorëshkrimet dhe dokumentet enë dorëshkrimet dhe dokumentet ebotuar në një libër për drbotuar në një libër për drbotuar në një libër për drbotuar në një libër për drbotuar në një libër për dr.Siminin.Siminin.Siminin.Siminin.Siminin

kurse luftëra për çlirim prej tyre,në anën tjetër, e shënojnë këtëhistori. Pushtimet nga të huajtdhe sundimet nga tiranë, despotëe diktatorë të huaj e tëbrendshëm e bëjnë historinë sh-qiptare histori që e ka munduar

Fan Noli:Fan Noli:Fan Noli:Fan Noli:Fan Noli:Kabinet i PykaveKabinet i PykaveKabinet i PykaveKabinet i PykaveKabinet i PykaveFjalim i mbajtur në qytetin e Korçës nëFjalim i mbajtur në qytetin e Korçës nëFjalim i mbajtur në qytetin e Korçës nëFjalim i mbajtur në qytetin e Korçës nëFjalim i mbajtur në qytetin e Korçës në

gusht 1923, ku kritikon qeverinë e Zogutgusht 1923, ku kritikon qeverinë e Zogutgusht 1923, ku kritikon qeverinë e Zogutgusht 1923, ku kritikon qeverinë e Zogutgusht 1923, ku kritikon qeverinë e Zogut

Libri i sapobotuar nëItali për jetën e doktor

Xhenaro [Gennaro] Simi-ni [1812-1880], GiacintoSimini, NJë Atdhetar ngaLeçe në Shqipërinë os-mane [Un Patriota Lec-cese Nell'Albania Ottoma-na], botuar nën kujdesine Mirella Galletti, Par-athënia e Franco Cardini,Argo 2011, hedh dritëedhe mbi gjendjen dhejetën e Shkodrës nëgjysmën e dytë të shekul-lit XIX. Atje jo vetëm qëmësojmë më shumë përzakonet dhe traditat ven-dase, por gjejmë të pas-qyruar nga një këndvësh-trim të veçantë edhe për-plasjet diplomatike nëtrupin konsullor të qytetitverior në ato kohëra tëturbullta për kontinentin.

Libri përmban njëdorëshkrim me jetën e Dr.Siminit, i shkruar nga ibiri, Xhaçinto Simini, që ugjet rastësisht në arkivate familjes Simini prejstërmbesës, RobertaSiminit dhe koleges dheredaktores së librit, studi-ues Mirella Galletti.

Doktoresha Galletti kasjellë në libër edhe një stu-dim të shkurtër dhe seri-oz, ku jepet sfondi historiki Italisë dhe Ballkanit nëatë kohë, si dhe përcillendokumente të tjera arki-vore për veprimtarinë eSiminit. Sipas saj, në vitete turbullta të zgjimit Ital-ian [1821-1848) "dhe për t'ishpëtuar reaksionit bur-bon, …shumë italianëgjetën strehim të përkohs-hëm në trojet arbëre…përfshirë portet e Tivarit,Durrësit, Prevezës, Vlo-rës, për...

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

○ ○ ○ ○

faqe 14faqe 14faqe 14faqe 14faqe 14○ ○ ○ ○

faqe 14faqe 14faqe 14faqe 14faqe 14

○ ○ ○ ○

faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17 ○ ○ ○ ○

faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16

Tanijemi edhe

onlinewwwwwwwwwwwwwww.....shqiptarjashqiptarjashqiptarjashqiptarjashqiptarja.com.com.com.com.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Agron Agron Agron Agron Agron AlibaliAlibaliAlibaliAlibaliAlibali

Prej vitesh matem dhetërhiqem, për të shk-

ruar pak rreshta për BilalXhaferrin, të cilin e njohanë rininë time, të thjesh-të njerëzor, me vullnet tëepërm dhe trim. Afria,thuajse e menjëhershmeme të, intimiteti dhevlerësimet e ndërsjella ikam pasur vijueshëm tështrenjta. Ato, morën njëvlerë tjetër, kur vrullshëmBilal Xhaferi, u shfaq sinjë meteor në qiellin plotyje krijuesish dhe patri-otësh shqiptarë. Ai tash-më nuk i përkiste vetëmnjë rrethi të afërmish in-timë, familjar dhe miqë-sor, por mbarë kombit, prambarë brezave, duke fitu-ar përjetësinë e merituar.

Ishte viti 1954, kur pasikreva Politeknikumin në

degën Ndërtesa, u emëro-va teknik ndërtimi nëNdërmarrjen e Ndërti-meve Bujqësore, pranëKantierit të Sukthit.

Të parin, në godinën ethjeshtë përdhese të drej-torisë së Kantierit, nëSukth, ndesha Bilal Xha-ferin. Në bashkësinë evogël të personelit të Kan-tierit, Bilali kryentedetyrën e normistit, kra-has asaj të administra-torit. Ai merrte postën,protokollonte, shtypte nëmakinën e shkrimit, mer-rej me dokumentacionin eshoferëve të ndërtimit.Shpejt mora vesh seprindërit nuk i jetonin.Motra jetonte me hallën esaj në Shijak. Aty banoninshumë shqiptarë tëÇamërisë, të atyre trojeveshqiptare, kur fill pasLuftës së Dytë Botërore uzbatua i...

Emin RizaEmin RizaEmin RizaEmin RizaEmin Riza

Kujtime për BilalKujtime për BilalKujtime për BilalKujtime për BilalKujtime për BilalXhaferrin, episodeXhaferrin, episodeXhaferrin, episodeXhaferrin, episodeXhaferrin, episode

të panjohuratë panjohuratë panjohuratë panjohuratë panjohuraNë një takim në Krujë në 1965 mëNë një takim në Krujë në 1965 mëNë një takim në Krujë në 1965 mëNë një takim në Krujë në 1965 mëNë një takim në Krujë në 1965 më

shpjegoi se do të shkruante një romanshpjegoi se do të shkruante një romanshpjegoi se do të shkruante një romanshpjegoi se do të shkruante një romanshpjegoi se do të shkruante një romanpër Skënderbeun dhe do të shkelte trojetpër Skënderbeun dhe do të shkelte trojetpër Skënderbeun dhe do të shkelte trojetpër Skënderbeun dhe do të shkelte trojetpër Skënderbeun dhe do të shkelte trojet

ku ai kishte zhvilluar betejat e tij.ku ai kishte zhvilluar betejat e tij.ku ai kishte zhvilluar betejat e tij.ku ai kishte zhvilluar betejat e tij.ku ai kishte zhvilluar betejat e tij.

Në foto:Imazhenga jeta eshqiptarëvenë kohën ekomunizmit

Rexhep QOSJARexhep QOSJARexhep QOSJARexhep QOSJARexhep QOSJA

○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

dhe, siç po shihet, vazhdon tamundojë popullin shqiptar.Letërsia nuk është lojë artis-tike. Letërsia është krijimtarigjuhësore artistike, që i drejto-het mendjes, ndjenjave,vetëdijes së njeriut...

Fan NoliFan NoliFan NoliFan NoliFan Noli

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 8 janar 20122

SUPLEMENT JAVOR IANALIZA

LLLLLETËRSIAETËRSIAETËRSIAETËRSIAETËRSIA DHEDHEDHEDHEDHE HHHHHISTORIAISTORIAISTORIAISTORIAISTORIA

Shfytyrimi i mbamendjes sonë historikeShfytyrimi i mbamendjes sonë historikeShfytyrimi i mbamendjes sonë historikeShfytyrimi i mbamendjes sonë historikeShfytyrimi i mbamendjes sonë historikeREXHEP QOSJA:Rexhep QOSJARexhep QOSJARexhep QOSJARexhep QOSJARexhep QOSJA

vijon nga faqja 13

...letërsinë e shkruar. Njëra prejveprave të para, sa shkencore aqedhe letrare, në të cilën dëshmo-het ky përkushtim ndaj mbam-endjes, ndaj shpjegimit dhe ndajvlerësimit të së kaluarës, ështëHistoria e Skënderbeut e MarinBarletit.

Arsyet e mbamendjes së tëArsyet e mbamendjes së tëArsyet e mbamendjes së tëArsyet e mbamendjes së tëArsyet e mbamendjes së tëkaluarëskaluarëskaluarëskaluarëskaluarës

Pse e mbajnë mend, e rrëfejnë,e shpjegojnë dhe e vlerësojnë tëkaluarën e tyre shqiptarët?

Si letërsia gojore ashtu edheletërsia e shkruar na dëshmojnëse, si edhe shumë popuj të tjerëhistorikë, edhe shqiptarët embajnë mend të kaluarën e tyrepër arsye të ndryshme, që mundtë jenë shoqërore, shpirtërore, mo-rale. E të tjera. Të gjitha këto ar-sye, që e kushtëzojnë dhe e frymë-zojnë mbamendjen e së kaluarës,ndërkaq, mund të përmblidhen nëpesë kryesoret.

E para, shqiptarët e mbajnëmend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhee vlerësojnë të kaluarën e tyre,sepse në këtë mënyrë duan të kuj-tojnë e të tregojnë se çmojnë larttrimat, të cilët atë të kaluar, më tëhershme a më të vonshme, e kanëshënuar me veprat e trimërisë,domethënë me veprat e zemrës.

E dyta, shqiptarët e mbajnëmend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhee vlerësojnë të kaluarën e tyre,sepse në këtë mënyrë duan të kuj-tojnë e të tregojnë se çmojnë lartedhe ata të cilët atë të kaluar, mëtë hershme a më të vonshme, ekanë shënuar me veprat emendjes, domethënë me veprat eurtësisë.

E treta, shqiptarët e mbajnëmend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhee vlerësojnë të kaluarën e tyre,sepse në këtë mënyrë duan ta gje-jnë e ta ruajnë identitetin e tyre, icili, në kohë më të hershme a nëkohë më të vonshme, është rrez-ikuar prej pushtuesve të ndry-shëm, prej sjelljeve, zakoneve, be-simeve, mizorive të ndryshme tëtyre.

E katërta, shqiptarët e mbajnëmend, e rrëfejnë, e shpjegojnë dhee vlerësojnë të kaluarën e tyreedhe kur në të, në ngjarjet, në bë-mat, në figurat e saj të shquara,gjejnë ngushëllim për shkak tëpakënaqësive, dhembjeve, dësh-përimeve, që ua shkakton e sotm-ja - e sotmja politike, ideologjike,shoqërore, morale, në të cilën janëtë gjykuar të jetojnë.

E pesta, shqiptarët e mbajnëmend, e rrëfejnë dhe e shpjegojnë

të kaluarën e tyre edhe kur medisa ngjarje, me disa figura të saj,me disa të bëra dhe me veprime tëtyre nuk mund të pajtohen, pran-daj me mbamendjen, me vepratletrare në të cilat merren me atongjarje, me ato figura, të bëra dheme veprime të tyre, i gjykojnë e indëshkojnë.

Dhe, kështu, me këtë mbam-endje shqiptarët, si edhe popujt etjerë historikë, e bëjnë historinë

mësuese të jetës prej së cilës brezatqë vijnë do të marrin mësim se siduhet vepruar dhe se si nuk du-het vepruar në jetë, se çka duhetbërë dhe çka nuk duhet bërë nëjetë, se me çka mund të jesh idobishëm, e me çka i dëmshëm përpopullin tënd.

