9901676 toplum balamnda bilim bilgi sosyolojisi balamnda bilim tarihi

8/9/2019 9901676 Toplum Balamnda Bilim Bilgi Sosyolojisi Balamnda Bilim Tarihi

1/15

Do. Dr. Adnan Gm

Toplum Balamnda Bilim, BilgiSosyolojisi Balamnda Bilim Tarihi

Bu eser

http://genclikcephesi.blogspot.com

tarafndan yaynlanmaktadr.

http://genclikcephesi.blogspot.com 1
http://genclikcephesi.blogspot.com/http://genclikcephesi.blogspot.com/


2/15

Do. Dr. Adnan Gm

..Eitim Fakltesi Felsefe Grubu Eitimi ABD

Toplum Balamnda Bilim, Bilgi SosyolojisiBalamnda Bilim Tarihi

Bilgi snflamas iinde bilimsel bilgi normatif olmayan/pozitif zellii ile ayrtrlmaktadrki, burada sorun normatif olmayan bir bilgi trne; bylece btn normlarn stnde hakemve hakim konumda akn bir bilginin varlna olan inan ne kmaktadr (daha bandan

bir metafizik e soruya elik etmektedir). Eer gerekten byle gzide birevrensel/apodiktik bilgi varsa, o zaman bilim tarihinin konusu apaklamakta, geriye bu

bilgileri derleyip toparlamak, bunlarn retim ekillerini ve reticisi kiilerle ilgili hikayeleriderlemek ve dzenlemek; bir de bunlardan bu tr bir bilginin nasl oluturulabildii ile ilgilidaha genel dzenlilikleri bulup karmaya almak kalmaktadr.

Zaten Bilim Tarihi de, yaygn ekilde bu anlay dorultusunda, bilim veya bilim adamsfatn yaktrdklarmzn almalarn, antolojik ve biyografik tarzda toplama tarzndayaplmakta; bu toplamalara baktmzda iin pf noktalarn (bilme ve bilim metodolojisini)yakalayacamz duygusu ve heyecan uyandrmaktadr.

Ancak bu bilim anlay ve buna dayal bilim tarihilii; okuma tarzlarndan sadece birini,muhtemelen de en zayflarndan birini oluturmaktadr. Bilme sorununun serveni, bulunmu

bilgilerin toplam ve toplanmasyla deerlendirilemeyecei gibi, epistemolojik bir arayla dasnrlandrlamaz. Bilgi ve bilim ontolojik bir boyut da iermektedir. Eer yukarda

betimlenen apodiktik/norm st bir bilim zaten sorunlu ise; bir baka deyile bilim de dahilbtn bilgi dallar normatif/aksiyolojik zellikler ieriyorsa ne yapacaz? Bir baka deyile2*2nin 4 ettiini veya yer ekimi kanununun gerekten sylendii gibi olduunu bize ne venasl garanti ediyor?

Dolaysyla bilim tarihi, bilimden ne anladmza bamldr. Ayrca bilgi ve bilimin neolduu sorunsal ile de, bilim adamnn/kadnnn kim olduu sorusu el ele gitmektedir. Bilimtarihi nedir sorusu da bunlarla ilikilenmektedir. Yani:

Bilim tarihi, ierdii bilim anlayna bamldr. Bilim tarihi, ierdii tarih anlayna bamldr.

Dolaysyla bilim ve tarih anlay gerekelendirilmeden bilim tarihi yaplmas olanaklolmad gibi, Bilim tarihi de tek bir anlaya indirgenemez.

Bu iddialar, doruluu kendinde totolojik nermeler gibi grnebilir ama onlara naslyaklatmz, bu kavraylarn altndaki anlay yaplacak bilim tarihini belirleyiciolduundan bu makale boyunca amlanmaya allacaktr.

Bir dier deyile makalenin iddial amac, bilgi sosyolojisi balamnda bilim tarihitartmasna yneliktir. Ancak burada ne srlen argmanlar, yine de tketici deil anlayc

bir yaklamla, bir giriim niteliinde okumak daha uygun olacaktr.

Bilim, Tarihi mi ve/ya tarihi olmayan bir tarihilik olanakl m?



3/15

A.. DTCF Bilim Tarihi krssnden sayn hocam Prof.Dr.Esin Kahya, Kasm 2003teukurova niversitesinde verdii konferans srasnda bir rencinin neden hi sosyal

bilimcilerden, sosyal bilim tarihinden sz etmiyorsunuz? sorusuna bunun henz birltnn olumadn syledi. Gerekten neyin daha ncelikli olduuna, hangi bilimtarihinin doru olduuna, bilim tarihinin konularnn nelerle snrl olduuna nasl kararverilecek? ltmz ne olacak?

Daha da tesi neyin bilim olduuna nasl karar verilecek? Bilimsel bilgi nedir? (Kesin) bilgiolanakl mdr? Olanakl ise nasl?

Bu sorular bilimin, sosyo-kltrel ilikilerden zerk mi yoksa insana ve kltre zg ve ancakinsan ve kltrden yola klarak kavranabilecek bir etkinlik mi olduu sorusuna

balanmaktadr. Buna verilebilecek olas yantlar yle bir matriste toplanabilir:

a) Bilimsel bilginin zaman ve mekandan zerk olduu, yani tarihi olmad ve dolaysylatarihten bamsz okunabilecei (Pozitivizm/ Rasyonalizm);

b) Bilimsel bilginin tarihsel olarak retildii ancak retildikten sonra temel olduu(zaman ve mekandan zerkletii) ve temel bir okumayla (tarihsel okumadan bamszolarak) okunabilecei (Realizm);

c) Bilimsel bilginin temel olduu ama ancak tarihsel olarak okunabilecei (Fenomenoloji);

d) Bilimsel bilginin tarihi olduu ve tarihi olarak okunabilecei (Hermeneutik);

e) Bilimsel bilginin temel olduu ama okumann sorunlu olduu (Kukuculuk);

f) Bilginin tekil, olgusuna/zamanna ikin olduu ve snflanp okunamyaca(Nominalizm);

g) Bilginin hibir zsel boyutunun bulunmad, grece ve/ya geici bir olgu ve/ya kurguolduu; dolaysyla okunamayaca (Sofizm/Retorik/Bilinemezcilik).

a durumunda tarihe hi yer braklmad gibi, c durumunda da tarihi olan esas olann (usun,kalc bilginin) kendini at basit bir zemin olarak grlmekte, zsel bir niteliktannmamaktadr.

b ve d durumlarnda ise tarihe daha esasl bir nitelik atfedilmektedir. Ancak bu kez de, birbaka kkl sorunla kar karya gelinmektedir. Eer hem bilimsel bilgi tarihi, hem de bununanlalmas (eitim-retimi) tarihi ise doru/gerek geicilemekte ve ayn ekildetekrarlanamayacak bir grececilik sorunuyla kar karya kalnmakta; bir dier deyiledoru/gerek kendi kendini ortadan kaldrmakta mdr?

Eer bilimin tarihi olduunu kabul etmiyorsak, daha batan bilim tarihini evrensel olarakyani zaman ve mekandan bamsz olarak retilmi (zorunlu-evrensel) bilginin kronolojiksralanmas ve retilmesi eklinde nitelenebilecek bir tarih-d ortodoks didaktik anlaylasnrlam oluruz. Tarihe inanmadan tarih yapmaya kalkmak gibi bir ey olur bu. Tarihidaha batan ortadan kaldrarak bilim tarihi yapmak, tarihi nitelikte olmayann tarihiniyapmaya benzemekte ve daha bandan kendini yadsmaktadr. zellikle pozitivizm, tarihyapmaya uygun deildir.

Alternatifler: Bilim Anlay ve Tarih Olana



4/15

Naturalizm/

Realizm

Pozitivizm Konvansiyonalizm(Uylamclk)

Gerek Dnya + + -?

z/Alttaki Yap + - -

Yasa/Nedensellik + + -

Kural/Dzenlilik + + ?

Grnt +? - +?

Ontolojik Rlativizm -? - +

Epistemolojik Rlativizm + - +

Saf/Doru Bilgi + + -

Gzlem/Deney + + -?

nceleme Nesnesi: Tarihi/Rl. + - +

Aratrc/Bilme: Tarihi/Rl. -? - +

Bilim/kt: Tarihi/Rl. -? - +

Olgu-Deer Ayrm

(zne-Nesne Ayrm)

- + -

*zellikle Keat & Urry (2001) dikkate alnarak snflanmtr.

Bu makalenin temel bir iddias; bilim tarihsel deilse, bilim tarihinin de anlamsz olaca idi.Gerek bilim, gerekse bilim tarihi; tarihi bir kavraya baldr. O halde bilim tarihi daha

bandan

a) olgu ve olaylarn tarihsellii,

b) dncenin tarihsellii,

c) bilginin tarihsellii ve

d) bilimin tarihsellii ile balamak durumundadr.

a) Bilimin Tarihilii I: Toplumsal Duraklar



5/15

Bilin yaam belirlemez ama bilinci belirleyen yaamdr (Marx & Engels, Alman deolojisi,37). Materyalist bilim tarihi; bilimin bir retim program olarak teknoloji ve iblmnn bir

paras olduunu; ayrca toplumsal ilikilerin bir paras olarak da emein naslkullanlacanda ve karn nasl paylalacanda bir etkiye sahip olduunu kabul etmektedir(Hobsbawm 1995). Habermasn ifte tarafl deerlendirmesiyle kuramn sorunlar ve

zmleri her zaman ayrca nesnel olarak ait olduu toplumun sorunlar ve zmleridir(Alnt Bubner, 1993: 199).

Kadnn Yokluu ve/ya blm ve Uzmanlama: Bilim tarihine bakldnda hemenhemen kadn bilim kiisine yakn alara kadar hi rastlanmamaktadr ki, bu gsterge tek

bana bile bilim denen etkinliin iinde yaanlan toplumsal-kltrel koullarla ilikisininirdelenmesinin ne kadar gerekli olduunu gstermeye yetmektedir. Bir baka deyile bilim,

bir bireysel etkinlik olmaktan ok bir etkinlik kategorisini (iblm ve uzmanlamasisteminde belirli bir konumu) ifade etmektedir; toplumsal etkinliin zgl bir formudur.

Egemenlik likileri: Horkheimer & Adornoya (1956) gre, dar anlamda socialresearchin [sosyal aratrma] zel durumu, gerekten... Amerikan pragmatizmine baldr.

Sonuta teknikleri ticari ve idari amalarn paras olduu srece, onun dnda kalamaz. MaxSchelerin ifadesini ksaca kullanrsak, eitici bilgi deil, egemenlik bilgisi olmaya adaydr...nsani eylerin bilimlerinde bu yabanc kalmakta; istem ve isellik gibi terimlerle uzlamazgzkmektedir.

Foucaultda bilginin a priori alan, Heideggerde inan dzeylerini nceleyen birarkabahe, Gadamerde gelenek ve nyarg, Wittgensteinda dil; bunlar hegemonya, gve toplum adna tarihsel ve kltrel bir balam ele vermektedir. Akl ile otorite; hakikat ileiktidar birlikte gitmektedir (Heckman, 1999:230-241). Marxn yaps ve Freudun speregosu da bunlara eklenmelidir.

Etkiler ve Yorumcu-Yorumlanan likisi

nan Dzeylerininceleyen Bilin D

Yorumcu-Yorumlanan likisi

Marx Yap Yorumcu esas, yorumlanan tarihi

Freud Sper ego/ id,

dipus Karmaas

Yorumcu esas, koloniyal konumda;yorumlanan nesne konumunda

Foucault Bilginin a priori alan Yorumcu ve yorumlanan dikkatealnmaz

Heidegger Arkabahe Belirli bir tarihi biimde ortaya ktve ancak tarihi yorumlanabilecei

Gadamer nyarg Ufuklarn kaynamas; yazarngelenei ve yorumcunun gelenei

*Heckman (1999) esas alnarak dzenlenmitir.

Bilim ve Yabanclama: Bilim, bir soyutlama olarak bir tr yabanclama mdr?



6/15

Hegelcilikte praksis, teorinin kendini nesnelletirmesidir. Marxta ise ihtiyalar ve doyum nekmaktadr. htiyalar, znelliin kendi kendisine gereklenmesidir. Ancak kapitalizmderetim, artk ihtiya tarafndan deil, ihtiya belirler, snrsz olur (Henry, 1976:95-98).Deiim srecinde emein kendisi meta olur; bu Hegelci bir nesnelletirme deil, znelliinkendi yaamyla ilgili gerek bir yabanclamadr. Emek ve i zaman zneldir; praksis

zneldir. Ancak bunun yeni bir entiteye dntrlerek metalatrlmas sz konusudur (ii,mesai...). nsan deil, saat esas olur. Nitelik kaybolup nicelik esas olur. Gerek eyannkullanm deerinden bamszlamas, gerekse metalaarak kaynandan (emekten)soyutlanmas anlamnda bir yabanclama (Henry, 1976:152-166, alnt Soysal 1995). Acabayaam da, praksise indirgenerek metafizikletirilmekte midir?