Nuk ka dyshim se të gjitha këtoarsye të mbamendjes historike tëpopullit shqiptar janë aq të mëdha,aq thelbësore saqë atë mbamend-je pashmangshëm do ta bëjnë pam-barimisht shumë të përkushtuardhe tejkohshëm të qëndruar.

Si është mbajtur mend e kaluaraSi është mbajtur mend e kaluaraSi është mbajtur mend e kaluaraSi është mbajtur mend e kaluaraSi është mbajtur mend e kaluaranë letërsinë shqipe?në letërsinë shqipe?në letërsinë shqipe?në letërsinë shqipe?në letërsinë shqipe?

Si është mbajtur mend e kalu-ara në letërsinë shqipe në

përgjithësi dhe në letërsinë e pe-riudhave të ndryshme historike nëveçanti?

Megjithëse arsyet e mbam-endjes së të kaluarës në letërsinëshqipe në përgjithësi janë të njëj-ta apo përafërsisht të njëjta,mënyrat e sendërtimit artistik gju-hësor të kësaj mbamendjeje prejnjë periudhe letrare te tjetra janëpak a shumë të ndryshme.

Në letërsinë shqipe të para

gjysmës së dytë të shekullitnëntëmbëdhjetë, domethënë nëletërsinë prej historianëve të letër-sisë e quajtur letërsia e vjetër,kryesisht fetare, mbamendja e sëkaluarës është e rrallë, e paktë.Por, në ato pak vepra të letërsisësë kësaj epoke, siç janë Historia eSkënderbeut e Marin Barletit dheRrethimi i Shkodrës e Biçikemit,e kaluara është plotësisht e per-sonalizuar. Përfytyrimet fetare nëtë janë dukshëm më të shpeshtasesa përfytyrimet laike. E kaluara,historia këtu, në masë të madhe,janë të zëvendësuara prej Zotit,shenjtorëve, engjëjve.

Në letërsinë e Rilindjes Ko-mbëtare, e cila në pjesën e saj mëtë madhe është letërsi romantike,

po ashtu zotëron personalizimi ihistorisë. Ngjarjet e mbajturamend janë të rëndësishme, janë tëdenja për mbamendje, për shkakse në to është shquar një figurë emadhe, për shkak se janë të për-faqësuara prej një figure të mad-he historike. Shembulli më treguesi së kaluarës së rrëfyer, tëshpjeguar e të vlerësuar kështujanë Istori e Skënderbeut dhe Qer-belaja e Naim Frashërit. Si në këtody poema historike ashtu edhe nëveprat e tjera të shkruara nëvargje a në prozë në këtë epokë,figurat historike, bëmat dhe vep-rimet e tyre paraqitenmadhërueshëm, të idealizuara nëtë gjitha pikëpamjet. Heroizmi ikëtyre figurave përfaqëson etikëne tyre. Dhe, ky heroizëm bëhet nëemrin e popullit dhe për popullin,por vetë populli pothuajse shihetpak në veprat letrare të kësajepoke. Trajtimi i së kaluarës ish-te vënë kështu në shërbim tëideologjisë kombëtare e cila kish-te ideal krijimin e shtetit shqiptardhe ngritjen atdhetare e moraletë shqiptarit.

Megjithëse përbëhet prej pr-irjesh të ndryshme ideostilistike- romantike, realiste, klasiciste,simboliste apo, madje, ekspre-sioniste, trajtimi i tillë, romantik,i madhërueshëm, i thjeshtësuar,pak a shumë i ideologjizuar,zotëron edhe në letërsinë ndërm-jet dy luftërave botërore. Dëshmiamë treguese për këtë që thuhetështë epopeja e Gjergj Fishtës,Lahuta e Malcis. Në të, me për-jashtim të ndonjë figure historikemë shkurtimisht të trajtuar, nukparaqiten figura të mëdha his-torike, por figura të zakonshme

popullore, reale apo të imagjinu-ara. Këto nuk janë figura me his-tori të trashëguar: këto janë figu-ra të panjohura që vetë, me bë-mat e tyre, bëhen histori. Duke umarrë, kryesisht, me madhërimindhe folklorizimin e disa ngjarjevetë mëdha dhe disa figurave për-faqësuese, letërsia e kësaj periud-he, si edhe letërsia e Rilindjes Ko-mbëtare, pothuajse e ka harruarsidomos dramën e madhe që kish-te përjetuar populli shqiptar nëluftërat ballkanike dhe, pastaj, nëtë ashtuquajturën kohën e perip-ecive, kur tre fqinjët - Serbia, Gre-qia, Mali i Zi dhe fqinji i përtejdetit, Italia, masakrojnë trojet sh-qiptare dhe u sjellin tragjedi tëmëdha vetjake dhe të përbashkë-ta shqiptarëve.

E mbështetur në politikë e nëideologji tjetër, personalizimin esë kaluarës historike e vazhdonedhe letërsia shqipe pas Luftës sëDytë Botërore, në përgjithësi,kurse letërsia e realizmit social-ist në veçanti. Figurës së madhehistorike të Skënderbeut tani i sh-tohen, natyrisht jo në ato për-pjesëtime, edhe figurat e Ali Pa-shë Tepelenës, Abdyl Frashërit,Isa Boletinit, Azem Bejtës, ShoteGalicës dhe një numër heronjshpartizanë. Mbamendja e së kalu-arës në letërsinë shqipe kurrë mëpërpara nuk është politizuar dheideologjizuar në masën në të cilënështë politizuar dhe ideologjizuarnë këtë kohë. Për më tepër mundtë thuhet se e kaluara në letërs-inë shqipe kurrë nuk është rrëfy-er, trajtuar e shpjeguar më an-shëm, më thjeshtëzueshëm, mërrëgjueshëm se në letërsinë ekësaj periudhe.

Është harruar, natyrishtvetëdijshëm, se, si thotë filozofjae njohur Agnes Heler, në veprëne saj Teoria e historisë, periudhate së shkuarës duhet t'i kuptojmëme sistemet e tyre të vlerave e jome tonat: në qoftë se vlerat tona izbatojmë në gjykimet për to do tëlëndojmë të vërtetën dhe normate së vërtetës. Ekziston vetëm njësistem vlerash zbatimi i të cilit nabën të mundshme që ta organi-

Roman për komunizminLetërsia dhe publicistika shqipe, pas rënies sëkomunizmit, ende nuk ka roman të rëndësishëmpër kohën e komunizmit!...a mund të shkruajnëroman të tillë, të rëndësishëm, shkrimtarët tëcilët me vepra letrare, me publicistikë, meveprimtari politiko shoqërore në kohën ekomunizmit e shpallën diktaturën, meideologjinë e saj, me politikën e saj, merealizmin e saj socialist, me dhunën e saj, merendin e saj kushtetutar juridik, në të vërtetëpartiak, rend të ligjshëm, të amshueshëm, mëhumanin e më të tejçmuashmin në botë!

MënjanimiPashko Vasa, Jani Vreto, vëllezërit Frashëri, në mënyrë tëveçantë Sami Frashëri, Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, nismëtari imodernizimit anglo - amerikan të Shqipërisë, Fan Noli, u mbuluanme mënjanëri, kur e kur me mosdurim në mbamendjen epërtashme historike, me trajtimin e së cilës po merret publicistikashqiptare, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë.

GjuhaGjuhaGjuhaGjuhaGjuhaKongresi i

Drejtshkrimit iGjuhës Shqipë e

arritura më emadhe shkencore,

kulturore dhepolitike

gjithëkombëtare nëperiudhën e

komunizmit, u vupara një fushatetepër të vrazhdë

politike dhepseudoshkencore!

Në foto:RexhepQosja(djathtas)Foto ngajeta eshqiptarëvenë kohën ekomunizmit

3www.shqiptarja.comE diel, 8 janar 2012SUPLEMENT JAVOR I

ANALIZA

zojmë lëndën historike, që t'ia gje-jmë kuptimin dhe që të mos e lën-dojmë normën e të vërtetës, dheky është sistemi i vlerave që qën-dron jashtë historisë, që nuk ësh-të historik, por i amshueshëm".

Mbamendja e së kaluarës pasMbamendja e së kaluarës pasMbamendja e së kaluarës pasMbamendja e së kaluarës pasMbamendja e së kaluarës pasrënies së komunizmitrënies së komunizmitrënies së komunizmitrënies së komunizmitrënies së komunizmit

Mbas rënies së komunizmitështë pritur - dhe unë jam njëriprej të shumtëve që kanë pritur -që në letërsinë shqipe gjerë egjatë, me vëmendje të veçantë, mepërvojë të re krijuese, me gjuhë estil pak a shumë të ri artistikletrar, do të rrëfehet, do të shpje-gohet dhe do të gjykohet e kalu-ara më e largët dhe më e afërme.Është pritur që letërsia e vetëdijeshistorike do t'i trajtojë ngjarjet,bëmat, figurat e harruara nëletërsinë e mëparme, do t'i ritraj-tojë dhe do t'i rishpjegojë ngjarjetdhe bëmat e foklorizuara e do t'içmitizojë figurat e mitizuara, dot'i çlirojë prej shtresave politikedhe ideologjike ngjarjet, bëmat,figurat rëndësinë, kuptimin,domethënien e të cilave e kishteshpërdorur, shtrembëruar a falsi-fikuar letërsia e mëparshme nëKosovë e, sidomos, ajo e realizmitsocialist në Shqipëri.

Mjerisht kjo nuk ndodhi as sapritej, as si pritej.

Letërsia shqipe në të cilën mëpërzgjedhshëm se në letërsinë erealizmit socialist rrëfehej, shpje-gohej dhe vlerësohej e kaluara, mepjesën e saj më të madhe vazhdoitë jetë e politizuar dhe e ideologji-zuar, por, tani, e politizuar dhe eideologjizuar prej një politike dhenjë ideologjie tjetër. Një cenim poli-tik dhe ideologjik i vlerës gjuhë-sore artistike u zëvendësua prejnjë cenimi tjetër politik dheideologjik. Ngjarjet, bëmat, figurathistorike dhe johistorike në real-izmin socialist të trajtuaratmerrshëm njëanshëm dhe të vënanë shërbim të politikës e tëideologjisë komuniste, tani u traj-tuan dhe po trajtohen po aq tmer-rësisht njëanshëm dhe po vihen në

shërbim të politikës e të ideologjisësë vetëquajtur demokratike, kur ekur të paliruar prej ngjyresashpolitike skajshëm të djathta. Nëletërsinë e kësaj kohe, domethënëtë kohës pas rënies së komunizmit,ndodhi çka nuk ka ndodhur nëletërsinë e epokave dhe të peri-udhave të përparme: ndodhi jovetëm mirëkuptim, por edhemadhërim i rënieve shpirtërore emorale, që në historinë shqiptarendodhën ndërmjet dy luftëravebotërore dhe, sidomos, gjatë Luftëssë Dytë Botërore, por edhe gjatëkomunizmit. Bashkëpunëtorë tëpushtuesit fashist italian, prej vitit1939 deri në vitin 1943 dhe bash-këpunëtorë të pushtuesit nazistgjerman prej vitit 1943 e deri nëvitin 1945, u bënë heronj të gaze-tarisë, të publicistikës e të disaveprave letrare të vëna në shërbimtë disa partive! Bashkëpunëtorë tëfashizmit a të nazizmit që në his-toriografinë dhe në letërsinë metemë historike të popujve historikëquhen tradhtarë të popullit e tështetit, që gjykohen për tradhti të

lartë, u shpallën figura të mëdhakombëtare, disa prej të cilëve ushpërblyen me çmime, medalje edekorata!