Bilim ve tarih; znenin ve zneye ait trn kendini gerekletirme olarak bir nesnelle(tir)me(objektivasyon) sreci mi yoksa ayn zamanda dnceyi ve yaanty baka bir metaya(kavrama, genellemeye, tmele; ksaca bilgiye, teknolojiye) indirgeyen ve artk onunzerinden srdren bir soyutlama; esasndan koparc yabanclatrma sreci mi?

niversite ve bilim sreci; kurumsallaarak lnletirildike, bilgi arayndan kurumsal

hizmete geildike, deeri deiim zerinden lldke, belirli gruplarn denetiminde veyine sadece belirli gruplara hizmet verdike bu soru ve sorunlar sorulmaya devam edecektir.

Ereksellik/Amallk/Finalite: nsani ve toplumsal adan bilim, zaten batan doa veyaamn aklanmasna ynelik amal bir etkinlik midir? Dnce ve insani eyin,dorudan bir potansiyeli midir? Yoksa spontan olarak verili koullarda verili bir eymidir? Bilimsel etkinliin kendisi, bir insani eylem olarak, insani eylemin asgarilerine balolmaldr ki, sonuta bu, az ok bir amal etkinlie denk dmektedir. Sadece bilim deil,zellikle bilim tarihi; bir eyleyenin eylemsel rnlerinin eylemli bir ele alnn iermektedirki, ifte ereksellik diyeceimiz bir durumla kar karyadr.

rn ve Sonular: Yaplan bulu ve yeniliklerin ne kadar yeni olduu ve ilk kez kimlertarafndan saptand/gelitirildii yerine; nelere etki ettii, hangi dnmleri balatt ve netr sosyo-ekonomik sonulara yol at gibi pek ok art lt de bulunmaktadr. Bu anlamdaher bir bilimsel geliimin yeni bir etki yarataca, yeni bir toplum, yeni bir dn ekli olaca

beklenmektedir. Buna denk den bilim tarihinin sorusu, bulu ve/ya yeniliin kendindensonrakilere etkisinin ne olduu; bu etkinin ne kadar ve nasl olduudur? Bu soru, aynzamanda antropolojik-sosyolojik bir sorudur.

Byk rnekler verilirse atein bulunmas, tekerin kefi, hayvan ve bitkilerin denetim altna

alnabilmesi (evcilletirilmesi/kltrlenmesi)... basit birer bulu/yenilik deil, ayn zamandatarihin nemli dnm arac; uygarln nemli momentleridirler.

Burada ileri srlen grler; bilimin bir etkinlik olarak ana/toplumuna ikin (en azndanilikin) olduu ve sonular itibariyle de sosyo-kltrel etkiler yaratt iddiasdr:

Bilim, insani ve amal bir etkinliktir. Bilim de dahil insani etkinlikler, iinde yaanlan (toplumsal) koullarla ilintilidir. Dolaysyla bilim etkinlii, hem retim sreci, hem de rn olarak tarihi kltrel bir

eylem/pratiktir.

b) Bilimin Tarihilii II: Normatif Duraklar



7/15

Bilim sadece ana toplumuna ikin deil, ayn zamanda normatif bir etkinliktir.

Bilgi Olana veya Dogmatik: Musgraveye gre bilim ad altnda yaplan i sonuta; birdogmatiktir, bir aksiyomdur. Bilimsel bilginin olanakl olduunu syleyen birbirinden okfarkl grler olmakla birlikte bu soruya olumlu yant veren tm grlere birden ksacadogmatikler denebilir. Dogmatikler belli nermelerin doruluuna (ayn zamanda bazterimlerin anlamlarna) ait dolaysz bilgimizin kayna nedir(?) sorununa iki rakip tarzdayant vermektedir: Birincisi deneyim, ikincisi ise akldr. Deneyimcilere gre bileceimizher ey gzlem yarglar ve bu tr yarglardan yola karak dorulananlardan olumaktadr.Aklclara gre ise zihinsel nseziye doruluu anlalan ilk ilkelere ya da aksiyomlaraulaldnda gerekelendirmenin sonsuz geri gidii durdurulmu olmaktadr (Musgrave1997:32-35). Sonuta bunlar aksiyolojidir, kabuldr.

lm Dzeyleri ve Nicel-Nitel Ayrm Sorunu: Cassierin diliyle doa bilimleri de dahil,dorulama ve lme dolayl yntemlerdir (Cassier, 1979). Daha en bandan lm dzeyleriveya sfr noktas normatif bir kabul iermektedir. Olgunun karakterine ulalabilirlie balolarak atfedilen lm dzeylerinin, nominal (adsal) ile mutlak sfr (0) ieren oransal

arasnda deitii ileri srlmektedir. Mantksal olarak nitelik anlamnda biri dierinden farklolduu sylenen (nominal bir dzey) bir eyin dieri ile hibir benzerlii olmamas hali onunkarlatrlabilirliini ortadan kaldrd iin ya hi karlatrlamaz (yani farkl bir ey dedeil) olacaktr ya da nominal dzeyin tesinde bir karlatrmaya olanak tanyacaktr ki, bukez de nominal olmayacaktr.

Yine mutlak sfr (0)n ne olduu, rnein biyoloji iin canl yaamn balamasndanncesi, sosyoloji iin toplum olmaklktan ncesi, tarih iin tarih olmaklktan ncesi,kozmoloji iin kozmos olmaklktan ncesi gibi yine 0a gre birbirinden belirli bir birimfarkl dzeyde olan eyler, ayn eyler olmayaca iin de mantksal olarak eliiktir. Sonutaelma ile armutun (bir birim ile be birimin) karlatrlmas gibidir.

Yani bir olgunun belirli byklklere ayrlmas anlamndaki derecelendirme ile, olgunun birbaka ey olduu (nicel-nitel farkllama) nasl ayrt edilebilmektedir? Bu, sonuta normatifbir kabul (aksiyolojiler, sayltlar) iermektedir

Akllar Sorunu veya likililik, Nedensellik, Empirizm ve Determinizm: liki vedorusallk, iki farkl ey arasnda m (dsal) yoksa bir eyin iki boyutu arasnda m (isel)olduu sorunu, bizim ayrmlatrma veya genelletirme dzeylerimize (lme) baldr.Kald ki iki farkl ey arasndaki bir durum bir ilikiyi mi, yoksa ilikisizlii migstermektedir? Eer iki farkl ey arasndaki iliki ise birinin dierini tketmesi olanaklmdr? Eer birinin dierini yok saymas ise yok saylanla varolan arasnda bir ilikiolanakl mdr?

Kald ki pozitif yani biri deiirken dieri de ayn ynde ve ayn oranda deien veya tersi,negatif bir iliki yani biri belirli bir ynde ve belirli bir oranda artarken dieri ters ynde veayn oranda azalan (uzaklaan) bir iliki midir? Birinci durumda yani birbirlerineyaknlatka aynileen bir durumda farkl eyler arasndaki bir ilikiden; ikinci durumda yanitersi durumda uzaklatka birbirinden uzaklaan iki e arasndaki bir ilikiden sz edilebilirmi?

Nedensellik iin, ilikililie (ve ilikinin dorusallna) gre daha da esasl bir kabul,birbirini takip eden iki olgudan (A, B) ncekinin (Ann) sonrakinin (Bnin) kesinlikle temelyaratcs ve belirleyicisi olduu kabul sz konusudur. Ancak gerek nomolojik-dedktif,gerekse istatistiki-indktif yaklamlar iinde aklamann, bir ardllk veya olaslk

koulunu am olduu sorunludur (Keat & Urry, 2001:28). ner (1995:73, 159-183) aynen-yeniden-retim sorununa dikkat ekerek, nedenselliin ne empirik, ne de a priorie bir ey



8/15

olmadn, insan tercihine bal bir konvansiyon olduunu ileri srmekte; determinizmleri deklasik makro, olaslk mikro ve olabilirliki prodeterminist yaklamlar olarak ayrmaktadr.

Btn bunlar, lm dzeylerimizin de devreye girdii sonuta birer normatif kabuldr. Aynzamanda bilimin bir insani eylem olarak, ereksellii de dikkate alnmak durumundadr.

Reichenbach (1993) speklatif felsefe ile bilimsel felsefenin hibir ekilde uzlaamayacanileri srmektedir. Doruluun lt akl deil, gzlemdir. Akl; dedktif deil, indktif birmantk eklinde ie yarayabilir. Deneylere dayandrlarak oluturulan bir bilim(Reichenbach, 1993:203). Horkheimer & Adornoya (1956) gre bu empirist yaklam,yetersiz bir giriimdir. ...hemen hemen doas ile btnlemi hibir konu ncedenayrlamaz... Tm olgular ve tm olgu kavraylarn kapsayc bir toplumsal birliinevrensellii... ne genel biimsel ilkelere dayandrlabilir, ne de sosyolojik ele allarn olas altalanlarnn ortaya koyduu dur durak bilmeyen betimlemelerin toplamyla llebilir. Ancaksorun bu kadaryla da snrl deildir. Habermasa (1995) gre, davransal kuram ile temelieylem kuram olan sosyolojinin birliktelii olas deildir. Birinci seenekte nesne, duyumkavram elimine edilerek kavramlatrlr. kinci de ise, temel kavram olarak sz konusu olan

bilinli eylem, iletiimsel eylem ya da deer ynelimli eylemdir. Fayerabend (1989:311) hertr dncenin, hatta efsanelerin bile, dncenin geliimine bilimsel felsefeden daha fazlakatk sunduklarn ileri srmektedir.

Btn olarak tarih, zel olarak devrimler tarihi, en iyi partilerin, en ileri snflarn, en bilinlinclerin bile tasarlayabileceinden her zaman ierik olarak daha deiken, daha okbiimli,daha canl, daha itendir (V. . Lenin, Sol Kanaat Komnistlii Bir ocuksu Dzensizlik,Seme Yazlar, C 3, Londra, 1967, s.401, Alnt Fayerabend, 1989:25). Yaam, B. Mooreun(1989) adlandrmasyla byk gereklik (G) alan ise her bir olgu/olay da kk gereklikleri(g) oluturmaktadr. Kk gerek/likler (g), byk gerek/lik (G) olmadan bolukta aslkalrsa da salt byk Gye indirgenemez.

Tekil-Tmel Sorunu ve Dilin Etkisi: Esiz, tekil, bireysel olann genelle ilikisi karlklbamllk olarak dnlebilir. Dilteye gre terimler, bireyin grntsn oluturan eleri betimlemek zere geneldirler. Ayrca Rickerte gre, kmelendirme iinde, snfn yesiolarak tikel alnr ve bylece zneli kaybetmeyen bir genel kurgulanabilir (Litt, 1979).

Litte gre bir tikel nesnenin bilimsel bir yarg iine alnabilmesi iin onun, bir bein(snfn) yesi olarak alglanmas gerek. Tarih, tekil olaylar evrensel snflara balayarak

bilim olacak. Tek tek olaylarn kendinden bir ey kaybetmeden evrensel nermeler kapsamnaalnmalar gerekir. Ancak bu durumda dil, beklendirme/betimlemeden nce kendine zgkarakteriyle var olduu iin tarihsel bilginin yapsna girer/ etki eder (Litt, 1979).

lt ve Yntem Sorunu: Burada ne srlen sav; kesin bilginin kaynann ne akl, ne de

deney-deneyim olduudur; sonsuz geriye gidii durdurmann tek olanakl yolu buna kabuledilebilir bir normun (ltn) koyulabilmesinden gemektedir. Bu her zaman normatif

bir moment olacaktr. Bir baka deyile mutlak olmad gibi srekli gelitirilebilir/deitirilebilir olacaktr. Gelitirilebilirlikten kast birikimli olmas deil, daha iyi bir normun(ltn) bulunabilir olmasndandr. Bu anlamda kalc olabilecei gibi, devrimci bir karakterde tayabilir. Ancak yeni bulunann da normatif olmad iddia edilemez. T. Kuhn (1982),

bu konuya en ok dikkat ekenlerden biridir.