Bashkëpunëtorë të Enver Hox-hës - në shpinën e të cilit, tani,ngarkohen të gjitha fajet për ven-dosjen, mbajtjen, dhunën, propa-gandimin, shpalljen e ligjshme, tëadhurueshme, të diktaturës, për-pos në shtet e në shoqëri, edhe nëshkencë, në letërsi e në arte tëtjera - partizanë, të përbetuar, pal-odhshëm servilë ndaj ideologjisëdhe politikës së tij të brendshme etë jashtme, ndaj çdo fjale, çdo sjell-jeje, çdo mase, çdo dekreti e çdoligji të tij, tani ngrihen në shtetine vetëquajtur demokratik ashpallen figura të mëdha ko-

mbëtare, adhurohen në publicis-tikë, në letërsi, në media të shk-ruara dhe elektronike, lartësohenme çmime, medalje e dekorata!

Për të qenë edhe më i përgjiths-hëm, më i përshtrirë në histori, kyshfytyrim i mbamendjes së tëkaluarës në letërsi dhe në publi-cistikë u tregua e po tregohet edhendaj figurave të mëdha të RilindjesKombëtare, që krijuan shtetin sh-qiptar - Shqipërinë. Pashko Vasa,Jani Vreto, vëllezërit Frashëri, nëmënyrë të veçantë Sami Frashëri,Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi,nismëtari i modernizimit anglo -amerikan të Shqipërisë, Fan Noli,u mbuluan me mënjanëri, kur ekur me mosdurim në mbamendjene përtashme historike, me tra-jtimin e së cilës po merret publi-cistika shqiptare, si në Shqipëriashtu edhe në Kosovë. Për dallimprej këtyre figurave të mëdhakështu të shpërfillura, Kongresi iDrejtshkrimit i Gjuhës Shqipë earritura më e madhe shkencore,kulturore dhe politike gjithëko-mbëtare në periudhën e komu-

nizmit, u vu para një fushate tepërtë vrazhdë politike dhe pseudosh-kencore!

Është e qartë: letërsia dhe pub-licistika shqipe, pas rënies së ko-munizmit, ende nuk ka roman tërëndësishëm për kohën e komu-nizmit! Kjo e vërtetë e pakup-tueshme na bën të shtrojmë py-etjen: a mund të shkruajnë romantë tillë, të rëndësishëm, sh-krimtarët të cilët me vepra letrare,me publicistikë, me veprimtaripolitiko shoqërore në kohën e ko-munizmit e shpallën diktaturën,me ideologjinë e saj, me politikëne saj, me realizmin e saj socialist,me dhunën e saj, me rendin e sajkushtetutar juridik, në të vërtetëpartiak, rend të ligjshëm, të am-

shueshëm, më humanin e më tëtejçmuashmin në botë!

Është e qartë: letërsia shqipesikur është tërhequr para një kr-ijimtarie më së shpeshti gjysmële-trare e gjysmë shkencore - parapublicistikës, kujtimeve, ditarëve,prozave dokumentare, filmave do-kumentarë, fejtoneve, në pjesënmë të madhe të të cilave për dik-taturën, për Enver Hoxhën, përzëdhënësit e tij shkencorë, letrarëe artistikë, domethënë për servi-sin e tij intelektual, si dhe përKosovën, sidomos pas vitit 1981,larg më shpesh dhe larg më shumëse me të vërteta, shkruhet e flitetme spekulime, me falsifikime, megënjeshtra, me intriga, me truke,me stil, të stolisur kur e kur edhemë erotikë familjare apo, madje,më të përgjithshme - kombëtare,që do të mund të quhej moralishtdhe kombëtarisht tragjik sikur tëmos ishte njëkohësisht banal!

Unë nuk do të flas me këtë rastas për ideologjinë, as për politikën,as për qendrat e brendshme e, si-domos, të jashtme, që e frymëzojnë

apo, ndoshta, e financojnë këtëshfytyrim mendor e moral tëmbamendjes sonë historike në njëpjesë të madhe të letërsisë dhe tëpublicistikës sonë. Do të themvetëm kaq:

Në historinë më të re shqiptaredhe në krijimtarinë e kësaj historiengjan çka nuk ngjan në historinëdhe në krijimtarinë e popujve his-torikë të Evropës sot. Deri kur?

Përgjigjet krijuese artistike nëPërgjigjet krijuese artistike nëPërgjigjet krijuese artistike nëPërgjigjet krijuese artistike nëPërgjigjet krijuese artistike nëtri pyetje thelbësoretri pyetje thelbësoretri pyetje thelbësoretri pyetje thelbësoretri pyetje thelbësore

Nuk ka dyshim se populli sh-qiptar është popull i vogël menumër të vogël banorësh dhe mehistori, në pjesën më të madhe tëkohës, tragjike. Pushtimet ngapushtues të Lindjes e të Perëndim-

it, në njërën anë, kurse luftëra përçlirim prej tyre, në anën tjetër, eshënojnë këtë histori. Pushtimetnga të huajt dhe sundimet nga ti-ranë, despotë e diktatorë të huaj etë brendshëm e bëjnë historinëshqiptare histori që e ka mundu-ar dhe, siç po shihet, vazhdon tamundojë popullin shqiptar.

Letërsia nuk është lojë artis-tike. Letërsia është krijimtari gju-hësore artistike, që i drejtohetmendjes, ndjenjave, vetëdijes sënjeriut. Kur e rrëfen, kur e shpje-gon dhe kur e vlerëson të kalu-arën, letërsia, e këtu mendoj nëletërsinë e madhe që merret me tëkaluarën, pashmangshëm duhettë përgjigjet në tri pyetje: çka?Pse? Si? Pra, çka ka ndodhur, pseka ndodhur dhe si ka ndodhur?Njeriu, historik a johistorik, ështëprotagonisti i atyre ngjarjeve, iatyre fitoreve a disfatave, i atyredramave a tragjedive, që qën-drojnë para pyetjeve: çka, si, pse?

Letërsia e vërtetë, letërsia emadhe që e rrëfen, që e shpjegon,që e vlerëson të kaluarën duke mosshpërfillur të dhënat - siç i shpër-fillin shkrimtarët e vegjël, dukemos u pushtuar prej të dhënave -siç pushtohen shkrimtarët emesëm, por duke përzgjedhur tëdhënat thelbësore që i bëjnë tëmundshme të paraqesë tëvërtetën për njeriun, shoqërinë ekohën - siç bëjnë shkrimtarët emëdhenj, është ajo letërsi mbi tëkaluarën, që e bën të kuptuarthelbësisht historinë dhe që e nxittë lirohet prej mundimit të saj nje-riun. Për ta çliruar prej mundim-it të historisë, për ta vetëdijesuardhe për ta pasuruar shpirtërishtlexuesin e saj, ajo rrëfen, ajoshpjegon dhe ajo vlerëson me tënjëjtin përkushtim e me të njëj-tin shikim kritik ngritjet dhe rëni-et shpirtërore e morale të njeri-ut, domethënë të popullit. Si sh-krimtar dhe historian i letërsisëshqipe pambarimisht shumë ekam dëshiruar dhe vazhdoj tadëshiroj romanin historik me se-mantikë, me estetikë dhe me etikëtë tillë: dëshiroj ta shkruajnë sh-krimtarë tanë të tjerë dhe dëshi-roj ta shkruaj edhe vetë.

Rikthim si heronjNë letërsinë pas rënies së komunizmit, ndodhi jo vetëm mirëkuptim,por edhe madhërim i rënieve shpirtërore e morale, që në historinëshqiptare ndodhën ndërmjet dy luftërave botërore dhe, sidomos, gjatëLuftës së Dytë Botërore, por edhe gjatë komunizmit. Bashkëpunëtorëtë pushtuesit fashist italian, prej vitit 1939 deri në vitin 1943 dhebashkëpunëtorë të pushtuesit nazist gjerman prej vitit 1943 e deri nëvitin 1945, u bënë heronj të gazetarisë, të publicistikës

BashkëpunëtorëtBashkëpunëtorë të Enver Hoxhës...partizanë, të përbetuar,palodhshëm servilë ndaj ideologjisë dhe politikës së tij tëbrendshme e të jashtme, ndaj çdo fjale, çdo sjelljeje, çdomase, çdo dekreti e çdo ligji të tij, tani ngrihen në shtetin evetëquajtur demokratik a shpallen figura të mëdha kombëtare,adhurohen në publicistikë, në letërsi, në media të shkruara dheelektronike, lartësohen me çmime, medalje e dekorata!

Në komunizëmNë komunizëmNë komunizëmNë komunizëmNë komunizëmE kaluara në letërsinë shqipe kurrë nuk është rrëfyer, trajtuar e shpjeguar më anshëm,

më thjeshtëzueshëm, më rrëgjueshëm se në letërsinë e periudhës së komunizmit

www.shqiptarja.com E diel, 8 janar 20124

SUPLEMENT JAVOR IKUJTESË

130-130-130-130-130-VJETORIVJETORIVJETORIVJETORIVJETORI LINDJESLINDJESLINDJESLINDJESLINDJES

Fjalim i Fan Nolit i mbajturFjalim i Fan Nolit i mbajturFjalim i Fan Nolit i mbajturFjalim i Fan Nolit i mbajturFjalim i Fan Nolit i mbajturnë qytetin e Korçës në gusht 1923në qytetin e Korçës në gusht 1923në qytetin e Korçës në gusht 1923në qytetin e Korçës në gusht 1923në qytetin e Korçës në gusht 1923

FAN NOLI:Kabinet i PykaveKabinet i PykaveKabinet i PykaveKabinet i PykaveKabinet i Pykave