Uylamlar Deil, Paradokslar

Dikeligil (2000) ontoloji, epistemoloji, metodoloji ve metodu birinciyi temele alarakdzeyletirmekte; ibirliini paradigma tr farkl farkl anlaylar ierdikleri kabul ilemetodolojiler arasnda deil, metotlar arasnda ngrmektedir. Ancak bu saptama,tartmay veri toplama teknikleri dzeyine drmekten baka yeni bir alm



9/15

getirmemektedir. Yaam eitli paradokslar ierdiinden bilim ve tarih de bu elime vegidi-gelileri iermelidir. Belli bal kartlklar u ekilde zetlenebilir:

Doal Olgular(Fen Bilimleri)

Kltr/Tarih//Sosyal Olgular (Tinsel

Bilimler)

Verilmilik/Neden

Ereksellik/ Ama/Niin

Belirlenmilik/Bamllk

zerklik/ Otonomi

Nesne/Olgu

zne/Birey

Nedensellik

znellik

Ussallk/Saflk/Rasyonalite

Non-logik/ Saf-olmayan

Dzenlilik/Birikim/ Evrim

Katastrof/atma/Mutasyon/ Devrim/

Sistem/ Dzen

Anari/ Anomi

Gerek doal, gerek sosyal olaylarn tamamnda bu iki uca birden rastlanabilir. Doal olaylarda, sosyal olaylar da kendi iinde tam belirlenmi deil, yaamn aktif birer parasdr. Hem

pasif hem aktif bir dinamiin hem kendisi hem paras konumundadrlar. Yine gerek Sartre vegerekse Fayerabend yntem zerine srarn; sorunun kendisini ortadan kaldrdn, akl ilegerein yer deitirmesi gibi bir risk ile kar karya kalndn vurgulamaktadr. Sartrea(1981:11) gre bir aratrmann z, belirlenmi olmaktr. Aratrmay adlandrmak ve

belirlemek, onu sarp sarmalayp rafa koymaktan baka bir ey deildir.

Toplumsal Bir Talep: Egemenlie Akn, Yaama kin Olarak Bilim

Bilim ve sanatn deeri, egemenlik ve yasayla snrl olmamasndadr; aksi takdirdeegemenlii aan gerei aratramaz; egemenlik ilikilerinin basit birer arac veya tezahrkonumunda der. Fortinin (1997) deyimiyle bilim, ideolojilerin kuatmasna...,

politikaclarn ve iktidarn ya da ekomomi lobilerinin lmcl cazibesine kar kendisinisavunmak zorundadr. Mayora (1997) gre ise bilgi de iktidardr: retme, ngrme venleme iktidar. Bilim yaamn iinde olmakla birlikte, en azndan egemenlik ilikilerineakn olarak dnlm olan yaamn ierdii egemenlik ilikilerini deifre edebilecek bir

potansiyel olabilmelidir. Gerek toplumsal gerekse bilimin isel anlam iinde g veegemenlik ilikilerinin bir ekilde alabilmesi; her nasl olursa olsun bilimin kuvvetin



10/15

tesinde olabilmesi beklenmektedir. Aksi taktirde bilim, egemenlik ilikilerinin basit bir aracolarak siyasal bir snrla snrl kalrd. Bu durumda Baconn idollerle retorikletirdiimaaralardan dar kamaz ve putlar ama potansiyeline sahip olamazd ve sonutakendisinden beklenen her tr gerein olabildiince deifresi grevini yerine getiremezdi. Budurumda bilim geree ulaamaz ve yeni gereklikler kuramazd.

Oysa bilim, gereklie dier btn aklama formlarndan daha yakn olduu iddiasylabilim olma sfatn, byle bir metafizii kullanmaktadr. Dolaysyla bilim,yaam/doay/maddeyi/yaayan bir gereklik olarak insan ve toplumlar anlama ve aklamaurasndadr. Dier bir okumayla bilim, bir yandan egemenliin oluturulmasna araclkederken, temel bir ilev olarak en azndan kategorik anlamda onun eletirisini yapabilmesi veaabilmesi olanan da oluturabilmesinin tarihidir. ktidar, bilimi belirlemeye kalkarsa bumeru deildir; ama bilim, egemenlik ilikilerini zmlerse bu onun meruiyeti dahilinde;hatta meruiyet kayna niteliindedir.

O halde, bilim tarihi, bilimin hegemonya ile ilikilerinin tarihi olarak gsterilebilmesini(deifresini) iermektedir. Farkl bir metafizik duru, gce aknlk veya her tr

kurguyu/gerei skme uratabilme potansiyeli. Ancak bu eletirel ilevin st snr, yaamaamaz. Bilim, yaama aittir; gereklik derken odanda nesnesinin hayat olduu birgerek sz konusudur: nsanlar tarihlerini kendileri yaparlar, ama kendi keyfilerine gre,kendi setikleri koullar iinde yapmazlar; dorudan belirli olan ve gemiten gelen koullariinde yaparlar (K. Marx, 1990, Fransada Sava 18 Brumaire. Sol Yay. alnt Althusser1995). Foucault (1971) eylerin Dzeninde bilginin, pozitif bir bilin d olduunu, zne-nesne kutbunun olanakszln ileri srmektedir.

Dolaysyla

Bilgi olanakldr ama kuram-pratik (yaam) ilikisiyle snrlanmtr Dolaysyla kesin bilginin kesinlii durumsal koullarla (zaman-mekan ilikisiyle)

snrldr. Dolaysyla bilim tarihi, tarihi olduu kadar ancak antropolojik-sosyolojik bir

kavrayla anlalabilir. Gerek bilim gerekse tarih; uygarlk dzeyiyle, sosyo-kltrel snrlarla ilintilidir.

Nasl Bir Tarih?

Anlat veya Anlama: F. Simiand tarihiler arasnda sahte puttan sz etmektedir: a)Siyaset, b) Birey, c) Olay-dizin (kronoloji) putu. Daha sonra bunlara iki anlay daha eklendi:

Belge tarihilii ve olay-odakl tarih (Burke, 1994:7-11).