Fan NoliFan NoliFan NoliFan NoliFan Noli

Qetësia, me të cilën më dëgjuat dje, më bëri një përshtypje të thellë. Veçanërisht,

duke marrë ndër sy që midis dëg-jonjësve, ndodheshin shumëkundërshtarë të metimeve tonapolitike. E ndjej pra, veten tëdetyruar të falënderoj të gjithë etë këshilloj miqtë tanë të dëgjojnëme atë qetësi kritikat e kundersh-tarëve, se, tërë mjeshtëria e poli-tikës është të dëgjosh mejtimet etë gjithë palëve me durim e gjakëf-tohtësi, të përqasësh e t´i peshosh,dhe pastaj të votosh pas gjykimite ndërgjegjes. U gëzova shumë qëpopulli i Korçës dhe i rretheve epaskan këtë virtyt civil, dhe tanie ndjej veten time më kryelartë qëjam qytetar i nderit i qytetit tuajtë urtë patriotik. Dha jam i lum-tur që vinj sot përsëri përparajush, që t´ju shpjegoj arsyet përtë cilat kundërshtojmë qeverinë esotme. E kundërshtojmë se disor-ganizon shtetin, se shkel liritë, ses´kujdeset as për bukën, as përshëndetin, as për arësimin e pop-ullit. Këto arësye i kemishpjeguar dhe në parlament, potaje zëri ynë u mbyt prej gishtrin-jve të deputetëve proqeveritarë.Dalim, pra, tani, përpara gjyka-tores së lartë të popullit që të nagjykojë e ta verë në vend cilindome topuzen e votës. Makiaveli indau qeveritarët në tri kategor-ira: Qeveritarët që kanë ment vetëe dinë ta rregullojnë shtetin mesquatësinë e tyre, këta janë më tëmirët: qeveritarët që s´kanë mentvetë, po përfitojnë nga sqotësia ekëshilltarëve të tyre, dhe këtajanë të mesmit: qeveritarët, tëcilët s´janë të zotët as vetë, as dinëtë përfitojnë nga këshillat e miqvetë tyre, dhe këta janë ata më tëhumburit. Për fat të keq, qeveri-tarët tanë hyjnë në kategorinë etretë. Kabineti ynë i sotëm ështënë kuptimin e plotë të fjalës Kab-ineti i Pykave. Se ca janë pykanga dituria e ca janë pyka ngavlera civile. Dhe është në natyrëtë pykave të jenë të rrethuar mepyka e me dallkaukë. Ideali i tyrenuk është të organizojnë shtetin,se as ata vetë s´dinë të organi-zojnë, as organizatorët nuk do t´ilenë të lirë. Ideali i tyre është tëmbajnë kulltukët me çfarëdo çmi-mi. Mjetet e tyre për të arrirë këtëideal janë druri dhe rushfeti. Medrurin e me forcën brutale popërpiqen të skllavërojnë racëntonë e të përjetësojnë qeverimintiranik të tyre. Shtypjen e Sh-qipërisë së Mesme përpiqen tanita zbatojnë e në prefekturat etjera, që kështu të mos mbetet as-një krahinë e gjallë dhe e lirë që

të përpiqen t´i kundërshtojnë. Merushfetin në formë të ndrydhme,me misione të papemëta (pafrut-shme), duke me emërime nëpunëstë pazotit, me krijimin e nëpunë-sirash të ra dhe duke çkallmuararkën e shtetit, po përpiqen të fi-tojnë miq e partizanë më të djath-të e më të mëngjër. Nga kjo rrejthdefiçiti i buxhetit, i cili është prej5 meleunash, ndonëse këto 5 me-leuno në kartë, nuk duken - shti-mi i taksave dhe mospagesa enëpunësve. Nga padia prishën nëvend që të mdërtojnë, çkulën njëudhë moderne të ndërtuar në Be-rat prej austriakëve dhe e rindër-tuan aq bukur sa u çkallmua posara shiu i parë. Për të zbukuruarTiranën rrëzuan përmbi 150 sh-tëpi e dyqane, pa i çpërblyer pop-ullit para, të cilët mbetën udhëve,dhe Tirana, sot është më e shëm-tuar se më parë. Bashkë mebarangat e Vlorës që u shitën përdhjamë qeni, jo për banesa, po qëtë çkulen e të shiten si material,u shitën e disa ndërtesa prej guritë cilat kanë kushtuar qindramijëra franga. Një ndërtesë egurtë me një shije të bukur pranëUjit të ftohtë që ka kushtuar tëpaktën 300 000 lireta u shit prejqeverisë sonë vetëm 150 000 lire-ta e tani nuk ekziston më. Njëdebojë(depo armësh) afër Drash-

ovicës, që përmbante vegla tëndryshme për të ndërtuar udhëtqë bënte meleunë lireta kishtembetur e pacënuar gjersa arriu nëvesh të qeverisë sonë lajmi indodhjes së saj. Po me të dëgjuarqeveria jonë emërtoi një kujde-star, që ta ruante: tërë ky thesaru çduk si me magji në këtë thes,dhe qeveria jonë dërgonte misionejashtë të blinte vegla që të ndër-tonte udhët. Nga padia s´u japinasjnë rëndësi dëgëve të bujqësisë,shëndetësisë e arësimit, degë tëcilat janë për Shqipërinë çështjejete dhe vdekje. Cili është pro-grami ynë Duam një qeveri tëpopullit, prej popullit, për popu-llin, të përbërë prej njerëzve mëtë ditur, më patriotë, më tëzotërit e më të ndërshmit. Më tëemëruar nëpunësit, duam të mer-ret parasysh dituria, patriotiz-ma, zotësia e nderi. Nuk duam tëpërjashtojmë asnjë qytetar i cilika dituri, zotësi e vullnet të mirë,vetëm e vetëm se hyri pak ashumë vonë në sheshin e Sh-qipërisë së lirë. Duam ta lartë-sojmë racën tonë, jo ta skl-lavërojmë. Duam të respektohetnderi, liria dhe kryelartësiatradicionale e popullit shqiptar.Duam t´i japim popullit liri e jotirani. Duam ta shtrojmë vendintonë jo me tru, po me kanun e me

drejtësi. Duam t´i rregullojmë fi-nancat e shtetit me kursim e jota shkatërrojmë shtetin me rush-fete e me taksa. Duam të ndër-tojmë e jo të prishim. Organiza-torët e huaj nuk i duam vetëmpër bukuri e për të gënjyer popu-llin, po për të punuar e për të or-ganizuar me të vërtetë. Duam t´ujapim rëndësi kryesore degëve tëbujqësisë, të shëndetësisë dhe tëarësimit. Bujqësia Shqipëria kapasurinë që duket, e cila ështëpërmbi tokë dhe pasurinë qës´duket, nën tokë. Uroj me gjithëzemër që pasuria nën tokë të jetëmë e madhe se sa e kujtojmë, poështë marrëzi të kryqësojmë du-artë e të presim të gjitha të miratnga kjo pasuri problematike e tëlemë të pazhvilluar pasurinë pa-rimtare, e cila sikundër na sig-urojnë të gjithë ekspertët e huaj,është e mjaftë për të ushqyer dh-jetë herë më tepër ndenjës(banor)se sa ka Shqipëria sot. Për të zh-villuar pasurinë e tokës, Sh-qipëria duhet ndarë në gjashtë ashtatë zona bujqësore, me një ek-spert agronom shetitës në krye tëcilitdo, i cili t´i mësojë katundarëttanë si të mbjellin, si të ple-hërojmë, si të lërojnë, ç´të mbjell-in, si të mbjellin, si të rriten e sitë korrin. Me pak harxhe nga anëe shtetit, ndofta më pak se ato që

harxhon sot degë e bujqësisë, ven-di ynë mund të nxjerrë më shumëdrithë, pemë e begëti se sa i du-hen për konsumin e brendshëm etë eksportojë tepricën, kur sotpothuaj të gjithë prefekturat im-portojnë së jashtëmi një pjesë tëmadhë të ushqimit të tyre. Shën-detësia Raca shqiptare po degjen-erohet e po shuhet nga malaria,nga sifilia dhe oftika, nga mosm-brojtja e nënave dhe vdekësia etmerruar e foshnjave. Me pakharxhe mund të merren masaefektive për të lëftuar tretjen engadalshme të racës sonë. Duamqë Shqipëria të ndahet në 6-7zona shëndetësore me mjekë ek-spertë për sëmundjet e sipërme.Cilado prej këtyre zonave shënde-tësore duhet të ketë dy a trimamira eksperte shëtitëse, tëcilat të kujdesen për nënat mebarrë e për shëndetin e foshnjave.Arsimi Që ta vëmë arësimin nëudhë duhet ta mbushim kokënnjëherë e mirë që për shkollat ememse duhet të importojmëmësonj¨s të huaj, me anën e tëcilëve të krijojmë mësonjës mod-ernë për të nesërmen. Për këtëqëllim është absolutisht enevojshme të fillohet një gjimnazqendror i plotë, me një degë nor-male, një degë klasike, një degëteknike, një degë tregëtare, memësonjës të huaj. Shtatë a tetëgjysmë gjimnaze pregatitëse du-hen themeluar prapë me mëson-jës të huaj nëpër qytete më merëndësi për të ushqyer gjimnazinqendror. Veçanërisht duhet të im-portojmë mësonjës ekspertë tëgjimnastikës e të muzikës, për tëforcuar trupin, për të zbutur shpir-tin e racës së re. Nëpër katundetduhet adaptuar sistemi i mëson-jësve shëtitës. Pastaj shkollat tonaduhen frymëzuar me një mënyrë tëatillë që të rriten njerëz për punë eqytetarë me karakter. Problemet esipërme e veçanërisht atë të arë-simit s´mund ta zgjidhë një kabi-net prej të paditurish dhe me-diokrësh si i sotmi. Shërimi, pra,është në ndërrimin e kësaj guverne.Këtë e ka populli në dorë në zgjedh-jet e afërme. Po që të mundinzgjedhjet të japin përfundimin edëshëruar duhet siguruar votadirekte dhe e fshehtë drejt për drejtprej tërë popullit. Kam besimin tëplotë që populli ynë është mjaft izgjuar sa të dijë si ta përdorë votëne tij; jam i sigurtë që populli ynëështë mjaft trim sa të votojë ashtusi i thotë ndërgjegja. Populli ynëvojti mjaft prej kësaj guverne sa tëmos gënjehet t´ia japë votënpërsëri. Se janë dhe do të mbetentë vërteta fjalët e presidentit mar-tir të Shteteve të Bashkuara i cilika thënë " Mund të gënjesh njëpjesë të popullit për ca kohë, mundtë gënjesh tërë popullin për ca kohë,po kurrë s´mund ta gënjesh tërëpopullin për tërë kohën".

Fjalimet politikeFjalimet politikeFjalimet politikeFjalimet politikeFjalimet politikeNë Gusht 1923:Zhvillon turne

paraelektoral neShqipërinë e Jugut:Vlore, Fier, Berat,

Korçë, Ersekë, Bilisht,Pogradec, Gjirokastër,Delvinë dhe Sarandë.Kryefjala e fjalimevetë tij nëpër mitingjetqë organizohen nëkuadrin e lëvizjes

popullore për thirrje tëAsamblesë

Kushtetuese është:"Duam një qeveri tëpopullit, prej popullit,

për popullin". Aidemaskon

qeverinë e Zogut si"Kabinet të pykave"....

5www.shqiptarja.comE diel, 8 janar 2012SUPLEMENT JAVOR I

KontributiDorëshkrimi dhe dokumentet e librit të Dr. Mirella Galletit janë një kontribut i çmuarnë ndriçimin e raporteve shoqërore e institucionale në rrafshin juridik-zakonor dhediplomatik në trevën e Shkodrës së gjysmës së dytë të Shekullit XIX

PERSONAZH

DDDDDORËSHKRIMIORËSHKRIMIORËSHKRIMIORËSHKRIMIORËSHKRIMI LLLLLIBRIIBRIIBRIIBRIIBRI

XHENARO SIMINIMjeku i Shkodrës së 1853-1880Mjeku i Shkodrës së 1853-1880Mjeku i Shkodrës së 1853-1880Mjeku i Shkodrës së 1853-1880Mjeku i Shkodrës së 1853-1880

TTTTTablo mbreslënëse të jetës së shkodranëve në mes shek.XIX zbulohen nëablo mbreslënëse të jetës së shkodranëve në mes shek.XIX zbulohen nëablo mbreslënëse të jetës së shkodranëve në mes shek.XIX zbulohen nëablo mbreslënëse të jetës së shkodranëve në mes shek.XIX zbulohen nëablo mbreslënëse të jetës së shkodranëve në mes shek.XIX zbulohen nëdorëshkrimet dhe dokumentet e botuar në një libër për drdorëshkrimet dhe dokumentet e botuar në një libër për drdorëshkrimet dhe dokumentet e botuar në një libër për drdorëshkrimet dhe dokumentet e botuar në një libër për drdorëshkrimet dhe dokumentet e botuar në një libër për dr.Siminin gusht 1923.Siminin gusht 1923.Siminin gusht 1923.Siminin gusht 1923.Siminin gusht 1923

Agron Agron Agron Agron Agron AlibaliAlibaliAlibaliAlibaliAlibali

Libri i sapobotuar në Itali për jetëne doktor Xhenaro [Gennaro]Simini [1812-1880], Giacinto

Simini, NJë Atdhetar nga Leçe në Sh-qipërinë osmane [Un Patriota LecceseNell'Albania Ottomana], botuar nënkujdesin e Mirella Galletti, Parathëniae Franco Cardini, Argo 2011, hedh dritëedhe mbi gjendjen dhe jetën e Shkodrësnë gjysmën e dytë të shekullit XIX. Atjejo vetëm që mësojmë më shumë përzakonet dhe traditat vendase, por gje-jmë të pasqyruar nga një këndvësht-rim të veçantë edhe përplasjet diplo-matike në trupin konsullor të qytetitverior në ato kohëra të turbullta përkontinentin.

Libri përmban një dorëshkrim mejetën e Dr. Siminit, i shkruar nga i biri,Xhaçinto Simini, që u gjet rastësishtnë arkivat e familjes Simini prejstërmbesës, Roberta Siminit dhe koleg-es dhe redaktores së librit, studiuesMirella Galletti.

Doktoresha Galletti ka sjellë në libëredhe një studim të shkurtër dhe seri-oz, ku jepet sfondi historik i Italisë dheBallkanit në atë kohë, si dhe përcillendokumente të tjera arkivore për vep-rimtarinë e Siminit. Sipas saj, në vitete turbullta të zgjimit Italian [1821-1848) "dhe për t'i shpëtuar reaksionitburbon, …shumë italianë gjetën stre-him të përkohshëm në trojetarbëre…përfshirë portet e Tivarit, Dur-rësit, Prevezës, Vlorës, për t'u ngulurmë tej në Gjirokastër, Shkodrës, Ti-ranës, etj. Shumica vazhdonin më tu-tje, në Ishujt Jonianë, Greqi, Dalmacie Stamboll". [f. 15].

Ndër dokumentet është një letër nëtrajtë raporti e Dr. Siminit që përshk-ruan një incident të pashembullt dip-lomatik në vitin 1865 në Shkodër.

Jeta parashkodraneJeta parashkodraneJeta parashkodraneJeta parashkodraneJeta parashkodraneDoktori Italian u lind në 6 dhjetor

1812 në Monteroni të Leçes [Lecce} me6 dhjetor 1812. Ai studio në Univer-sitetin e Napolit për letërsimjekësi dhe u përfshigjallërisht në lëvizjenatdhetare italiane përliri dhe bashkim ko-mbëtar. I përndjekurnga regjimi burbon dhei dënuar nga gjykata më1848, tre vjet më vonë,me 4 qershor 1851 ai dhedisa veprimtarë të tjerë ustrehuan në Korfuz, qëndodhej nën adminis-trimin britanik.

Jeta e komunitetit Ital-ian në Korfuz nuk ishteaspak e lehtë, kryesisht përshkak të propagandës nacio-naliste që mbillte përçarjemidis vendasve dhe të hua-jve. Për rrjedhojë, bashkë medy shokë të tjerë - avokatin DeDonno dhe Xhuzepe Vitiolin - në vitin1853, dr. Simini largohet përgjithnjënga Korfuzi dhe mbërrin në Durrëspara se të vendoset në Shkodër. Fillonkësisoj jeta shqiptare e këtij patriotiitalian, i cili u lidh aq shumë me Shko-drën dhe me atdheun e tij të dytë - Sh-qipërinë.

Tre italianët udhëtonin në trojet sh-qiptare me dokumente identiteti tëlëshuara prej komisarit britanik tëishujve jonianë, Lord H.G. Uord [Ëard].

Në Durrës ata nuk e gjetën veten shumëtë sigurtë dhe vendosën të nisen përShkodër, të shoqëruar prej një udhër-rëfyesi vendas që fliste pak italisht.

Një bajraktar vendas në KurbinNjë bajraktar vendas në KurbinNjë bajraktar vendas në KurbinNjë bajraktar vendas në KurbinNjë bajraktar vendas në KurbinPasi kapërcyen "male të tmerrshme,

pyje pafund dhe lumenj e përrenj tërrëmbyer" në mbrëmje mbërritënpranë kullës së një bajraktari vendas.Dorëshkrimi na e përshkruan vendinsi diku "ndër hapësirat e gjera, të

pamata, të braktisura dhe tëveçuara midis Durrësit dheLezhës" [f. 97]. Gjeografikishtrajoni përfshihet midis Ma-

murrasit dhe Zejmenit, duke kapurkryesisht rrethin e Kurbinit.

Nuk është fort e qartë se cili ishtemikpritësi i tyre, dhe u takon histori-anëve ta përcaktojnë atë me saktësi.Gjithsesi, sipas të dhënave të dorësh-krimit, ai duket se ka qenë një drejtuesi rëndësishëm i administrates lokaleotomane, në gjendje të mirë ekonomike,i besimit mysliman, por me siguri ven-das. Në origjinal ai jepet si "bej" dhedel si mik apo i njohur i besës me Sule-jman Aga Hotin, personalitet i njohurnë Shkodrën e asaj kohe nga bajraku i

njohur i veriut të Shqipërisë.Dorëshkrimi përshkruan kontaktin e

parë. Udhëtarët trokitën tek porta sipaszakonit. Para tyre u shfaqën dhjetramalesorë apo roje të bajraktarit, të ar-matosur deri në dhëmbë. Pasi mësoi seishin tre italianë që kërkonin strehim,kreu i tyre lajmëroi bajraktarin e paemër,i cili i priti menjëherë. Sipas dorëshkrim-it, zoti i shtëpisë "rrinte ulur këmbëkryqmbi një shilte dhe thithte nargjile" ndër-sa "një shërbëtor besnik rrinte në këmbë

pranë tij, i gatshëm për çdo porosi të zot-nisë". Dhoma e pritjes ishte madhe, plotme armë, zbukurime dhe sende me vlerë.Në mur ishte varur një lëkurë tigri ku aifalej. Kurse dyshemeja ishte shtruar "meqilima të mrekullueshëm të Manastirit,Prizrenit, Damaskut, Persisë dhe Egjip-tit" [f. 97].

"Mirëseerdhët, miq të nderuar. Do tëgjeni këtu çka dëshironi", foli beu pa lëvi-zur nga vendi, duke pasqyruar qartë ko-din e pashkruar vendas të mikpritjes.

Pasi u njoh se kush ishin, nga vinin,ku shkonin, dhe sidomos pasi mësoi senjëri prej tyre ishte mjek, i zoti i shtëpisëi kërkoi dr. Siminit të vizitonte menjëherëvajzën e vetme të sëmurë rëndë. Dr. Simi-ni e vizitoi atë pa humbur kohë, e mjekoi

me ilaçet që kishte me vete, dhe i qën-droi në kokë gjithë natën. Në mëngjes,kur beu shkoi për të pare të bijën e dëg-jon të thotë: "Babë, tash jam mirë!". Gë-zimin dhe mirënjohja e të zotit të shtëpisëishin të papërshkrueshme.

Ai i mbajti miqtë italianë me të gjithatë mirat edhe për disa ditë, i mbushi medhurata, u dha secilit nga një kalë përudhëtim, i pajisi me shoqërues të diturdhe të armatosur. Por mbi të gjitha, ai udha një rekomandim për mikun dhe kole-gun e vet në Shkodër, Sulejman Aga Ho-tin. Pas tre ditësh, italianët mbërritën nëShkodër.

Shkodra - qendërShkodra - qendërShkodra - qendërShkodra - qendërShkodra - qendëre diplomacisë rajonalee diplomacisë rajonalee diplomacisë rajonalee diplomacisë rajonalee diplomacisë rajonale

Në vitin 1853 Shkodra ishte kthyer nënjë farë qendre diplomatike rajonale. Atypërplaseshin interesa edhe të mprehtakryesisht midis qeverisë otomane dheasaj austro-hungareze, që po e zgjerontendikimin e vet në atë pjesë të Ballkanit.Natyrisht që rajoni, për arësyen e më-sipërme, por edhe për rëndësinëstrategjike, politike dhe ekonomike tëveçantë, si dhe fqinjësinë me Malin e Zi,tërhiqte vëmendjen edhe të Britanisë sëMadhe, Rusisë, Francës dhe Gjermanisë.

Nga ana tjetër, pavarësia e Greqisë,lëvizja revolucionare në Itali dhe fillimete lëvizjes kombëtare shqiptare parash-ihnin shndërrime rrënjësore në gjendjenpolitike-juridike të rajonit dhe më gjerë.

Në gjysmën e dytë të shekullit XIX nëShkodër kishin selitë e tyre pesë konsul-lata të vendeve evropiane...

vijon në faqen 18

Në foto:Jeta në Shkodrën

e vitit 1854

www.shqiptarja.com E diel, 8 janar 20126

SUPLEMENT JAVOR IPERSONAZH

Një incidentNjë incidentNjë incidentNjë incidentNjë incidentdiplomatik nëdiplomatik nëdiplomatik nëdiplomatik nëdiplomatik nëShkodrën e 1865Shkodrën e 1865Shkodrën e 1865Shkodrën e 1865Shkodrën e 1865

vijon nga faqja 17

...Konsull i Austro-Hungarisë ishte Vin-cenzo Ballarini, me prejardhje italiane pori konsideruar në dorëshkrim prej Siminitsi "renegat" [f. 99], kurse dragoman i Kon-sullatës ishte Pjetër Gurakuqi [f. 101]. Kon-sull britanik fillimisht ishte Spiridon Bonat-ti, përndryshe italian nga Venediku, "me pre-jardhje e ndjenja" [f. 17, 99]. Më vonë u cak-tua Francis Gilbert. Konsullata italiane uhap fill pas shpalljes së Mbretërisë Italianeme ardhjen në Shkodër si Konsull të EnricoDe Gubernatis me 23 shtator 1861. Në Sh-kodër kishin selinë e tyre edhe Konsullatafrancize e ruse. [f. 21].

Konsulli austro-hungarez Ballarini men-jëherë kërkoi arrestimin e tre refugjatëveitalianë, mirëpo ata i mori në mbrojtje Bonat-ti. Po ashtu, në mbrojtje të tyre, madje dukevënë në zbatim besën e kërkuar, u vu edheSulejman Agë Hoti, i cili siguroi edhe mbësh-tetjen e Pashait të Shkodrës.

Simini filoi punën si mjek. Refugjati tjetërItalian, avokati Oronzio De Donno, u an-gazhua me avokatí, duke u bërë "mjaft i njo-hur" [popolarissimo], aq sa nga përfaqësimii tij i suksesshëm i individëve që cënonin in-teresat austro-hungareze, konsulli austro-hungarez kërkoi dëbimin e tij, mirëpo kon-sulli britanik e mori në mbrojtje duke e

emëruar përkthyes [dragoman] të Konsul-latës britanike [f. 17]. Sipas dorëshkrimit,në atë kohë lindi një mosmarrëveshje jurid-ike midis qeverisë austrohungareze dhe asajtë Malit të Zi. Avokati De Donno përfaqë-sote Malin e Zi. Përfaqësues i Austro-Hun-garisë ishte Konti Leiningen. Sipas dorësh-krimit, i cili nuk na jep as thelbin e mosmar-rëveshjes, dhe as forumin dhe vendin ku uzhvillua procedura, çështjen e fitoi De Don-no [f. 17, 100-101].