Tinbilim, insan ve kltr bilimleri anlayna sahip olunmadan; dnemin sosyal ve ekonomikncelikleri ile egemenlik ilikileri dikkatle okunmadan basit bir bildirme anlay ile tarihiolunabilir mi? Rothackera gre bilgi ile haber, sylem ile sylemin betimi, bildirme ileanlatma; betimleme, haber verme, anlatma, epos ve geimii anmsama bir baka izgide yeralr. Tarihi, bu tinsel yaratmlar, hem bir dogmatiki gibi aa karmak, hem de onlardanhaber vermek zorundadr. Dogmatikinin bildiini, tarihi anlatr. Tarihsel dnme, onaikin mantn da anlatlmas; olaylara yn veren ekonomi, sanat, hukuk, din vb. stillerini,

bu stillerin kt dogmatiklere nfuz ederek anlatt srece tarihi anlatm olur (Rothacker1990:35, 39).

sel veya Dsal Okuma: Bilim tarihi, bir eylem tarihi olarak, nesnel dnyadaki srelerleayn yolda aklanabilir mi yoksa anlalmaya/yorumlanmaya m allmal? Ancak yine



11/15

yaam, anlama (anlaml bir etkinlie); yorumsal yaklam da, doal nedensellik gibi anlamnanlalmas zerine dsal gzlem perspektifine mi zorlanyor? Bir baka deyile yaam/pratik,dnp dolap yine gzlemcinin (dsal) perspektifine mi baml klnyor (Bubner,1993:201)?

zellikle bilim tarihi, bilim kiisinin niyetselliini, ama/erek ve ynelimlerini dikkate almadurumundadr ki; bunlar aslnda bilim denen rnne nseldir. Bir dier deyile bunlaranlalmadan sosyal olgu ya da olay anlalamaz.

Ancak bunlar dsal yeni bir nitelemeyle deil, metinden (rnden) okunabilir. Bilimtarihisinin elinde belge ad altnda birincil dereceden sonuta bu rnler bulunmaktadr veokuma ncelikle bu rnlerin isel balamnda srdrlmelidir. Althusserin (1990) bilimadamnn kendiliinden felsefesi dedii, niyetin/erein/yaplann kendini metin iindekodlad kabul dikkate alnmaldr. Yapsalc, psikanalitik bir okuma yararl olacaktr.zellikle Hermeneutik paradigmalarda bu ayrmlar artk sorgulanmaktadr. rneinWittgenstein, Heidegger, Gadamer znel-nesnel ayrmn reddederek insani dnce ile insanisosyal hayat arasndaki ilikiyi sorgular (Hekman 1999:22)

Burkeye gre ise yaplar ve olaylar, isel ve dsal etkenler, sreklilik ve deime arasndakiayrmlar sahte dikotomileri oluturmaktadr (Burke, 1994:155). Buna bir ek daha yapmakgerekir: Bireysel ile toplumsal; elitler ile halk arasndaki ayrm.

Tarihle kuramn birlemesi olmadan ne gemii ne de imdiyi anlamamz olasl vardr(Burke 1994:18) Eilim de bu yndedir. Toplumsal tarih (toplum tarihileri, uygarlk vednce tarihileri vb.) giderek yaygnlamaktadr*. Bugn iin sosyolojik/antropolojik esasl

pek ok kavram ve model tarihiler arasnda da yaygn ekilde kullanlmaya balanmtr.Bunlarn bir ksm Burkenin zeti ile u ekildedir: lkeller, klelik, feodalizm, kapitalizm,toplumsal rol, aile ve akrabalk, snf, stat, toplumsal hareketlilik, sembolik sermaye,karlkllk, patronaj ve yiyicilik, iktidar, hegemonya ve direni, toplumsal hareketler,

zihniyet ve ideoloji, iletiim ve almlama (reception), aktarm, sylence (mit) gibi. Tabii bir deilev, yap, kltr, olgu ve konstrukt gibi yaplan etkinlii modellemeye ynelik daha temelkavramlar bulunmaktadr (Burke, 1994: 43-126).

Zamanlar Arasnda Yolculuk veya Tasarmsal Yeniden Kurma: Colligwood (1979)kesinlik yanlsamasna dmeden tarihi bir tr aratrma, bir tr soruturma olarak, dier

bilimler gibi olmayan bulgulayan bir bilim olarak tanmlamaktadr. Tarih; insanlarngemite yer alm eylemlerini bulgulamaya alr; kantlarn (belgelerin) yorumlanmasylailerler ve insan olarak kendi doasn bilmeye yarar. nsann ne olduunu bilmesi neyapabileceini bilmesinden geer ki, bu da ancak ne yapm olduunu renmesiyleanlalabilir.

Bilim tarihi ve tarihin kendisi; zamanlar arasndaki, rnler arasndaki, yazarlar arasndaki,bilim kiileri arasndaki bir yolculuk niteliindedir. Dolaysyla yaplan etkinlik bir bilimkiisinin bir baka bilim kiisiyle; iki farkl tinin birbiriyle iletiimi niteliindedir.

Bilim tarihi, hem bilim ve tarih anlaymzn, hem de bilimin ve tarihin retildii anlaaramzdaki mesafenin ancak dngsel olmas durumunda olanakl olmaktadr. Bilgininretildii ayn konjonktr o gnk gibi tekrarlama-yaama ansmz olmamakla birlikte,

benzer durumlarla karlamakta ve bunlar kavrayarak kavramlatrabilmekteyiz.

Dolaysyla bilim tarihisinin kendine edindii grev ve amalar asndan sadece

a) betimsel dzeyde kalanla (belge ve anlatyla),

b) kurgusal ya da bilim tarihinin genellenebilir ilikilerini yakalama ve oluturma(yasasn/dzenlilikleri bulma) arasnda anlaml bir farkllk bulunmaktadr.

http://www.pleksus.com.tr/toraks/newsadm1.php#_ftn1http://www.pleksus.com.tr/toraks/newsadm1.php#_ftn1


12/15

Cassier (1979) dorulamann ve lmenin dolayl yntemleri... sorununa deinerektarihinin olgularnn geip gitmi olduunu belirtmektedir. Tarihsel bilginin ilk ve dolayszkonular, eyler ya da olaylar deil, belgeler ya da antlardr. Bunlar simgesel birer evrendirve ancak simgeler zmlemesi yoluyla, ancak bunlarn dolaymyla anlalabilr. Bununiin tasarmsal yeniden kurma gereklidir. (Cassier, 1979).

Kronoloji Deil, Yaam Modelleme veya Tipletirme: Gerek reten kii olarak bilimadam, gerekse yeniden bir belirleyici olarak srece giren retilmi bilimsel rnler (keifler,icatlar, bilgi ve teknoloji); bunlarn her biri birer entite olarak sadece iinde bulunduklarkoullara indirgenemez ksmi de olsa bir zerklie sahipseler; o zaman bilime ve tarihe,sonuta bilim tarihine basit bir gereklik alan olarak bakamayz. Ayn zamanda bunlar bireryaant ve yaam biimini ifade etmektedirler.