Kurse Vittoli, shoku dhe bashkëpunëtorii Dr. Siminit, hapi pas ca kohe një shkollëfillore private. Madje, në dorëshkrim cito-het edhe një letër e Dora D'Istria-s e cila lëv-donte këtë gjë duke shkruajtur se "një na-poletan i strehuar në Shkodër ka hapur njëshkollë ku mësonin fëmijët e familjeve mëtë mira të Shkodrës" [f. 99].

VVVVVeprimtaria mjekësoreeprimtaria mjekësoreeprimtaria mjekësoreeprimtaria mjekësoreeprimtaria mjekësoree Dre Dre Dre Dre Dr. Siminit. Siminit. Siminit. Siminit. Siminit

Dr. Simini filloi pa humbur kohë të ush-tronte profesionin e tij në qytetin që do tëbëhej atdhe i dytë. Gjendja e shëndetit pub-

lik në atë kohë në Shkodër ishte emjerueshme. Kjo natyrisht lidhej edhe mezhvillimin e ulët ekonomik e rrethanat e ko-hës, por edhe me investimet e pakta të ad-ministrates otomane.

Sipas dorëshkrimit, në atë kohë në Sh-kodër nuk kishte asnjë mjek profesionist.Shërbimet mjekësore i kryenin mjekë popu-llorë, siç ishte njëfarë Xhemil, një farkëtarme emrin ose mbriemrin Lajci, dhe një ber-ber i huaj me mbiemrin Bogamili. Dr. Simi-ni fitoi menjëherë besimin dhe respektin embarë popullit, katolik dhe musliman. VetëPasha i Shkodrës [f. 99] dhe madje prince-sha e Malit të Zi kërkuan ndihmën e Dr.Siminit. [f. 101]

Në atë kohë në Ballkan plasi një epidemie madhe kolere. Shumë mjekë nga vende tëtjera të Evropës vizitonin rajonin për të stu-diuar sëmundjen. Vijnë në Shkodër dy mjekëaustriakë, të cilëve vetë Konsulli u kërkoi tëvizitonin një qytetare shkodrane dhe motrëne Pjetër Gurakuqit, përkthyesit të Konsul-latës, që në dorëshkrim jepet me emrin "Cec-ca". Ajo vuante nga një sëmundje e rëndë dheishte kuruar deri atëhere nga Dr. Simini. Si-pas dorëshkrimit, mjekët austriakë konfir-muan dhe mbështetën ndihmën mjekësoretë Dr. Siminit duke e vlerësuar atë si "mjektë famshëm dhe me aftësi të rralla" [f. 101].

Sipas dorëshkrimit, Dr. Simini"shihej nëpër rrugët e qytetit me

kalin e tij të bardhë,

duke vizituar të sëmurët, ditën dhe natën,të cilët nëse ishin të vobekët, ai u jepte ndih-më mjekësore dhe ilaçe falas nga farmacia etij, u siguronte dru dhe qymyr për ngrohje,dhe madje u jepte edhe të holla që të bleninmish për gjellën dhe supën". [f. 104]. Atë equanin "shpirti i nevojtarëve" [f. 105]. Pa-varësisht se dorëshkrimi me autor të birinduket se vuan nga subjektiviteti dhe sikurzbukuron cilësitë e Dr. Siminit, nuk mundtë mohohet shërbimi i ri profesionist dhecilësor që mjeku italian ofroi në atë kohënë Shkodër.

FamiljaFamiljaFamiljaFamiljaFamiljaMë 1856 Dr. Simini u martua me Elena

Bonattin, vajzën e tretë të Konsullit brit-anik në Shkodër. [f. 102]. E lindur në Sh-kodër, Elena ish- te grua enderuar dhe re- s p e k t u a rnga mbarë p o p u l l i .

Ata lindën pesë fëmijë: Guljelmin, Ang-jolinën, Gjiacintin, Atilion dhe Emilion.Vajza vdiq në moshë të re [[f. 103].

Në vitin 1855 u ngul në Shkodër edhe ijati i Dr. Siminit, Xhiaçinto, i cili në atë kohëi kishte mbushur të shtatëdhjetat. Ai sollime vete ato pak sende me vlerë të familjesqë mund të sillte nga përtej detit. Xhiaçin-to ndërroi jetë në moshën 74 vjeçare në ko-rrik 1859 dhe u varros në Shkodër. Shëni-mi në gurin e varrit, që thekson se Xhiaçin-to Simini u ngul në Shkodër për t'u strehu-ar prej përndjekjeve të qeverisë borbonike,jepet në dorëshkrim [f.102-103].

Sipas dorëshkrimit, familja Simini u lidhpazgjidhshmërisht me atdheun e ri. Pas pa-varësisë së Italisë Simini u kthye në Leçemë 1861, dhe më pas shkoi edhe në kryeqy-tetin e Torinos, ku u takua me autoritete tëlarta të shtetit të ri, të cilët i ofruan ofiqe tëndryshme. Por ai nuk i pranoi, dhe u kthyesërish në Shkodër [f.103-104].

Më 30 shtator 1873 vdiq e shoqja, Elena.Sipas dorëshkrimit, humbja e kësaj gruajetë virtutshme shkaktoi pikëllimin e Shko-drës mbarë [f. 102].

Një mbrëmje, me 5 prill prillit 1880 Dr.Simini u thirr në një urgjencë mjekësore.U ngrit nga shtrati, u vesh nxitimthi, i hypikalit dhe u nis. Ishte ora dy e natës. Bintedëborë dhe frynte murlani. Pas disa orëshai u kthye në shtëpi dhe ra në shtrat. Tënesërmen nuk u ngrit dot. E kishte goditurnjë pneumoni e rëndë. Dr. Simini ndërroijetë të Premten, më 9 prill 1880. [f. 105].

Sipas dorëshkrimit, qyteti i Shkodrës umbulua në zi. Konsullat e huaja i valëvitënflamujt e tyre në gjysëm shtize. Të gjithadyqanet, përfshirë pazarin e Shkodrës, umbyllën. Në funeral moren pjesë autorite-tet qeveritare, konsullore, kleri, qytetarë,malesore, të krishterë dhe myslimanë,kurse arkivoli shoqërohej nga një trupë ush-tarakësh otomanë të kryesuar nga colonelHodo Bej. Në krye të kortezhit ishte bandamuzikore e qytetit, arqipeshkopi tetëdh-jetvjeçar, etj. Kallja e trupit në dhé u sho-qëria me breshëri të shtënash [ff. 105-106].

Vdekja e Dr. Siminit ishte humbje e rëndëpër familjen, madje edhe ekonomikisht.Sipas dorëshkrimit, Konsulli Italian Zerbo-ni u deklaroi disa tregtarëve katolikë se"fëmijët e Dr. Siminit nuk mund të kërko-nin kthimin e borxhit prej 6,000 napolonashflori që i detyroheshin të ndjerit, sepse, për-derisa kishin kaluar përmbi 15 vjet qyshnga marrja e kredisë, ajo tashmë quhej kre-di në parashkrim" [f. 107]. Këtë deklarim eshfrytëzuan edhe mjaft banorë myslimanë,që refuzuan kthimin e borxhit nën parimine merur-i-zaman [afati i parashkrimit] tësë drejtës otomane [f. 107]. Ndërsa nuk jemitë sigurtë nëse e drejta otomane vërtet oto-

Raportin për ngjarjen, me autorGennaro Siminin që mban datën 18mars 1865, sikurse përmendëm, e kazbuluar dr. Galletti në arkivat italiane.Raporti, i cili i është dërguar siankesë Ministrisë së Jashtme italiane,është pasqyrë e rëndësishme egjendjes së bashkësisë së të huajvenë Shkodër në vitin 1865.

7www.shqiptarja.comE diel, 8 janar 2012SUPLEMENT JAVOR I

PERSONAZH

Simmini, raport për incidentin me Luigi CattalinichIncidenti e ka zanafillën tek një varg artikujsh kritikë për gjendjen në Shkodër të botuar në gazetën e përditshme "Il TIncidenti e ka zanafillën tek një varg artikujsh kritikë për gjendjen në Shkodër të botuar në gazetën e përditshme "Il TIncidenti e ka zanafillën tek një varg artikujsh kritikë për gjendjen në Shkodër të botuar në gazetën e përditshme "Il TIncidenti e ka zanafillën tek një varg artikujsh kritikë për gjendjen në Shkodër të botuar në gazetën e përditshme "Il TIncidenti e ka zanafillën tek një varg artikujsh kritikë për gjendjen në Shkodër të botuar në gazetën e përditshme "Il Tempo" të Tempo" të Tempo" të Tempo" të Tempo" të Triestes në fillimriestes në fillimriestes në fillimriestes në fillimriestes në fillim

të viteve 1860. Në to denoncohej konsulli Italian, ipeshkvi si dhe mbarë kleri katolik, përfshirë edhe trupin konsullor dhe Pashain.të viteve 1860. Në to denoncohej konsulli Italian, ipeshkvi si dhe mbarë kleri katolik, përfshirë edhe trupin konsullor dhe Pashain.të viteve 1860. Në to denoncohej konsulli Italian, ipeshkvi si dhe mbarë kleri katolik, përfshirë edhe trupin konsullor dhe Pashain.të viteve 1860. Në to denoncohej konsulli Italian, ipeshkvi si dhe mbarë kleri katolik, përfshirë edhe trupin konsullor dhe Pashain.të viteve 1860. Në to denoncohej konsulli Italian, ipeshkvi si dhe mbarë kleri katolik, përfshirë edhe trupin konsullor dhe Pashain.

"Luigi Cattalinich është një i ri dalmat, i ndershëm dhe liberal,antiklerikal par excellence dhe mik i zjarrtë i Italisë. Ka arësimmesatar, por nuk është sa duhet i kujdesshëm për njerëzit dhe ven-din që e rrethon, që janë vërtet të rrallë. Përreth një vi tai ishte kor-respndent secret i gazetës "Tempo" të Triestes dhe shkrimet e tij ish-in tejet kritike për veprimet e burrave më të rëndësishëm të vendit[…]. Kritika e tij nuk kursente as peshkopin e trevës, konsullin Du-rio, etërit e misionit, jezuitët, priftërinjtë, dhe madje as vetë Pashën.Fshehtësia e emrit të vërtetë të autorit të atyre shkrimeve u ruajtpër shumë kohë, por më në fund, dikush e zbuloi. Qysh nga ai çast,Cattalinich fitoi urrejtjen e personave të fyer dhe të kritikuar meshkrimet e tij. Pritej veç rasti për shkatërrimin e tij, dhe ky nuk vonitë paraqitej.Me 18 shkurt [1865] u mbajt një festë me ballo dhe këngë në sh-tëpinë e ish-konsulles britanike, vejushës Bonatti. Aty morën pjesëKonsulli anglez me bashkëshorten, Konsullesha austriake me të sho-qin Lipich, Luigi Cattalinich, familja e të nënshkruarit dhe të tjerë.Aty u këndua, u kërcye, dhe ndër këngët ishte edhe këmisha e kuqegaribaldine, që u ndërpre menjëherë për të mos fyer Lipich.Dy ditë më pas, me 20 shkurt [1865] martohej një këpucar i quaj-tur Coteli. Midis gazit dhe haresë, disa të ftuar dalmatue kënduankëngën këmisha e kuqe garibaldine.

Të nesërmen, me date 21. Dalmatët u thirën në konsullatë nga Z.Lipich, i cili i qortoi për këngën që ishte kundër qeverisë austriake,dhe i kërcënoi se do t'i dëbonte në hekura po ta përsërisnin. "Ne,këpucarëve të varfër, ju na kërcënoni, ndërsa atij që ua këndoi balla-si, Cattalinich-it, as nuk i thoni gjë dhe as nuk e keni kërcënuar".Letra e DrLetra e DrLetra e DrLetra e DrLetra e Dr. Gennaro Simminit, Shkodër. Gennaro Simminit, Shkodër. Gennaro Simminit, Shkodër. Gennaro Simminit, Shkodër. Gennaro Simminit, Shkodër, Shqipëri, 18 mars, Shqipëri, 18 mars, Shqipëri, 18 mars, Shqipëri, 18 mars, Shqipëri, 18 mars1865; 1865; 1865; 1865; 1865; ASMAE, s. Regno d'Italia, 1861-1887, ivi, Dispaccio delASMAE, s. Regno d'Italia, 1861-1887, ivi, Dispaccio delASMAE, s. Regno d'Italia, 1861-1887, ivi, Dispaccio delASMAE, s. Regno d'Italia, 1861-1887, ivi, Dispaccio delASMAE, s. Regno d'Italia, 1861-1887, ivi, Dispaccio delCnsolato d'Italia a Scutari indirizzata al Signor Generale

Cnsolato d'Italia a Scutari indirizzata al Signor Generale Cnsolato d'Italia a Scutari indirizzata al Signor Generale Cnsolato d'Italia a Scutari indirizzata al Signor Generale Cnsolato d'Italia a Scutari indirizzata al Signor Generale AlfonsoAlfonsoAlfonsoAlfonsoAlfonsoLa Marmora, Presidente del Consiglio dei Ministri .e Ministro

La Marmora, Presidente del Consiglio dei Ministri .e MinistroLa Marmora, Presidente del Consiglio dei Ministri .e MinistroLa Marmora, Presidente del Consiglio dei Ministri .e MinistroLa Marmora, Presidente del Consiglio dei Ministri .e Ministro

degli degli degli degli degli Affari Esteri, TAffari Esteri, TAffari Esteri, TAffari Esteri, TAffari Esteri, Torino; ff. 24-27].orino; ff. 24-27].orino; ff. 24-27].orino; ff. 24-27].orino; ff. 24-27].

Letra e Dr. Gennaro Simminit

mane e zbatuar në Shqipëri parashikontedispozita parashkrimi për borxhet, duket ihabitshëm qëndrimi i konsullit italian përzbatimin esktraterritorial të legjislacionitItalian ndaj shtetasve italianë rezidentë nëShqipëri duke patur parasysh se midis sh-tetit të ri italian dhe Perandorisë Otomanenë atë kohë nuk kishte marrëveshje kapit-ulacionesh.

Tre fëmijët e Siminit të mbetur gjallë ukthyen në Itali. Shtëpia e Siminit në Sh-kodër sot nuk ruhet më. Ajo u shkatërruanë vitin 1912 si pasojë e bombardimit të

Në vitin 1861 komuniteti italian në Shkodër përbëhej prej të paktën 30 perso-

nash. Dr. Gallettina sjell në vëmendje njëincident të pashembullt diplomatik në Sh-kodrën e vitit 1865. Raportin për ngjarjen,me autor Gennaro Siminin që mban datën18 mars 1865, sikurse përmendëm, e ka zbu-luar dr. Galletti në arkivat italiane. Raporti,i cili i është dërguar si ankesë Ministrisë sëJashtme italiane, është pasqyrë e rëndë-sishme e gjendjes së bashkësisë së të huajvenë Shkodër në vitin 1865. Nga një kënd-vështrim original, aty mësojmë për trupënkonsullore, për raportet e tyre me pushtetindhe me vendasit, dhe për emigracionin Ital-ian në Shkodër.

Incidenti e ka zanafillën tek një varg ar-tikujsh kritikë për gjendjen në Shkodër tëbotuar në gazetën e përditshme "Il Tempo"të Triestes në fillim të viteve 1860. Në to

denoncohej konsulli Italian, ipeshkvi si dhembarë kleri katolik, përfshirë edhe trupinkonsullor dhe Pashain. {[Numrat 5.11.1863;8.12.1863; 29.12.1863; 20.1.1864, 2.2.1864;16.3.1864, 25.4.1864], f. 32}.

Dyshimet për autorësinë e shkrimeveranë tek njëfarë Luigi Cattalinich [Katalin-iç], italian me prejardhje nga Dalmacia, dhenënshtetas austriak, i cili kishte kohë që je-tonte në Shkodër. Konsulli austro-hungareze thirri Kataliniç-in në zyrë dhe i kërkoi tëkthehej menjëherë në Dalmaci pasi i kishteskaduar pasaporta. Kataliniç refuzoi dhe,në mbarim të afatit, u zhduk pa lënë gjur-më. Pa dijeninë e Ismail Pashës, guverna-torit otoman të Shkodrës, konsullli austriaku kërkoi kolegëve të vet të kontrollonin tekshtetasit përkatës nëse Kataliniç fshihej atje.Konsulli francez u mjaftua me një njoftimsa për të shkuar rradhën. Konsulli rus nuk

kishte shtetas të vet në Shkodër. Konsullibritanik nuk ndodhej fare aty. Vetëm kon-sulli Italian iu përgjigj kërkesës austriake,madje me bindje të habitshme, po të kemiparasysh se dy shtetet nuk kishin mar-rëdhënie diplomatike në atë kohë.

Kësisoj, dy nëpunës të konsullatës ital-iane, dragomani dhe kavasi, filluan me 4mars 1865 të ushtrojnë kontroll nëpër bane-sat e qytetarëve italianë në Shkodër për tëzbuluar nëse Katalinich strehohej atje. Njëkontroll i tillë, mjaft i imët dhe në orët e vonatë natës, u ushtrua edhe në shtëpinë e Dr.Siminit. Dr. Simini kishte mbetur shumë ifyer dhe i indinjuar për këtë veprim, dukevënë në dukje madje se kontrolli nuk kishtekursyer as dhomën e fëmijëve që po flinin,dhe as papafingon ku mbanin orenditë dhesendet e tepërta. Simini pyeste se si kamundësi që konsulli Italian dhunonte të

drejtat e shtetasve të vet duke kërkuar njështetas të padënuar austriak në banesën enjë shtetasi Italian dhe duke iu nënshtruarkësisoj kërkesave të konsullit austriakndërkohë që dy qeveritë përkatëse nuk kish-in marrëdhënie diplomatike.

Ndërkohë konsulli britanik Read, me t'ukthyer në detyrë me 7 mars 1865 refuzoi t'ipërgjigjej kërkesës austro-hungareze dukevënë si kusht që t'i paraqitej një dokumentme shkrim ku të përcaktohej shkaku ikërkesës si dhe të jepeshin garanci përshpagimin e nderit të cënuar të zotërve tështëpive të kontrolluara [f. 27].

Ankesa e Siminit pati jehonë tekqeveria italiane. Konsulli Durio u thirrpas një viti në atdhe dhe u zëvendësuanga Lorenzo Perrod, i cili u përpoq të ven-doste lidhje më të mira me bashkësinëitaliane në Shkodër [f.28].

qytetit nga trupat malazeze.

Përplasje fetare - Shkodër 1856Përplasje fetare - Shkodër 1856Përplasje fetare - Shkodër 1856Përplasje fetare - Shkodër 1856Përplasje fetare - Shkodër 1856Dorëshkrimi përmend edhe një përplasje

fetare në Shkodër më 1856. Bëhet fjalë përprotestën e një pjese të popullsisë vendasendaj veprimtarisë së seminarit jezuit, qëmbështetej nga Austro-Hungaria. Pa hyrënë shkaqet dhe arësyet e kësaj ngjarjeje, qëu takon historianeve vendas për t'i shtjel-luar, përmendim se Austro-Hungaria dheSelia e Shenjtë në Romë ishin në aleancë,çka ishte në kundërshtim me interesat e

Stambollit, por edhe të lëvizjes kombëtareitaliane. Madje edhe kleri katolik në Sh-kodër ndalohej më vonë, në vitin 1863, qëtë kishte lidhje me konsullatën italiane nëShkodër të kryesuar nga Eugenio Durio [f.23]. Në krizën e vitit 1856 në Shkodër Simi-ni ndërhyri menjëherë në vendngjarje dhe,duke shfrytëzuar autoritetin dhe besimin epadiskutueshëm që gëzonte në popull,shmangu gjakderdhjen, qetësoi krerët dhembrojti etërit jezuitë, kreu i të cilëve, P.Neri, u strehua për disa ditë në shtëpinë eSiminit [f. 101].

Në mbështetje tëNë mbështetje tëNë mbështetje tëNë mbështetje tëNë mbështetje tëlëvizjes kombëtarelëvizjes kombëtarelëvizjes kombëtarelëvizjes kombëtarelëvizjes kombëtare

italiane dheitaliane dheitaliane dheitaliane dheitaliane dheshqiptareshqiptareshqiptareshqiptareshqiptare

Refugjatët italianënë Shkodër përbëninnjë qelizë të rëndë-sishme të lëvizjes rev-olucionare italiane nëvitet 1848 e më tej. Si-pas dorëshkrimit, ital-ianët e Shkodrës mad-je kishin korrespon-dence edhe me vetëGiuseppe Mazzini-n,që u shkruante atyremë 1858 për t'u orga-nizuar për pavarësinëe Italisë [f. 18-19]. Dr.Simini, sipas dorësh-krimit, u lidh aqshumë pas vendit që ishpëtoi jetën aq sa embështeti "gjithmonë"pavarësinë e Sh-qipërisë nga turku.Madje, pas pavarësisësë Italisë Simini nukpranoi ofertat përposte qeveritarendërkohë që miku i tij,avokati Del Donno, ukthye në Itali dhemadje u zgjodh edhedeputet.

Aq shumë u lidh Simini me atdheun e risa u përfshi edhe në lëvizjen kombëtareshqiptare pas Kongresit të Berlinit me 13korrik 1878. Sipas dorëshkrimit, "Genna-ro Simini ishte një ndër krerët e lëvizjes sëLidhjes së Prizrenit dhe punoi që Kongresii Berlinit të njihte pavatësinë e Shqipërisënga qeveria turke" [f. 104], mirëpo asdorëshkrimi dhe as studiuesja Galletti nukjaping ndonjë të dhënë konkrete.