Ancak bilimsel zgrlk/bilim olana toplumsal ve insani gerein alabilmesi anlamndatopik/metafizik bir ey de deildir. Bilimin de bir snr vardr ve bu snr, gerek ileizilmitir. Bilim ve bilim tarihi; insana ve topluma ait bir etkinlikten kurulu bir gerektir.Dolaysyla bilimin st olana, bir etkinlik olarak insan ve toplum gerei ile, konusuasndan ise yaam ile evrilidir.

Bilim yaam aamaz; btn tmelleri yaamn iinde ve onun gerei ile snrldr. Yani herne ad verilirse verilsin, bilgi ve bilgiye dayal belirlemeler, yaam belirlemez; yaam bilgiyi

belirler ve olgu/olaylar anlaldka bilgi yeniden dzenlenir.

O. Paza (1979) gre, eer gerekten evrimsel bir durum varsa anlaml bir birikim ve bubirikimin/bymenin/geliimin kronolojisinden sz edilebilir. Aksi takdirde ardzamanllkbasit bir yanlsamann tesine geemez. Oysa tarih; zaman deil, yz bulgulamaldr (Paz,1979).

Bilim tarihi, bu yz bulgulamakla, yaam ile bilim arasndaki ilikileri skme uratmaklaykmldr. Hatta bu baarldnda, kendi isel zihniyeti anlalp yenisi gsterilebildiinde,Kuhnn (1982) deyimiyle bir devrimde bulunmu olur. nk bilim tarihi; hem bilime, hemtarihe, zellikle de bilimi de ieren tarihe ncelik vermektedir. Bylece bilim tarihi, zgl birdisiplin olarak kaynan, bilimin yaamla olan dinamik balarnn kurulabilmesindenalmaktadr.

Eer salt bir kronolojik sralama olarak dnlrse, bilim tarihine ihtiya kalmaz; bu grevibasit bir ekilde dorudan tarih disiplininin kronolojileme teknikleri stlenebilirdi. Oysa bilimtarihi, salt objektif deil, teorik olarak tinsel bir etkinlie denk dmektedir. Daha en bandankendisi konstruktif bir felsefi-dnsel etkinlii iermektedir. Belki de Gassetin (1979)

deyimiyle fiziksel mantn k dirimsel/biyolojik, tarihsel mantn yolunu ak brakr.Ancak bu durumda, byle bir bilim yoksa, bilim tarihi nasl yaplacak?

Bilim tarihi, ne nedensel dzeyde bir aklama getirme uras (marxist veya evrimciyaklamda olduu gibi), ne de istatistiki ilikiler arama urasdr. Daha ok olup bitenleri

belirli zgllkleri asndan snflandrabilme ve kategoriletirebilme; anlatlarmodelleyebilme (tip ve evreleri kurabilme) becerisidir. Bir tr Weberci deal Tip veyaTipletirme almas olarak anlalabilir. Dolaysyla nitel esasl bir uratr. Veri elde etmeteknii olarak olaylara/belgelere/anlatlara/biyografilere ulama; veri ileme teknii olarakdaha ok protokol ve tefsirler (mze ve ktphaneler vb.); yorumlama teknii olarak dahermeneutik, psikanalitik, dilbilimci, konstruktivist, tipolojik, eletirel vb. yol ve yaklamlardaha uygun gzkmektedir.

Dolaysyla tinbilimsel alana ait bilim tarihi, tinsel bir gereklikle, antropolojik ve sosyolojik



13/15

yaklamlarla ortak isel paydalara sahip bulunmaktadr. Bir baka deyile, sosyolojiyebulamadan bilim tarihi; tarihe bulamadan sosyoloji g gzkmekte; sosyoloji, bilimtarihinin dsal deil isel bir boyutunu oluturmaktadr.

Bilim tarihinin sorular veya l tinsellik

Bilim tarihinin birinci sorusu, bilimin ne olduu, konusunun ne olacadr. Bir baka deyilebilim neden deerli veya bilim kiisi ne yapt da bilim tarihinin konusu oldu(?), sorusudur.

kinci soru da, aslnda verili bilim tarihi asndan birincil durumda olan, bilimin bir faktrolarak kabul edilmesi, bu bilginin kendinden sonra gelenlere, yani insan-dnce-uygarlktarihine ne etkisi oldu(?), sorusudur.

kinci soruyla uzantl olarak -bu makalenin esasn oluturmaktadr- bilimin znel ve/yasosyo-kltrel bir etkinlik mi(?); bir baka deyile bilim zerinde yaad topraklardan,

mekan ve zamandan; toplum ve kltrden zerk, onlara akn bir zellikte mi(?) veYine bilgi/bulu kendiliinden deerli olduu iin mi yoksa kltrel olarak anlaml olduuiin mi anlalyor, kabul ediliyor ve srdrlyor(?) sorular gelmektedir.

Bir baka sorun da bugn iin (bilim tarihisi iin) kendi-an aan veya kendi-andan okgerilerde kalm bir bilgiyi/buluu (ve bilgini) nesnel olarak (olduu gibi) kavrama olanannolup olmaddr.

Bu sorularn tm, dnp dolap toplumla/tarihle ilkilenmektedir. Yani bilim tarihi pek okadan hem zneye, hem de tarihe; dier bir deyile dnce-kltr-uygarla bal olarakevrelenmektedir. yle ki

a) Bilim adam bir kltrle (dil ve tarihle) ncelenmitir.b) Bilim adam bir kltrle (dille) birlikte iini srdrmektedir.

c) Bulular kltrel istemlerden zerk deildir.

d) Bulularn srdrm veya anlalmas kltrel olarak koullanmaktadr.

e) Bilim adamn anlayacak bilimci olarak bilim tarihisi de burada anlan insani kltrelmiras, koullama ve ynlendirmelerle/ iinde yer ald ufukla donatlm biri olarak bu iisrdrmektedir.

Dolaysyla ifte hatta l tinsellikle yz yze geliyoruz: Bilim tarihisi salt konusunuinsani-kltrel koul ve yaratcl kendisinde ieren bir alandan semekle deil; ayn

zamanda kendisi de bu insani-kltrel olanla ilintili olduu iin ifte tinsellikle karkaryadr. Heideggerin nermesiyle tarihi olann tarihsel olarak irdelenmesi eklindezetlenebilir ki, bu da bilimin kendi adna dorudan ve dolayl olarak imledii hatta zamanzaman ok iddial olarak ne kartt deerlilii, zellikle kalc oluuna, evrenselliine

bal deerini sorunlu hale getirmekte ve Heideggerin kendi nermesi de dahil hereyisilikletirerek bir tr Daseina (Olma) balamaktadr (Mulhall 1998:27-46).