Në vend të mbylljesNë vend të mbylljesNë vend të mbylljesNë vend të mbylljesNë vend të mbylljesEshtrat e Dr. Siminit, të jatit dhe të sho-

qes Elena Bonatti, u tërhoqën nga varreza

katolike e Shkodrës për në Monteroni diLecce në fund të viteve 1960 [f. 29]. Ndërko-hë, dorëshkrimi na njeh edhe me një juristtë shquar arbëresh nga Spezzano Albanese,me mbiemër Skura, i cili ishte pushuar ngadetyra e Prokurorit të Përgjithshëm pasikishte filluar çështjen penale ndaj priftitVincenzo Peluso për vrasjen e bujshme tëCostabile Carducci-t [Kostabile Karduçi],kundërshtar i Mbretit të Napolit. Gjatë njëvizite në Spezzano Albanese në vitin 1852të Ferdinandit II, Mbreti i Napolit, këtij i

del para gruaja eSkurës me fëmijënnë dorë dhe i lutetmbretit ta rimarrënë punë të shoqin,kërkesë që Mbreti erefuzoi duke dek-laruar se Skura"kishte guxuar tëproçedonte dikë qëkishte luftuar përtë" [f. 51].

Libri i Dr. Mirel-la Galletit medorëshkrimin e DrSiminit si dhe doku-mentacioni arkivor izbuluar prej studi-ueses italiane për-bëjnë kontribut tëçmuar në ndriçimine raporteve sho-qërore e institucio-nale në rrafshin ju-ridik-zakonor dhediplomatik nëtrevën e Shkodrës sëgjysmës së dytë tëShekullit XIX. Kë-sisoj, ai ndihmonhistorianët, juristëtdhe studiuesit etjerë për të kuptuarmë gjerë e më thellërrethanat historiketë atij cepi strategjiktë Perandorisë Oto-

mane, që së shpejti do të ishte në qendër tëzhvillimeve ndërkombëtare si dhe të lëvizjeskombëtare shqiptare. Ndër vërejtjet për li-brin mund të përmendim mangësinë në kon-sultimin me historian vendas si dhe nëmoskonsultimin e arkivave shqiptare. Nësenë dorëshkrim dhe studim thuhet se Simi-ni ishte pjesëmarrës në Lidhjen e Prizren-it, ky fakt mund të mbështetej edhe me bu-rimet shqiptare. Gjithsesi, libri është i vlef-shëm për studiuesit e historisë, të drejtëszakonore dhe histories së shtetit dhe sëdrejtën në Shqipëri në Shkodrën e viteve1853-1880.

www.shqiptarja.com E diel, 8 janar 20128

SUPLEMENT JAVOR IKUJTIME

NNNNNJOHJAJOHJAJOHJAJOHJAJOHJA BBBBBISEDAISEDAISEDAISEDAISEDATTTTT

Bilal XhBilal XhBilal XhBilal XhBilal Xhafafafafaferri, episode të panjohuraerri, episode të panjohuraerri, episode të panjohuraerri, episode të panjohuraerri, episode të panjohuraEmin RIZAEmin RIZAEmin RIZAEmin RIZAEmin RIZA

Për SkënderbenNë vitin 1965 e takova nëKrujë. Nuk u çudita dukenjohur energjinë e tij. Mëshpjegoi se do të shkruantenjë roman për Skënderbeundhe do të shkelte trojet ku aikishte zhvilluar betejat e tij.

Prej vitesh matem dhetërhiqem, për të shkruarpak rreshta për Bilal Xha-

ferrin, të cilin e njoha në rininëtime, të thjeshtë njerëzor, me vull-net të epërm dhe trim. Afria, thua-jse e menjëhershme me të, intimi-teti dhe vlerësimet e ndërsjella ikam pasur vijueshëm të shtrenj-ta. Ato, morën një vlerë tjetër, kurvrullshëm Bilal Xhaferi, u shfaq sinjë meteor në qiellin plot yje kri-juesish dhe patriotësh shqiptarë.Ai tashmë nuk i përkiste vetëm njërrethi të afërmish intimë, familjardhe miqësor, por mbarë kombit,pra mbarë brezave, duke fituarpërjetësinë e merituar.

Ishte viti 1954, kur pasi krevaPoliteknikumin në degën Ndërte-sa, u emërova teknik ndërtimi nëNdërmarrjen e Ndërtimeve Bujqë-sore, pranë Kantierit të Sukthit.

Të parin, në godinën e thjeshtëpërdhese të drejtorisë së Kantier-it, në Sukth, ndesha Bilal Xha-ferin. Në bashkësinë e vogël tëpersonelit të Kantierit, Bilali kry-ente detyrën e normistit, krahasasaj të administratorit. Ai merrtepostën, protokollonte, shtypte nëmakinën e shkrimit, merrej medokumentacionin e shoferëve tëndërtimit. Shpejt mora vesh seprindërit nuk i jetonin. Motra je-tonte me hallën e saj në Shijak. Atybanonin shumë shqiptarë tëÇamërisë, të atyre trojeve sh-qiptare, kur fill pas Luftës së DytëBotërore u zbatua i pari pastrimetnik, me repertorin e njohur tëç'njerëzisë dhe mashtrimit.

Lidhja jonë qe e shpejtë, përshkak të moshës thuajse të njëjtë,dashurisë për librin dhe vetmisë.Bilali e kishte leximin thuajsethelbin e jetës. Ai e vazhdontenatën shkollën unike. Te dielatishin ditët tona më të këndshme.Takoheshim që në mëngjes dhe ibinim Sukthit kryq e tërthor, dukebiseduar kryesisht për letërsinë.Bisedat politike ishin të përjash-tuara pa asnjë marrëveshje. Unëkisha dëgjuar se i ati i Bilatitpaskësh qenë me Ballin, ndërsa aiduhej të kish dëgjuar gënjeshtrënse im atë qenkësh i arratisur, nëtë vërtetë i dërguar në pranga"vëllezërve jugosllavë" si synues ibashkimit të Kosovës me Sh-qipërinë. Them se ishte thjesht njëbashkëheshtje njerëzore, madjefisnike.

Ishte koha kur Bilali saktë, be-sonte në talentin e tij letrar, ash-

tu si unë gabueshëm besonja në tënjëjtën dhunti. Kjo rrethanë naafronte ndijshëm. Më kujtohet njëe diel e veçantë e vitit 1956, kurfill pas takimit, vendosëm të kry-enim një garë letrare, secili do tëshkruante diçka dhe pasdite do tëbashkëvendosnim fituesin. Unë, ipatalentuari mora lapsin dhe sh-kruajta një tregim. Takohemi meBilalin, dhe ai me buzëqeshjen eçiltër që e karakterizonte, me duarbosh më thotë: "për Zotin, nuk sh-kruajta dot asgjë". Më vonë kup-tova domethënien e këtij episodi, icili binte në përfillje atë që emëro-het shtyse e brendshme, apofrymëzim, si burim i çdo krijimindër të talentuarit.

Në vitin 1955 u shpall konkur-si për himnin e Republikës. Njëpërpjekje e ngjashme ishte bërë nëvitin 1937, me rastin e 25 vjetorittë Pavarësisë, fatmirësisht, pa

vendosur zëvendësimin e atij him-ni me të cilin në gojë, atdhetarëtfarkëtuan Shqipërinë. Tashmë sh-kak qenë arsyet "ideologjike" apokombshpërfillëse. Menjëherë poet-ët tanë morën laps e letër, dukemos harruar asnjëri t'i bënte vendnë himn, miqësisë me BashkiminSovjetik. Filloi botimi i himneve tërinj, të cilët do t'i nënshtroheshinkonkursit. Në këto rrethana Bila-li më drejtohet i prekur: "si ështëe mundur që në himnin e Repub-likës të përmendet edhe Bashki-mi Sovjetik, ai është himn i Sh-qipërisë. Do të shkruaj edhe unënjë himn dhe do ta dërgoj". Dheashtu bëri, duke qene ky debuti-mi i tij zyrtar në letërsi. Himni itij shoqërohej me një letërshpjeguese, në të cilën arsyetoheje vetëkuptueshmja, se në himnine Republikës, nuk ka vend përBashkimin Sovjetik. Bilali nuk

pati asnjë përgjigje për këtë re-agim. Besoj se nuk e kanë kursy-er, por duke qene krejtësisht i pan-johur, në atë kohë, e kanë përfshirënë kategorinë e të paekuilibru-arve, do të thosha për fatin e tij.

Ne vitin 1957 fillova studimete larta. Bilali më takonte rrallë,pas çdo takimi qëndronim gjatë.Nuk harroj tregimin e ngjeshurmbi punën dërrmuese si mbushësvagonësh me dhé, në fabrikën etullave të Vorës. Bilali, trupvogël,por i fuqishëm, sepse sedra i vintenë shfrytëzim maksimalisht en-ergjinë e tij, ishte dërmuar në atëpunë, siç më tregonte vetë. Ashtusi e kam njohur, do të thosha se aiishte i drejtë dhe i rreptë me vet-en dhe të tjerët dhe nuk i shmangejpërballjeve. Më kujtohet, se mad-je edhe fizikisht ai sulmonte bar-tësit e veseve, siç kam pasur ras-tin të vërej në Sukth. Optimizmi i

tij buronte prej bindjes mbi ekzis-tencën e drejtësisë dhe moralit, nëmorinë e pështjellimeve dhe per-versiteteve të jetës njerëzore.Vetëm një herë e pashë të pikëllu-ar ashtu siç qe ai, pra me dinjitet,kur i ishte shfaqur njëlloj ekzemenë fytyrë.

Në vitin 1965 e takova në Krujë.Nuk u çudita duke njohur en-ergjinë e tij. Më shpjegoi se do tëshkruante një roman për Skënder-beun dhe do të shkelte trojet ku ai

kishte zhvilluar betejat e tij.Mbaj mend ta-

kimin e fu-ndit, në tëcilin më

thotë: "Përzotin, nga

marksizmis'marr vesh

fare, ti lexonnga ato, pran-

daj më jep ndo-një libër". I dh-

ashë, kryesishtvepra të Enge-

lsit, unë që ishavërtet njohës pa-

siv i të ashtuquaj-turit marksizëm-le-

ninizmit. Përvojajetësore dhe im atë

më mësoi, pak mëvonë, se marksizmi

dhe leninizmi janë dybotëkuptime thuajse të

ndryshme, dhe se le-ninizmi, apo bolshevizmi

është nëna e totalitariz-mave të shek. XX, pra e

fashizmit dhe nazizmit,me zbatimin e sistemit par-

ti-shtet. Nuk di se ç'bëri Bi-lali me librat që i huajta, por

shpejt u informova se ai kish-te kritikuar romanin "Das-

ma", duke u sulmuar rëndëprej një gjeraku të Partisë. Më

pas, Bilali iku prej atdheut përatdheun, pa reshtur veprën nëcilësinë e krijuesit patriot. Ndër-roi jetë në rrethana të dyshimta.

Mësova shumë prej tij, unëvetëm e afrova me muzikënklasike, burimin pashtershëm tëpasioneve të fuqishme njerëzore.

Bir i shquar i kombit shqiptardhe më ngushtas i Çamërisë mar-tire, të tradhtuar vijueshëm prejmbarë qeverive shqiptare të pasLuftës së Dytë Botërore, Bilal Xha-feri është shembull i vërtetë i patri-otizmit shqiptar, shfaqur me një tal-ent krijues të bashkëlindur, në rre-thanat e një jete plot dhimbje dhevështirësi, për të jetuar njerëzishtnë lartësi thuajse të paarritshme.

Në foto: Bilal Xhaferridhe faksimile e njëprej poezive të lëna nëdorëshkrim nga Xhaferri