Dolaysyla bilim tarihi sorunu hem bilim hem tarihi yapan, hem de bilimi ve tarihi anlayan,hatta bunun tesine geerek bilim tarihini ve bilim adamn anlayan olarak bilim tarihisisorunuyla ilintilenmektedir (psikolojik, antropolojik, sosyolojik bir sorun halinednmektedir).

Bylece bilim tarihi; sadece sosyal-kltrel, daha doru bir tanmlamayla tinbilimcinin biralan haline gelmemekte, kendisi de tinbilimsel bir sorunsala dnmektedir. Bilim tarihi



14/15

asndan bilme etkinlii zne ile nesne arasndaki bir ilikide deil, zne ile znel olan birnesne arasndaki ilikide ekillenmektedir. ddia olarak da bunlar aarak evrensellemektedir.

Bu tartmalarn tr ve says ok daha artrlabilir. Ancak ok aka grlecei zere busorulara baz ip ular salanabilmesi ne tek bana sosyolojinin ne de tarihin yantverebilecei niteliktedir; daha ok her ikisinin birlikte deerlendirilmesi sonucu bilgikuramlar ve felsefe de dahil edilerek yol alnabilecei anlalmaktadr.

* Trkeye de bir yandan Lewis gibi Arkeoloji kkenli, dier yandan toplumsal esasl H.Morgann, K. Marxn, H. Pirennenin, G. Childen, Blochun, Dubynin, B. Mooreun, E.Hobsbawmn vb. eserleri kazandrlmtr.

Kaynaklar

1) Althusser, L. (1995). Pour Marx. Alman Okuyucuya. (ev. S. Kselu). Toplumbilim. Say 3 Ekim

1995, 13-16.2) Althusser, L. (1990). Felsefe ve Bilim Adamlarnn Kendiliinden Felsefesi. Ankara: V Yaynlar.

3) Bubner, R. (1993). Modern Alman Felsefesi. (ev. A. Yardml). stanbul: dea

4) Burke, P. (1994). Tarih ve Toplumsal Kuram. (ev. M. Tuncay). stanbul: Tarih Vakf Yurt Yay.

5) Cassier, E. (1979). "Tarih". MEB Dn_Bilim_Eitim_Sanat. C1, S1, Ekim - Kasm - Aralk 1979,s. 72-79.

6) Collingwood, R. G. (1979). "Tarih nedir?". MEB Dn_Bilim_Eitim_Sanat. C1, S1, Ekim -Kasm - Aralk 1979, s. 106-109.

7) Dikeligil, B. (2000). Sosyolojide Metodolojik Farkllama ve Metodlar Aras birlii. III.

Sosyoloji Kongresi. (Bildiri). Eskiehir.8) Fayerabend, P.K. (1989). Ynteme Hayr. Bir Anarist Bilgi Kuramnn Ana Hatlar. (ev. A. nam).stanbul: Ara.

9) Frank, P. (1995). Doa Bilimlerinde Pozitivizm. (ev. Y. ner). stanbul: Spartaks.

10) Gasset, J. O. Y. (1979). "Bir Dizge Olarak Tarih". MEB Dn_Bilim_Eitim_Sanat. C1, S1,Ekim - Kasm - Aralk 1979, s. 91-105.

11) Habermas, J. (1995). zerklik ve Dayanma. (ev. B.F.Dellalolu). Toplumbilim. Say 3 Ekim1995, 63-66.

12) Heckman, S. (1999). Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik. stanbul: Paradigma.

13) Henry, M. (1976) Marx: I Une philosophie de la ralit; Marx: II Une philosophie de l'conomie,Gallimard (Alnt Soysal, 1995)

14) Hobsbawm, E. (1995). Marx ve Tarih, (ev. .E.Ik). Toplumbilim. Say 3 Ekim 1995, 89-95.

15) Horkheimer, & Adorno, T. W. (1956). Soziologische Exkurse. Frankfurt: Institut frSozialforsuchung.

16) Kuhn, T.S. (1982). Bilimsel Devrimlerin Yaps. (ev. N. Kuya). stanbul: Alan.

17) Litt, T. (1979). "Evrensel'in ierdii tarihsel bilginin yaps". MEB Dn_Bilim_Eitim_Sanat.C1, S1, Ekim - Kasm - Aralk 1979, s. 80-90.

18) Mayor, F. & Forti, A.(1997). Bilim ve ktidar. (ev. M. Kk). Ankara: TBTAK

19) Moore, B. Jr. (1989). Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri (ev. . Tekeli & A.enel). Ankara: V.



15/15

20) Mulhall, S. (1998). Heidegger ve 'Varlk ve Zaman'. (ev. K. ktem). stanbul: Sarmal.

21) Musgrave, A. ( 1997). Saduyu, Bilim ve Kukuculuk. (ev. P. Uzay). stanbul: Gebe.

22) ner, Y. (1995) Pozitivizmi Eletirmek ve Olaslk Determinizm. stanbul: Spartaks.

23) Paz, O. (1979). "ki Tarih Anlay". MEB Dn_Bilim_Eitim_Sanat. C1, S1, Ekim - Kasm -

Aralk 1979, s. 113-124.24) Reichenbach, H. (1993). Bilimsel Felsefenin Douu. (ev. C. Yldrm). stanbul: Remzi.

25) Rothacker, E. (1990). Tarihselcilik Sorunu. (ev. D. zlem). Ankara: Gndoan.

26) Sartre, J.P. (1981). Yntem Aratrmalar, Diyalektik Akln Eletirisi. (ev. R. Krkolu). stanbul:Yazko.

27) Soysal, A. (1995). Marx: Bir Praksis Fenomenolojisi. Toplumbilim. Say 3 Ekim 1995, 31-34.

28) Tekeli, S., Kahya, E., Dosay, M., Topdemir, H. G., Unat, Y., KoAydn, A. (1999). Bilim TarihineGiri. Ankara: Nobel.

29) Keat, R., & Urry, J. (2001). Bilim Olarak Sosyal Teori (ev. N. elebi) Ankara: mge


9901676 toplum balamnda bilim bilgi sosyolojisi balamnda bilim tarihi

Documents